OSADNICTWO WIEJSKIE

• Co to jest „WIEŚ”?

• Rodzaje historycznych osiedli wiejskich:– wieś chłopska– folwark– osiedla leśne– osiedla młyńskie– karczmy– pustkowia i przysiółki

Czynniki wpływające na układ przestrzenny osad wiejskich:

– funkcja– geneza– sposób gospodarowania– warunki topograficzne– wtórne przekształcenia– charakter rozwoju (samorzutny czy planowy)

DZIEJE OSADNICTWA

Wczesne średniowiecze (IX-XII w.):– warunki rozwoju

• gęstość zaludnienia• sposób gospodarowania (radło, dwupolówka)• sposób zasiedlania nowych obszarów – indywidualne i

zbiorowe karczunki

– pierwotny blokowy układ pól– osady jedno- i kilkudworcze– osadnictwo jenieckie i służebne– OKOLNICE I ULICÓWKI powiązane z blokowym

układem pól

Schematyczny plan przekształconej okolnicy

DZIEJE OSADNICTWA

Pełne średniowiecze (XII-XV w.). Okres kolonizacji na prawie niemieckim– warunki rozwoju:

• napływ ludności z zachodu (kolonizacja niemiecka)• nowe narzędzia: pług, młyn• nowy sposób gospodarowania: trójpolówka

– nowe układy pól: długopasmowy i niwowy– przebieg lokacji na prawie niemieckim– typy wsi: łańcuchówka (wieś łanów leśnych),

owalnica, szeregówka, ulicówka- działy sołeckie, pańskie i plebańskie; znaczenie

folwarku

Lokacja wsi Linowo 1293upoważniliśmy uczciwego męża Gobelina, sołtysa z Radzyna, do lokowania na prawie chełmińskim we wsi Linowo sześćdziesięciu łanów, położonych między jeziorem Mełno, granicą wsi Słup, dobrami Nauschuten i dobrami Boguszewo. Z owych łanów tenże Gobelin i jego dziedzice prawem lokacji dziesiątą część łanów, to jest sześć łanów, oraz karczmę w tejże wsi i urząd sołtysa na rzeczonym prawie swobodnie [i] dziedzicznie na zawsze posiądą. Również z sądownictwa [w] tejże wsi zabiorą trzecią część kar sądowych, dwie dalsze części Zakonowi naszemu pozostawiając. Ponadto z wymienionych sześćdziesięciu łanów kościołowi parafialnemu w tejże wsi Linowo sześć wolnych łanów wyznaczamy, z każdego zaś z pozostałych łanów, mianowicie czterdziestu ośmiu, mieszkańcy tejże wsi po [upływie] lat wolnizny […] dawać będą jako czynsz pół grzywny denarów i dwoje kurcząt do naszego zamku w Radzynie corocznie w Zielone Święta. Jeśliby zaś w określonych wyżej granicach znalazło się więcej łanów niż sześćdziesiąt, które wspomniany sołtys otrzymał dla lokowania, [to] z tychże ów [sołtys] i jego dziedzice dziesiątą część łanów prawem lokacji, tak jak sześć już wymienionych, swobodnie na zawsze posiądą, osadnicy zaś owych łanów coroczny czynsz płacić będą, jak z sześćdziesięciu innych już wymienionych. Zezwalamy także wspomnianemu sołtysowi Gobelinowi i jego dziedzicom, aby mogli, kiedy by chcieli, w wymienionym jeziorze Mełno łowić ryby dla swego stołu drobnymi narzędziami... Dan w Radzynie roku Pańskiego 1293, 24 września.

Łańcuchówka (wieś łanów leśnych)

Schematyczny plan owalnicy z niwowym układem pól

Owalnica, układ pól niwowy

DZIEJE OSADNICTWA• Czasy nowożytne (XVI-XVIII w.)

– warunki rozwoju:• napływ osadników z Zachodu (Holendrzy i Pomerankowie)• wzrost znaczenia produkcji folwarcznej• ubożenie ludności wiejskiej• wpływ wojen XVII i XVIII w.

– zasięg i charakter osadnictwa olęderskiego (Żuławy, szerokie doliny Wisły i Noteci)

– nowy typ wsi typowy dla osadnictwa olęderskiego: rzędówka bagienna, wieś samotnicza

– rozwój osad leśnych – huty, tartaki, osiedla smolarzy etc.– kolonizacja wołoska i mazurska– przemiany w obrębie starych wsi

• rozwój folwarku• rozwój rezydencji pańskich• zabudowa placów• rozwój przysiółków

Rzędówka z układem długopasmowym pól

Rzędówka z układem długopasmowym pól

Przykład budownictwa olęderskiego

DZIEJE OSADNICTWA• wiek XIX:

– warunki rozwoju:• napływ osadników z Zachodu• zmiana kondycji prawnej chłopów (uwłaszczenie)• nowe formy gospodarowania (płodozmian, nowe uprawy,

mechanizacja)

– Planowa kolonizacja fryderycjańska i józefińska przełomu XVIII i XIX w. organizowana przez państwa zaborcze (Prusy i Austria)

– regulacje, separacje, komasacje, parcelacje– wtórne układy pól: blokowy i pasmowy– nowe kolonie (rzędówki, wsie samotnicze) i folwarki– germanizacja a kolonizacja w Prusach (działalność Komisji

Kolonizacyjnej i jej polityczne motywy)– wpływ modernizacji: szkoły, stacje kolejowe, urzędy pocztowe,

leśniczówki

Dawna wieś (widlica) z układem pól niwowym (po lewej) oraz wprowadzonym w wyniku komasacji gruntów wtórnym blokowym układem pól (po prawej)

Ulicówka z folwarkiem. Na planie ukazującym oryginalny, niwowy układ pól, naniesiono projekt nowego podziału własnościowego – układ pól zmieni się na blokowy wtórny.

Owalnica. Plan wprowadzenia układu wtórnego w miejsce oryginalnego niwowego układu pól

DZIEJE OSADNICTWA

• wiek XX– warunki rozwoju

• wzrost liczby ludności i gęstości zaludnienia• głód ziemi na wsi• migracje

– reforma rolna 1918-1939 – parcelacje i nowe kolonie– osadnictwo wojskowe 1918-1939– II wojna światowa– reforma rolna po 1944 – parcelacje, kolektywizacja

rolnictwa, rozwój PGR – inwestycje na wsi – urzędy gminne, domy kultury,

bloki, ośrodki zdrowia, szkoły etc.– nowe możliwości po 1989 r.

Poniatówki – domy osadników wznoszone na terenach rozparcelowanych w ramach reformy rolnej w okresie międzywojennym