INTERNETOWY P EdusRzEWOdNIk...

EdusEjaINTERNETOWY PRzEWOdNIk gImNazjalIsTóW

GR

AM

ATYK

As

zTu

KA

pis

An

iAH

isTO

RiA

WO

sLiT

ER

ATu

RA

Nr 12

Barok w Polsce

NOWA EDYCJA

2

Epoka literacka

1673 1674

1668 1669

1648

1632 zygmunt III Waza

•wojnyzeSzwecjąiTurcją•Chocim1621

Władysław IV Waza

•wojnazMoskwą•powstanieKozakówpodwodząChmielnickiego

•poezjeJanaAndrzejaMorsztyna

jan kazimierz

•oblężenieZbaraża•potopszwedzki•wypędzeniearian–1658•rokoszLubomirskiego•Wojna domowa z kozaki i Tatary… Twardowskiego

•wierszePotockiegoiMorsztyna

michał korybut Wiśniowiecki

•wojnazTurcją•utrataKamieńcaPodolskiego•zwycięstwopodChocimiem•Transakcja wojny chocimskiejPotockiego(dot.1621r.)

jan III sobieski

•1683–odsieczWiednia•PamiętnikiPaska•Moralia i Ogród fraszekPotockiego

Czasy saskie

august II sas

august III sas

1696

Epicy

•JanChryzostomPasek•WacławPotocki

Typowo polskie

•sarmatyzm•portrettrumienny•portretsarmacki

Poeci•JanAndrzejMorsztyn•DanielNaborowski•SebastianGrabowiecki•HieronimMorsztyn•ZbigniewMorsztyn•WacławPotocki•JózefBaka•JanzKijan

Tematy literatury

•miłość•śmierć•wojna•przemijanie•życiewiejskie•mitSarmaty

Ośrodki•Warszawa•Grodno•Kraków

Cechy

•sarmatyzm•wojny•katolicyzm•przywilejeszlacheckie

Prekursor barokuZaprekursorapoezjibarokowejuwa-żamyMikołajaSępa-Szarzyńskiego,którytworzył jeszczewwiekuXVI,lecz jego poezja nosiławiele zna-mionnadchodzącejepoki.Natomiastzaspadkobiercęikontynuatorabaro-kowejpoezjiuważasięksiędzaJóze-faBakę–Uwagiośmierciniechyb-nejukazałysiędopierow1766roku.

sarmatyzm Specyfikąpolskiegobaroku jest sar-matyzm jako kultura szlachty pol-skiejipanującewśródniejprzekona-niaostarożytnympochodzeniuiwy-jątkowościnarodu.Postawatawpły-wałanastrój,obyczaj,poglądyipoli-tykęszlachty.Teoria postrzegania Polski jako na-roduwybranego,którąznamyzepo-kiromantyzmu,ugruntowałasięwła-śniewwiekuXVII.Wymyślono jąnawetwcześniej,aleszlachcicebaro-kuzradościątenpomysłpodchwyci-liirozpropagowali.AnalogiidziejówPolskiposzukiwanowBiblii.ZacuduznawanozwycięstwonadSzwedamiiprzyznawanoPolsceprymatnadin-nyminarodami.TeologWojciechDę-bołęckipisałnawet,iżPolacydziedzi-cząwładzę polityczną nad światem,bodoPolskiprzeniesionotronświatazLibanu…Cóż,skromnościwowejRzeczpospolitejbrakowało.

Trzech morsztynówPoetówMorsztynówbyłotrzech.

•Najstarszy–Hieronim–byłbardzopo-pularnywkręgusarmackim,byćmożedlatego,żegłosiłwswojejpoezjipo-chwałęświatowychrozkoszy.

• JanAndrzej – najsławniejszy, ten,który trafił do naszych podręczni-ków,uprawiałpoezjędworską,sambyłdworzaninemidyplomatą.

•Zbigniew–najmłodszy–byłwro-giemwojen.Napisał zbiórEmble-mata.TrzejMorsztynowiebylispo-krewnieni.

Ważne w baroku polskim:

•jegospecyfika–ugruntowaniesarmatyzmu,demokracjiszlacheckiej.

•umacniasięmitdomu–dworupolskiegojakosymbolupolskości.

•KrólZygmuntIIIWazaprzenosistolicęzKrakowadoWarszawy.

•ważnyjesttematpatriotyczny(WacławPotocki).

•podobniejakwcałejEuropiepoecipodejmujątematymetafizyczne(DanielNaborowski).

•powstajetwórczośćdworska(JanAndrzejMorsztyn).

•wojnytrapiącekrajdoprowadzajądojegoosłabienia.

BaROkw Polsce

3

EdusEja

literatura dworska(magnateria)

Poezja dworska

•JanAndrzejMorsztyn–Kanikuła albo psia gwiazda– LutniaDanielNaborowski(przedstawiciel marinizmu)

Poezja metafizyczna

•DanielNaborowski– Krótkość żywota– Cnota grunt wszystkiemuSebastianGrabowiecki

miasta

Rozwija się nurtliteratury plebej-skiej,która:•tworzonajestprzezmieszczan,studentów

•satyrycznieprzedstawiaświat,częstowkonwencjikar-nawałowej

Np.:Fraszki So-wiźrzała Nowego JanazKijan

literatura sarmacka

(szlachtaziemiańska)

•JanChryzostomPasek– Pamiętniki

•WacławPotockipoezje:–Nierządem Polska stoi–Zbytki polskie–Pospolite ruszenieepos:Transakcja wojny chocimskiej

Poeci•HieronimMorsztyn•ZbigniewMorsztyn

Nurty w polskiej literaturze barokowejNurtywliteraturzebarokuwyróżniamyłatwo,kojarzącjezmiejscami,wktórychpowstawały:czybyłytopałacemagnackie,dworyszlacheckie,czywreszciemiasto.

•Na zewnątrz –skierowałaswąuwagęmagnateriaieli-taskupionanadworachmagnackichikrólewskich.Owi„by-walcyświata”czerpaliinspiracjęzEuropy,hołdowalizachod-nimwzorcomipreferowalikosmopolityzm,zarównowstro-ju,obyczajach,jakiwjęzyku(panowałamodanafracuszczy-znę).Taswoista„międzynarodowość”kryławtlelekceważe-niedlarodzimejkultury.

•do wewnątrz – kierowała się szlachta ziemiańska, rozmieszczona po dworach, dworkach i zaściankach. Ta zarówno w stroju, tradycjach, wierze katolickiej – wiernie trwała przy rodzimych wzorcach. Całą tę kulturę ogólnie zwiemy sarmatyzmem. Jej wyznacznikiem będą zarówno sejmowe liberum veto, zajazdy i procesy sąsiedzkie, jak i kontusz, religijność, patriotyzm, a także konserwatyzm.

dwa główne nurty

Pałace magnackieTU• kulturadworówkrólewskichimagnackich• siedziby magnackie – pałace, zamki• hołdowanie obcym modom• kontakty z zagranicznymi dworami•kosmopolityzm–autorytetemdworyEuropy,niewłasnatra-dycja

•wzorowaniesięnamodachzagranicznychwobyczajowościstroju(moda na francuski strój, fryzury i język)

• tolerancja wyznaniowa• otwarcie na obce wzory• przepych siedzib Czartoryskich, Zamojskich, Radziwiłłów (ry-

walizacja z dworem królewskim)• przepych dworskiego życia• intrygi dworskie i polityczne• poezja dworska •modanamarinizm–pisaniewkonwencjiwłoskiegopoetyMarina(konceptyzm)

•tematykapoezji–miłość,erotyka,zmysły,flirt•poeci:JanAndrzejMorsztyn,DanielNaborowski,HieronimMorsztyn

•celsztuki–rozrywka,popiskunsztempoetyckim,szokowanie• spektakleteatralneodgrywanenascenachdworskich

dwory szlacheckieTU• Sarmatyzm – model polskiej kultury szlacheciej (mitopocho-dzeniuszlachtypolskiejodstarożytnychSarmatów)

• dom polski – dwór szlachecki•pogardadlaobcychkultur•przywiązaniedotradycjinarodowej• wiara katolicka i miłość ojczyzny•pielęgnacjatradycjiwstrojuiobyczajach• sarmackie wzorce postępowania: zołnierz, obywatel, dobry

gospodarz.• pielęgnowanie tradycji rodowych•kulturapolskiejszlachtyziemiańskiejpowstającawziemiań-skichdworach

• wystawność życia – uczty, obrzędy, święta• strój – kontusz, szabla, pas słucki• niechęć do obcych mód i wzorów• głoszonewartości:miłość ojczyzny,wiara katolicka,wol-nośćszlachecka

• Moda na pamiętnikarstwo• poezja ziemiańska•typowe tylkodlaPolskiej kultury: portret trumienny i por-tretsarmacki

•twórcysarmatyzmu:WacławPotocki(poezja),JanChryzo-stomPasek(pamiętniki)

4

Epoka literacka

Barok w Polsce

RENESANS ZWANO WIEKIEM ZŁOTYM. BAROK TO WIEK SREBRNY. pOLSKA NADAL JEST pOTĘżNYM MOCARSTWEM W EUROpIE, ALE TRACI SWOJĄ RANGĘ. WSZYSTKO pRZEZ SARMATYZM – SYMBOL WOLNOśCI I ZARAZEM pOLSKIE pRZEKLEńSTWO

Rzeczpospolita wieku XVII

Czas potęgi

• RzeczpospolitaszlacheckaXVIIw.obejmujeokołomilionakilometrówkwadratowych!

• Terytorialnie–drugiepoRosjipaństwowEuropie.

• Towbarokuugruntowałsiękatolicyzm,odtądczęstozpolskościąidentyfikowany.

• Jestpaństwemwielonarodowościowym–wiążącymwjednoPolskę,Litwę,Ukrainę.

• Jestpaństwemdemokracjiszlacheckiej,warstwaszlacheckajestzamożna,patriotyczna,jejsiedzi-bąjestpolskidwór(toczasyopisaneprzezSienkiewiczawTrylogii).Umacniasięmitdomu-dwo-rupolskiegojakosymbolupolskości.

• WłaśniewXVIIw.zarysowałsięostrypodziałnaszlachtęimagnaterię:tępierwsząswojską,tędrugązwiązanązzagranicą.

• Towtymczasieugruntowałosiępoczuciewielkościnarodu,dumapolskości,comożeoznaczaćmiłośćojczyzny,aleimegalomanię.

• Poczucie siły umacniają zwycięstwa: nadSzwedamiwdobiepotopu, pokonanieTurkówpodWiedniem.Jednakwojnytrapiącekrajdoprowadzajądojegoosłabienia.Ludziombarokunawetsięnieśniło,żeRzeczpospolitamożeupaść–pewniswojejpotęgi,nigdynieuwierzylibywwid-mozaborów.

zapowiedź upadku

• Załamaniepotęgi,upadekkultury–wXVIIw.postępujeosłabieniepaństwa.

• PosąsiedzkuwyrastająmocarstwatakiejakRosjaiPrusy.

• Wiekwojennieprzynosiwzrostudobrobytu,lecznadwyrężagospodarkępaństw.

• Rozrostprzywilejówszlacheckichspowodowałbałagan,wiecznekłótnie,osłabieniewładzykró-lewskiej.

• Liberumveto–przywilej,którypozwalałzerwaćsejmjednymszlacheckimgłosem–przyczynąupadkudemokracjiszlacheckiej.

• Elekcjekrólów–rywalizacjaoprzychylnośćszlachty,zmiany,wyborynieprowadziłydostabi-lizacjipaństwa.

• Przekupstwo,opilstwoikłótliwośćszlachtyprowadziładocorazgorszegostanuwRzeczpospolitej.

Charakterystyczne dla polskiej sztuki baroku zjawiska to:• Portret trumien-

ny – wizerunek zmar-łego umieszczony na krótszym boku trum-ny. Bardzo znany i naj-starszy zabytek tego typu to trumienny por-tret króla Stefana Ba-torego.

• Portret sarmac-ki – postać szlachci-ca, który z reguły stoi przy stoliku. Obok: ber-ło, księga, krucyfiks lub inny symbol urzędu Sarmaty.

5

EdusEjajakie były to epoki?

Wiek XVIIIOświecenie

•Rządy ostatniego królaStanisławaAugustaPoniatowskiego–mecena-sasztukiikultury.

•Doba reform, ratowanie ojczyzny,SejmuCzteroletniego.

•Dobarozbiorów–PolskaznikazmapyEuropy.

Wiek XVIIBarok

• WojnyzKozakami,SzwecjąiTurcją• Kryzysgospodarczy• Ogromnywzrostprzywilejówszla-checkich

•Królowieelekcyjni

Wiek XVIRenesans

•Początekpotęgiszlacheckiej•Rozwójgospodarczy•RzeczpospolitapotęgąwEuropie•RządząJagiellonowie

królowie Rzeczypospolitej

zygmunt III Waza 1587-1632•ToonprzeniósłstolicęzKrakowadoWarszawy.•ZajegoczasówmiałamiejscezwycięskawojnazTurcjąizwycięstwopodChocimiem–opisaneprzezWacławaPotockiegowTransakcji wojny chocimskiej.

Władysław IV Waza 1632-1648•TozajegoczasówwybuchłopowstanieChmielnickiegonaUkrainie(opisaneponad200latpóź-niejprzezSienkiewiczawOgniem i mieczem).

jan kazimierz Waza 1648-1668•TozajegoczasówmiałmiejscenajazdSzwecjinaPolskę.•ZajegopanowaniawypędzonozPolskiarian.•Tenkrólabdykował,wyjechałzPolskiizmarłweFrancji.

michał korybut Wiśniowiecki 1669-1673•SynpolskiegomagnatawsławionegopodczaspowstaniaChmielnickiego.•ZajegoczasówzaczęłysięwojnyzTurcją.

jan III sobieski 1674–1696•Odniósłzwycięstwopodczasodsieczywiedeńskiejw1683rokudowodzącpołączonymisiłamika-tolickiejEuropyprzeciwTurcji.

•JestautoremlistówdożonyMarysieńki.•WzniósłpałacwWilanowie.

Rzeczpospolita obojga narodów i... wielu kultur

•SiedemnastowiecznaPolska,nazywanaprzezówczesnychprzedmurzemchrześcijaństwa,totakżeobszarmieszaniasiękultur–ciągłejwymianymiędzyWschodemaZachodem.

•WojnyzTurcjąizdobywanełupyprzyczyniłysiędonarodzeniasięwśródpolskiejszlachtyspecyficznejmodynaorient.Kontuszprzewiązanypasemtoprzecieżubiórwschodni.Polacyużywalitakżewschod-niejbroni.Zakrzywionaszablaniejestwynalazkiemeuropejskim!

•Zarazemjednak,próczświadomościodrębności,istniałotakżepoczuciełącznościzZachodemiwspólno-tąchrześcijańską.Szlachtapolskabyłajednaknaogółbardzoopornanazewnętrzneoznakiuleganiakultu-rzeZachodu.Wyjątekstanowiłasferajęzyka.Powszechnebyłytakzwanemakaronizmy,czyliwplataniesłówłacińskichwtokwypowiedzibądźnadawaniełacińskichformsłowompolskim.

Wszystkotoprzyczyniałosiędoosobliwejodrębnościówczesnejkulturypolskiej.Odrębnościzdumąpodkreśla-nejprzezideologówsarmatyzmu.

Jan III Sobieski

Michał Korybut Wiśniowiecki

Jan Kazimierz Waza

Władysław IV Waza

Zygmunt III Waza

6

Epoka literacka

szlachta – kultura, historia, tradycja

szlachta. Co to znaczy?

•Szlachtawzięła się z rycerstwa.Pamiętamy, żewśredniowieczunajwyższąświeckąklasęspołecz-nąstanowilirycerze,którzyposiadaliswójherb,zawołanie,bylinarycerzypasowaniiswojerycer-stwodziedziczylipoojcu.Rycerzemmógłbyćtyl-kosynrycerski,chybażejakiśczłowiekwielcesięzasłużył,np.wwalce,iotrzymałwnagrodęrycer-stwoodwładcy(byłnobilitowany).

•Ztychżerycerzyzaczęłasięuschyłkuśredniowie-czawyodrębniaćszlachta–stanspołeczny,grupaludzipodobnychdosiebie,bowysokourodzonych,posiadającychherb,historięswojegorycerskiegorodu,majątek–izwiązaneztymprzywileje.Toprzywilejewyróżniłyszlachtęzcałegospołeczeń-stwanajbardziej–bocowolnobyło,coprzysługi-wałoszlachcicom–nienależałosięjużzwykłymmieszczanomczychłopstwu.

• I tak szlachtawyodrębniła sięwPolscewXIViXVwieku,asiłądominującąstałasięwwiekuXVI,bowtedyukształtowałsięwRzeczypospo-

litejustrójdemokracjiszlacheckiej.

•WiekiXVIIiXVIII–ażdorozbiorów–toczasyrzeczypospolitejszlacheckiej,stulecia,wktórychszlachtarządziła,zdobywałacoraztonoweprzy-wilejeiutrwalałaswojątradycję.

•Rozbiory(koniecXVIIIwieku)zakończyłycza-syświetnościszlachtypolskiej,bozakończyłybytPolski,aletoszlachtapodzaboramiocaliłatradycjenarodowe,miłośćipamięćojczyzny.Toonawciążwzywaładopowstańprzeciwzaborcy.Zdrugiejstronyhistorycyobwiniająszlachtęoto,żeswo-jąegoistycznąpolitykąwwiekachXVIIiXVIIIdotychrozbiorówdoprowadziła.Otóż,pamiętającirozmawiającoszlachciepolskiej,wciążbędzie-mymiećdoczynieniazdwoistościąocen.Zjednejstrony–szlachtatotradycjanaszegonaroduisiłaprzetrwania,zdrugiejegoizm,pycha.Zjednejstro-ny–patriotyzm,zdrugiej–przekupstwoiprzeko-nanieowłasnejwartości.Literaturatakżedajepor-tretyniejednoznaczne.

XVI XVII – XVIII XIXXIV/XVwiek

magnateria

szlachtaśredniozamożna(folwarczna)

szlachtazaściankowazagrodowa

gołota

rycerstwo szlachta

inteligencja

dzieje szlachty arystokracja

ziemiaństwo

• Najsilniejszą pozycję uzyska szlachta śred-niozamożna w wie-ku XVI.

• XVII – wzmocniłas się magnateria, ze wzglę-dów gospodarczych. Na skutek wojen szlachta ziemiańska będzie ubożeć, czę-ściowo stanie się na-rzędziem w ręku ma-gnaterii.

• W wieku XVIII szlachta ziemiańska jest wciąż silna, ale istnieje już oligarchia magnacka.

• W wieku XIX, po za-borach, po powsta-niach, po konfiska-cie majątków rodzi się nowe zjawisko: szlach-ta, pozbawiona mająt-ków ziemskich, musi utrzymać się w inny sposób. Wykorzystuje swoje wykształcenie, intelekt. Tak rodzi się inteligencja.

Polska szlachecka

kRóldwórkrólewskiXVIwiek–KrakówXVIIwiek–Warszawa

magNaTERIadworymagnackie,np.•CzartoryskichwPuławach•BranickichwBiałymstoku•KrasickichwKrasiczynie•LeszczyńskichwBaranowie

WsIE•szlachtaziemiańska•dworyszlacheckienawsiach•dworkizaściankowe•chłopiprzypisanidoziemi

mIasTa•mieszczanie: kupcy,rzemieślnicy

•studenci•zalążkiinteligencji•gołota

7

EdusEja

CzęśćszlachtyzWielkopolskiiMałopol-skiniemożebyćpowoływanadosłużbywpospolitymruszeniu.

KazimierzJagiellończyk

Bezzgodysenatorówiposłówziemskichkrólniemożewydaćżadnejnowejustawy.

AleksanderJagiellończyk

Szlachtazwolnionazcełzaprzewożoneto-warypochodzącezwłasnychgospodarstwlubsprowadzanenawłasnepotrzeby.

JanOlbracht

Rozszerzenienietykalnościosobistejima-jątkowejszlachtynaziemieruskie.

WładysławJagiełło

Zakazkonfiskatymajątkówszlacheckichbezwyrokusądowego.

WładysławJagiełło

Zatwierdzeniewszystkich dotychczaso-wychprawiprzywilejów.WładysławJagiełło

Fundamentswobódszlacheckich.Szlach-taniepłacipodatków!

LudwikWęgierski

Tabelka najważniejszych przywilejów

data Nazwa przywileju zyski szlachty, podpis króla

przywileje cerekwicko-nieszawskie

konstytucja nihil novi (nic nowego)

przywilej piotrkowski

przywilej jedlneński + przywilej krakowski

przywilej czerwiński

przywilej piotrkowski

przywilej koszycki

1454

1496

1505

1430 1433

1422

1388

1374

Czym była demokracja szlachecka?

Ustrojemrzeczypospolitejszlacheckiej.Ustrójtosystemrządzenia,określenie,ktomaprawogłosowania,wybieraniawładcy,decydowaniaopaństwie.Znamydemokrację–czyliwładzęludu,władzęwszystkichmieszkańców–jeszczezAten.Znamymonarchię–gdykrajemrządzikról,atronwdynastiirządzącejprze-chodzizojcanasyna(tomonarchiadziedziczna).WrzeczpospolitejszlacheckiejjużwXVIwiekuustalo-no,żepaństwojest„wspólnąrzeczą”szlachty,czyliwładzawPolscenależydoszlachty.JużJagiellonowie,chcącuzyskaćzgodępolskichpanównarealizacjęswoichplanów,przyznawaliimróżneprzywileje.Wła-ściwiedziedzicznośćtronuzostałauzależnionaodszlachtyodsamegopoczątkuwładaniaWładysławaJa-giełły.WszakbyłonlitewskimmężempolskiejkrólowejJadwigi.Gdyzmarła,potomkowieJagiełłyzna-stępnychmałżeństwniemieliprawadotronu,musieliuzyskaćzgodęszlachty.Uzyskiwaliją–zakolejneprzywileje.AżdoostatniegoJagiellończyka(ZygmuntaAugusta)możnajednakmówićopanowaniudyna-stii.AleodczasugdyZygmuntAugustzmarłbezpotomnie–szlachtanaspecjalnychsejmachelekcyjnychbędziewybieraćkróla.Tojejprawonajważniejsze–ażedogłosuuprawnienisąwszyscyszlachcice,dla-tegojesttodemokracjaszlachecka.Jejpozycjępotwierdziławspomnianakonstytucjaw1505roku–nihilnovi(odtegoczasukrólnicsamoszlachciepostanowićniemógł),atakżesłynnyprzywilejliberumveto.

8

Epoka literacka

Sarmata

Szlachcic – czasem zwa-ny Sarmatą – to okaz spo-tykany tylko w Polsce.

Występuje w dwóch odmianach: pozytyw-nej – patriotycznej i w ne-gatywnej – kojarzonej z ograniczeniem, butą, py-chą, nietolerancją i roz-biorami Polski, do których doprowadził.

Znaki rozpoznawcze (szczególnie widoczne w XVII wieku) – strój, fry-zura. Żupan, kontusz, pas słucki, szabelka przypię-ta do pasa. Broń Boże wypomadowana peruka – goła głowa z czubem, ewentualnie łysina przy-kryta czapką futrzaną lub rogatywką. W najgorszej wersji – pijak.

szlachcic i szlachcic

Szlachcieprzysługiwałyprzywileje.JeszczewXIVwiekukrólnadałrycerstwupolskiemuprzywilejesta-noweiimmunitetsądowy.Taksiętozaczęło:królowiepotrzebowaliodszlachtysiłwojskowych,pienię-dzy,zgodynacoś–dawalikolejneprzywileje,apotęgaszlachtywzrastała.

Słynnakonstytucjanihilnovi(rok 1505)ustalała,ktojestszlachcicemorazzasadę„nicnowegoonasbeznas”.Szlachcicembyłtylkosynrodzicówszlacheckich–równieżmatkamusiałabyćszlachcianką.Dopusz-czanomożliwośćnobilitowaniakogoś,nadaniaszlachectwazawielkiezasługi.Przywilejów,któreotrzy-małaszlachta,byłowiele.NiewątpliwiewładzęszlachtywPolsceprzypieczętowałfakt,żewybierałakró-la–mógłbyćwybranyspośródsamejszlachty.Szlachcicenieczulisięzatemgorsiodkrólów.Wdodatkupanowałazasadarównościstanowej,czylirzywilejeszlacheckiedotyczyływszystkichszlachciców,bezwzględunaposiadanymajątek.Szlachcictoszlachcic–czymazagródkę,czykilkadworówi200wiosek.Naprzykładgłosnasejmikuliczyłsiętaksamo–itegochudziaka,itegobogacza.Stądwzięłosięprzy-słowie:„szlachcicnazagrodzierównywojewodzie”.Alebardzoszybkoszlachtarozwarstwiłasięwzależ-nościodposiadanegomajątkuizaczęłasięmiędzysobąróżnić.

Wniosek!!!Szlachtajakostanteoretyczniebyłajedna–wszyscyszlachcicepowinnibyćrównisobie.Jednakrozwar-stwieniejej,wynikłezróżnicmajątkowych,spowodowałopowstaniepolskiejmagnateriiorazuczyniłowielkąsiłępolitycznązeszlachtyśredniej.

Podział szlachty

•Magnateria–najbogatsi,będziestanowićpolskąarystokrację,sprawowaćnajwyższeurzędy,braćprzykładzeuropejskichdworów,mieszkaćwpałacach.

•Szlachtaśredniozamożna–rdzeńszlachtypolskiej,pielęgnującatradycję,mieszkającawwiej-skichsiedzibach,zwanaziemiaństwem.

•Szlachtazaściankowa– inaczejzagrodowa.Biedniejsza,mieszkającawzaściankach–małychwsiach,nieposiadającapoddanychchłopów.Taszlachtamiaławprawdzieprzywileje,głosowałanasejmikach,alesamawykonywałapracewpoluiżyłapodobniejakchłopstwo.

•Gołota–zwanateższlachtąbrukową.Nieposiadałaziemi,osiadławmiastach,handlowała,szłanasłużbędomagnateriilubzajmowałasięrzemiosłem.Gołotaniemiaławszystkichpraw(np.niety-kalnościosobistejiprawadourzędów),aleuczestniczyławsejmachisejmikach,głosującwedługpotrzebswoichmagnatów–chlebodawców.

dwór i dworek Towcalenietosamo.Wdużychdworach–częstoprzebudowanychzamkachśredniowiecznych–mieszkająmagnaci.Wmałymdworkumieszkapanszlachciczfamilią.TenjegodworekPolacypokochająnajbardziej.Dlategopotembędziesięutożsamiaćdworekszlacheckizpolskością.SpokójdomuwCzarnolesie,cieńlipylubmodrzewia.Dworekdrewniany,bieloneściany,ganeczek.Przyjeżdżajągoście.Gośćwdom,Bógwdom.Nieoszczędzasięnajadleinapitkach.

Czym była oligarchia magnaterii polskiej?Pojęcie oligarchia też już znamy– to rządywy-branej grupki ludzi,wysoko urodzonej, upraw-nionej przez to do decydowania o państwie.WPolsce taką grupą byłamagnateria, uważają-ca się zawarstwę „zwierzchnią” (ale niewyż-szą, bo przecież szlachta była sobie równa).Ma-gnaci byli bardzobogaci, utrzymywali dwory ry-walizującezkrólewskim,posiadalikoneksjezro-dami zagranicznymi.WPolsce sprawowali naj-wyższeurzędy,potrafiliteżmanipulowaćszlachtą nasejmachtak,byosiągnąćswojecele.

9

EdusEjasarmatyzm

Topojęciezwiązanenierozerwalniezpolskąkulturąszlacheckąitrzebajedobrzezrozumieć.Sarma-tyzmemnazywasięcałąkulturęiwszelkiedziedzinyżyciaziemiańskiejszlachtypolskiej–ichpoglą-dy,obyczaje,światopogląd,poczuciejednościstanowej,sposóbpostępowaniawczasiewojnyiwco-dziennymżyciu.Inaczejmówiąc,formacjakulturowawytworzonaprzezpolskąszlachtęwwiekuXVI,XVII,XVIIItosarmatyzm.

Szlachcicepolscyuważalisięzaspadkobierców(potomków)starożytnegoroduSarmatów,którymiałniegdyśprzybyćnadWisłęitusięosiedlić.PolscySarmacichętnieprzypisywalisobieichdzielność,wa-leczność,dumęipatriotyzm,któryposuwalidopogardywobecinnychnarodów.Religijność–podewo-cję.Kulttradycji–powstecznictwoikonserwatyzm,zamknięcienanowościnauki.

•Cechysarmatyzmu–togłówniezłotawolność,przywiązaniedotradycji,religijność,duma,od-waga,waleczność,odpowiednistrój,poczucieodrębnościiwyższościwobecinnychklas,zatowewnątrz–absolutnarównośćszlachty.

•Krytykasarmatyzmu–bowolnośćprzerodziłasięwanarchię,tradycjawewstecznictwo,religijnośćwdewocję,dumawpychę,odwagawlenistwo,arówność–wtorpedowaniepolitykikraju.

•OSarmatachdobrze–pisałMickiewicz(Pan Tadeusz –mitszlachtypatriotycznejiprawej),Fre-dro(kultywujenarodowośćpolską),Sienkiewicz(tworzywzoryrycerskiewTrylogii),Orzeszko-wa(wizjaidealnegozaściankawNad Niemnem).Dobrze–toznaczyznutąsentymentudladaw-nejPolskiizodrobinąidealizacji.

•OSarmatachkrytycznie–pisząjużsiedemnastowiecznipoeci,tacyjakWacławPotocki.Wyty-kająSarmatomwadytwórcyoświeceniowi:JulianUrsynNiemcewicz,IgnacyKrasicki,AdamNa-ruszewicz.WzwierciadleparodiiprzedstawiamitpolskiegodworkuWitoldGombrowiczwsłyn-nejFerdydurke.

•ZnakomityportretSarmatyimentalnościpolskiegoszlachcicastworzyłChryzostomPasekwswo-ichPamiętnikach,które sądoskonałymdokumentemsarmatyzmu.

•XIX-wiecznekreacje:–CześnikiRejentzkomediiAleksandraFredryZemsta,–Sędzia,JacekSoplicazPana TadeuszaAdamaMickiewicza,–bohaterowieTrylogiiHenrykaSienkiewicza.Wniosek:sątokreacjebardzoróżneiwcalenienegatywne.

dwa oblicza sarmatyzmu

Pozytywne•Patriotyzm.•Docenianiewłasnejtradycjiiwiary.•Szacunekdlapolskości.•Poczucieobowiązkuwobecojczyzny.•Pielęgnowanieobyczajów.

Negatywne•Pogardadlainnychnarodów.•Poczuciewyższości.•Nietolerancjareligijna.•Dewocja.•Ciemnota,niechęćdooświaty.•Egoizm,pycha,zarozumialstwo.•Opilstwo,lenistwo.

Sarmatyzm jest odwrot-nością kosmopolityzmu, który cechował magnac-kie dwory. Tam czerpa-no wzory z Europy, zaś własną polską tradycję uważano za zaściankową i niedorastającą Europie do pięt. Cóż się okazało? Obie postawy w skraj-nym wydaniu są błędne.

Czym była oligarchia magnaterii polskiej?

Pojęcie oligarchia też już znamy – to rządy wybra-nej grupki ludzi, wysoko urodzonej, uprawnionej przez to do decydowania o państwie.

W Polsce taką gru-pą była magnateria, uważająca się za war-stwę „zwierzchnią” (ale nie wyższą, bo przecież szlachta była sobie rów-na).

Magnaci byli bardzo bo-gaci, utrzymywali dwo-ry rywalizujące z królew-skim, posiadali konek-sje z rodami zagraniczny-mi. W Polsce sprawowa-li najwyższe urzędy, po-trafili też manipulować szlachtą na sejmach tak, by osiągnąć swoje cele.

Liberum veto – „wolne nie pozwalam”!

Każdy szlachcic, boga-ty czy biedny, mądry czy głupi miał prawo do tego, by krzyknąć na sejmie: Li-berum veto! Wówczas nie można było uchwalić danej ustawy albo wręcz zrywano cały sejm. Po prostu: jeśli choć je-den szlachcic na coś się nie zgadzał, nie można było tego uchwalić. Taki system przyniósł wie-le szkód – w XVII wie-ku wciąż zrywano sejmy i nie sposób było uchwa-lić pożytecznych reform, bo jeśli nie pasowa-ło to na przykład możne-mu arystokracie, przeku-pywał szlachcica – sza-raczka, by ten krzyknął: Liberum veto!

szlachcic w świadomości potomnych Rycerzawidzimywwyobraźniwpełnymszyku–koń,zbroja,włócznia,tarcza–gotówdoboju.Szlach-cica–naswojejzagrodzie,wkontuszu,przewiązanegopasemsłuckim,grubego,wąsatego,natleszla-checkiegodworku.

Czemutaktowidzimy?Borycerzbyłpoto,bywalczyć,aszlachcic,choćsięzrycerstwawywodzi,zacząłgospodarować!PrzemianywEuropieXVIwieku(równieżodkryciageograficzne)spowodowały,żepolskieartykułyrol-nebyłytamchętniekupowane,zatemszlachtazaczęłasiębogacić.Pamiętanojednak,żeszlacheckimobo-wiązkiemjeststanąćdowalki–iwiekXVII,zwanywiekiemwojen,znanynamzTrylogiiSienkiewicza,dałkutemuokazję.

10

Epoka literacka

Tematy polskiego baroku:

• Filozofiaistnienia:człowiekijegokondycjawewszechświecie,przemijalnośćistnienia,destruk-cyjnasiłaczasu,śmierćiżyciepośmierci(poecimetafizyczni:DanielNaborowski).

• Miłość:ulotna,zmysłowa;dworskiflirt,atakżemiłośćjakoogniste,spalające,trwałeuczucie,któ-remożnaprzeciwstawićnawetśmierci.Równieżreligijnamiłość–doBoga(JanAndrzejMorsz-tyn,poecimetafizyczni).

• Patriotyzm,troskaoojczyznę,wołanieoreformy.Jesttuzarazemkrytykaistniejącejrzeczywi-stości,jakiwskrzeszenieidealnegomitusarmackiejprzeszłości(WacławPotocki).

• Nietolerancjawyznaniowa–protestprzeciwniej(wierszeWacławaPotockiego).

• Wojny,życieżołnierskie,okrucieństwaorazdylematynaturymoralnej(ZbigniewMorsztyn,JanChryzostomPasek,WacławPotocki).

• Życienawsi,ideałżyciaziemiańskiego–zgodnegoznaturą(PamiętnikiJanaChryzostomaPa-ska,Sielanki SzymonaSzymonowica)

• Śmierć(makabryczny,groteskowytaniec)–toistotapoezjiksiędzaJózefaBaki–Uwagi o śmier-ci niechybnej.

Poezja barokowa

Znasznapewnopodziałnaliteraturędworską(powstającąnadworachkrólewskichimagnackich,hołdują-cąmodomEuropy)inurtpowstającynadworachziemiańskich(tradycyjny,polski,zwanysarmackim).Wpoezjijestpodobnie–nadworachpowstajepoezjadworska,filozoficzna,wedługnowychkoncepcjistyli-stycznych,wziemiańskichsiedzibach–sarmacka.

poezja dworskaJanAndrzejMorsztyn–twórcapoezjimiłosnej.Tematemsątuflirtydworskie,miłośćzmysłowa,gramiłosna.Tentyptwórczościrozwijasięnadworach–królewskimimagnackich,jestswojegorodzajudworskąmodą.

poezja ziemiańskaWacławPotockiRozwijasięnadworachziemiańskich,obokpamiętnikarstwa.Tematytopochwałanatury,ziemiańskie-gożycia,wzorcepostępowaniaszlachtyjakogospodarzyiobywateli.Wieśjawisiętuczęstojakoarka-dia–ucieczkaodproblemówświata.

poezja metafizyczna • MikołajSęp–Szarzyński,DanielNaborowski.Poezjafilozoficzna,podejmujetemat:czymjestżycieludzkie,jakajestkondycjaczłowieka,jegomiejscewkosmosie?Wyrażaideologięepoki,jestintelektualnaiczęstotrudnawodbiorze.

poezja światowych rozkoszy• HieronimMorsztynTematem jest ziemskie życie postrzegane jakodar odBoga,warte starań, choć ulotne. Jest to poezjaoptymistyczna.

poezja mieszczańsko-plebejska• JanzKijan.Rozwijasięwmiastach–wśrodowiskumieszczańskim.Tematy:miasto,satyranaspołeczeństwo,prze-śmiewczespojrzenienaniesprawiedliwość i strukturęspołeczną.Symbol ibohater tegonurtu tosowi-zdrzał–brzydki,odważnyipozorniegłupikpiarz–ostrokrytykującyrzeczywistość.

Tajemnica poezji baro-kowej

Rolą poety barokowe-go byo: • przykuć uwagę odbior-

cy konceptem, • zadziwić wymyślno-

ścią metafor, • zaszokować oryginal-

nością formy.

Jak tego dokonać?

Za pomocą specjalnych chwytów poetyckich, ta-kich jak: • koncept, • kontrast, • oksymoron, • paradoks, • hiperbola, • anafora, • inwersja, • ekspresja brzydoty.

Mistrzowie

Pierwsze miejsce w bie-głym władaniu powyż-szym zestawem przypi-szemy chyba Janowi An-drzejowi Morsztynowi. Specjalizował się w baro-kowej ornamentyce sło-wa Daniel Naborowski. Ostatnie miejsce przypa-da rozważnemu Wacła-wowi Potockiemu, który dbał o dydaktyczną war-tość swoich wierszy.

11

EdusEja

Potrzebne pojęcia:

• Sarmatyzm–modelkulturyipoglądówszlachtypolskiej.

• Konserwatyzm–postawazachowawcza,przywiązaniedotradycjiiniechęćwobecwszelkichreformorazinnowacji.

• Kosmopolityzm–postawahołdującaobcymwzorom,zapatrzeniewzagranicę,lekceważeniewłasnejkultury.Kosmopolitato„obywatelświata”.

• Rokoko –ostatniafazabaroku,stylcharakteryzującysięlekkością,ulotnością,wdziękiem.Oddziały-wałnamodę,architekturęwnętrz,sztukęużytkową,malarstwo.Mniejnaliteraturę–tuprzejawemro-kokosąutworyulotne,okolicznościowe,jakanakreontyk.

• Emblemat–formatwórczościcharakterystycznadlaXVIIw.Poleganapołączeniuobrazuisłowa,skła-dasięztrzechczęści:motta,ilustracji(zazwyczajalegorycznej)iwiersza.TwórcącykluwierszyEm-blemata byłZbigniewMorsztyn.

jan andrzej morsztyn poeta dworski

Twórcapoezjidworskiej,mistrzkonceptuwpoezji,polskimarinista.Przypisanomumetkę„błahejtreściwwyszukanejformie”,boopisywałdworskiflirt,miłośćzmysłową,gręmiłosną,alubowałsięwdobie-raniujaknajwymyślniejszychsposobówprzedstawieniatematu.Niektórejegoutwory(niemaichwpod-ręczniku)możnadziśnawetnazwaćpikantnymi,erotycznymi,alkowianymi.Ztychpodręcznikowychwar-tozwrócićuwagęna:

•Pomysł–paradoks,naktórymopartyjestsonetDo trupa.Zestawienie,porównanieiwykazaniepodo-bieństwpomiędzyzakochanymanieboszczykiem–możezadziwić,banawetwzbudzićniesmak.Czyrzeczywiściewlepszejsytuacjijestnieboszczyk?

• OstrykontrastiepatowaniebrzydotąwwierszuNiestatek.Poetaprzeobrażaurodęzakochanejwod-rażający,makabrycznyportretizdajesięszukaćjaknajokropniejszychokreśleń.Zamysł–stwierdzenietego,jakuczuciaodmieniająsposóbwidzenia–takżewartjestuwagi.

daniel Naborowski lekarz i dyplomata

Byłsynemaptekarza,ukończyłmedycynęisłużyłnadworachmagnackich,aleprzeszedłdohistoriijakowyśmienitypoetapolskiegobaroku.Ówwykształconyczłowiekbyłkalwinem,dlategodwory,naktórychbywał,należałydowielmożówpatronującychinnowiercom–jaknp.Radziwiłłowie.Przezdługielatadwo-rakidyplomata,zniechęciłsięwkońcudoświatadworskiegoiodnalazłspokójwziemiańskimmodeluży-cia.Jegotwórczośćnależydonurtupoezjidworskiej,alejestautoremwierszynajtrafniejwyrażającychba-rokowąideologię.Frapujegoprzemijalność,kondycjaczłowieka,jegokrucheistnienie,następstwopokoleń.

Krótkość żywotaJesttobardzoważnywierszpolskiegobaroku,wiersz–refleksjafilozoficznanadludzkimprzemijaniemikruchościąistnienia.Tematdlaepokitypowy,alezatoujęcie!Naborowskipotrafibyćmistrzemsyn-tez–każdywersdowodziłznikomościżycia,wkilkusłowachzamykasięprzestrzeńcałegożycialubna-wetkilkupokoleń,jakwtym:

Godzina za godziną niepojęcie schodzi był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi.Nibyniejesttoodkrycie,aleupływczasuzostałukazanyobrazowo.Pozatym–wierszjestwiązką,szeregiemdowodównaprzemijanie.Powyższazmianawartypokoleńtoraz,alemamytwierdzenianastępne–nieboszczyka imienia nabędziesz(prawda),słońce raz tylko wschodzi takie samo(praw-da),lotny czas uchodzi…, …kiedy ty myślisz – jużeś był nieboże–uświadamiaNaborowskiewentualne-golekkoducha,którymyśli,żejest.Aprzecieżzanimpomyśli–myślfaktycznieodchodziwprzeszłość!„Bytnaszledwiemożenazwanbyćczwartączęściąmgnienia”–mówipoetaidodajesłynnąwbarokumetaforękołyski–grobu.Abynazwać,zobrazowaćnajtrafniejowąulotnośćegzystencji,używaciągunie-zwyczajnychsłów:dźwięk,cień,dym,wiatr,błysk,głos,punkt.Każdeznichtoimięzjawiskaabstrakcyj-negoiulotnego,każdejestkrótkie–jakżycie.

Poeci baroku

Jak rozpoznać styl tek-stów barokowych

Przede wszystkim po niejasności, skompliko-waniu.

W literaturze dworskiej zwraca uwagę szczegól-ne nagromadzenie środ-ków stylistycznych (kon-cept, gradacja, oksymo-ron, przerzutnia itp.). Poeci –zwfiaszcza Jan Andrzej Morsztyn – chęt-nie stosują wyliczenie i kontrast, słownictwo wykwintne, opierają swe utwory na zaskakujących konceptach.

Inaczej jest w przypad-ku literatury z nurtu sar-mackiego. Lekturę utrud-niają dziś: zawiła skład-nia (wzorowana na ła-cińskiej), makaronizmy (słowa czy sformutowa-nia obcojęzyczne pozo-stawiane bez tłumacze-nia), wyrazy zapożyczone (zwłaszcza z łaciny), re-gionalizmy.

Jan Andrzej Morsztyn

12

Epoka literackaEpoka literacka

Tabela środków stylistycznych stosowanych w poezji

zabieg znaczenie przykład

Koncept pomysłnanowe,zaskakująceujęcietematu porównanietrupaizakochanego

Kontrast zestawienieprzeciwieństw miłość–śmierć

Paradoks zaskakującesformułowania,pozornieniemożliwe,bezsensu,ajednakodsłaniająceprawdę

podobieństwastanumiłościiśmierci

Oksymoron wyjątkowyparadoks ikontrast, zestawieniecech,któresięeliminują,wykluczają

gorącylód,żywytrup

Anafora wielokrotnepowtórzenietegosamegozwrotu,wy-razunapoczątkukolejnychwersów

Prędzej…Prędzej…Prędzej…Niż…

Hiperbola celowewyolbrzymieniecechylubuczucia,przesada umieramzmiłości

Inwersja poprzestawianiekolejnościsłówwzdaniu,szykprze-stawny

którychkażdy,pókiżyw,niechjeślichce,zażyje

Epatowanie brzydotą

szokowanieodbiorcyopisembólu cierpienia, roz-kładuciałaitp.

opisurodyukochanejijej„brzydoty”pokłótni:ja-godytrądem,ustaczeluścią,włosypajęczyną–Nie-statek

Epistolografia

Epistolografia,czylisztukapisanialistów.wXVIIwiekupisaniepamiętnikówbyłomodne.Wwiększo-ścitedomorosłedziełaniesązbytwartościoweliteracko.Pisanodiariusze,zapisygawędziarskie,raptu-larze,czylikronikirodzinne.Odnotowywanowypadkiwielkieimałewrozmaitychdworkachszlachec-kich–urodzinydzieci,śmierć,plony,czasemrodowód.Oprócztegozarejestrowanowszelkiewydarze-nia–śmierćkróla,nowąwojnę.Iznówsprawyprywatne:zaloty,zaręczynyczyteżstratęponocnymwła-maniuzłodziejaszka!Skarbnicadlahistoryków,badaczyobyczajówijęzyka.

DohistoriiprzeszłylistykrólaJanaIIIdoukochanejMarysieńki–sądlapotomnychdziełemliterackimidokumentemhistorycznym.Oczywiście,zupełnieinnychbogactwdostarczająhistorykomczybiografomkróla,zupełnieinnychbadaczomliteratury.Nasząuwagęwinnazwrócićkunsztownaformalistówkróla,wy-myślneepitety,jakimiobdarzaadresatkę,przenośnie,jakieznajdujedlawyrażeniaswoichuczuć.JestwięcMarysieńka„jedynąpociechąduszy”i„jutrzenką”,i„żoneczkąnajśliczniejszą”,„sercakrólewną”itd.,itp.Odlatjednakbardziejfrapowałyludzikulisykrólewskiegoromansuniźliniuanseepistolograficznejpoetyki.

listy jana sobieskiego do marysieńki

Wartości:• Listykrólasąwyśmienitymprzykłademsztukipisanialistów(epistolografii)modnejwbaroku.• Sąobrazemuczucia,azatemoryginalnąpozycjąliteratury,którąmożnaprzywołać,opracowująctemat:„toposmiłości”.

• Kilkaokreśleńadresatkiwskazujenietylkonawielkieuczuciekróla,lecztakżenabarokowąmetodępo-szukiwaniajaknajefektowniejszychsformułowań.Marysieńkajesttu„złotąpanną”,„sercapociechą”,„ślicznądobrodziejką”oraz„najśliczniejsząMarysieńką”itd.,itd.

• ObokwyznańopisujekrólMarysieńcezdarzeniawojenne(np.zwycięstwonadwezyrem),coautoma-tyczniepowoduje,żelistykrólewskiestająsięważnymdokumentemhistorycznym.

Gatunek:epistolografia

Jana III Sobieski

13

EdusEjaPamiętnikarstwo – ważne zjawisko!

RozkwitławXVIIw.wielkamodanapamiętniki.Wwiększościtedomorosłedziełaniesązbytwartościo-weliteracko.Pisanodiariusze,zapisygawędziarskie,raptularze,czylikronikirodzinne.Odnotowywanourodzinydzieci,śmierć,plony,czasemrodowód.Oprócztegozarejestrowanowszelkiewydarzenia–śmierćkróla,nowąwojnę.Iznówsprawyprywatne:zaloty,zaręczynyczyteżstratęponocnymwłamaniuzłodzie-jaszka!Skarbnicadlahistoryków,badaczyobyczajówijęzyka.

jan Chryzostom Pasek

•naczelnypamiętnikarzpolskiegobaroku

• typowyprzykładpolskiegoSarmaty

• żołnierzpodkomendąStafanaCzarnieckiego,uczestnikwojenzeSzwedami,zRosją,Turcją

•wedługwłasnychrelacji:dzielnyżołnierz,patriota,człekprawyiświetniegospodarujący

•wedługdokumentów:kłótnikipieniacz,skazanynabanicję,butny,chciwy,

• gospodarznaOlszówce–modelowymdworzeszlacheckim

• skazanynabanicjękłótnik,pieniacz,awanturnik

• twórcaobrazuXVII–wiecznej szlachty,daje pośredni i bezpośredni portret szlachcica sarmaty, zaświadcza o jego mentalności. JegoPamiętnikiwpłynęłynapisarzyXIXw.,zwłaszczanaSienkie-wiczaprzy tworzeniu Trylogii i postaci Onufrego Zagłoby.

„Pamiętniki” jana Chryzostoma Paska

WyłaniasięznichświetnyportretSarmatysiedemnastowiecznego.Napisanesąbarwnymjęzykiem,dyna-micznym,bogatymwsprawneopisy(np.scenbatalistycznych),atakżehumor.

Wartości:

• Wyłaniasięznichświetnyportretszlachcica–Sarmaty.Poznajemymentalnośćitypcharakterologiczny.Pasek,oczywiście,zdrowosobiepochlebia,aledziękitemuzdradzateżcechynegatywne:chełpliwość,zarozumiałość,sobiepaństwo,pychęichciwość.

• Mogąposzczycićsiężywą,barwnąnarracją;napi-sanesąbarwnymjęzykiem,dynamicznym,bogatymwsprawneopisy(np.scenbatalistycznych),atak-żehumor.Swegoczasupodejrzewanonawetmi-styfikację,niedowierzaliXIX–wieczniwielbicieledzieła,żenapisałjektośsprzeddwustulat…Mic-kiewiczzaśmawiałnaswoichwykładachwCol-légedeFrance,żemowęPaskamożnabypoprze-rywaćznakamiwskazującyminagesty.Awielbi-cielepanaZagłobywinniwiedzieć,żezacnyOnu-frywielecechzawdzięczawłaśniePaskowi.

gatunek:Pamiętnikiuznajesięzaprzykładgawędyszlachec-kiej – czyli gatunkuwywodzącego się z literaturymówionej,któryprzekładanapismoopowieść,pro-wadzonąwosobiepierwszejikierowanąwprostdoodbiorcy–słuchacza.

Wzwiązkuztymgawędamawielecechmowy:powtórzenia,dygresje,atakżesensacyjnąfabułę.

Jan Chryzostom Pasek

Ilustracja do Pamiętni-ków Paska

14

Pracadomowa

Odpowiedz na pytania

Ustrojem rzeczypospolitej szlacheckiej.Ustrój to system rzą-dzenia,określenie,ktomaprawogłosowania,wybieraniawład-cy,decydowaniaopaństwie.Znamydemokrację–czyliwładzęludu,władzęwszystkichmieszkańców–jeszczezAten.Znamymonarchię–gdykrajemrządzikról,atronwdynastiirządzącejprzechodzizojcanasyna(tomonarchiadziedziczna).Wrzecz-pospolitejszlacheckiejjużwXVIwiekuustalono,żepaństwojest„wspólnąrzeczą”szlachty,czyliwładzawPolscenależydoszlachty.JużJagiellonowie,chcącuzyskaćzgodępolskichpanównarealizacjęswoichplanów,przyznawaliimróżneprzywileje.WłaściwiedziedzicznośćtronuzostałauzależnionaodszlachtyodsamegopoczątkuwładaniaWładysławaJagiełły.Wszakbył

onlitewskimmężempolskiejkrólowejJadwigi.Gdyzmarła,po-tomkowieJagiełłyznastępnychmałżeństwniemieliprawadotronu,musieliuzyskaćzgodęszlachty.Uzyskiwaliją–zakolej-neprzywileje.AżdoostatniegoJagiellończyka(ZygmuntaAu-gusta)możnajednakmówićopanowaniudynastii.AleodczasugdyZygmuntAugustzmarłbezpotomnie–szlachtanaspecjal-nychsejmachelekcyjnychbędziewybieraćkróla.Tojejprawonajważniejsze–ażedogłosuuprawnienisąwszyscyszlachcice,dlategojesttodemokracjaszlachecka.Jejpozycjępotwierdziławspomnianakonstytucjaw1505roku–nihilnovi(odtegocza-sukrólnicsamoszlachciepostanowićniemógł),atakżesłyn-nyprzywilejliberumveto.

Kontrreformacja – to prąd powstaływKościele katolickimwodpowiedzinazagrożenie reformacją.Miałonnaceluzre-formowanieKościoła,przeprowadzenietzw.reformychrześci-jańskiej.Tymczasemstałasiękontrreformacjaruchemokreśla-jącymkulturękońcaXVIwiekuażpoXVIIIw.Ogromnąrolęwokreśleniu tej kultury, a nawet życia politycznegoodegrali jezuici.Kontrreformacjawswoichpoczątkachbyłaruchemtwór-czym,anawettolerancyjnym,późniejdoprowadziładopodpo-rządkowaniakulturyKościołowi,tłumieniaswobodywypowie-dzi,walkizinnowiercami(m.in.uchwałaowygnaniuarianbyłatakimaktemkontrreformacji).

Wśródhasełdecydującychokształcieówczesnejkulturypo-brzmiewały:wiernośćPismu Świętemu,tematykahagiograficzna,prezentacjascenreligijnychwsztuce.Wkonsekwencjikontrre-formacjadoprowadziładocenzurykościelnej,dotworzeniain-

deksówksiągzakazanych,dorozmnożeniasięmałowartościo-wejliteraturydewocyjnej.

Polskaprzestałabyćkrajemdumnymztolerancjiwobecin-nowierców.Potwierdziłtorok1658–rokwygnaniazkrajuarian.Wielerodzinwyjechało,inni,abypozostać–zmienialiwyzna-nie.Ogromnąrolęzacząłodgrywaćzakonjezuitów,zwłaszczaza panowania królaZygmunta IIIWazy.Skutkiem jegodzia-łalności była cenzura ksiąg (utworzono Indeks ksiąg zakaza-nych), szykanowanie innowierców,wpływnawładzę świec-ką.Natomiast przyznaćnależy jezuitom także to, że zakłada-nokolegia (byłyniejednokrotnie jedynymiośrodkamioświaty wkraju,wktórymszkolnictwopodupadało),utrwalanowiaręka-tolicką,zszeregówzakonu(lubichkolegiów)wyszłowielezna-komitości,jakchoćbyPiotrSkarga(dojezuitówwstąpiłwroku1569)czyMaciejSarbiewski.

Czym była demokracja szlachecka?

Czym była kontrreformacja? jej znaczenie w epoce baroku.

Istotąutworu jestkonceptpoety,abyrozbudowaćnastępującyparadoks:wskazać podobieństwomiędzy człowiekiem zako-chanyma…trupem.Można,oczywiście,dyskutowaćotrafno-ściitakcieowegoporównania,leczMorsztynsprawnieoperujeopisemcech,takichjak:•bladość(„Tykrwie–jawsobieniemamrumianości”),•płomień(świeceażaruczuć),•ciemności(suknożałobneaciemnośćzmysłów)itd.Poetawykazujetakżeróżnice:milczenieinieczułość,chłódumar-łego–acierpienie,i„upałpiekielny”zakochanego.Iotonietylkosampomysłwydajesięzaskakujący–zaszokowaćmożerównieżpointa:ototrupizakochanysądosiebiepodobni,leczwlepszejsytuacjijestnieboszczyk–zakochanybowiemniemożeprze-rwaćswychcierpieńipowstrzymać„płonącychwnimogniów”.

•Wformieutwórrzeczywiściejestsonetem:dwiepierwszestro-fysączterowersowe,dwienastępne–trzywersowe.

•Dwiepierwszetoraczejopiszewnętrznegowygląduobubo-haterówwiersza,wdwóchostatnichpoetazwracauwagęnacechypsychiczneitymrazemnaróżnice,aniepodobieństwa.

•Łatwozauważyć,żestrofyułożonesąprzyużyciuanafory–po-wtórzeńzaimka„Ty”wpoczątkachwiększościwersów.

•Znajdziemyteżhiperbole:„rozumłańcuchemspowity”,„jamwpiekielnejśrzeżodze”.

•Paradoksemjestsamgłównykonceptwskazaniapodobieństwtrupaizakochanego.Aprzytym–tenjedenznajsłynniejszychwierszyzestawiaśmierćimiłość,abędzietomotywczęstotakwłaśnieujmowanywliteraturze.

Na czym polega oryginalność sonetu „do trupa”?

15

EdusEja

Skoropoecibarokowiprzyjęlisobiezacelzaszokowaćodbior-cę,ichposzukiwaniapodążaływkierunkuwymyślaniacoraztonowych,zaskakującychformwyrazu.Efektytychdążeńbywa-łyczystymwyrafinowaniemibyćmożestądzrodziłasięopiniao„przerościeformynadtreścią”.

Popularnewpoezjibarokowejśrodkistylistyczne:

•Kontrast–poecibarokulubilijaskraweprzeciwstawieniaiczęstoutwórbudowalinaantynomiach:biel–czerń,miłość–śmierć,itd.

•Brzydota–stała się środkiemekspresji,prawdziwym i silniedziałającymsposobemprzekazywaniabólu,opisurozkładucia-ła,cierpienia.

•Paradoks–sformułowaniezaskakujące swoją treścią,napo-zórbezsensu,sprzecznezlogiką–leczpoprzemyśleniuujaw-

niającenieoczekiwanąprawdę.NaprzykładwsonecieDo trupa takimzaskoczeniemsąpodobieństwazakochanego izmarłego, wyeksponowaneprzezpoetę.

•Oksymoron–toprostyparadoks,połączeniedwóchsprzecznychwyrazów,np.gorący mróz,śliczny brzydal,żywy trup.

•Hiperbola–wyolbrzymienie–przesadneprzedstawieniejakiegośzjawiska,np.umieram z rozpaczy.

•Anafora–wielokrotnepowtórzenietegosamegozwrotunapo-czątkukolejnychwersów,np.„nic to”wwierszuCnota grunt wszystkiemu.

•Inwersja–niezwykły,„powykręcany”ipoprzestawianyszyk(ko-lejność)wyrazówwzdaniu,np.„którychkażdy,pókiżyw,niech,jeślichce,zażyje”.

Zasadąkonstrukcyjnąutworujestanafora–przez15wersówpoetapowtarza:„prędzej…”,wyszukujenajrozmaitsze„niemożliwości”tegoświata,jaknp.„prędzejktowiatrwwórzamknie”.Pocóż? Bywostatnimwersiezdradzićswójkoncept.Wszystkotostaćsięmożeprędzej„niźlibędziestatecznaktórabiałogłowa”.Możnapowiedziećzatem,żeutwórtenjestbarokowymgłosemwdysku-sjiowyższościmężczyznnadkobietami(lubodwrotnie).Morsz-tynsięgaszczytuswoichpoetyckichmożliwości,bywykazaćab-surd„stateczności”białogłów.Otozwracająuwagęnastępującekoncepty:„prędzejniemyzaśpiewa”(kontrastioksymoron),„wwięzieniubędziepokój,ludzienapustyni…”,któreczyniąutwórdworskimżartem,aniezłośliwością.

Jestjeszczeinnywierszotymsamymtytule–Niestatek.Tenzkoleiopartyjestnazasadziekontrastu–wośmiuwersachpo-etaopisujeurodęswejwybranki.Ztymżewpierwszychczte-rechopisujekobietępiękną,gdyż jest to jejportretwsytuacji

„pókimi pannodotrzymujesz zgody”.W raziewaśniwszyst-kosięzmienia–inastępneczterywersytowspaniałyprzykładepatowaniabrzydotą.Otokochankawidziana„oczamizgody”:oczy–ogniem,czoło–zwierciadłem,włos–złotem,ząb–per-łą,ustakoralem…

Aototasamapaniwidziana„oczymawaśni”:jagody(po-liczki) – trądem, usta czeluścią, ząb – szkapią kością, awło-sy–pajęczyną.

Trzebaprzyznać,żeowaprzemianamożebyćzaistepoetyc-ką realizacją przysłowia „zgoda buduje, niezgoda rujnuje”…Niemniejkonceptjest,kontrastuderzający,poetykawyliczeniai barokowejmetafory,widać teżwyraźnie, że poeta poszuku-jejaknajwymyślniejszychodniesień,byukazaćurodęiszpeto-tęwybranki.Oczywiście,niejesttopoetyckiobrazprzysłowia,alerefleksjiotym,jakuczucia–zgodalubwaśń–wpływająnasubiektywnewidzeniedanejosoby.Ipewnaprawdawtymjest.

Wymień popularne w poezji barokowej środki stylistyczne.

Przeprowadź analizę wiersza morsztyna pt. „Niestatek”.

•JanAndrzejMorsztynjestczołowymreprezentantemdworskiejpoezjibarokowej.

•Jegopoetyckidorobekokreślonomianem„błahejtreściwwy-szukanejformie”.Źródłemtejetykietkijestfakt,iżMorsztynjakomarinistaskupiłswetwórczedziałanianaposzukiwaniunowych,kunsztownych,zaskakującychformwyrażeniatreści.Itak,tematamijegoutworówniesąproblemyegzystencjalneaniprawdyfilozoficzne.Bywająnimi:życiedworskie,płochamiłość,flirt,zmysły,„gramiłosna”–stądteżinneokreślenieJanaAndrzejaMorsztyna–poetamiłości.

•TomikipoezjiMorsztynanoszątytuły:Kanikuła albo psia gwiaz-daiLutnia.

•Morsztynjestmistrzemmanierybarokowej,używaszczególnieczęstokontrastu,paradoksu,licznychoksymoronów;charaktery-stycznerekwizyty,którymiobrazujewdzięcznytematmiłości,tobladośćtwarzy,łomotserca,skargiiżale.Zauważmy,żetenzbiórpózigestówprzejmąpoeciromantyczni.

O życiu i twórczości jana andrzeja morsztyna

Byłtopoetadworzanin.Więcejnawet:dyplomatazaplątanywpo-lityczneintrygi.DlaliteraturypolskiejjednakMorsztyntoprzedewszystkimsymbolpoezjibarokowej,tworzonejnawzórwłoskie-goMarina.Dlawielujesttoteżpoetanaznaczonypiętnemzdra-dy–okrzykniętogobowiemzdrajcąnarzeczFrancji.Cóż–dladworakatrudnymjestchybamoment,gdynastępujezmianakró-la.Morsztynzajmowałsiępolityką,uważał,żenależywzmoc-nićwładzękrólewską,optowałzastronnictwemprofrancuskimibardzoprawdopodobne,żedwórfrancuskiokazywałmuswąwdzięcznośćwformiefinansowej.Wszystkobyłodobrze,dopó-kikrólowiepolscy(zwłaszczakrólowaLudwikaMaria)żywilisympatiędoFrancji.Zmieniłosię,gdynatroniezasiadłJanSo-bieskiizaczęłybraćgóręupodobaniaprohabsburskie.Morszty-nowi,którykupiłziemięweFrancjiizłożyłprzysięgęLudwiko-wiXIV,zarzuconozdradęstanu.W1683r.poetaopuszczaPol-skę–dokońcażyciapozostanieweFrancji.

scharakteryzuj twórczość jana andrzeja morsztyna.

16

Epoka literacka

16

Epoka literacka – TEST

1.Światopoglądbarokowycharakteryzujesię:

a)przekonaniemonietrwałości świata i znikomości ludzkichspraw

b)wiarąwpotęgęrozumuludzkiegoc) przeświadczeniem, że człowiek jest spadkobiercąBoganaZiemi

d)optymizmempłynącymzprzeświadczeniaoboskiejhar-moniiświata

2.Którezponiższychwydarzeńmiałymiejscewepoceba-rokuiwpłynęłynahistorięXVIIwieku?

a)rozwójdrukarstwa b)kontrreformacjac)wyprawykrzyżowe e)wielkieodkryciageograficzne

3.Którezwymienionychcechprzypiszeszsztucebaroku?

a)prostotaiharmonia b)spokójisymetriac)dekoracyjnośćiprzepychd)symetriaiproporcje

4.Wokresiebarokutworzył:

a)LeonadrodaVinci b)Rembrandtc)RafaelSanti d)David

5Którezpodanychniżejcechsątypowedlamalarstwabarokowego?

a)spokójimonumentalnośćb)kontrastświatłaimrokuc)brakperspektywy d)operowaniepastelowąbarwą

6.Jesteśbarokowympoetą.Podarujeszswojejukochanejwiersz,wktórym:

a)opiszeszpięknoświataidomu,którystworzycie,b)napiszeszkunsztownydługiutwórnawiązującydoantycz-nejpieśnipochwalnej,

c)zaszokujeszjąnajdziwniejszymiopisamielementówjejurody,d)napiszesznowelęomiłości.

7.Którazdefinicjisarmatyzmujestpoprawna?

Sarmatyzmto:a)zamiłowaniedoopowieściodawnychwojownikachb) ideologia polskiegomieszczaństwawalczącegooprawapolityczne

c)modelwychowaniasynówmagnackichd) przekonanie, że rodowódpolskiej szlachtywywodzi sięod starożytnegoplemieniaSarmatów, uosabiających cno-tyrycerskie.

8.Przeczytajponiższytekst:

Z pozoru Morsztyn wydaje się poetą, który pisze swe wier-sze dla zabawy i rozstaje się z nimi bez żalu, uznając że są przelotną przygodą intelektualną. Ten pozór jest jednak wy-pracowany. W rzeczywistości poeta przypomina szlifierza diamentów, który wciąż jest niepewny czy obrane kształty i proporcje wydobywają pełny blask, czy nowe spojrzenie przez szkło nie odkryje błędu.

(za:CzesławHernasBarok)

Badaczbaroku,Hernas,nawiązujedonastępującegofak-tuzżyciapoety:

a)Morsztynbyłmałoznanyipopularnywswoichczasach.b)Morsztynniepublikowałswoichwierszytworzyłjenapo-zórnaużytekdworski,dlazabawy.

c)Morsztynniebyłpoetą,tylkoszlifierzemdiamentów.d)Morsztynbyłnadwornymtrefnisiemkrólewskim.

9.Wedługautorapowyższegotekstu:

a)Morsztynpisałdlazabawyiprzygody.b)Morsztynuznawałpoezjęzaprzygodęintelektualną.c)Morsztyntaknaprawdępoważnietraktowałswojeutwory,pozorniejednakudawał,żesązabawą.

d)Morsztynbyłsłabympoetą,jegowierszebyłypełnebłędów.

10.WpodanymniżejfragmenciewierszaDo trupaJanaAndrzejaMorsztyna

Leżysz zabity i jam też zabityTy strzałą śmierci, ja – strzałą miłości,Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianościTy jawne świece, ja mam płomień skryty...

zasadąkompozycyjnątekstujest:

a)gradacjab)kontrastc)podobieństwod)porównanie

11.OtofragmentwierszaDanielaNaborowskiegoDo Anny:

Z czasem wszystko przemija, z czasem bieżą lata,Z czasem państw koniec idzie, z czasem tego świata,Z czasem stawa dowcip i rozum niszczeje,Z czasem gładkość, uroda, udatność wiotszeje...

Test z baroku

17

EdusEja

17

EdusEjaJakizabiegpoetyckizastosowałpoeta?

a)kontrastb)paradoksc)anaforad)inwersja

12.KtórezwymienionychponiżejśrodkówartystycznychzastosowanowpodanymfragmenciewierszaJanaAndrze-jaMorsztynaNiestatek?

Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieniSłonecznych drobne kąski wżenie do kieszeni,Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,Prędzej zamknie w garść świat ten, tak wielki jak stoi,Prędzej pięścią bez swojej obrazy ogniowiDobije, prędzej w sieci obłoki połowi...

a)antytezyb)paradoksyc)porównaniad)oksymorony

13.WpodanymniżejfragmenciewierszaJ.A.MorsztynaBierzmowaniewskażoksymoron.

Płaczesz – w ognistej tonie serce wodzie,Śmiejesz się – słońce gorętsze w pogodzie,Gniewasz się – strach mię wraz z miłością piecze,Łaskawaś – a któż przed laską uciecze...

14.Napiszkrótkąnotatkęospecyficepolskiegobaroku.

Notatkatokilkazdańpunktującychnajważniejszefakty.Nieoceniaj,niepuszczajwodzyfantazji.Wnotatcepowinnysięznaleźćinformacje,że:

•Rzeczpospolitabyłwówczasmocarstwemrządzonymprzezelekcyjnychkrólów.

•Ustrójpanującytodemokracjaszlachecka.•ZjawiskiemspecyficznymdlabarokowejPolskibyłsarma-tyzm–czylizespółwartościłączącykulturęszlachecką.

•ŻewzoremepokiszlacheckiejbyłSarmata.•Żewytworemtejkulturystałsięportrettrumiennyiportretsarmacki.

15.Któryzwymienionychniżejbohaterówpolskiejlitera-turyniejesttypemsarmackim?

a)OnufryZagłobazTrylogiiHenrykaSienkiewiczab)Soplica–SędziazPana TadeuszaAdamaMickiewiczac)MaćkozBogdańcazKrzyżakówHenrykaSienkiewiczad)CześnikRaptusiewiczzZemstyAleksandraFredry

16.Rozpoznajstylbarokowy:

a)Tata nie wraca ranki, wieczory, we łzach go czekam i trwodzeWezbrały rzeki, pełne zwierza bory i pełno zbójców na drodze

b)Świat – morze, człowiek okręt od burzy niesiony,Przygody – skryte skały, szczęście – wiatr szalonyWięc tu papież z kardynały,

c) Wiec tu papież z kardynały, Cesarz ze swoimi kapłany

Szli są k niemu z chorągwiamid)Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka

Wielbi urząd, czci króla, lecz sadzi człowieka

17.StanisławGrochowiakjedenzeswoichwierszyzaczy-nanastępująco:Dla zakochanych to samo staranie co dla umarłych

Jesttowyraźnenawiązaniedo:

a)Romea i JuliiSzekspirab) Sonetu do trupaMorsztynac)FraszkiJanaKochanowskiegoDo Hannyd)WierszaDanielaNaborowskiegoDo Anny

18.Przeczytajtekst:

Nigdy nie ukazano lepiej, do jakiego stopnia pieniądz wyob-cowuje ze społeczeństwa. Harpagon zna smak przerażającej samotności – wszyscy mu kłamią, wszyscy starają się jedynie o to, by go wykorzystać [...] Konstrukcja sztuki ma precyzyj-ność maszynerii, a skąpstwo ukazane jest w bezlitosnym świe-tle, które ruchomym blaskiem oblewa ze wszystkich stron cał-kowicie obojętną twarz uosabiającego je człowieka Bohater sztuki nosi tzw. imię znaczące, spotykane już zresz-tą w komediach łacińskich (łac. harpagon oznacza rabusia, łupieżcę )”

TadeuszBoy–Żeleński(tłumaczliteraturyfrancuskiej,m.in.Moliera)

Czypieniądzeprzynosząskąpcomsamotność?Napiszroz-prawkęnatentemat,napodstawieznajomościsztukiMo-liera,atakżeinnychtekstówkulturywłasnychobserwacji.

•Stawiasztezę,żeskąpstwoizbytwielkamiłośćdopienię-dzyoznaczająsamotność.

• Podajeszprzykład– losMolierowskiegoHarpagona,spo-sóbwjakipatrzynaświat,jakiewyznajewartościijakpo-strzegajągoinni,

• Przytaczasz inne przykłady:Samotnego i zgorzkniałegoScrooge’azOpowieściWigilijnejalbookrutnegoPanazDziadów,

•Odwołujeszsiędowłasnychlektur,obserwacji,oglądanychfilmów,nawetbaśni,literaturymłodzieżowej(postaćsamot-negobogaczawystępujenaprzykładwSzaleństwach Pan-ny Ewy KornelaMakuszyńskiego)

• Wpodsumowaniujeszczerazpotwierdzasz tezę:Pieniądzeprzynosząsamotność,lękoichutratę,nieufnośćwobecoto-czenia.Lepiejczasemmiećmniejpieniędzy,awięcejprzyja-ciół,podzielićsiękromkąchlebaniżzaznawaćbogactwaiwwielkim,pustymdomu.

Odpowiedzi

Odp.1 a);Odp.2 b);Odp.3c);Odp.4b);Odp.5b);Odp.6c);Odp.7d);Odp.8b);Odp.9c);Odp.10b);Odp.11c);Odp.12b);Odp.13ognista woda;Odp.15c);Odp.16b);Odp.17b);

18

Sztukapisania

wykorzystanie przysłowia (porzekadła)

Zamiastcytatumożebyćrównieżprzysłowie.Wykorzystanesensownie,inteligentnie,możenawetdowcip-nie,sprawi,żepracabędzieciekawsza,awdodatkuczęstodośćabstrakcyjnytematuczynibardziej„ludz-kim”.Metodysąróżne:albowokółjednegopowiedzeniabudujemycaływstęp,albopoprostuwpewnymfragmencieodwołujemysiędoniego.

WstępdopracynatematWładza odczłowiecza ludzi

„Punkt widzenia zależy od punktu siedzenia” – mawiają Polacy. I trudno się z tym porzeka-dłem nie zgodzić. Bias z Prieny ma rację w tym sensie, że władza pozbawia zdolności myślenia w kategoriach zwykłego człowieka. Oczywiście, rodzi się pytanie: czy to wina władzy, czy też ludzi, kórzy tym negatywnym tendencjom ulegają? Być może, uda się odpowiedzieć na to pytanie, kiedy przyjrzę się bliżej kilku bohaterom literackim.

Plusy:•powiedzenieznanezjęzykapotocznegozostałobardzodobrzepołączonezproblememkonflik-tupokoleń–tenzkoleizostałciekawie,przekonującoioryginalniewyjaśniony(walkamłodych owłasnąodrębność);

•mamytutajipowiedzenie,icytat;•godneuwagijestwykrzyknieniewprzedostatnimzdaniu–widać,żeautorniebędzienudziłi„re-ferował”,ależeautentycznieobchodzigoto,oczympisze.

Wstępdopracynatematmłodość – obrazy literackie

„Jak przysłowia się sprawdzają: «młody to i głupi»” – śpiewała Edyta Geppert. Należałoby jed-nak zapytać: dlaczego „głupi”? I według kogo „głupi”? Nie każdy jest w stanie zrozumieć mło-dość, która „wylatuje ponad poziomy”, która nie chce być ograniczana konwenansami, nie za-mierza wtłaczać się w obowiązujące schematy myślenia i postępowania, która najwyżej ceni spontaniczność i pomysłowość.

Plusy: •cytatzpiosenkijestjednocześnieprzywołaniempopularnegopowiedzenia;•wstęppomyślanyjakopolemikazprzysłowiem.

WstępdopracynatematRodzice i dzieci – portrety literackie

Konflikt pokoleń wydaje się stary jak świat. I czy może to dziwić, skoro nawet dziś wielu dorosłych uważa za niezwykle słuszną zasadę „dzieci i ryby głosu nie mają”? Generacja „starych” przeko-nana jest zwykle, że wie lepiej, nawet bez wysłuchania racji myślących inaczej.

Z drugiej strony trzeba też przywołać znaną sentencję Kochanowskiego: „By rozum był przy młodości/ Nigdy takiej obfitości”. Dojrzałość i racjonalizm to cechy, których pokoleniu dopiero wchodzącemu w dorosłość z pewnością brakuje… Dowody na to, że jest inaczej, nietrudno znaleźć w naszym codziennym życiu, ale też na kartach literatury.

nawiązania do współczesności

Twójwstępbędzieciekawy,jeślipokażeszwnim,żeporuszanyprzezCiebieproblemnienależydosprawprzebrzmiałych,leczjestwciążaktualny.Jaktozrobić?Nawiązaćdowspółczesnychproblemów,wyda-rzeń,przykładówzżyciawziętych,faktówznanychzaktualnychgazet.Dowiedzieszwtensposób,żepo-trafiszmyślećoryginalnie,umieszłączyćfakty,alerównież–coniemniejważne–jesteśosobąciekawąświata,zorientowanąwobecnymżyciuspołeczno-kulturalnym.

Pisanie wstępów – technika

19

EdusEjaWstępdopracynatematRóżne obrazy domu w literaturze

Wiele mówi się współcześnie o kryzysie rodziny. O tym, że nie jest dobrze, raczej nie trzeba niko-go przekonywać. W związku z dzisiejszym tempem życia coraz mniej jest czasu na dom, przesta-ją liczyć się wartości, które od zawsze spajały rodziny. Mam jednak poważną wątpliwość: czy to rzeczywiście sprawa czasu? Dzisiejszego czasu? Niektórzy, zwłaszcza starsi, powiadają często: kiedyś było inaczej… Czyli jak? Dobrze? Świetnie? Idealnie? Ależ skąd! Nigdy nie istniały tylko udane, pełne miłości i zrozumienia rodziny. Nigdy też dom nie był wyłącznie siedliskiem nienawi-ści i zła. Różny bywał stosunek do rodziny, różnie układały się w niej relacje. Wszystko dlatego, że dom – to przecież my sami.

Plusy:•skrótowość,leczjednocześniebogactwotreści;•dużoznakówzapytania–idużenapięcie,wyrażającezaangażowanieautora;•zaskakującaimądrapointa.

WstępdopracynatematBiografia kluczem do odczytania dzieła

Jak dowodzą listy bestsellerów, największym zainteresowaniem czytelników cieszą się ostatnio dzienniki, wspomnienia i biografie znanych postaci, także pisarzy. Oczywiście, zupełnie inna jest obecna wiedza o życiu na przykład Marii Dąbrowskiej niż Jana Kochanowskiego. Chcielibyśmy, co naturalne, wiedzieć jak najwięcej – nie tylko po to, by zaspokoić swoją ciekawość, ale również po to, aby dzięki biografii lepiej zrozumieć dzieła pozostawione przez pisarza potomnym. Jak bardzo zna-jomość biografii pomaga w ich zrozumieniu, może świadczyć choćby przykład Adama Mickiewicza.

Plus:•dobrypunktwyjścia–wzmiankaoniezwykłejdziśpopularnościutworów„okołobiograficznych”.

Wstępdopracynatematmłodość

Współczesna rzeczywistość to bez wątpienia czas młodych. Często – i chyba nie bez racji – mówi się nawet o panującym dziś kulcie młodości. To młodzież wygrywa w konkursach o pra-cę, jest obecna w mediach, w kulturze rozrywkowej, to do młodzieży kierowane są filmy czy re-klamy. W kulturze obrazkowej, a ta obecnie dominuje, nie ma miejsca na starość, spychaną na margines, a często po prostu wyśmiewaną. W literaturze stosunek do młodości bywał rozmaity: od romantycznego kultu po przekonanie, że tylko doświadczenie i niemłody wiek to prawdziwa wartość. Dowiodą tego podane przeze mnie przykłady.

Plus:•bardzotrafneobserwacjeowspółczesnymkulciemłodości.

wyjaśnienie problemu (motywu, hasła), który pojawia się w temacie

Możeszpokusićsięowłasneinterpretacjezagadnienia(wyjaśnić,jakrozumiesztolerancję,cywilizację,wła-dzę)alboskorzystaćzdefinicjizawartejwencyklopediiczysłownikujęzykapolskiegoiskonfrontowaćjązpotocznymrozumieniemdanegosłowa.Uwagajednak!Niechodzituosuchą,rzeczowąnotkęzawierają-cąinformacjeoczywiste.Musisznapisaćotymproblemiecośniebanalnego.Swojego.Aprzedewszystkim–pokazać,żekonkretnyproblemjestniejednoznaczny,żemożnagoróżnierozumieć,różnieinterpretować.

Wstępdopracynatematwładza

Władza. Dla jednych to poczucie siły, możliwość kierowania ludźmi, spełnienie marzenia o byciu kimś ważnym. Innym kojarzy się wyłącznie z uciskiem i brakiem zrozumienia dla problemów zwy-kłych śmiertelników. Bywa pociągająca i niebezpieczna jak narkotyk. I nie sposób od niej uciec – o władzy słyszymy nie tylko za pośrednictwem telewizji, ale również w szkole, pracy, domu. Czy można się dziwić, że władza jest tak często tematem utworów literackich?

Plusy: •problemwidzianyzróżnychperspektyw–samegowładcy,aleipoddanych–irozumianysze-roko:władzawdomu,pracy,szkole;

20

Sztukapisania


Czym jest biografia? Kilka suchych faktów, daty urodzenia i śmierci, ślubów i rozwodów? Mapa miejsc: gdzie mieszkał, pisał albo podróżował? Te informacje jesteśmy w stanie zgromadzić. Ale jest też coś, co zwykło się nazywać biografią duchową. Składają się na nią intensywne uczu-cia, spotkania z ludźmi, intymne przemyślenia i doświadczenia. Niestety, dla nas, współczesnych odbiorców, ten prawdziwy klucz do twórczości jest zwykle niedostępny. Z konieczności wyławia-my więc „suche fakty” i staramy się dzięki nim lepiej zrozumieć konkretne dzieła. Ta „biografia zewnętrzna” jest więc niedoskonała, ale nie bezużyteczna. O tym, jak duże jest jej znaczenie, świadczy choćby przykład twórczoś ci Adama Mickiewicza.

Plusy:•polemicznepodejściedotematu:przywołanieróżnychrodzajówbiografii.

Wstępdopracynatemat Patriotyzm czy zdrada? O konradzie Wallenrodzie – dyskusyjnieWydawać by się mogło, że patriotyzm jest terminem jednoznacznym – to przecież służba w interesie kraju. Ale służyć można na wiele sposobów. Zdarza się, że ocenia się je różnie – w zależności od czasu historycznego, dominującej polityki czy dostępu do materiałów źródłowych. Tę niejednoznaczność patriotyzmu pokazują dobitnie twórcy literatury – z autorem „Konrada Wallenroda” na czele.

Plus:•podkreślenieniejednoznacznościsłowa„patriotyzm”–zapowiedźpracyuporządkowanej,wktórej autorbędzieszukałargumentówina„tak”,ina„nie”.

Wstępdopracynatematmłodości w literaturze

Młodość – to znaczy co? Wiek? Tak uważa się najczęściej. A przecież to nie do końca prawda. A może większa wrażliwość? Bardziej emocjonalny odbiór świata? Idealizm? Naiwność? Beztro-ska? Skłonność do ekstrawagancji? Impulsywność? Jeśli tak, to znam wielu młodych, którzy są starcami, i wielu starszych, którzy pozostali młodzi.

polemika z tematem

Jeślichceszprzekonaćnauczyciela,żepotrafiszmyślećsamodzielnie,żenieboiszsięodważnychsądówiryzykownychtez–maszkutemuświetnąokazjęwłaśniewewstępie.Jakjąwykorzystać?Naprzykładpolemizujączmyślązawartąwtemacie!Twojewypracowaniemusibyć,rzeczjasna,zgodneztematem–towarunekpodstawowy.Nieoznaczatojednak,żemusiszsięzgadzaćzpostawionąwtemacietezą,zespo-sobem,wjakizostałonsformułowany,albozwplecionymwniegocytatem.Piszesznp.oproblemiewła-dzywutworachliterackich–tojesttematemwypracowania.Czyjednakmusiszsięzgadzaćzestwierdze-niem,że„władzaodczłowieczaludzi”?Nie!


Nie jest żadnym odkryciem stwierdzenie, że lubimy mówić źle o osobach sprawujących władzę. Obwiniamy je o całe zło świata, posądzamy o najgorsze cechy charakteru, egoistyczne cele i niemoralne metody postępowania. Tego rodzaju populistyczne poglądy są niesłychanie no-śne nie od dziś, ponieważ nie od dziś podwładni władzy nie lubią. W tego rodzaju poglądy wpisu-je się stwierdzenie Biasa z Prieny – moim zdaniem, mocno przesadzone. Nie jest przecież praw-dą, że najszlachetniejszy człowiek, który zyskuje władzę, staje się cynikiem, oszustem i degenera-tem. Owszem, niektórych, zwłaszcza ludzi słabych psychicznie, władza może zdeprawować. Ale nie musi. Dowodem na to może być literatura, której twórcy pokazują rozmaity wpływ władzy na postępowanie i osobowość człowieka, opisując zarówno przykłady pozytywne, jak i negatywne.


Nie ulega wątpliwości, że biografia autora to zwykle ważny kontekst dla dzieła literackiego. Czy jednak rzeczywiście jest to klucz do odczytania całej twórczości pisarza? Jak fałszywy może być to trop, pokazuje przykład współczesnego pisarza i felietonisty Jerzego Pilcha, laureata Nagrody Literackiej NIKE za powieść „Pod Mocnym Aniołem”…

21

EdusEjaTo samo dotyczy, oczywiście, wszystkich innych twórców. Któryś z pisarzy powiedział kiedyś,

że wszystko, o czym pisze, ma źródło w jego osobistym życiu, co nie znaczy, że pisze o sobie. Biografia jest więc ważnym kontekstem dla utworów literackich, ale nie jest to kontekst jedyny, najważniejszy i dający odpowiedzi na wszystkie pytania poszczególnych dzieł. Dowodem na to może być twórczość Jana Kochanowskiego.

Plusy: •trafneodwołaniesiędopostaciitwórczościJerzegoPilcha;•godnapodziwuwiedzaotymwspółczesnympisarzu.

Wstępdopracynatemat„każda epoka ma własne cele”. która jest Ci naj-bliższa?

Przytoczone w temacie zdanie Adama Asnyka pochodzi z popularnego wiersza „Do młodych”. Samo zdanie wydaje mi się kontrowersyjne. Czy rzeczywiście „każda epoka ma swe własne cele”? Wielu wybitnych historyków literatury wskazywało na zasadnicze podobień-stwa między niektórymi epokami, na przykład oświeceniem i pozytywizmem albo romantyzmem i Młodą Polską. A zatem, posługując się określeniem poety, „cele” tych epok były na pewno nie tyle identyczne, ile w jakiś sposób do siebie podobne.

Plusy:•przekonującapolemikazesłowamiAsnyka(odwołaniedowiedzyhistorycznoliterackiej);•słusznewskazanieniejasnościsłówpoety.

wstęp artystyczny

Topomysłdlaosóbzzacięciempisarskim.Pozwalastworzyćnaprawdęoryginalnywstęp.Najważniej-szejednak,bynieprzesadzić.Pamiętaj,żepiszeszwypracowanie,anieopowiadanie–elementyliterackiemogąubarwićpracę,aleniepowinnyjejzdominować.Trzebateżuważać,byniepopaśćwbanałigrafo-manię–zamiastzaciekawićnauczyciela,poprostugozirytujesz.


Mrok nocy roświetlał tylko płomień świecy. Przy stole siedziały trzy osoby, których twarzy nigdy wcześniej nie widziałem. Nie bardzo wiedziałem, o czym rozmawiają – przekrzykiwały się na-wzajem, to znów szeptały, ale nie rozumiałem żadnych słów. Po kilku chwilach zacząłem wy-łapywać imiona, którymi zwracali się do siebie. Kreon, Makbet, Balladyna… Przerażał mnie sposób, w jaki mówili. I to, o czym mówili. Czyżby koniec świata? Nie byłem pewien… Co to było? Sen, wizja, efekt „przeuczenia”? Tego nie dowiem się nigdy…

Plusy:•styl:pytaniaretoryczne,zawieszeniagłosu,zdaniakrótkiepołączonezrozbudowanymi.

odwołanie do cytatu zawartego w temacie

Pisaliśmyjużotym,żejeśliwtemaciepojawiasięcytat,topodżadnympozoremniewolnogozignoro-wać!Nietrzebaznaćautoranajmądrzejszejnawetsentencji,trzebanatomiastpokazać,żezdaniejegorozu-mieszijakośsięwobectejmyśliustosunkowujesz.Bardzodobrymmiejscemnateodniesieniajestwstęp.Aprzyokazjitotakżeświetnysposóbdlatych,którzygłowiąsię,jakzacząć.

Wstępdopracynatemat„młodości! Ty nad poziomy wylatuj!” – Twoje re-fleksje na temat młodości

Kiedy w czasach Mickiewicza publiczność poznała „Odę do młodości”, z której pochodzi umieszczony w temacie cytat, reakcje były krańcowo odmienne. Od płomiennego zapału mło-dych odbiorców po bezlitosną krytykę pokolenia starszego – za brak umiaru, zbytnią emocjo-nalność i nawoływanie do swoistej młodzieńczej rewolucji. Dziś słowa Mickiewicza „Młodości! Ty nad poziomy wylatuj!” są powszechnie znane i często cytowane.

22

Sztukapisania

Plusy:•krytycznystosunekdosłówstarożytnegomędrca–dobrzeuzasadniony;•odwagawyrażaniasądówniepopularnych,innychniżpowszechnieobowiązujące.

Wstępdopracynatemat„Człowiek jest natury pielgrzymiej”. motyw wę-drówki w tekstach kultury

„Człowiek jest natury pielgrzymiej” – twierdzi Cyprian Kamil Norwid. Od wieków również pisa-rze uważali wędrówkę za metaforę ludzkiego losu. Czy słusznie? Człowiek dąży przecież do stabi-lizacji. Chce zakotwiczyć się w jakimś miejscu – własnym domu, mieście, państwie. Wśród bliskich ludzi, a nawet w miejscu pracy. Niemal przy każdej okazji życzymy sobie spokoju, gdyż on właśnie najczęś ciej uznawany jest za upragniony cel naszego życia. Mimo to uważam, że Norwid ma rację.

Plusy:•autornietraktujewędrówkijedyniewsensiedosłownym(zmianamiejscapobytu),leczodczytuje jąwciekawy,wieloznacznysposób;

wykorzystanie cytatu, odwołanie do autorytetów

Choćbyśbyłnajmądrzejszymczłowiekiemnaświecieiprzeczytałniezliczonąliczbęksiążek,jeślibędziesznieustanniepowtarzał:„jauważam”,„jestemprzekonany”,„moimzdaniem”–wyjdziesznazapatrzonegowsiebiemądralę.Jaktegouniknąć?Odwoływaćsiędozdańiopiniiinnychosób.Oczywiście,możeszsięztymiopiniamizgadzaćlubnie,mogąonepotwierdzaćTwojetezyalbowręczprzeciwnie.Bezwątpieniajednakwartoprzywoływaćcudzezłotemyśli,ale,oczywiście,związaneztematem!Uatrakcyjniająonepracę.

WstępdopracynatematRodzice i dzieci – portrety literackie

„Nie można być dość wybrednym w wyborze rodziców” – z ironią stwierdziła kiedyś Maryla Wolska. Zdanie można by również odwrócić: nie można być też wybrednym w wyborze własnych dzieci. Rodzina, przynajmniej w założeniu, to także wzajemna miłość i akceptacja. Wiadomo jednak, że uczucia między rodzicami a dziećmi są często o wiele bardziej skomplikowane. Niełatwo też o wzajemną akceptację, której brak prowadzi często do rozmaitych konfliktów. Potwierdzają to przykłady bohaterów znane z literatury.

plus:•przywołany cytatma charakter żartobliwy, a elementy humorystyczne sąwwypracowaniu –nietylkowewstępach–bardzocenne,boprzełamująszkolny,napuszony,częstopompatyczny tonrozważań.

WstępdopracynatematCała literatura opowiada o moralności

Zdaniem Davida H. Lawrence’a, cała wielka literatura opowiada o moralności. Inaczej uważa Jerzy Pilch, polski pisarz współczesny, który w jednym z wywiadów prasowych wyraził opinię, że zasadniczymi tematami wielkiej literatury są picie i śmierć. Jeszcze inne zdanie na ten temat ma niemiecki krytyk literacki Marcel Reich-Ranicki. W telewizyjnym programie uznał on, że wybitne są jedynie książki, które opowiadają o współczesności, o dzisiejszym świecie i dzisiejszych boha-terach. Kto ma rację? I czy ktoś w ogóle musi mieć rację? Wszelkie ogólne zdania: literatura to, literatura tamto – w ogóle mnie nie przekonują. Nie ma jednego zasadniczego tematu literatury, tak jak nie ma jednego, słusznego sposobu opowiadania. Są, oczywiście, tematy ważne i mniej ważne. Do tych niezwykle istotnych należy bez wątpienia problem moralności.

Wstępdopracynatematmotyw przyrody w literaturze

„Patrzę na gwiazdy górne i kwiaty polne” – pisze Staff. Któż z nas nie przeżywał podobnych chwil bliskiego kontaktu z naturą? Mimo niesłychanego rozwoju techniki i całego naszego zabiegania wciąż uciekamy w świat przyrody, który to nas zachwyca, to znów przeraża – wydaje się bliski, a za chwilę zupełnie nieodgadniony… Być może, właśnie z powodu tej niejednoznaczności, z powodu tajemnicy, jaka nierozerwalnie wiąże się z przyrodą, jest to temat tak często poruszany w tekstach literackich – od czasów najdawniejszych po współczesne. I tylko artyści, jak sądzę, są w stanie prawdziwie się z tą tajemnicą zmierzyć.

23

EdusEjaWstępdopracynatematWażne wybory bohaterów literackich

Dylematy Konrada Wallenroda wydają się jakby z innego świata – odbieramy je jako wymyślone przez pisarza, nie do końca rzeczywiste. Tymczasem – co pokazała między innymi profesor Maria Janion w swojej książce „Życie pośmiertne Konrada Wallenroda” – wallenrodyzm stał się nie tyl-ko postawą ważną dla świadomości wielu następnych pokoleń Polaków, ale też wybieraną przez nich metodą działania.

teoretyczno-osobiste uwagi na temat problemu (motywu)Chodzioto,bywyjaśnić,jakTyrozumieszporuszonywtemacieproblem,motyw;jakieogólnereflek-sjenasuwaCijegosformułowanielubwogólejakiemyśliprzychodząCidogłowywzwiązkuznim.Tensposóbdajewieleswobody,alejestniełatwy.Ważne,byTwojerefleksjebyłyodważne,zadziorne,niety-powe.Możnanawetpolemizowaćzsamymsformułowaniemtematu–wkońcunauczycielrównieżmożeniemiećracji.

Wstępdopracynatematwładzy w literaturze

Zmieniają się insygnia władzy – kiedyś korona, jabłko, berło, dziś marszałkowska laska albo luk-susowy samochód – ale jej mechanizmy wciąż pozostają te same. Jest w człowieku coś, co powo-duje, że pragnie on rządzić innymi, kierować, wydawać polecenia, a jednocześnie przyjmować hołdy, budzić respekt. Przerażające, jak wiele potrafimy zrobić dla władzy. Jak bardzo potrafimy się od niej uzależnić. Tak jest dzisiaj, czego przykłady widzimy każdego dnia nie tylko w telewizji, ale i wokół siebie. I tak było zawsze, na co dowodów dostarcza literatura.

Plusy: •wstępwskazuje–słusznie!–żeproblemwładzytojedenztychponadczasowych;•powtórzeniawtymwypadkupełniąfunkcjęparalelizmu(„jakwiele”,„jakbardzo”,„takjestdzisiaj”, „takbyłozawsze”)inietylkoniesąbłędem,leczświadcząostylistycznejsprawnościautora.


Wydaje mi się, że niedobre są wszelkie postawy skrajne: całkowite odrzucanie biografii jako ele-mentu pomagającego w interpretacji utworu, ale też upatrywanie w życiorysie pisarza jedynej możliwości zrozumienia dzieła literackiego. Biografia jest więc jednym z wielu kluczy pomagają-cych w odczytaniu poszczególnych utworów – nie jedynym, ale niekiedy bardzo pomocnym. Tak jest między innymi w wypadku dzieł Adama Mickiewicza.

Wstępdopracynatematmłodości w literaturze

Młodość bywała przez pisarzy mitologizowana, wynoszona pod niebiosa. Zdarzało się też, że twórcy odnosili się do niej niezwykle krytycznie. Powstało wokół młodości wiele stereotypów – nie wszyscy młodzi chcą się przecież buntować, nie wszyscy są pełni energii, nie wszyscy mają nieustanną ochotę na niczym nieskrępowaną zabawę. Aby to udowodnić, wystarczy bliżej przyjrzeć się młodzieży współczesnej. Albo sięgnąć do tekstów literackich.

Plus:•całkowitezaskoczenie:młodyautorpiszeniejako…przeciwkomłodości!Araczej–przeciwko stereotypowemupodejściudoniej.

Wstępdopracynatematpatriotyzm

Wydawać by się mogło, że patriotyzm jest terminem jednoznacznym – to przecież służba w inte-resie kraju. Ale służyć można na wiele sposobów. Zdarza się, że ocenia się je różnie – w zależno-ści od czasu historycznego, dominującej polityki czy dostępu do materiałów źródłowych. Tę nie-jednoznaczność patriotyzmu pokazują dobitnie twórcy literatury – z autorem „Konrada Wallen-roda” na czele.

24

Egzamin gimnazjalny–Wypracowanie

Opis

Opis przeżyć

Wewstępie:•podajpodstawoweinformacjeopostaciikrótkoprzedstawwydarzenie,którewywołałojejprzeżycia.

Wrozwinięciu:•nazwijuczucia,doznania,emocjetowarzysząceprzeżyciom,•opiszzewnętrzneobjawy,napodstawiektórychmożnawnioskowaćouczuciach,doznaniach,emocjach(zmianazachowania,zmianawyglądu),

•zastosuj:–frazeologizmynp.(serce stanęło mi w gardle),–porównania(poczułam się jak w siódmym niebie),–wykrzyknienia(Cudownie! Ach!).

Uwaga!Oprzeżyciachwewnętrznychmożemywnioskowaćnapodstawie:•wyrazutwarzy(usta wykrzywione grymasem),•spojrzenia(jego oczy lśniły blaskiem),•gestykulacji(zacisnął pięści),•siłyibarwygłosu(głos mu drżał).

Wzakończeniu:•krytyczniepodsumujbohatera,•zapiszrefleksjenatematopisanegoprzeżycia.

Opis sytuacji

Wewstępie:

•przytoczokolicznościzdarzenia–wskażmiejsce,czas,–wymieńuczestników,–podajprzyczyny.

Wrozwinięciu:

•zaprezentujzdarzenietak,jakbyśbyłjegonaocznymświadkiem,•zrelacjonujwydarzeniegłówne,•zapiszinformacjeowydarzeniachtowarzyszących,•zdynamizujnarracjępoprzezużycieczasowników–(najlepiejwczasieteraźniejszym)nazywającychruch,–wskazującychnadziałanie–orazwyrazówtypu:

nagle, wtem, znienacka, nieoczekiwanie, w pewnym momencie, niespodziewanie, raptem,•stosujkrótkiezdania,równoważnikizdań,zdaniawykrzyknikowe,wyrazydźwiękonaśladowcze,•opiszmiejscezdarzenia,•opiszwyglądpostaci.

Wzakończeniu:

•wskażskutkizdarzenia,•zapiszrefleksjenatematzaistniałejsytuacji.

25

EdusEjaOpis przedmiotu:

Wewstępie:

•napisz,–cotozaprzedmiot,–doczegosłuży,–gdziesięznajduje,–ktojestjegowłaścicielem.

Wrozwinięciu:

•opiszcechyprzedmiotu:–wygląd,–wielkość,kształt,kolor,–tworzywo,zktóregojestwykonany,–powierzchnię,–ozdoby,–cechycharakterystyczne,

•przedstawposzczególneelementyprzedmiotu,podajichcechy,zwróćuwagęnaichusytuowanie,

•zastosujprzymiotnikiopisujące(płaski, prostokątny)ioceniające(piękny).

Wzakończeniu:

•Uwzględnijwłasnąocenęwygląduiprzydatnościopisywanegoprzedmiotu:•Dlaczegozostałprzezciebiewybrany?•Czymsięwyróżnia?

Uwaga!Opisowiprzedmiotunależynadaćtytuł.

Opis krajobrazu

Wewstępie:

•scharakteryzujtypkrajobrazu:górski, nadmorski, miejski, nadrzeczny,

•podajrealiageograficzne:położenie,kraj,ukształtowaniepowierzchni,pogod,poręroku,porędnia.

Wrozwinięciu:

•wskażistotneelementyopisywanejrzeczywistości,•zastosujwyrazyokreślającepołożenieelementówkrajobrazuwzględemsiebie,•zwróćuwagęnacharakterystycznecechyopisywanychelementów:roślinność,zwierzęta,niecodziennezjawiska(tęcza, babie lato),

•zwróćuwagęnabarwy,•określnastrój,•użyjprzymiotników-opisujących(pagórkowaty, wyżynny, gęsty)-oceniających(szary, ponury, pogodny),

•możeszwykorzystaćczasowniki:znajduje się, widnieje, widzimy, dostrzegamy, można zauważyć, wyróżnia się , zwraca uwagę, przycią-ga wzrok.

Wzakończeniu:•wyraźswojąopinięokrajobrazie:–JakiewrażenienaTobierobi?–ZczymCisiękojarzy?–Czylubisztenrodzajkrajobrazu?

•przytoczopiniekoleżanek/kolegów.

26

Egzamin gimnazjalny–Wypracowanie

Mamszczęściebyćwłaścicielkąprzepięknej,starejlalki.Zabawkajestjednąznielicznychpamiątekpoprababci.Te-razstanowiozdobęmojegopokoiku.Przypominamibło-gieczasydzieciństwa. Lalkamaok.40cmwysokości.Utrzymujepiondziękimetalowemustojakowi.Jestlekkaidelikatna.Wykonanojązporcelany.Posiadamałą,pucołowatątwarzyczkę.Wid-niejąnaniejduże,błękitneoczyzdługimirzęsami,zgrab-ny,odrobinęzadartynosek ipełne, różowiutkie, szerokouśmiechnięteusteczka.Jejblondwłosysądługieikręco-ne.Sięgajądopasa.Grzywkadelikatnieopadanaczoło.Nagłowęlalkiwłożonyjestkapelusz-ogromny,niebiesko–bia-ły,obszytykoronką.Zprzodukapelusza,zlewejstronywid-niejekokarda,ananiejróżowaróżyczkaztrzemazieloniut-kimilistkamiikoralikami.

Lalkaubranajestwdługą,doziemi,suknię,zapinanąztyłunametalowehaftki.Trudnojązdjąć,zuwaginakru-chośćmateriału,zjakiegowykonanajestzabawka.Suknię

uszytozbłękitnegojedwabiu.Bufiasterękawyzostaływy-kończonekoronkąitiulem.Stójkęwykonanozbiałej,nie-zwykledelikatnejtkaniny.Dosukni,zprawejstrony,przy-piętajestmała,owalnabroszka.Przódstrojubogatoozdo-bionokoronką,dzianinąiniewielkimizłotymikwiatamizczarnymikoralikamiwśrodku.Dółsukniobwiedzionyzo-stałbiałymtiulem.Wtaliilalkaprzepasanajestszarfą-ta-kiegosamegokoloru,jakkokardanakapeluszu.Zabawkaubranajestponadtowpłóciennepantalonyicie-niuteńkiebiałeskarpetki.Jejsrebrzystepantofelkimająwą-ziutkie,lekkozadartedogórynoski.Wrękutrzymamałątorebeczkęobszytąfrędzlami. Charakterystyczną cechą lalki jest jej niepowtarzalnyurokikruchość.Uwielbiamją,możedlatego,żejakomaładziewczynkanie lubiłambawićsię lalkami idopieroza-czynamodkrywaćpięknoniektórychznich.Tychwyjąt-kowych.Bomojalalka–jestniewątpliwiejedynawswo-imrodzaju.

Opis obrazu

Wewstępie:

•nazwijdziełosztuki,podajautora,miejsceekspozycji,określtechnikęwykonania,•określtematobrazu–zwróćuwagęnailetytułwiążesięztematem,•określepokęistyl,doktóregopasujedzieło.

Wrozwinięciu:

•opisztematykęobrazu,•zanalizujkompozycjępłótna,uwzględnijstosunkiprzestrzenne(wzajemnepołożeniewzględemsiebieopisywanychelementówobrazu):– na pierwszym planie(to,cowidzisznajbliżej),najbliżej,– na drugim planie(to,cowidziszdalej),na dalszym planie, nieco dalej,– w oddali, w tle, w głębi, tuż za, dalej, nieco dalej, po obu stronach,– na wprost, w prawym górnym rogu, w lewym górnym rogu,– w centrum, na wyeksponowanym miejscu,– nieopodal, bliżej, nieco bliżej, blisko, przy, obok, z boku, koło, w pobliżu,– ponad, powyżej, wyżej– niżej, poniżej, w prawym dolnym rogu, w lewym dolnym rogu,

•zwróćuwagęnakontrastynaobrazie(miejscajasne,ciemne,układświatłaicieni),•zwróćuwagęnabarwy(zróbsobielistębarw,któredominująnaobrazie),•określnastrój,jakiwywołujedzieło:

– pogodny, radosny, ciepły, beztroski, spokojny /ponury, przygnębiający, chłodny, smutny, poważny, tajemniczy,– uroczysty, podniosły/ codzienny, zwykły.

Uwaga! Opiselementówprzedstawionychnapłótniepowinienbyćpołączonyzinterpretacjądzieła.

Wzakończeniu:

• wyraźswojąopinięodzielesztuki:–JakiewrażenienaTobierobi?–ZczymCisiękojarzy?–Czylubisztenrodzajsztuki?

• możeszprzytoczyćopinieznawcównatematprezentowanegodziełasztuki.

Porcelanowa lalka Opis przedmiotu

27

EdusEjaOpis obrazu

AlbrechtDürer–Czterej jeźdźcy Apokalipsy

•AutoremdziełaCzterej jeźdźcy ApokalipsyjestpochodzącyzNiemiecrenesansowymalarzAl-brechtDürer.

•SzkicDüreraściślewiążesięzfragmentemApo-kalipsy św. Jana,stanowijegoilustrację.Jaksuge-rujetytułdrzeworytu,dziełoNiemcaprzedstawiatęczęśćwidzeniaApostoła,wktórejjestmowaojeźdźcachuosabiającychwielkienieszczęścia–wojnę,głódiśmierćorazjednym,symbolizują-cymzwycięstwoChrystusaiEwangelii.

•Patrzącnadrzeworyt,mamynieodpartewrażenie,żemalarz,jakgdybynachwilę,zatrzymałnacie-rającychnakoniachludziitenmomentukazałwswoimdziele.EfekttakiejdynamikiiekspresjiAl-brechtDüreruzyskałm.in.dziękizastosowaniuskośnychukładówkompozycyjnych,odpowied-niemuuchwyceniumimikiigestówposzczegól-nychpostaci.Przedstawienietyluosóbnastosun-kowoniewielkiejpowierzchniszkicusprawia,iżwydajenamsię,żepanujetutajjakbychaos,nieład.

•Wcentralnejczęścidrzeworytuwyodrębniamyczterygłównepostacie–sątowłaśnietytułowijeźdźcy,mającyzaprowadzićna świecie spra-wiedliwość.Pierwszymężczyzna,ukazanynie-cowoddali,poprawejstronieszkicu,nagłowiemakoronę,aoburącztrzymałukznapiętącięci-wą.Opierającsięnatekście„Objawienia”,może-myzcałąpewnościąstwierdzić,iżjesttojeździecporuszającysięnabiałymrumakuisymbolizujeonostatecznezwycięstwodobranadzłem,tryumfDobrejNowiny,Chrystusaorazcałe-gooddanegoMuKościoła.Kolejnapostać,jakmożemyprzy-puszczać,dosiadającakoniaomaściprzypominającejbarwęognia,dzierżywprawejręcewysokouniesionymiecz.Jeździectenjestuosobieniemwojny,któraobejmieogromneobszaryiprzyniesiezagładęorazśmierćwieluludziom.Trzecizsiedzą-cychnarumakachmężczyzn,któregoautorszkicuusytuowałwcentrum,trzymawprawejręcedwuszalowąwagę.Napod-stawietreści„Apokalipsyśw.Jana”wnioskujemy,żezwierzę,naktórymporuszasięjeździec,jestczarne.Postaćtasymboli-zujegłódmającyogarnąćcałyświat.Czwartyiostatnizjeźdź-ców,przedstawionypolewejstroniedrzeworytu,znacznieróż-nisięwyglądemodpozostałychmężczyzn.Postaćtę,wprze-ciwieństwiedojejkompanów,okrywajedyniepasmateriałuzarzuconanapraweramię.Jeździecjestrównieżsporostarszyodswoichtowarzyszy.

•Najbardziejjednakuwagęprzyciągająciałastarcaijegokonia.Wrzeczywistościsątobowiemtylkopokryteskórąszkielety.Dłoniepostacizaciśniętesąnadługimtrzonieostregotrójzębu,aonasama,jakopisałtośw.Jan,uosabianieuchronnąśmierć.

•WszyscyczterejjeźdźcyukazaninadrzeworycieAlbrechtaDürerapędząwprostprzedsiebie,niezważającnabezradnych,przerażo-nychludzi,którzyginąpodkopytamidosiadanychprzeznichkoni.

•Uwagęzwracajeszczejedenszczegół–wlewymdolnymroguszkicudostrzegamyotwartąpaszczęwielkiegozwie-rzęciabliżejnieokreślonegogatunku,którepożeraśmiertel-nieprzerażonego,całkowiciebezbronnegomężczyznę.Toznak,iżnawettestworzeniazwrócąsięostatecznieprzeciw-kozłym,grzesznymludziom.

•Całejsceniezgóryprzyglądasięukazanywśródchmuranioł.Ontakżeniezwracauwaginato,codziejesięzludźmimiażdżonymiprzezrumaki,aninaczłowieka,którycierpi,pożeranyprzezpo-twornezwierzę.Niebezznaczeniapozostająrównieżprzedstawio-nenadrzeworycie,otaczającewysłannikaNiebios,gęste,kłębiącesięchmury.Zwiastująoneburzę,odczytywanązwyklewPiśmieŚwiętymjakosymbolgniewuBożego.

•ScenaprzedstawionawdzieleAlbrechtaDürerawywołujewpatrzą-cymniepokój.Stanowidlanasprzestrogę,zcałąmocąuświadamia,żegrzesznicywDzieńSąduBożegonieotrzymająznikądratunkuizginąnękanigłodem,udręczeniwalkami,bądźpożarciprzezbestie.

2828

Naukaojęzyku

Fonetyka

Fonetyka–działnaukiojęzykuzajmującysiębadaniemprocesupowstawaniagłosuiopisemgłosek.

głoska–najmniejszaczęśćwyrazuwymówionego;głoskipowstajądziękipracynarządówmowynaskutekmodyfiko-waniastrumieniapowietrzawydychanegozpłuc.

litera – graficzny znakgłoski; najmniejsza częśćwyra-zunapisanego;

alfabettozespółliteroznaczającychdźwiękidanegojęzy-kaułożonychzawszewtakimsamymporządku.Polskialfabetma32litery(a,ą,b,c,ć,d,e,ę,f,g,h,i,j,k,l,ł,m,n,ń,o,ó,p,r,s,ś,t,u,w,y,z,ź,ż)

Sylaba(zgłoska)–cząstkawyrazu(zawszewymawiananie-przerwanymstrumieniempowietrza),którazawieratylkosa-mogłoskęlubsamogłoskęzgrupąspółgłosek,np.a-larm, cio-cia.

•Sylabyotwarte–sylaby,którekończąsięsamogłoską,np. Mo-ni-ka, ma-ma, szko-ła.

•Sylabyzamknięte–sylaby,którekończąsięspółgłoską,np.biz-nes-men, wziew-nik, bar-man.

•Wśródgłosekwyróżniamysamogłoski –a,ą,e,ę,i,o,(ó),u,y

•orazspółgłoski:b,c,ć,d,f,g,h,k,l,ł,m,n,ń,p,r,s,ś,t,w,z,ź,ż

Uwaga!Literai możepełnićróżnefunkcje.

1.Możebyćznakiemgraficznymgłoski,np.Ikar,igła –występujewówczaszawszeprzedspółgłoską.

2.Możebyćznakiemgraficznymgłoskii orazzmiękczeniempo-przedzającejjąspółgłoski,np.kochanymi,domami –występujewówczasnakońcuwyrazu.

3.Możebyćwyłącznie znakiemmiękkości poprzedzającej jąspółgłoski,np.cień,dzień,miasto,wioska –występujewówczaszawszeprzedsamogłoską.

Zapamiętaj! Liczbagłosekiliterwtymsamymwyraziejestczęstoinna,np.

ciocia 6liter,bo:c-i-o-c-i-a, aletylko4głoski,bo:ci-o-ci-a.

Uwaga!Literau wniektórychwyrazachposamogłoskachmożeoznaczaćspółgłoskęł,wówczasniebędzieośrodkiemsylaby,np.•wyrazauto [a-ł-t-o]składasiętylkozdwóchsylab–au-to,•wyrazaudycja [ a-ł-d-y-c-j-a] składa się tylko z trzech sy-lab–au-dyc-ja

1.Zewzględunaukładwiązadełgłosowychznajdującychsięwkrtanigłoskidzielimyna:•dźwięczne(wiązadłagłosowesązsunięte,aprzeciskają-cysięprzezniestrumieńpowietrzawprawiajewdrgania,któremożemywyczuć,przykładającdokrtanidwapalce)b,w,d,z,dz,ż(rz),dż,ź,dź,g,m,n,ł,r,l,ch/h,j

•orazbezdźwięczne(wiązadłagłosowesąrozsunięte,apo-wietrzeswobodnieprzeznieprzepływa).p,f,t,s,c,sz,cz,ś,ć,k

Uwaga!Wszystkiesamogłoskisądźwięczne–a,ą,e,ę,i,o,(ó),u,y.

2.Zewzględunaułożenieśrodkowejczęścijęzykawzglę-dempodniebieniatwardegogłoskidzielimyna:•miękkie (środkowa część języka dotyka podniebieniatwardego)b,ć,d,dź,f,g,ch/h,j,k,l,m,ń,p,r,ś,t,w,ź

•itwarde(środkowaczęśćjęzykajestoddalonaodpod-niebieniatwardego).b,c,d,dz,f,g,ch/h,k,l,m,n,p,r,s,t,w,z

3.Zewzględunaukładpodniebieniamiękkiegoijęzycz-ka głoskidzielimyna:

•nosowe(językjestopuszczony,adostępdojamynosowejotwarty–prądpowietrzaprzepływaczęściowoprzezjamęustną,częściowoprzezjamęnosową).–samogłoskią,ę –spółgłoskim, m,n,ń

•iustne(językjestpodniesionyiprzylegadościankijamygar-dłowej–prądpowietrzaprzepływatylkoprzezjamęustną)–wszystkiepozostałegłoski.

Podział głosek w zależności od układu narządów mowy:

Egzamin gimnazjalny

29

EdusEja

29

EdusEja

1.Najprostsze,dźwiękowe,wyodrębnionesłuchowoskład-nikiwyrazutoA.litery, B.zgłoski,C.głoski, D.sylaby.

2.WprocesiepowstawaniagłosuudziałuniebiorąA.płuca, B.wiązadłagłosowe,C.uszy, D.językijęzyczek.

3.Opowstawaniu głosekdźwięcznych lubbezdźwięcz-nychdecydujeA.układwiązadełgłosowych,B.położenieśrodkowejczęścijęzyka,C.przepływpowietrzaprzezjamęustnąinosową,D.położeniejęzyczka.

4.Człowiek,którymakatar,niewymówiprawidłowosłowaA.męczący, B.dokuczliwy,C.przykry, D.kłopotliwy.

5.Wyłączniegłoskidźwięcznezawieraszereg:A.b, t, g, e, ż, B.a, m, n, r, l,C.u, w, s, dż, ś, D.k, f, r, y, c.

6.Nieprawidłowodobranapodwzględemdźwięcznościpara toA.z–s, B.dż–cz,C.g–t, D.b–p.

7.GłoskinosowejniezawieraszeregA.chemia,linia,małpa, B.ciąć,myśleć,śnić,C.gąszcz,dąb,ziąb, D.luka,tyka,ciasto.

8.Cechygłoskisprawidłowookreślaszereg:A.ustna,twarda,bezdźwięczna,B.ustna,miękka,dźwięczna,C.nosowa,twarda,bezdźwięczna,D.nosowa,miękka,dźwięczna.

9.Ozmianieznaczeniawyrazówcało–ciałoświadczyA.dźwięczność–bezdźwięczność,B.twardość–miękkość,C.ustność–nosowość,D.liczbagłosek.

10.WjęzykupolskimjestA.7samogłosek, B.8samogłosek,C.9samogłosek, D.6samogłosek.

11.PolskialfabetliczyA.35liter, B.30liter,C.32litery, D.31liter.

12.Szereg,wktórymliczbaliterwkażdymwyraziejestrównaliczbiegłosektoA.polski,religia,angielski,B.historia,geografia,niemiecki,C.przyroda,technika,muzyka,D.plastyka,fizyka,matematyka.

13.Wwyraziemarzenia jestA.7głosek,7liter, B.6głosek,8liter,C.8głosek,6liter, D.7głosek,8liter.

14.Prawidłowyzapispodziałunagłoskisłowamiesiąc za-wieraszeregA.m–i–e–s-i–ą–c. B.mi–e–s–i–ą–c.C.mi–e–si-ą–c. D.m–i–e–si–ą-c

15.Głoskaiwyłączniezmiękczastojącąprzedniąspółgłoskę wwyrazachA.witraż,miska,słowik, B.ikebana,wiza,dziwny,C.zima,morski,tenis, D. gdziekolwiek,działo,wiatr.

16.PrawidłowypodziałwyrazównasylabyzawieraszeregA.ma–nna,fi–zyk–a,wi–o-sło,B.wan–na,pod–ko–szu–lek,au–to–bus,C.win–na,po–dnio–sła,czu–wa–li–śmy,D.su–we–re–nna,go–łę–bi–e,a–u–to.

17.WyłączniesylabyotwartezawieraszeregA.to–po–la,a–kac–ja,o–gó–rek,B.piąt–ka,E–mil,płót–no,C. O–la, ma–li–na,lo–dy,D.na–u–czy–ciel,pow–tór–ka,ple–cak.

18.Wwyraziekwokazaszłonastępującezjawiskofone-tyczneA.ubezdźwięcznieniewewnątrzwyrazowepostępowe,B.ubezdźwięcznieniewewnątrzwyrazowewsteczne,C.uproszczeniegrupyspółgłoskowej,D.utratadźwięcznościnakońcuwyrazu.

19.Udźwięcznieniewewnątrzwyrazowewsteczne zaszłowwyrazieA.rzeźba,B.wiedźma,C.prośba,D.groźba.

20.Ubezdźwięcznieniemiędzywyrazowewstecznedoty-czyparywyrazówA.mówspokojnie, B.chodźbliżej,C.pięćwiewiórek, D.chęćwalki.

21.Dźwięcznośćnakońcuwyrazumogąutracićwszystkierzeczownikiwszeregu:A.brat,samochód,buk, B.szef,aut,sad,C.kod,sok,dom, D.ogród,róg,powiew.

22.Uproszczeniegrupyspółgłoskowejdotyczywyrazów.A.jajko,masło,podkopać, B.jeż,pięć,masyw,C. mógł,pierwszy,krakowski,D.chęć,wykład,świstaków.

23.AkcentwjęzykupolskimpadanajczęściejnaA.pierwsząsylabę, B.trzeciąsylabę,C.czwartąsylabę, D. przedostatniąsylabę.

24.Poprawnie zaznaczonoakcentwewszystkichwyra-zachzszereguA.fi –zyk,gra–ma-ty–ka,posz–liś–my,B.zro–bi –li–byś–my,gra–ma–ty–ka,kom–pu–ter,C.pi –sa–ła,o–en–zet,ma–te–ma–ty–ka,D.wie–dzie–liś –cie,e–ty–ka,za–ba–wi–ły –by.

Odpowiedzi1.C.,2.C.,3.A.,4.A.,5.B.,6.C.,7.D.,8.A.,9.B.,10.B.,11.C.,12.D.,13.B.,14.C.,15.D.,16.B.,17.C.,18.A.,19.C.,20.A.,21.D.,22.C.,23.D.,24.B.

Fonetyka – test

Naukaojęzyku–TEST

30

Epoka literacka

30

Naukaojęzyku–TEST

TEsT

1.Przeczytajfragmentwiersza:

Gdy po śmierci w niebiosów przybyłam pustkowie,Bóg długo patrzył na mnie i głaskał po głowie.

Zbliż się do mnie, Urszulo! Poglądasz, jak żywa...Zrobię dla cię, co zechcesz, byś była szczęśliwa

1.Którezdaniejestprawdziwe?

A.Jesttowierszstychiczny. B.Jesttowierszbiały.C.Jesttowierszstroficzny. D.Jesttowierszwolny.

2.Określrymywpowyższymfragmencie.

A.parzyste,żeńskie B.okalające,żeńskieC.przeplatane,męskie D.różniewróżnychstrofach

3.PrzeczytajwierszWisławySzymborskiej

Myszołów nie ma sobie nic do zarzucenia.Skrupuły obce są czarnej panterze.Nie wątpią o słuszności czynów swych piranie.Grzechotnik aprobuje siebie bez zastrzeżeń.Samokrytyczny szakal nie istnieje.Szarańcza, aligator, trychina i giezżyją jak żyją i rade są z tego.Sto kilogramów waży serce orki,ale pod innym względem lekkie jest.Nic bardziej zwierzęcego niż czyste sumieniena trzeciej planecie od Słońca.

4.Któryopisstrofjestpoprawny?

A.Strofyczterowersoweitrzywersowewystępująnaprzemian.B.Strofysąróżnowersowe,aleułożoneregularnie.C.Strofysąróżnowersowe,aleułożonenieregularnie.D.Strofysądowodem,żejesttowierszstychiczny.

5.Sprawdźrymywwierszu.Zaznaczzdanieprawdziwe.

A.Jesttowierszbiały. B.Posiadarymyprzeplatane.C.Posiadarymyniedokładne,np.panterze–zastrzeżeń. D.Posiadarymyparzyste.

6.JaknazwieszpowyższywierszWisławySzymborskiej?

A.Wolny. B.Biały.C.Sylabotoniczny. D.Stychiczny.

7.Wostatnimwersiesłowa„natrzeciejplanecieodSłońca”to:

A.Animacja–ożywienieplanety.B.Peryfraza–omówienie,zamiast„Ziemia”.C.MetaforaZiemi.D.Eufemizm–tobrzmiładniejniż„Ziemia”.

Odpowiedzi:

1.Odp.C.,;2.Odp.A.,4.Odp.C.;5.Odp.C.;6.Odp.A.;7.Odp.B.

31

EdusEja

Nie posługujemy się nimi w zwykłej mowie ale wy-stępują w poezji, w po-etyckiej prozie. Specjal-nie używają ich autorzy, aby uatrakcyjnić teksty. A uczniowie muszą… umieć je wskazać i na-zwać.

Archaizmy:

białogłowa, świekra (te-ściowa), zołwica (sio-stra męża), macierz (oj-czyzna), pawęż (tarcza), kopijnik (rycerz z kopią).

Neologizmy:

Ferdydurke, błyszczydła, cudnieje, odmilkły, ko-mórka (telefon), kompakt (płyta), Internet.

Poetyzmy:

broczyć, żarzyć, kobie-rzec, oblicze, toń, ruń, spowić, nieboskłon, zgo-rzeć, przestworza, pur-pura.

Wyrazy niezwykłe

Wyrazy szczególnePoetyzmy

Wyrazycharakterystycznedlajęzykapoetyckiego,uważasięjezaszczególniewzniosłe,arty-styczne:ruń,toń,kobierzec.Rzadkowzwykłejmowieiwzwykłymmieszkaniumówimyona-szymdywanie,żetrzebabyuprać…kobierzec.

Neologizmy

Wyrazyzupełnienowe.Poetastworzyłsobiewyraznapotrzebywiersza–alenormalnietakiegowyrazuniema:„świa-tłoptacy”.Toneologizm.Albo:życiestworzyłonowąrzecz,trzebabyłodaćjejnazwę:„SMS”.Toteżneologizm.Tyleżetendrugiszybkosięrozpowszechniaiprzestajebyćneologizmem.

Przykład:Mironczarniamęczy się człowiek Miron męczyznów jest zeń słów niepotrafniepewny cozrobieńyeń MironBiałoszewski

Krótkiwierszykutkanyjestzneologizmów.TytułMironczarniatozlepekdwóchsłów:męczar-niaMirona.

Niepotraf–toktoś,ktoniepotrafi.Czegoniepotrafi?Tworzyćpoezji,tworzyćczegośzesłów–jestwszaksłów niepotraf.Cozrobień–słowostworzoneodpytania:cozrobić?Czycozrobieńtoktoś,ktowciążpowtarza:cozrobić,cozrobić?Chybatak.Ayeń?Podobnedo:leńidojęk,idozeń.Ichybatosłówkozawierawszystkieznaczenia;jestję-kiemioskarżeniem,żezeń–leń.Byćmoże,żetworzeniewierszytomęczarnia,alenapewnoniemożnapowiedzieć,żezMironajestsłów niepotraf.Dowód–powyższywierszyk.

archaizmy

Znanenamjużwyrazy–stare.Byłykiedyśużywane,aleprzeminęły.Nieważne,czyśredniowieczne,czyoświeceniowe–dziśjużalbonieużywane,albozmieniłyznaczenie.Przykład:

Gdy do sali wszedł sejmowej z wielkim animuszem,Gwałt uczynił pan Zagłoba białym swym kontuszem.Za pas słucki rękę włożył, srebrną ma deliję,Drzwi otwarły się z hałasem. Łuna, łuna bije!

JanLechoń

Wtymutworzedlaodmianypoetaużyłarchaizmów.Poco?Chciałnakreślićobrazzepoki:scenęzXVII-wiecznegosejmuzpanemZagłobąwroligłównej.Używaszczegółów,któredziśnieist-nieją:animusz,kontusz,delija.Dajetoprawdziwośćobrazu,atakżestwarzapotrzebnąatmosfe-rę.Zauważ:animusz–prawienieużywanydziśwyraz.Znaczy:zodwagą,werwą,energią.Kon-tusz–dawnystrójszlachecki.Pas słucki,delija–takżeelementystrojuszlacheckiego.Właściwieteczteryarchaizmywprowadzająwklimatepoki,„dawność”scenypodkreślajeszczeczasownikotwarły się.Dziśpowiedzielibyśmydrzwi otworzyły się z hałasem.

Uwaga, jesteśmy w wierszu!Tupowyższewyrazyzostaływprowadzonecelowo,dająjakiśefekt.Musimybyćtegoświadomi:współcze-snypoetawprowadzastarywyrazwokreślonymcelu,dokładniepoto,bynaprzykładupozorowaćswójtekstnabardzostary.Częściejwpoezjispotykamyneologizmyartystyczne,stworzoneprzezpoetęsłowatylkodladanegowiersza,niżneologizmy,którestworzyłarzeczywistość,jakchoćbyInternet.Przyanaliziewier-szamożeciestanąćprzedpoleceniemwskazania,określeniaipróbyocenyfunkcji,jakądanesłowospełnia.

Egzamin gimnazjalny–Pytaniezwiersza

32


jaki to wiersz?

Na egzaminie możesz spotkać się z poleceniem określenia wiersza: stychiczny czy stroficzny? Biały czy wolny?

Co to jest wiersz? Wszyscywiedzą:nieproza,autwórinaczejułożony.Ułożonywwersy,wersywzwrotki(strofy),wersysięry-mują,awdodatkuułożonesątak,żemówisięjewpewnymrytmie–zupełnieinaczejniżzwykłąmowę,opowieść,czypotocznydialog.

Tradycyjnywierszmiałzawszetytuł,rym,rytmiwszystkobyłojasne.Alepoeciznudzilisiętakimukłademiodkądzaczęlieksperymentować–wierszniemusimiećrymu,tytułu,rytmteżniejestobowią-zujący.Ajednak–tociąglejestwiersz,tylkojużinny.Mimowszystko–wiedzaowierszachdasięupo-rządkować.Najlepiejobejrzećrysunki.

WwierszuMickiewiczapt.Pieśń filaretówwszystkowidaćwzorcowo:

•Jesttowierszstroficzny,bomapodziałnastrofy.

•Marymyizestrójakcentowy,którydajerytm.

•Występujeteżzgodnośćsylabwwersach(zawszewdwóchpierwszych7,wdwóchdrugich6,awpierwszejstrofie–przemiennie7–6,7–6).

Pieśń filaretów

Hej, użyjmy żywota!Wszak żyjem tylko raz;Niechaj ta czara złotaNie próżno wabi nas.

tytuł

wersy

strofa 1

strofa 2

Wiersz:

rymy:– żywota – złota – raz – nas

Hejże do niej wesoło!Niechaj obiega w koło.Chwytaj i do dna chylZwiastunka słodkich chwil!

równoległyrozkładakcentówpowodujeRYTm

7 sylab7 sylab 6 sylab6 sylab

7 sylab6 sylab 7 sylab6 sylab

33

EdusEja

strofa

Inaczejzwrotka.Odcinekwierszazłożonyzkilkuwersówpowtarzającysięnaprzestrzeniutworu.

•Musimiećconajmniejdwawersy–wówczasjestdwuwersem.

•Gdymatrzy–jesttercyną.

•Najpopularniejszezaśbyłyzwrotkiczterowersowe.

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

strofyczterowersowe

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

tercyny

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

..............................

dwuwersy

Przegląd elementów wiersza

Wiersz stroficzny

1.strofa........................................................................................................................................

2.strofa........................................................................................................................................

3.strofa........................................................................................................................................

stychiczny bez strof

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

..................................

stroficzny czy stychiczny?

Tonajprostsze:

•Wierszstroficznyjestpodzielonynastrofy(zwrotki).

•Wierszstychiczny–inaczejciągły–niedzielisięnastrofy.

34


Rytm

Porządekrytmicznywwierszubierzesięstąd,żepoetatakułożyłwersy,iżzaistniałapewnapowtarzalnośćdźwiękowa.Niepowie-dział:jestwesoło,bomiwgłowiezakwitłykwiatki.Powiedział:Zielono mam w głowie i fiołki w niej kwitnąSadzone na klombach mych myśli za młodu

Gdybyzapisaćsylabyzapomocąkreseczekizaznaczyćakcen-ty,wyglądałobytotak:

––––––––––––––––––––––––Zwróćcieuwagęnarozłożenieakcentów.Anawetnaukładwy-razów trzysylabowych ikrótkich, jednosylabowych.Powtarzasię.Wtensposóbpoetauzyskałtakzgrabnąrytmikę,żemoże-cietewersywystukaćjaknamuzyce:

tatatatatatatatatatatata.

Powtórzcietokilkarazyznaciskiemnapodkreślone„ta”irytmwyjdziesam,bezsłów.Azatemrytm–toefektdźwiękowy,uzy-skanyprzezpowtarzalnośćelementówbrzmieniowych,przedewszystkimakcentu,aleteżintonacji,pauz,głosekisylab,któretworząwwierszupewienporządekrytmiczny.

parzyste

Rymy–werspowersie:aabb

................. wesoło

................. w koło

................. chyl

................. chwil

przeplatane (krzyżowe)

Wersyrymującesięnastępująnaprzemian:abab

................. bór

................. cielę

................. tur

................. wiele

okalające

Rymujesięwerspierwszyzostatnimiśrodkowe:abba

................. ptaki

................. mowa

................. gotowa

................. robaki

Poznaj rymy po sąsiedztwie wersów!

żeńskie

Występuje w takimwyra-zie,wktórymakcentpadanaprzedostatnią sylabę.Wyraztenbędziewięcmiałwięcejniżjednąsylabę.Takiakcentnazywasięparoksytoniczny.

przebiegłauległapoległa

płaciłamogiła

mydło powidło

Poznaj rymy po płci!

męskie

Akcentw rymiemęskimpadazawszenaostatniąsy-labę,dlategownaszymję-zyku chodzi o jednosyla-bowewyrazy.Taki akcentnazywasięoksytoniczny.

mążwążwciąż

gromdom

końgoń

/ / / /

/ / / /

Poznaj rym po dokładności!

niedokładne Rymy przybliżone,głoskisąpodobne,alenietesame

dziecikrzyczy

gramatyczneWspółdźwięcznośćwywołanaodmianąwyrazu: takie samekońcówkigramatyczne

byłempiłemuczyłem

dokładnePełnawspółdźwięcz-nośćukładugłosek

dzieciświeci

książkawstążka

Rym –efektdźwiękowy,wywołanyspecjalnymułożeniemwyrazów na końcuwersów.Wyrazytesąpowtórzeniemtakichsamychalbopodobnychukładówgłoskowych:

mąż – wąż,dama – ramaitp.

Rymymogąbyćbardzodokładne–gdyukładygłoseksąbardzopodobne.Mogąteżbyćbardziejodległe.Obokkilkapo-działówrymów:

35

EdusEjaUkład liczby sylab

Liczyliśmywyżejliczbęsylabwwersach.Częstosięzgadza.Możebyćnawettak,żepoetaułożyutwór,wktórymwewszystkichwersachbędzietasamaliczbasylab–przypominamysobiePana Tadeuszapisanegotrzynastozgłoskowcem.Jeślipoliczymyliczbęsylabizaobserwujemyrozkładakcentów,możemyrozróżnić:

wiersz sylabiczny:

•Zgadzasięliczbasylabwwersach.•Średniówka,jeśliwersysądłuższeniżośmio-sylabowe.•Wersykończąsięwyrazemzakcentemnaprzedostatniąsylabę.•Akcentpadateżnaprzedostatniąsylabęprzedśredniówką.

Przykład:ośmiozgłoskowiec

Wsi spokojna, wsi wesoła, 8Który głos twej chwale zdoła? 8Kto twe wczasy, kto pożytki 8Może wspomnieć za raz wszytki? 8

JanKochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce

wiersz sylabotoniczny:

•Stałaliczbasylabwwersach.•Koniecznajestzgodnośćakcentówwwersach.•Równieżmożewystąpićśredniówka.

W szczerym polu na ustroniZłote jabłka na jabłoni,Złote liście pod jabłkami,Złota kora pod liściami.

TeofilLenartowicz Złoty kubek

Wiersze poezji współczesnej

Ajeślimamydoczynieniazwierszembezrymu,czasembezrytmu,częstobeztytułu?Poeciwspółcześnidowiedliświatu,żepoezjaniepoleganadokładnymobliczaniusylab.Wystarczyczasemnowatorskame-tafora–aliczbaiukładwersówpozostajeobojętna.Bywateżtak–naprzykładwpoezjiTadeuszaRóże-wicza,żepoezjazbliżasiędoprozy,doprostejmowy.Inadalpozostajepoezją.Wśródtychwierszytrze-baumiećrozróżnić:

wiersz biały

Wierszbezrymów.PierwszyzastosowałgoJanKochanowski.Przykład:O nierządne królestwo i zginienia bliskie,gdzie ani prawa ważą ani sprawiedliwość ma miejsce... JanKochanowski Odprawa posłów greckich

wiersz wolny

Nowoczesny,typowydlapoezjiwspółczesnej,orozluźnionychrygorach:•swobodnyukładwersów,•różnaliczbasylabwwersach,•możemiećrymy,aleniemusi.

PierwszyzastosowałgoNorwid.

Przykład:Cud pospolity:to, że dzieje się wiele cudów pospolitych.Cud zwykły:w ciszy nocnej szczekanie pospolitych psów. WisławaSzymborskaJarmark cudów.

36

Epoka literacka

36

Historia–TEST

Historia – Test

Prusy,AustriaiRosjawepoceoświecenia

1.Nadiagramieodszukajnazwiskawładcówabsolutnych,którzyprzeprowadziliwswoichpaństwachreformywdu-chufilozofiioświecenia.Zapiszjepoddiagramem.Podajnazwypaństwrządzonychprzezwypisanychwładców.Zapiszpodwieprzeprowadzoneprzeztychwładcówreformy.

F U R M Y C D Z G E I R A Y Ó K W I L Ś H K E L M S I D P O

I F A R Ą Y D X E S R M Y K Ń I I V W P E I W E L T C K Ą I

P I M T A W E R S C Ó I J W Z H L T E M N R Ą Ź E S Ł Ę A G

M N J Ó S Z Y E T F V I I X H K A B Ł S Ć Ę B U W U Ż E R G

M O N I B C I Z O A T S R D I G F H J W K I P T E R L K W I

a)…………………………….–……………–…………............….b)…………………………….–……………–……...…………….c)…………………………….–……………–…...……………….d)…………………………….–……………–...………………….e)…………………………….–……………–.......……………….

2.Wyjaśnijpojęcieabsolutyzmoświecony.absolutyzmoświecony–……………………………..............................................................................................………………..............................................................................................................................................................................................................

KolonieangielskiewAmerycePółnocnej

1.ZaznaczP(prawda)lubF(fałsz).

P F

a)WwiekuXVIIiIpoł.w.XVIIInaśrodkowo–wschodnimwybrzeżuAtlantykupowstało13koloniibrytyjskich.

b)KoloniebyłyzamieszkałeprzezEuropejczykówpochodzącychwyłączniezAngliiiSzkocji.

c)Mieszkańcyangielskichkoloniiodkupywaliziemięodczerwonoskórejludnościkontynentuamery-kańskiego.

d)Wkoloniachpółnocnychbialiosadnicyżylinauprawianychprzezsiebiefarmach,zajmującsięho-dowląbydłaorazuprawązbożaikukurydzy.

e)Wkoloniachpołudniowychdominowałydużeplantacje,naktórychbialiplantatorzyhodowalibaweł-nęitytoń,wykorzystującdopracyczarnychniewolników.

f)Zarządnadkoloniamisprawowaliwybieraniprzezkolonistówzpółnocyizpołudniagubernatorzy.

g)Amerykańscykoloniściposiadaliwbrytyjskimparlamencieswoichreprezentantów.

h)KoronaBrytyjskawyzyskiwałakolonieangielskiepoprzeznakładaniewysokichcełipodatków,trak-towanieichjaktaniegorynkuzakupusurowców,wygodnegozbytudlaswoichproduktów.

i)Wobronieswychinteresówbialikoloniścipodejmowalibojkotorazorganizowalimasowedemonstracje.

j) „Herbatkabostońska”totowarimportowanydoKoronyBrytyjskiejprzezpółnocnoamerykańskichkolonistów.

37

EdusEja

37

EdusEjaPowstanieStanówZjednoczonych

1.Podkreślwłaściwyszeregprzyczynowo–skutkowy.

A.KongresKontynentalny–uchwalenieDeklaracjiNiepodległości–uznanieniepodległośćStanówZjednoczonychAmeryki–uchwa-lenieKonstytucjiStanówZjednoczonychAmeryki

B.UchwalenieDeklaracjiNiepodległości–KongresKontynentalny–uchwalenieKonstytucjiStanówZjednoczonychAmeryki-uzna-nieniepodległośćStanówZjednoczonychAmeryki

C.UznanieniepodległośćSta-nówZjednoczonychAmeryki–uchwalenieDeklaracjiNiepodległości––uchwalenieKonstytucjiSta-nówZjednoczonychAmeryki-KongresKontynentalny

D.UchwalenieKonstytucjiStanówZjednoczonychAmeryki-uchwalenieDeklaracjiNiepodległości-KongresKontynentalny–uzna-nieniepodległośćStanówZjednoczonychAmeryki

2.Wydarzeniomwymienionymwpoleceniu1.przyporządkujdaty.

a)1774r. ..............................................,b)1776r. ..............................................,c)1787r. ..............................................,d)1787r. ..............................................,

3.Uzupełnijtekst.

WielkaBrytania,rewolucjaamerykańska,13,KonstytucjaStanówZjednoczonychAmeryki,TadeuszKościuszko,BeniaminFranklin,KazimierzPułaski,DeklaracjaNiepodległości,JerzyWaszyngton„Drugąrewolucją”wwiekuXVIIIbyławojnaoniepodległośćStanówZjednoczonych,zwana(a)…………...............................,wktórej(b)…...............…koloniibrytyjskichwAmerycePółnocnejwystąpiłoprzeciw(c)…………………….........Procespowstanianowegopaństwarozpoczęłouchwalenie(d)…………….......………..........................Zaojcówniepodległościame-rykańskiejuznajesięm.in.(e)………........……..........................i(f)…….........………................................Ważnąrolęwwoj-nieoniepodległośćStanówZjednoczonychodegralidwajPolacy–(g)……………….......................i(h)…………………...........................Uwieńczeniem„drugiejrewolucji”byłouchwaleniewFiladelfiipierwszejnaświecieustawyzasadniczejregulu-jącejpodstawyustrojowepaństwaipodstawoweprawajegoobywateli–czyli(i)………………………....................................

WielkaRewolucjaFrancuska

1.Podkreślprzyczynywybuchurewolucjifrancuskiej.

a)Sukcesyrewolucjiamerykańskiej.b)SympatiadlaMariiAntoniny.c)WrogośćLudwikaXVIwobecHabsburgów.d)Upowszechnianieprzezmyślicielioświeceniaideirównościwszystkichludzi.e)KryzysgospodarczyweFrancji.f)Podziałspołeczeństwanamniejlubbardziejuprzywilejowanestany.

2.Wpiszdotabeliprzedstawicieliposzczególnychstanówfrancuskichprzedrewolucją.Nazwijtestany.

szlachtarodowa,rzemieślnicy,biskupi,robotnicymanufaktur,proboszczowie,urzędnicy,arystokracja,lekarze,prawnicy,dzien-nikarze,szlachtaurzędnicza,burżuazja,chłopi,zakonnicy

StanI........................... StanII......................... StanIII........................

38

Epoka literacka

38

Historia–TEST

3.Wpiszdotabelipo3konsekwencjerewolucjifrancuskiej.

DlaFrancji Dla Europy

4.Uzasadnij,dlaczego14lipcajestweFrancjiświętemnarodowym?…………………………………………………………………………………………………………...................................................................................................................................................................................................................................................………………………………………………………………………………………………………….........................................

KulturaumysłowaXVIIIwieku

1.EpokaoświecenianiejestnazywanaA.stuleciemświatełB.stuleciemepidemiiC.wiekiemfilozofówD.wiekiemrozumu

2.Krajem,któregojęzykikulturawywierałynajwiększywpływnaXVIII-wiecznąEuropę

A.byłyWłochy B.byłaPortugaliaA.byłaAnglia D.byłaFrancja

3.JęzykiemmiędzynarodowymwEuropieXVIII-wiecznej

A.byłwłoski B.byłałacina C.byłfrancuski D.byłniemiecki

4.Donaukprzyrodniczychzaliczamy:

A.fizykę,chemię,astronomię,geografię,biologię. B.fizykę,chemię,ekonomię,geografię,biologię.C.fizykę,chemię,astronomię,historię,biologię. D.fizykę,malarstwo,astronomię,geografię,biologię.

5.Manufakturato

A.tkaninawynalezionawAngliiwXVIIIw.mającaozdobnąfakturę.B.płótno,którympokrywanopierwszebalony.C.niewielkizakładrzemieślniczy.D.formaprodukcjiprzemysłowejopartejnapracyręcznej.

6.NajwiększymmiastemwEuropieXVIII-wiecznejbył

A.Londyn B.ParyżC.Rzym D.Berlin

7.Połącznazwiskawynalazcówznazwamipaństwichpochodzeniaizodkryciami.

A.AntoineLavoisier ........................................... .............B.AndersCelsjusz ........................................... .............C.JamesWatt ........................................... .............D.JohnKay ........................................... .............E.EdmundCartwright ........................................... .............

39

EdusEja

39

EdusEjaF.Joseph,EtienneMontgolfier ............................. .............G.BenjaminFranklin ........................................... .............H.EdwardJenner ........................................... .............

Anglia,Ameryka,Francja,Anglia,Anglia,Szkocja,Szwecja,Francja

1.szczepionkaprzeciwospie 2.piorunochron3.balonipierwszapodróżbalonem 4.mechanicznekrosna5.„latająceczółenko” 6.parowysilniktłokowy7.nowaskalapomiarutemperatury 8.zbadałskładpowietrzaiwody

8.Rozpoznajnajwybitniejszychfilozofówepokioświecenia.

A.……………………….. B.………………………..

9.PostawliteręAprzyinformacjachodnoszącychsiędoWoltera,aliteręB–przyinformacjachdotyczącychRousseau.

a)Szwajcar. .................b)Hasło:Lud jest suwerenny. .................c)Francuz. .................d)Zwolennikoświeconegoabsolutyzmu. .................e)PrzyjacielkrólaPrusFryderykaIIWielkiego. .................f)Zwolennikbezpośredniejdemokracji. .................g)Genialnysamouk. .................h)JedenzautorówWielkiej Encyklopedii Francuskiej. .................i)Racjonalista. .................j)Głosiłpotrzebęotaczaniadzieckamiłościąiczułością. .................k)Głosiłrównośćspołecznąiszacunekdlawspólnegodobra. .................l)Obrońcaprawczłowieka. .................ł)Walczyłzniesprawiedliwościąizabobonami. .................m)Ostrzegałprzedszkodliwymwpływemcywilizacjinaczłowieka...........

10.Połączpojęciezwyjaśnieniem.

a)deizm.................b)ateizm.................1.PoglądfilozoficznyuznającyistnienieBogajakostwórcyświata,odrzucającymożliwośćingerowaniaprzezBogawspra-wyczłowieka

2.Poglądzakładający,żejedynymźródłemwiedzysązmysły.3.NegowanieistnieniaBogaiżyciapozagrobowego.

11.NazwijstylearchitekturyeuropejskiejXVIIIwieku.Rozpoznajbudowle.

A.........................................................................B..............................................................................

40

Epoka literacka

40

Historia–TEST

OdpowiedziPrusy,AustriaiRosjawepoceoświecenia

Odp.1 a)FryderykWilhelmI–Prusy–reformasłużbywojskowej,reformaadministracjib)FryderykIIWielki–Prusy–reformasądownictwaiprawa,zakładaniemanufakturc)MariaTeresa–Austria–rozbudowabiurokracji,uporządkowaniesystemupodatkówd)JózefIIHabsburg–Austria–rozwiązaniewiększościklasztorów,rozwójszkolnictwaioświatye)PiotrIWielki–Rosja–unowocześnieniearmii,wzmocnieniecarskiegosamodzierżawiaOdp.2 absolutyzmoświecony–absolutnerządymonarszepolegającenaprzeprowadzeniureformpaństwowychmającychnaceluszerzenieoświaty,rozwójrzemiosła,przemysłuirolnictwaorazujednolicenieprawa.

KolonieangielskiewAmerycePółnocnejOdp.1a)P,b)F,c)F,d)P,e)P,f)F,g)F,h)P,i)P,j)F

PowstanieStanówZjednoczonychOdp.1A.Odp.2 a)KongresKontynentalny(1774r.), b)uchwalenieDeklaracjiNiepodległości(1776r.), c)uznanieniepodległośćStanówZjednoczonychAmeryki(1787r.), d)uchwalenieKonstytucjiStanówZjednoczonychAmeryki(1787r.)Odp.3(a)rewolucjąamerykańską,(b)13,(c)WielkiejBrytanii,(d)DeklaracjiNiepodległości,(e)BeniaminaFranklina,(f)JerzegoWaszyngtona,(g)TadeuszKościuszko,(h)KazimierzPułaski,(i)KonstytucjiStanówZjednoczonychAmeryki

WielkaRewolucjaFrancuskaOdp.1a),d),e),f)Odp.StanI-duchowieństwo StanII-szlachta StanIII–stantrzeci

zakonnicy arystokracja rzemieślnicy,robotnicymanufaktur,urzęd-nicy,lekarze,prawnicy,dziennikarze,bur-żuazja,chłopi

biskupi szlachtarodowaproboszczowie szlachtaurzędnicza

Odp.3DlaFrancji Dla Europy

–obaleniemonarchii –przyspieszeniepowstaniapaństwnarodowych

–wprowadzenieustrojurepublikańskiego –koniecfeudalizmu–przejęcierządówprzezburżuazjęigenerałówrewo-lucyjnejarmii

–określenieprawobywateli

–odejścieodreligiiiBoga –upowszechnieniehasełorówności,wolności,brater-stwiewszystkichludzizapisanychwefrancuskiejDe-klaracji Praw Człowieka i Obywatela

Odp.414lipca1789r.tłumrozwścieczonyfaktem,żeLudwikXVIpostanowiłsiłąrozpędzićZgromadzenieNarodoweoraznaskutekrozruchówulicznych,wczasiektórychwojskooddałostrzałydodemonstrantów,zaatakowałBastylię–twierdzęza-mienionąwwięzienie.Uchodziłaonazasymbolznienawidzonegoabsolutyzmu.Bastyliazostałazdobytaizniszczona.

KulturaumysłowaXVIIIwiekuOdp.1B.;Odp.2D.;Odp.3C.;Odp.4A.;Odp.5D.;Odp.6AOdp.7A.Francja8.,B.Szwecja7.,C.Szkocja6.,D.Anglia5.,E.Anglia4.,F.Francja3.,G.Ameryka2.,H.Anglia1.Odp.8A.–Wolter,B–JanJakubRousseauOdp.9 A-c),d),e),h),i),l),ł); B-a),b),f),g),j),k),m)Odp.10a)1,b)3Odp.11 A–klasycyzm,BelwederwWarszawie; B–rokoko,pałacBranickichwBiałymstoku

41

EdusEja

Są to studia dla Ciebie:

• jeśli lubisz obserwo-wać ludzi, interesu-jesz się ich zachowa-niem w różnych sytu-acjach;

• jeśli zawsze masz wła-sne zdanie i umiesz go bronić;

• jeśli jesteś cierpliwy, nie zrażasz się poraż-kami;

• jeśli coś sobie posta-nowisz i nikt i nic Cię od tego nie może od-wieźć;

• jeśli doskonale się kon-centrujesz, umiesz pra-cować w samotności i w wielkim tłoku;

• jeśli interesujesz się fil-mem, teatrem, sztuką, chętnie oglądasz albu-my malarstwa i sta-re filmy.

reżyser

•Reżyseremzostajesiępoukończeniustudiówreżyserskich,którewybierasiępoukończeniuinnychstudiówlubzarazpomaturze.

•Reżyserodpowiadazaefektpracycałejekipy.Czuwanadcałościąprzedsięwzięcia.Napodstawiesce-nariuszakreujenowyświat,bohaterów,miejsca,kolory,zdarzenia.

•Pilnuje,bystworzoneprzezaktorówpostacibyływiarygodne,zgodnezfilmowąrzeczywistością. Byscenografia,rekwizyty,charakteryzacjatworzyłyspójnącałość,amuzykaisposobyujęćtwo-rzyłyodpowiedniklimatfilmu.

•Reżyserpełnifunkcjęszefaartystycznego,swojedziełotworzyrękomainnychludzi,członkóweki-pyfilmowej.

•Tozawódwymagającyogromnejwiedzyiwieluróżnychumiejętności,m.in.doskonałegorozpozna-niamożliwościiograniczeńwłasnychizespołu,którymsiękieruje.

•Trzebabyćdobrymmenedżerem,wiedziećskądzdobyćpieniądzenarealizacjefilmu,umiećdobraćodpowiedniaekipęipotrafićnimpokierować.Wtejpracysamtalentidobrepomysłyniewystarczą.Byciereżyserem,podobniejakbycieaktorem,wymagaprzebojowości,energiiisiłyprzebicia.Musiumiećwalczyćoswoje.Chlebempowszednimjestprzekonywaniesponsorówdoswoichpomysłów.

•Zawódreżyseraniepoleganaposiadaniuetatu,alenawspółpracykontraktowej.Dlategopoukończe-niureżyseriinieoczekujciepłejposadki.

Predyspozycje

•Motywacja,wrażliwość,temperament,muzykalność,talent,świadomośćcelu,aleprzedewszystkimsamozaparcie,tocechynajważniejszeustudentówreżyserii.

•Tostudiadlapasjonatówkinaiteatru,którymmarzysię,żekiedyśnakręcąwłasnyfilmczyzrealizu-jądramat.

•Kandydatnawydziałreżyseriimusiinteresowaćsięhistoriądramatuiwspółczesnymteatrem,kinem,literaturą,psychologią,socjologią,plastyką,muzyką,filozofią,polityką.

•Twojapracabędziepolegałanaopowiedzeniuwidzowijakiejśhistorii,naprzekazaniujakiśswoichprzemyśleń.Dlatego,byumiećprzedstawićproblemnascenie,musiszumiećobserwowaćianalizo-waćrzeczywistośćanastępniewyciągaćwnioski.

•StudiareżyserskiebędąwymagałyodCiebiedobrejpamięci,wrażliwości,wyrobionejspostrzegaw-czościiwyobraźni.

•Tworzeniefilmutopracazespołowazaktorami,obsługątechniczną,marketingiem,dlategokoniecz-najestumiejętnośćporozumiewaniasięzludźmi,jasneibezkonfliktoweprzekazywaniemyśliipole-ceń.Przytymwszystkimniezbędnyjestzmysłprzywódczy.

•Niezbędnajestsiłaizdecydowanie,żebywprowadzićswojewizjeipomysływżycie.Tasiłaprzebi-ciajestpotrzebnanietylkopoto,żebystawićczołokłopotomzewnętrznym,aleipoto,byporadzićsobiezzespołem.

•Tenzawódpolegateżnatym,żeodranadowieczorajestkoniecznośćpodejmowaniadecyzje.Dlate-gotrzebawiedziećczegosięchce,byćzdecydowanymistanowczym.

Chcę zostać...

reżyserem

Twojaprzyszłość

42

Twojaprzyszłość

Inwestycje w liceum

•Próbujswoichsiłaktorskich,zapiszsiędoogniskateatralnegolubmiejscowegoteatruamatorskiego(działającegowszkolelubdomukultury).Jeślimieszkaszwdużymośrodkukulturalnym,uczęszczajnawarsztatyaktorskieprowadzoneprzezdoświadczonychreżyserówlubaktorów.

•Poszerzajswojąwiedzęzhistorii,literaturymalarstwa,fotografii,muzykiisztuki.Koniecznieobserwujbieżącewydarzeniapolityczneikulturalne.Pracareżyserawymagabardzoszerokiejwiedzyogólnej.

•Przyłóżsiędoprzedmiotówhumanistycznych.Literaturatoobszarposzukiwańtwórczychreżysera. Możebędzieszmiećpomysłnaekraniazcjęliterackiegodziełalubznajdzieszinspiracjenaswójpierw-szyfilmfabularny?

•Oczywiścieniezapomnijojęzykachobcych.KiedybędzieszodbierałOskara,będzieszmusiałjakośpodziękować.

•Róbzdjęcia.Starajsięwybranyobiektsfotografowaćwróżnychujęciach.

•Jeślimaszcyfrowąkamerę,możeszpoeksperymentowaćzruchomymobrazem.Sfilmujtętniącąży-ciemulicę,jadącesamochody,śpieszącychsięludzi.Poróbzbliżenia,pobawsiękadrującujęcia,zmie-niajnachyleniekameryizobaczjakietoprzynosiefekty.

•Oglądajjaknajwięcejfilmów(tychzwyższejpółki),klasykęiwspółczesneeksperymenty.Przedstu-diami,opróczWoodyAllena,musiszznaćtakienazwiskajakPedroAlmodóvarczyWernerHerzog.

•PoniedziałkowyTeatrTelewizjiteżpowinienbyćstałymelementemTwojejedukacji.

•Podczasrozmowykwalifikacyjnejbędzieszpytanydlaczegowybrałeśtenkierunek,oostatnioobejrza-nespektakleteatralne,filmy,wystawy,przeczytanelektury.Bezzaangażowaniaodpoczątkuliceum,trudnoCibędzienadrobićpotrzebnąwiedzęiobyciewświeciekultury.Przedsamąmaturąnienad-robiszzaległości.

•Podczasoglądaniafilmuzwracajuwagęnamuzykę(jakąfunkcjępełniwfilmie),ruchkamery(zbli-żenia,planyogólne),oświetlenie,scenografię,kompozycjescenikonstrukcjęcałegodzieła(czysąre-trospekcję,czyjestrównoległośćakcji)itp.Pójdźnaseansjeszczeraz,skoncentrujsię,jużnieaakcji,alenaplaniedrugim,jakzostałwypełniony,cosięnanimdzieje.

•Niektórzyodradzająwybórreżyseriitużpoliceum,ponieważuważają,żetrzebamiećjużjakieśdo-świadczeniaiprzemyślenia,miećcośdopowiedzenia,byćwjakimśstopniuczłowiekiemdojrzałym.Dlategopomyślczynieukończyćwcześniejjakiegośkierunkuhumanistycznegolubartystycznego.

Studia• Podczas niełatwych,

czteroletnich studiów poznasz nie tylko hi-storią kina i twórczość najważniejszych twór-ców, ale też budowę kamery i jej techniczne możliwości rejestracji rzeczywistości.

• Sporo czasu spędzisz w studiu. Nauczysz się robić zdjęcia i obsługi-wać kamerę.

• Na zakończenie każde-go roku będziesz mu-siał przygotować film.

• Studia są bardzo zaj-mujące, ale ułożone według rytmu pracy teatru, bo wiele czasu tam się spędza (próby, warsztaty, ćwiczenia).

• Będziesz miał zaję-cia związanych nie tyl-ko bezpośrednio z kul-turą teatru i jego hi-storią, ale także filozo-fii, socjologię czy psy-chologię.

• A poza tym cały huma-nistyczny pakiet, mię-dzy innymi historię sztuki, historię muzy-ki, historię tańca, dra-mat antyku, antropolo-gię kultury, film.

• Na drugim i trzecim roku studenci są de-legowani na praktyki (asystentury reżyser-skie) do teatrów lub telewizji, gdzie mają okazję skonfrontować wyuczoną już teorię z praktyką.

• Reżyser musi do-kładnie wiedzieć, co może egzekwować od współpracowników. Dlatego adepci reży-serii poznają podsta-wy umiejętności ope-ratorskich (ćwiczenia z kamerą), aktorskich (gra aktorska), mają też technikę i techno-logię.

43

EdusEjastudia

•Toniezwyklekameralneiciekawestudia,alewymagająabsolutnegopoświęcenia,pracowitościidużejmoty-wacji,zwłaszczaprzezpierwszedwalata.

•Zajęciasąniezwykleindywidualne,naktórychzawszetrzebabyćobecnym.Wtakwąskimgroniekontaktzprofesoremjestbardzobezpośredni.Tworzysięrodzajwięzi,relacjiczęstoprzyjacielskichlubtypuuczeń–mistrz.Niemawykładówwdużychsalach,tłumównakorytarzach.

•Programstudiówjestzróżnicowanywzależnościodtego,czyjesttoreżyseriateatralna,czyfilmowa.Wśródzajęćprzeważająprzedmiotykierunkowe:ćwiczeniazkamerą,zajęciaaktorskie,seminariareżyserskie.Dotegodochodząprzedmiotyzzakresuscenografii,muzyki,choreografii.Oprócztegoobowiązkowyjestblokprzedmiotówhumanistycznych:psychologia,historiasztuki,filozofia,socjologia.Nadrugimitrzecimrokustudenciodbywająpraktyki,tzw.asystenturęreżyserskąwteatrachlubtelewizji.

•Większośćzajęćtozadaniapraktyczne.Będzieszmiećokazjępracowaćzaktorami(wcielającsięwichrole),zkompozytorami,scenografami,sambędziesztworzyćscenariusze,wymyślająkoncepcjespekta-kli,uczyćsię,jakgraćciałem,mimiką,głosem.

•Poznaszetapypowstawaniafilmu,poczynającodscenariuszapoetapmontażuobrazuiudźwiękowieniaoraznajnowszenowinkitechniczneitrikifilmowe.

•StudiapomogąCięwyczulićsięnaniektórezjawiska,pokazać,naczympolegawarsztatreżysera,na-tomiastnienaucząpatrzenianaświatisztukę.To,jakibędzieTwójfilm,będziezależałoodtegojak,Tysam,postrzegaszrzeczywistośćijakiezjawiskazauważasz.Dlategotakważnajestobserwacjaświata.

Etapy pracy

•Okresprzedprodukcyjnypoleganaposzukiwaniuodtwórcówgłównychról,wnętrziplenerów,rozwią-zańtechnicznychioczywiściepieniędzy.

•Pracanaplanienatomiasttojednawielkawalkazczasem,wysiłekpsychicznyifizyczny.Pozdjęciach,gdyekipamaczasnawypoczynekisen,reżyserznosemwscenariuszuprzygotowujesiędozdjęćnastępnegodnia.

•Postprodukcjatomontażiudźwiękowieniefilmu.

•Uhonorowaniemdziełajesturoczystapremiera.Doczekujejejtylkoznikomyprocentzsetekprojektów,ty-siącapomysłów.Ajeszczemniejszyprocentgotowychdziełodnosisukces.

Perspektywy pracy

•Dyplomdajeuprawnieniareżyserateatralnego,filmowegoitelewizyjnegoorazuprawnieniadoprowadzeniainstytucjikultury.Niegwarantujejednaketatu.Jednak,jeśliktośbardzochcepracowaćwzawodzie,tomusięuda.Trzebauzbroićsięwcierpliwość.Czasem,żebywyreżyserowaćspektakl,koniecznejestodby-ciekilkunasturozmównatentematzdyrektoramiteatrów.Tenzawódwymagawiarywto,cosięrobi.

•Przeszkodąwznalezieniuzatrudnieniamożeokazaćsiębrakdoświadczenia.Wystawieniespektaklutodużeobciążeniefinansowedlateatru.Powierzenietakiegozadaniadebiutantowiwiążesięzdużymryzykiem.Dla-tegozpracąjestbardzociężko.

•Napoczątkuniewielustudentomudajesięzadebiutowaćwfilmie,alemożnazająćsięrealizacjąprogramówra-diowych(reżyserującsłuchowiska,układając„ramówkę”programową),telewizyjnych,filmówdokumental-nychireklamowychlubzatrudnićsięwfirmachzajmującychsięorganizacjąimprezmasowych,np.koncertów.

•Wybierającreżyserię,trzebabyćprzygotowanymnaaktywnośćiniekonwencjonalnemyślenieożyciu.Mło-dzireżyserzyodnajdujączasemzupełnienieoczekiwanesposobynażycie–podwarunkiemżeumiejąrobićjeszczecośpozaswoimzawodem.Możnazostać,naprzykład,reżyseremdubbingu,reżyseremfilmówani-mowanychlubpisaćścieżkitekstowedofilmów.

•Wszędzieliczysiętalent,pomysłyiumiejętnośćprzebicia.Największąprzeszkodądlamłodychreżyse-rówjestznalezieniesponsora,którychciałbysfinansowaćichpomysły.

•Reżyserzyteatralniszukająswojegomiejscapocałymkraju–rzadkoktośjestprzywiązanydojednegoteatru.Trzebaszukaćswojegomiejscanaprowincji,wmniejprestiżowychteatrach.Żadenzwiększychośrodkówniejestbowiemwstaniepomieścićtakiejliczbymłodych,jakąmamywPolsce.

Studia

Reżyserię w Polsce moż-na studiować na czte-rech uczelniach.• na Uniwersytecie Ślą-

skim,• w Państwowej Wyż-

szej Szkole Teatralnej w Krakowie,

• w Państwowej Wyż-szej Szkole Filmowej, Telewizyjnej i Teatral-nej w Łodzi,

• w Akademii Teatralnej w Warszawie.

Egzaminy

Bardzo ciężkie egzaminy wstępne pozwalają wy-eliminować wszelkich ambicjonerów i ludzi, którzy chcą na reżyserii leczyć swoje kompleksy. Spośród 20-25 kandyda-tów przyjmowanych jest zazwyczaj 4-5. Na stu-dia dostają się ludzie wy-kształceni, oczytani.

Na egzaminach bardzo dużą wagę przywiązu-je się do znajomości języ-ków obcych, zakładając, że absolwenci będą mu-sieli się odnaleźć w zjed-noczonej kulturowo Eu-ropie.

Praca• Na reżyserii nauczysz

się tylko warsztatu i rzemiosła, ale żeby zaistnieć w tym zawo-dzie musisz mieć pe-wien zmysł obserwacji życia, wysoką wrażli-wość no i talent.. To się ma albo nie i nie nauczy się na ćwicze-niach.

• Szkoła kształci przy-szłych reżyserów, ale nie jest w stanie za-pewnić im pracy po ukończeniu studiów. Najzdolniejsi i najbar-dziej pilni studenci pro-mują się sami, krę-cąc dobre filmy. Szko-ła wysyła je tylko na festiwale i przeglądy. Jeśli zostaną dostrze-żone – mogą ułatwić start do kariery.

44

Epoka literacka EdusEjaGaleria

„Panowie człowiek tenOzdobny barwą rzeczyDostojny niby owoc odjęty delikatnieUprzejmiePoda wamŚwiecenie swego wnętrza”.(Doktor Tulp, wwierszuGrochowiaka)

Zewszystkich lekcji świata, którew jakikolwiek sposóbuwieczniononapłótnie,zpewnościąnajbardziejuznanainaj-bardziejwstrząsająca jest Lekcja anatomii doktora Tulpa,na-malowanawXVIIwiekuprzezgenialnegoRembrandtavanRijn.Takwówczaspoznawanoanatomięludzkiegociała.Niemyślsobie,żeRembrandtbyłjakimśszaleńcem,którypodjąłmakabrycznytemat,bomiałtakieupodobania.Sekcjezwłokwprzeszłościwydawałysięludziomfascynują-cymstudiumpoznania,przeprowadzanojewśredniowieczu,ajużwXVIw.artyściotrzymalizezwolenienaudziałwsek-cjachimalowanietegotematu.Takispektaklstawałsięcie-

kawymwydarzeniemtowarzyskim:zbieralisięwidzowie,byobserwowaćsekcjeludzkiegociałaizastanawiaćsięnadre-ligią,istnieniemiśmiercią.Kościółzgadzałsięnato,alepodjednymwarunkiem:sekcjipoddawaćmożnabyłotylkociałaprzestępcówskazanychnaśmierć,bychoćwtensposóbpo-służyłyludzkości.Azatem,oglądającpłótnoRembrandta,patrzymynazwłokiprzestępcy.Alenieonaniniejegociałosątunajważniejsze.Lekcja anatomii...todoskonałyportretzbiorowy.Popatrznatwarzeasystentów–pełneemocji,ciekawości,przerażenia.Jesttonowość,bowiemdotądeksponowanomakabryczneszcze-gółydotyczącezwłok,natomiasttwarzeobserwatorówpozo-stawałysztuczniebeznamiętne.NapłótnieRembrandtatrwawykład–jesttolekcjaniepozbawionagrozyitajemniczości(wkońcupatrzymynaXVIIwiek).Ajednakjesttoposzuki-waniewiedzy–itonietylkoobudowieciała,leczożyciuiśmierci.Ponadtrzystalatpóźniejpolskipoeta,StanisławGro-chowiaknapisałwierszpt.Lekcja anatomii (Rembrandta),do-pisującdoportretudoktoraTulpasłowawykładu.Wtenspo-sóbLekcja anatomii...trafiłanawspółczesnelekcjepolskiego.

Rembrandt

„lekcja anatomii doktora Tulpa”

INTERNETOWY P EdusRzEWOdNIk...

Documents

Transcript of INTERNETOWY P EdusRzEWOdNIk...