Inteligen wielorak intro - edunews.pl · ją „inteligentnie”? Jeśli tak, to dlaczego stosowane...

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Część I. TeoriaRozdział 1. W paru słowach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Rozdział 2. Ćwierć wieku później . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Rozdział 3. Poza inteligencją – inne cenione ludzkie zdolności 61 Rozdział 4. Most do edukacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79Rozdział 5. Często zadawane pytania dotyczące teorii i praktyki 91

Część II. Perspektywy edukacjiRozdział 6. Pielęgnowanie inteligencji we wczesnym

dzieciństwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123Rozdział 7. Projekty uczniowskie w szkole podstawowej. . . . 155Rozdział 8. Wielorakie punkty dojścia do zrozumienia

poszczególnych dziedzin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Rozdział 9. Wprowadzenie do Arts PROPEL. . . . . . . . . . . . 197

5

www.mtbiznes.pl

INTELIGENCJE WIELORAKIE

Spis treści

Rozdział 10. Ocenianie w kontekście – alternatywa dla standardowego testowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

Część III. Nowe widokiRozdział 11. Konteksty społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257Rozdział 12. W miejscu pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281Rozdział 13. Przyszłość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

Dodatek A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333Dodatek B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335Dodatek C . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337Dodatek D. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359

SPIS TREŚCI

6

www.mtbiznes.pl


Paryż, rok 1900 – la belle époque. Ojcowie miasta zwracają siędo utalentowanego psychologa o nazwisku Alfred Binet z nie-

zwykłą prośbą. Do stolicy napływa z prowincji mnóstwo rodzin,a pochodzące z nich dzieci mają kłopoty z nauką. A zatem czy Bi-net mógłby opracować jakąś miarę pozwalającą przewidzieć, którzyspośród uczniów paryskich szkół podstawowych będą sobie radziliz nauką, a którzy nie?

Jak prawie wszyscy wiedzą, Binetowi udało się stworzyć takienarzędzie. Jego odkrycie zaczęto niebawem nazywać „testem inte-ligencji”, jej miarę zaś IQ, od początkowych liter „intelligence qu-otient” – iloraz inteligencji (wiek umysłowy podzielony przez chro-nologiczny i pomnożony przez 100). Podobnie jak inne paryskiemody, IQ trafił szybko do Stanów Zjednoczonych, gdzie aż doI wojny światowej cieszył się umiarkowanym zainteresowaniem. Powybuchu wojny użyto go do przetestowania ponad miliona amery-kańskich rekrutów i wtedy zdobył tu sobie miejsce na stałe. Odtamtej pory IQ wydaje się największym sukcesem psychologii, po-nieważ jest użytecznym narzędziem naukowym.

Co zatem doprowadziło do tego całego podniecenia ilorazem in-teligencji? Ludzie, przynajmniej na Zachodzie, zawsze polegali na

13

www.mtbiznes.pl


Rozdział 1

W paru słowach

intuicyjnych ocenach bystrości i pojętności innych. Teraz wreszciewydawało się, że inteligencję da się zmierzyć ilościowo. Można jużbyło mierzyć czyjś rzeczywisty lub potencjalny wzrost, a terazwszystko wskazywało na to, że można też będzie zmierzyć rzeczy-wistą lub potencjalną inteligencję tej osoby. Uzyskaliśmy jedną kate-gorię zdolności umysłowych, w której mogliśmy oszacować każdego.

Poszukiwania doskonałej miary inteligencji postępowały szybko.Oto, na przykład, cytat z reklamy pewnego szeroko stosowanego testu:

Potrzebujesz testu, który szybko zapewni ci wiarygodną ocenę inteli-

gencji? Testu, który składa się z trzech formularzy, a na wypełnienie

każdego wystarczy cztery–pięć minut? Testu, który nie opiera się na

umiejętnościach słownych ani subiektywnych ocenach? Testu, które-

mu można poddawać osoby z poważnym upośledzeniem czynności

ruchowych (nawet sparaliżowane), jeśli potrafią zasygnalizować „tak”

i „nie”? Testu składającego się z takich samych krótkich serii pytań

dla dwuletnich dzieci i osób dorosłych? Komplet tylko 16 dolarów.

Przyznać trzeba, że – jak na jeden test – są to nie byle jakie za-lety. Amerykański psycholog Arthur Jensen sugeruje, że w celuzmierzenia inteligencji moglibyśmy oceniać czas reakcji, na przy-kład w taki sposób: zapala się rząd świateł – jak szybko reaguje nato osoba badana? Natomiast psycholog angielski Hans Eysenckuważa, że badacze inteligencji powinni przypatrywać się bezpośred-nio falom mózgowym osób badanych. Wiele osób niecierpliwie cze-ka na dzień, kiedy będziemy mogli zerknąć na pozycję odpowied-niego genu na odpowiednim chromosomie, odczytać IQ danej oso-by i wiarygodnie przewidzieć jej życiowe szanse.

Istnieją oczywiście bardziej wymyślne warianty testu IQ. Jedenz nich zwany jest testem SAT. Nazwa ta była początkowo skrótemod Scholastic Aptitude Test [Test zdolności szkolnych], jednakz upływem czasu jej znaczenie się zmieniło i stała się skrótem odScholastic Assessment Test [Test oceny szkolnej], a ostatnio zredu-kowana została do zwykłego starego SAT, już tylko inicjałów. Jest


14

www.mtbiznes.pl


on rzekomo miarą podobnego rodzaju i jeśli doda się wyniki osią-gnięć słownych i matematycznych danej osoby, to można ocenić jąw jednej kategorii intelektualnej. Ostatnio dodano do tego noweskładniki – zdolność pisania i rozumowania. Często na przykładpoddaje się tym testom dzieci i młodzież przed umieszczeniem ichw klasach dla wyjątkowo uzdolnionych; te z nich, które mają ilorazinteligencji powyżej 130, zostają objęte specjalnym programem na-uczania, jeśli jest to 129, osoba badana słyszy: „Bardzo nam przy-kro, ale nie mamy wolnych miejsc”.

Temu jednowymiarowemu podejściu do oceny ludzkich umy-słów odpowiada podobne podejście do szkolnictwa, które będę na-zywał „podejściem ujednoliconym”. W ujednoliconej, zuniformizo-wanej szkole istnieje program zasadniczy, pewien zbiór faktów,które każdy powinien znać, i bardzo mało przedmiotów nadobo-wiązkowych. Uczniom lepszym, być może tym, którzy mają wyż-szy iloraz inteligencji, pozwala się na wybór przedmiotów, którewymagają umiejętności wnikliwego i krytycznego czytania, biegło-ści w liczeniu i myślenia. W ujednoliconej szkole dokonuje się, zapomocą papieru i ołówka, regularnych ocen osiągnięć uczniów we-dług którejś z licznych odmian testów IQ lub SAT. Pozwalają onena wiarygodną klasyfikację poddawanych im uczniów; najlepsii najbystrzejsi idą na lepsze uczelnie wyższe i być może – ale tylkobyć może – zdobywają lepszą pozycję w życiu. Nie ma wątpliwości,że podejście to sprawdza się w odniesieniu do pewnych osób – szko-ły takie jak Harvard są najlepszym tego dowodem. Ponieważ tensystem mierzenia i selekcji jest wyraźnie nastawiony na docenianieosiągnięć, istnieją uzasadnione powody, żeby go zalecać.

Termin szkoła ujednolicona dobrze brzmi i kojarzy się ze sprawie-dliwością – w końcu wszystkich traktuje się tam tak samo. Jednakkilka lat temu przyszło mi do głowy, że owo ujednolicenie jest cał-kowicie niesprawiedliwe. Oferta ujednoliconej szkoły skierowanajest do pewnego rodzaju umysłu, który możemy roboczo nazwaćumysłem IQ lub SAT. Czasami nazywam go umysłem przyszłegoprofesora prawa. Im bardziej twój umysł przypomina umysł

W PARU SŁOWACH

15

www.mtbiznes.pl


legendarnego profesora Charlesa W. Kingsfielda, którego postaćodtwarzał na ekranie w The Paper Chase John Houseman, tym le-piej radzisz sobie w szkole i tym łatwiej rozwiązujesz zadania IQ-SAT. Jeśli jednak twój umysł pracuje inaczej – a nie tak wielu z nasma zadatki na profesora prawa – szkoła z pewnością nie traktuje cięsprawiedliwie.

Jest jednak podejście alternatywne, które chciałbym teraz przed-stawić, opierające się na zupełnie odmiennym widzeniu umysłui prowadzące do zupełnie odmiennej koncepcji szkoły. Jest to podej-ście pluralistyczne, uznające istnienie wielu różnych, nie związanychze sobą aspektów poznania, które opiera się na założeniu, że różni lu-dzie mają różne zdolności poznawcze i odmienne style poznawania.Chciałbym też przedstawić koncepcję szkoły skoncentrowanej najednostce, w której poważnie traktuje się to wieloaspektowe podej-ście do inteligencji. Ten model szkoły jest częściowo oparty na od-kryciach nauk, które nie istniały w czasach Bineta – na nauce kogni-tywnej (badaniu umysłu) i neurologii (badaniu mózgu). Jedno z ta-kich podejść nazwałem „teorią inteligencji wielorakich”. Opowiemteraz nieco o jej źródłach i twierdzeniach, by stworzyć podstawy dodyskusji o oświacie w dalszych rozdziałach.

Przedstawiając ten nowy punkt widzenia, proszę Czytelnika, byzawiesił na chwilę swoją ocenę tego, co się składa na inteligencjęi pozwolił swoim myślom krążyć swobodnie wokół różnych ludzkichzdolności, być może tych, które zwróciłyby uwagę przybysza z Mar-sa. Pomyślisz zapewne o znakomitym szachiście, skrzypku lubskrzypaczce światowej sławy, albo o mistrzu jakiejś dyscypliny spor-towej, ponieważ osoby mające tak wybitne osiągnięcia z całą pewno-ścią zasługują na szczególne wyrazy uznania. Czy ów szachista,skrzypek i sportowiec w dziedzinach, którymi się zajmują, postępu-ją „inteligentnie”? Jeśli tak, to dlaczego stosowane przez nas testyinteligencji nie pozwalają na wyodrębnienie ich spośród innych,mniej utalentowanych w tych dziedzinach osób? A jeśli nie są oni in-teligentni, to co pozwala im na uzyskiwanie takich świetnych


16

www.mtbiznes.pl


wyników? Ogólnie biorąc, dlaczego współczesne pojęcie inteligencjinie wyjaśnia wielu obszarów ludzkich działań?

W celu znalezienia odpowiedzi na te pytania przedstawiłem napoczątku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku teorię inteligencjiwielorakich (IW). Jak wskazuje nazwa tej teorii, uważamy, że po-znawczą kompetencję czy sprawność człowieka lepiej opisuje sięw kategoriach zbioru zdolności, talentów czy też umiejętności umy-słowych, które nazywamy inteligencjami. Wszystkie normalne oso-by posiadają w jakiejś mierze każdą z tych umiejętności, różny jestjednak stopień ich nasilenia oraz połączenie. Jestem przekonany, że ta teoria inteligencji jest bardziej zgodna z rzeczywistością niż teo-rie alternatywne i lepiej odzwierciedla dane na temat ludzkich za-chowań inteligentnych. Teoria taka ma ważne implikacje pedago-giczne.

Co się składa na inteligencję?

W naszych rozważaniach co rusz pojawia się kwestia optymalnejdefinicji inteligencji. I właśnie tutaj – na poziomie definicji – teoriainteligencji wielorakich odbiega od tradycyjnych ujęć i punktów wi-dzenia. W klasycznym ujęciu psychometrycznym inteligencję defi-niuje się operacyjnie, jako zdolność rozwiązywania zadań wchodzą-cych w zakres testów inteligencji. Wnioskowanie na podstawie wy-ników testów o istnieniu pewnej zdolności poparte jest technikamistatystycznymi, za pomocą których porównuje się rozwiązania za-dań testowych podawane przez badane osoby w różnym wieku; za-uważalna korelacja tych wyników między różnymi grupami wieko-wymi i różnymi testami potwierdza tezę, że inteligencja ogólna,określana jako zdolność lub czynnik g (od general – ogólny), niewie-le zmienia się z wiekiem i jest w niewielkim stopniu zależna od na-uki i doświadczenia. Jest ona zatem wrodzoną cechą lub zdolnościąjednostki.

W PARU SŁOWACH

17

www.mtbiznes.pl


Natomiast teoria inteligencji wielorakich p l u r a l i z u j e to tra-dycyjne pojęcie. Inteligencja jest wynikającą z ludzkiej biologiii psychologii zdolnością przetwarzania pewnego rodzaju informacji.Ludzie mają pewne rodzaje inteligencji, natomiast u szczurów i pta-ków oraz w komputerach na plan pierwszy wysuwają się inne ro-dzaje przetwarzania informacji. Dowolna inteligencja – jedna z wie-lu – jest zdolnością rozwiązywania problemów lub tworzenia pro-duktów, które mają konkretne znaczenie w danym środowisku czyteż kontekście kulturowym lub społecznym. Ta umiejętność roz-wiązywania problemów pozwala jednostce na podejście do sytuacji,w której trzeba osiągnąć pewien cel, w taki sposób, by znaleźć wła-ściwą drogę do niego prowadzącą. Wytworzenie produktu kulturo-wego umożliwia jednostce zdobywanie i przekazywanie wiedzy lubwyrażanie wniosków, poglądów i uczuć. Problemy, które trzebarozwiązywać, obejmują bardzo szeroki zakres zagadnień, od stwo-rzenia zakończenia opowiadania, przez przewidywanie ruchu prze-ciwnika podczas gry w szachy, po naprawę odzieży. Produkty kul-turowe to zarówno teorie naukowe, jak i kompozycje muzyczne czyskuteczne kampanie polityczne.

Teoria IW ukazuje każdą zdolność rozwiązywania problemóww świetle jej biologicznej genezy, przy czym zajmuje się ona tylkotymi zdolnościami, które są uniwersalne i charakterystyczne dla ro-dzaju ludzkiego (również w tym względzie różnimy się od szczurów,ptaków i komputerów). Mimo to biologiczną skłonność do poszcze-gólnych form rozwiązywania problemów łączyć trzeba z kulturowąotoczką tych dziedzin działalności. Na przykład język, umiejętnośćuniwersalna, może przejawiać się w jednej kulturze w szczególnościw postaci pisanej, w innej w postaci ustnej, a w jeszcze innej jako se-kretny język anagramów lub łamańców językowych.

Skoro chcemy wyodrębnić inteligencje, które są zakorzenionew biologii i cenione w jednym lub w wielu kontekstach kulturo-wych, to nieuchronnie pojawia się pytanie, jak rozpoznajemy takieinteligencje. Układając ich listę, uwzględniliśmy dowody z wieluróżnych źródeł: wiedzę o normalnym rozwoju i o rozwoju jednostek


18

www.mtbiznes.pl


utalentowanych; informacje o dezorganizacji lub zaniku umiejętno-ści poznawczych wskutek uszkodzeń mózgu; badania populacji wy-jątkowych, w tym „cudownych dzieci”, dzieci autystycznych i upo-śledzonych umysłowo genialnych idiotów, tzn. jednostek wybitnieuzdolnionych w jakiejś wąskiej dziedzinie; dane na temat ewolucjipoznawania w okresie tysiącleci; międzykulturowe opisy właściwo-ści poznawczych; badania psychometryczne, w tym badania korela-cji między testami, oraz badania skutków psychologicznych trenin-gów, zwłaszcza pomiary transferu i uogólnienia przy przenoszeniuczynności lub zasad z jednych zadań na inne. Jako prawdziwe inte-ligencje zaklasyfikowaliśmy tylko te spośród wielu kandydującychdo tego miana, które spełniały wszystkie kryteria albo przynajmniejich większość. Pełniejsze omówienie każdego z tych kryteriów inte-ligencji oraz początkowo wyodrębnionych inteligencji znaleźć moż-na we Frames of Mind (1983b), zwłaszcza w rozdziale 4. W książce tejzastanawiam się też nad tym, czy i w jaki sposób można obalić teo-rię inteligencji wielorakich oraz porównuję ją z konkurencyjnymiteoriami inteligencji. Niektóre z tych omówień przedstawione zo-stały w uaktualnionej formie w Intelligence Reframed (1999a) i w na-stępnych rozdziałach niniejszej książki.

Oprócz spełniania wyżej wymienionych kryteriów każda inteli-gencja musi zasadzać się na możliwej do zidentyfikowania operacjilub zbiorze operacji osiowych. Jako mający podstawę w układzienerwowym system przetwarzania danych, każdą inteligencję uru-chamia lub wyzwala pewien rodzaj dostarczanych z wewnątrz lubz zewnątrz informacji. Na przykład jednym z istotnych elementówinteligencji muzycznej jest wrażliwość na związki między tonami,natomiast jednym z istotnych elementów inteligencji językowej –wrażliwość na cechy fonologiczne języka.

Inteligencja musi być również podatna na kodowanie w jakimśsystemie symbolicznym, w będącym wytworem kultury systemieznaków, za pomocą którego ujmuje się, utrwala i przekazuje ważneformy informacji. Język, przedstawienia obrazkowe i matematyka sązaledwie trzema używanymi na całym prawie świecie systemami

W PARU SŁOWACH

19

www.mtbiznes.pl


symboli, które są niezbędne dla przetrwania ludzi i ich produktyw-ności. Związek między zdolnością kandydującą do miana inteligencjii systemem symbolicznym nie jest przypadkowy. W istocie rzeczyistnienie podstawowej zdolności przetwarzania informacji poprzedzaistnienie systemu symbolicznego, który wykorzystuje tę zdolność.Chociaż inteligencja może zapewne rozwijać się bez towarzyszącegojej systemu symbolicznego, to jedną z podstawowych cech ludzkiejinteligencji może być jej ciążenie ku takiemu urzeczywistnieniu.

Pierwszy zbiór inteligencji

Nakreśliwszy cechy i kryteria inteligencji, przejdziemy teraz dokrótkiego scharakteryzowania każdej z inteligencji wyodrębnio-nych na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Każdyz tych krótkich opisów rozpoczniemy zwięzłą biografią osoby, któ-ra wykazuje się danym rodzajem inteligencji w niezwykłym stop-niu. Biografie te, opracowane głównie przez mojego starego przy-jaciela Josepha Waltersa, są ilustracjami niektórych spośród cechmających zasadnicze znaczenie dla płynnego funkcjonowania danejinteligencji. Chociaż każda z tych biografii jest przykładem jednejkonkretnej inteligencji, to nie mam najmniejszego zamiaru sugero-wać, że w wieku dojrzałym inteligencje funkcjonują w oderwaniuod siebie. Jest wprost przeciwnie, bowiem – z wyjątkiem jednosteknienormalnych – różne inteligencje działają zawsze zgodnie, a każ-da złożona, odgrywana przez osobę dorosłą rola wymaga wykorzy-stywania kilku z nich. Po przedstawieniu każdej biografii analizuje-my pokrótce różne źródła danych, które wspierają kandydaturę da-nej zdolności do uzyskania zaszczytnego miana inteligencji.

Inteligencja muzyczna

Kiedy Yehudi Menuhin miał trzy lata, rodzice przemycili go nakoncert Orkiestry San Francisco. Małego tak urzekł dźwięk skrzy-


20

www.mtbiznes.pl


piec Louisa Persingera, że zaczął nalegać na rodziców, by kupili mutaki instrument na urodziny i zaprowadzili na lekcje do Persingera.Spełniono oba jego życzenia. Kiedy miał siedem lat, występował jużw różnych krajach (Menuhin, 1977).

Muzyczna inteligencja Yehudiego Menuhina ujawniła się, zanimjeszcze dotknął skrzypiec i pobrał pierwszą lekcję gry na tym in-strumencie. Tak silna jego reakcja na dźwięk tego akurat instru-mentu i błyskawiczne postępy, jakie czynił w grze na nim, świad-czą o tym, że był on do tego w jakiś sposób biologicznie przygoto-wany. Menuhin jest jednym z cudownych dzieci, które potwierdza-ją naszą hipotezę, że poszczególne inteligencje mają podłoże biolo-giczne. Inne, szczególne z pewnych względów populacje, takie jakdzieci autystyczne, które potrafią pięknie grać na instrumentachmuzycznych, ale nie potrafią mówić, podkreślają niezależność inte-ligencji muzycznej od innych jej rodzajów.

Nawet pobieżny przegląd dostępnych danych wskazuje, że inteli-gencja muzyczna umożliwia pomyślne przejście innych testów inteli-gencji. Na przykład pewne części mózgu odgrywają ważną rolęw percepcji i tworzeniu muzyki. Obszary te znajdują się w prawejpółkuli, chociaż zdolności muzycznych nie można „zlokalizować”równie precyzyjnie jak zdolności językowych, to znaczy znaleźć w ko-rze mózgowej ośrodków za nie odpowiedzialnych. Jednakże, mimo iższczególna wrażliwość zdolności muzycznych na uszkodzenia mózguzależy w dużej mierze od długości i intensywności nauki muzyki, toistnieją oczywiste dowody na „amuzję”, czyli utratę tych zdolności.

Muzyka najwyraźniej odgrywała ważną rolę jednoczącą i spaja-jącą w społecznościach z epoki kamienia (neolitycznych). Pieśniptaków są elementem wspólnym dla różnych gatunków. Pochodzą-ce z różnych kultur dowody potwierdzają przypuszczenie, że muzy-ka jest zjawiskiem uniwersalnym, a zdolności muzyczne powszech-ne. Badania nad rozwojem niemowląt świadczą o tym, że już wewczesnym dzieciństwie pojawia się „surowa” zdolność do przetwa-rzania informacji muzycznych. I wreszcie – notacja muzyczna jestłatwo dostępnym i przejrzystym systemem symbolicznym.

W PARU SŁOWACH

21

www.mtbiznes.pl


Krótko mówiąc, z wielu różnych źródeł płyną dowody uprawo-mocniające interpretację zdolności muzycznych jako jednego z ro-dzajów inteligencji. Chociaż umiejętności muzycznych nie uważasię na ogół za typową zdolność intelektualną, taką jak zdolnościmatematyczne, to spełnia ona inne kryteria inteligencji. Na mocydefinicji zasługują one na uwagę i wnikliwe rozpatrzenie, a w świe-tle dostępnych danych zaliczenie ich do inteligencji jest empirycz-nie uzasadnione.

Inteligencja cielesno-kinestetyczna

Piętnastoletni Babe Ruth stał na pozycji chwytacza podczaspartii, w której jego zespół dostawał tęgie lanie. Wybuchnął śmie-chem i głośno skrytykował miotacza. Trener, Brother Mathias,krzyknął: „W porządku, George. TY miotasz!”. Zszokowało toi zdenerwowało Rutha: „Jeszcze nigdy w życiu nie miotałem… Nieumiem miotać”. Był to przełomowy moment. Jak wspomina Ruthw swojej autobiografii: „Tak, kiedy zająłem pozycję, poczułem jakiśdziwny związek łączący mnie ze wzniesieniem na mecie miotacza.Czułem się tak, jakbym się tam urodził, jakby był to mój dom”.Jak pokazuje historia sportu, został znakomitym miotaczem ligi se-niorów (i oczywiście jego wyczyny przeszły do legendy) (Ruth,1948, s. 17).

Podobnie jak Menuhin, Babe Ruth był cudownym dzieckiemi rozpoznał „instrument”, do którego używania był stworzony, zapierwszym razem, gdy wziął go do ręki, zanim jeszcze rozpocząłformalny trening.

Ośrodek kontroli ruchów ciała znajduje się w korze ruchowej (moto-rycznej), przy czym każda półkula mózgowa kieruje ruchami przeciw-nej strony ciała. U osób praworęcznych zajmuje się tym zwykle półkulalewa. Zdolność wykonywania ruchów na polecenie może zostać upośle-dzona nawet u jednostek, które wykonują te czynności odruchowo albomimowolnie. Otóż właśnie pojawienie się konkretnych apraksji jest jednym z dowodów na istnienie inteligencji cielesno-kinestetycznej.


22

www.mtbiznes.pl


Wykształcenie się wyspecjalizowanych ruchów ciała jest oczywi-ście korzystne dla poszczególnych rodzajów zwierząt, a u ludziprzystosowanie to zostało rozszerzone i pogłębione dzięki korzysta-niu z narzędzi. U dzieci rozwój ruchów ciała odbywa się według ja-sno określonego programu czy schematu. Nie ulega też wątpliwo-ści, że jest to zjawisko uniwersalne, spotykane we wszystkich kul-turach. A zatem wydaje się, że „wiedza” cielesno-kinestetycznaspełnia wiele z kryteriów inteligencji w przyjętym tu przez nas ro-zumieniu tego terminu.

Potraktowanie wiedzy cielesno-kinestetycznej jako umiejętnościrozwiązywania problemów może być mniej intuicyjne. Wykonanieciągu ruchów mimicznych czy odbicie piłki tenisowej nie jest roz-wiązaniem zadania matematycznego. Mimo to zdolność wykorzy-stywania swojego ciała do wyrażenia emocji (jak w tańcu), udziałuw grze (jak w sporcie) albo wytworzenia nowego produktu (jakw opracowaniu wynalazku) jest świadectwem poznawczych cechposługiwania się ciałem. Specyficzne opracowywanie informacji po-trzebne do rozwiązania konkretnego problemu cielesno-kineste-tycznego, w tym przypadku uderzenia piłki tenisowej, tak oto opi-suje Tim Gallwey:

Po to, by przewidzieć, jak i gdzie przemieścić stopy i czy przygotować

rakietę do bekhendu czy forhendu w chwili, gdy piłka odchodzi od ra-

kiety serwującego, mózg musi w ułamku sekundy obliczyć, gdzie

w przybliżeniu piłka wyląduje i gdzie można przerwać jej lot. Oblicze-

nie to musi uwzględniać prędkość początkową piłki wraz z szacun-

kiem stopniowego zmniejszania się tej prędkości, wpływu wiatru oraz

jej odbicia się od powierzchni kortu, nie wspominając już o złożonych

trajektoriach lotu. Potem trzeba ponownie obliczyć każdy z tych czyn-

ników po odbiciu się piłki od kortu, by przewidzieć, gdzie dojdzie do

jej kontaktu z rakietą. Jednocześnie wydaje się polecenia mięśniom,

nie jednorazowo, lecz stale, zgodnie z nowymi, bardziej szczegółowy-

mi i skorygowanymi informacjami. Mięśnie muszą ze sobą współpra-

cować […] Do kontaktu dochodzi w precyzyjnie ustalonym punkcie,

W PARU SŁOWACH

23

www.mtbiznes.pl


który zależy od tego, czy mięśnie otrzymały polecenie odbicia piłki

wzdłuż linii prostopadłej czy po skosie, przy czym polecenie to zosta-

je wydane dopiero po trwającej ułamek sekundy analizie ruchu i rów-

nowagi przeciwnika […] Nawet jeśli odbierasz serwis przeciętnego

gracza, masz na to zaledwie około jednej sekundy. Już samo trafienie

w piłkę jest nie lada wyczynem; precyzyjne jej odbicie zadziwiającym

osiągnięciem. A przecież nie jest to coś niespotykanego. Prawda jest

taka, że każdy, kto „zamieszkuje” ludzkie ciało, ma do dyspozycji zna-

komity twór natury (Gallwey, 1976, s. 33–34).

Inteligencja logiczno-matematyczna

Barbara McClintock dostała w 1983 roku Nagrodę Noblaw dziedzinie medycyny i fizjologii za pracę z mikrobiologii. Jejumiejętność prowadzenia wnikliwych obserwacji i zdolność wycią-gania z nich wniosków obrazują pewną postać inteligencji logiczno--matematycznej, którą często określa się mianem „myślenia nauko-wego”. Szczególnie wymowne jest w tym względzie jedno wydarze-nie. W latach dwudziestych, pracując na Uniwersytecie Cornell,McClintock stanęła pewnego dnia wobec takiego oto problemu:chociaż zgodnie z teorią 50 procent roślin kukurydzy powinno byćbezpłodnych, to znaczy nie ulegać zapyleniu, jej asystentka stwier-dziła (podczas badań terenowych), że w rzeczywistości dotyczyło totylko 25 do 30 procent roślin. Rozbieżność ta nie dawała McClin-tock spokoju. Wróciwszy z pola do gabinetu, usiadła przy biurkui przez pół godziny zastanawiała się nad tym fenomenem. Oto, jakpóźniej opisała tę sytuację:

Nagle podskoczyłam i pobiegłam z powrotem na pole. Znalazłszy się

na jego skraju (reszta pracowników naukowych była nadal na jego

przeciwnym końcu) krzyknęłam: „Eureka! Mam! Wiem, skąd bierze się

ta trzydziestoprocentowa bezpłodność!” [... ] Poprosili mnie, żebym to

udowodniła. Usiadłam i na papierowej torbie zaczęłam kreślić ołów-

kiem wzory, wychodząc od szkicu, którego w ogóle nie zrobiłam


24

www.mtbiznes.pl


w laboratorium. Wszystko odbyło się tak szybko – przyszło mi do gło-

wy rozwiązanie problemu i od razu wybiegłam z budynku. Teraz wy-

prowadzałam wszystko krok po kroku; był to złożony ciąg operacji,

a dał ten sam wynik. Popatrzyli na materiał i stwierdzili, że jest tak, jak

powiedziałam; było dokładnie tak, jak to przedstawiłam. Otóż nasuwa

się pytanie, skąd ja to wiedziałam, nie zrobiwszy tego na papierze?

Dlaczego byłam taka pewna? (Keller, 1983, s. 104).

Historia ta ilustruje dwie istotne cechy inteligencji logiczno-ma-tematycznej. Po pierwsze, u jednostki utalentowanej proces rozwią-zywania problemu jest często zadziwiająco szybki – odnoszący suk-cesy uczony zajmuje się jednocześnie wieloma zmiennymi i tworzyliczne hipotezy, które następnie ocenia i przyjmuje lub odrzuca.Przypadek ten wskazuje również na niewerbalną naturę inteligen-cji. Można znaleźć rozwiązanie problemu, zanim się je wyartykułu-je. Prawdę mówiąc, proces rozwiązywania może być całkowicie„niewidzialny”, czyli niemożliwy do prześledzenia, i to nawet dlaosoby, w której umyśle zachodzi. Nie musi to jednak oznaczać, żeodkrycia tego rodzaju – owo dobrze znane zjawisko, które najlepiejda się określić słowem „Aha!” – są czymś tajemniczym, intuicyjnymalbo nieprzewidywalnym. Fakt, że niektórym ludziom zdarza się toczęściej niż innym (np. laureatom Nagrody Nobla), zdaje się świad-czyć o czymś zgoła przeciwnym. Interpretujemy to jako działanieinteligencji logiczno-matematycznej.

Wraz z towarzyszącymi mu zdolnościami językowymi rozumo-wanie logiczno-matematyczne tworzy podstawową bazę testów. Tęformę inteligencji bada wnikliwie tradycyjna psychologia; jest onaprzy tym archetypem „inteligencji surowej”, czyli zdolności rozwią-zywania problemów, która rzekomo przebiega przez różne dziedzi-ny, czyli nie ma ściśle określonego zakresu. Zakrawa zatem chyba naironię fakt, że dotychczas nie został prawidłowo rozpoznany mecha-nizm, za pomocą którego dochodzi się do rozwiązania problemu lo-giczno-matematycznego; podobnie tajemnicą pozostają procesy za-chodzące skokowo, w rodzaju tych, które opisała McClintock.

W PARU SŁOWACH

25

www.mtbiznes.pl


Istnienie tej inteligencji potwierdzają również przyjęte przez naskryteria empiryczne. W obliczeniach matematycznych pewne obszary mózgu angażowane są bardziej niż inne. Zdarzają się oso-by, które potrafią błyskawicznie wykonywać skomplikowane obli-czenia, działając niemal jak kalkulatory, ale w innych obszarachsprawności umysłowej wykazują tragiczne braki. Dość powszechniespotyka się dzieci szczególnie uzdolnione matematycznie. Rozwójtego rodzaju inteligencji u dzieci opisał dokładnie Jean Piaget i in-ni psycholodzy.

Inteligencja językowa

Mając dziesięć lat, T.S. Eliot stworzył czasopismo pod tytułem„Fireside”, którego był jedynym redaktorem i autorem. W trzy dnipodczas ferii zimowych opracował osiem jego pełnych numerów.Każdy z nich zawierał wiersze, opowiadania przygodowe, kolumnęplotek i kącik humoru. Część tego materiału zachowała się; świad-czy ona o talencie poety (zob.: Soldo, 1982).

Podobnie jak w przypadku inteligencji logicznej, nazywanie zdol-ności językowych inteligencją zgodne jest ze stanowiskiem tradycyjnejpsychologii. Również inteligencja językowa spełnia wymogi naszychtestów empirycznych. Na przykład pewien rejon mózgu, zwanyośrodkiem Broca, odpowiedzialny jest za tworzenie poprawnych gra-matycznie zdań. Osoba z uszkodzeniem tego obszaru może wpraw-dzie zupełnie dobrze rozumieć słowa i zdarzenia, ale ma trudności zezłożeniem słów w najprostsze nawet zwarte wypowiedzi. Inne proce-sy myślowe mogą być przy tym zupełnie niezaburzone.

Dar języka jest uniwersalny, a jego rozwój u dzieci uderzającopodobny w różnych kulturach. Nawet w populacjach osób głu-chych, gdzie nie uczy się wprost języka migowego, dzieci często„wynajdują” swój własny język migowy i posługują się nim ukrad-kiem. Widzimy zatem, że inteligencja może funkcjonować nieza-leżnie od specyficznych informacji czy instrukcji wejściowych lubkanału wyjściowego.


26

www.mtbiznes.pl


Inteligencja przestrzenna

Żeglarze z leżącego na Morzach Południowych archipelaguWysp Karoliny określają swoje położenie bez pomocy instrumen-tów nawigacyjnych. Głównymi znakami orientacyjnymi są dla nichpozycje gwiazd widzianych z różnych wysp, schematy pogody i ko-lor wody. Każdą podróż dzieli się na odcinki, a nawigator uczy sięukładu i pozycji gwiazd na każdym z tych odcinków. Podczas rze-czywistej podróży nawigator musi przedstawić sobie w umyśle od-nośną wyspę, kiedy przepływa pod daną gwiazdą, i na tej podsta-wie wylicza liczbę pokonanych już odcinków drogi, część drogi po-zostałą do przebycia i wszelkie niezbędne poprawki kursu. Nie wi-dzi on wysp, koło których przepływa, ale nanosi je na umysłowąmapę drogi (zob.: Gladwyn, 1970).

Rozwiązywanie problemów przestrzennych konieczne jest w na-wigacji oraz przy korzystaniu ze znaków kartograficznych używa-nych na mapach. Z innymi rodzajami rozwiązywania problemówprzestrzennych mamy do czynienia przy wyobrażaniu sobie przed-miotu widzianego pod innym kątem niż ten, z którego go ogląda-my, oraz przy grze w szachy. Również sztuki wizualne wykorzystu-ją tę inteligencję w operowaniu przestrzenią.

Dowody uzyskane w wyniku badań mózgu są oczywiste i prze-konujące. Tak jak środkowe rejony kory czołowej lewej półkuli mó-zgowej stały się w trakcie ewolucji miejscem opracowywania infor-macji językowych u osób praworęcznych, tak tylne rejony kory czo-łowej półkuli prawej odgrywają decydującą rolę w przetwarzaniuinformacji przestrzennych. Uszkodzenie tylnych rejonów tej drugiejupośledza zdolność odnajdywania drogi, rozpoznawania twarzyi scen oraz zauważania szczegółów.

Dobrą ilustracją różnicy między inteligencją przestrzenną i postrze-ganiem wzrokowym są zdolności i możliwości niewidomych. Osobaniewidząca może rozpoznawać kształty przedmiotów metodą nie-wzrokową – przesuwając dłonią po badanym przedmiocie, przekładadługość czasu trwania tego ruchu na wielkość i kształt tego przedmiotu.

W PARU SŁOWACH

27

www.mtbiznes.pl


U osoby niewidomej układ poznawania dotykowego odpowiada ukła-dowi spostrzegania czy poznawania wzrokowego osoby widzącej.Analogia między rozumowaniem przestrzennym osoby niewidomeji rozumowaniem językowym osoby głuchej godna jest uwagi.

Wśród artystów uprawiających sztuki wizualne bardzo rzadkozdarzają się cudowne dzieci, ale spotkać można „wysepkowo”uzdolnionych w tej dziedzinie genialnych idiotów, takich jak Nadia(Selfe, 1977). Pomimo głębokiego autyzmu, dziecko to już w wie-ku przedszkolnym robiło rysunki, przedstawiające różne osobyi przedmioty zaskakująco wiernie i dokładnie.

Inteligencja interpersonalna

Nie mając prawie żadnego formalnego przygotowania w zakre-sie dydaktyki specjalnej i będąc sama prawie niewidoma, Anne Sul-livan podjęła się karkołomnego zadania nauczenia niewidomeji głuchej Helen Keller mówienia. Podejmowane uparcie przez Sul-livan starania nawiązania kontaktu z dziewczynką komplikowałyemocjonalne zmagania dziecka z otaczającym go światem. Podczaspierwszego posiłku doszło do takiej oto sytuacji:

Annie nie pozwalała Helen na wkładanie ręki do jej talerza i branie te-

go, na co miała ochotę, czyli postępowanie w sposób, do którego

przywykła, jadając tylko ze swoją rodziną. Stało się to swego rodzaju

pojedynkiem, sprawdzianem, czyja wola okaże się silniejsza – ręka

sięga do talerza Annie i jest przez nią stanowczo odsuwana. Cała ro-

dzina Helen opuściła w wielkim zdenerwowaniu jadalnię. Annie

zamknęła drzwi na klucz i wróciła do śniadania, podczas gdy Helen le-

żała na podłodze, wrzeszcząc, wierzgając nogami i szarpiąc krzesło

Annie. [Po upływie pół godziny] Helen obeszła stół dookoła, szukając

rodziny. Kiedy odkryła, że nie ma tam nikogo, stanęła oszołomiona.

W końcu usiadła i zaczęła jeść śniadanie, ale rękami. Annie podała jej

łyżkę. Helen rzuciła ją na podłogę i znowu zaczęło się wzajemne

sprawdzanie siły woli (Lash, 1980, s. 52).


28

www.mtbiznes.pl


Anne Sullivan wrażliwie reagowała na zachowanie Helen. „Naj-większym problemem, który będę musiała rozwiązać, jest to, jakzapanować nad nią i nauczyć ją dyscypliny bez złamania jej ducha.Najpierw będę postępowała raczej powoli i starała się pozyskać jejmiłość” – pisała do domu. W rzeczywistości pierwszy „cud” wyda-rzył się dwa tygodnie później, na długo przed słynnym wydarze-niem przy studni. Anne przeniosła się z Helen do małego domkuobok jej domu rodzinnego, gdzie mogła być z nią cały czas sama.Po siedmiu spędzonych wspólnie dniach w osobowości Helen doko-nała się nagle głęboka zmiana, terapia zaczęła przynosić skutki:„Dzisiejszego ranka moje serce śpiewa z radości. Zdarzył się cud!Dzikie stworzonko sprzed dwóch tygodni przeobraziło się w łagod-ne dziecko” (Lash, 1980, s. 54).

Zaledwie w dwa tygodnie potem dokonał się pierwszy przełomw opanowaniu przez Helen języka; od tego momentu jej umiejęt-ności językowe poprawiały się z niewiarygodną szybkością. Klu-czem do tego cudu był wgląd Anne Sullivan w osobowość HelenKeller.

Inteligencja interpersonalna nadbudowuje się na istotnej zdol-ności dostrzegania różnic między innymi osobami, w szczególnościróżnic w ich nastrojach, temperamentach, motywacji i intuicjach.W bardziej rozwiniętych formach inteligencja ta pozwala obdarzo-nej nią osobie dorosłej odczytywać zamiary i pragnienia innych na-wet wtedy, kiedy są one skrywane. Umiejętność tę posiadają w bar-dzo wysublimowanej postaci przywódcy religijni i polityczni, na-uczyciele, terapeuci i rodzice. Historia Anne Sullivan i Helen Kel-ler świadczy o tym, że owa inteligencja interpersonalna nie jest za-leżna od języka. Wszystkie dotychczasowe odkrycia nauk o mózguprzemawiają na rzecz hipotezy, że w wiedzy interpersonalnej klu-czową rolę odgrywają płaty czołowe. Uszkodzenie tego rejonu mó-zgu spowodować może głębokie zmiany osobowości, podczas gdyzdolność rozwiązywania problemów w inny sposób pozostaje bezzmian – po takim uszkodzeniu często nie jest się już „tą samą osobą”.

W PARU SŁOWACH

29

www.mtbiznes.pl


Choroba Alzheimera, pewna postać otępienia, zdaje się atako-wać ze szczególną zajadłością tylne obszary mózgu, znacznie upo-śledzając zdolność orientacji przestrzennej, myślenia logicznegoi sprawność językową. Mimo to osoby cierpiące na tę chorobę po-zostają często dobrze ułożone, nienagannie zachowują się w towa-rzystwie i stale przepraszają za swoje potknięcia i uchybienia. Dlaodmiany choroba Picka, inna forma otępienia przedstarczego, któ-ra czyni przedmiotem swojego ataku obszary leżące bliżej płatówczołowych, powoduje szybką utratę zalet towarzyskich.

Dowody biologiczne na istnienie inteligencji interpersonalnejobejmują dwa dodatkowe czynniki, określane często jako charakte-rystyczne tylko dla ludzi. Jednym z nich jest wydłużone dzieciń-stwo naczelnych i przywiązanie w tym czasie do matki. W przypad-kach, w których dziecko zostaje we wczesnym okresie rozwoju po-zbawione matki, zagrożony jest normalny rozwój umiejętności spo-łecznych. Drugim czynnikiem jest znaczenie interakcji społecznychwśród ludzi. W społecznościach prehistorycznych takie czynnościjak tropienie, polowanie i zabijanie wymagały udziału dużej liczbyosób. Wynika z tego naturalna potrzeba spójności grupowej, przy-wództwa i solidarności.

Inteligencja intrapersonalna

W eseju zatytułowanym „A Sketch of the Past” [Szkic z prze-szłości], napisanym niemal w takiej formie, jaką mają zapiskiw dziennikach, Virginia Woolf omawia „bawełnę istnienia” – róż-norodne codzienne wydarzenia, z których składa się życie każdegoczłowieka. Tej „bawełnie istnienia” przeciwstawia trzy silne wspo-mnienia z dzieciństwa – kłótni z bratem, widoku pewnego kwiatuw ogrodzie oraz usłyszenia wieści o samobójstwie osoby, która kie-dyś odwiedziła jej dom rodzinny:

Są to trzy przykłady chwil wyjątkowych. Często przypominam je sobie,

a raczej to one same wypływają niespodziewanie na powierzchnię.


30

www.mtbiznes.pl


Teraz jednak spisuję je po raz pierwszy i uświadomiłam sobie coś,

z czego wcześniej nie zdawałam sobie sprawy. Dwie z tych chwil do-

prowadziły mnie do stanu rozpaczy. Natomiast trzecia wywołała

u mnie stan zadowolenia. […] Przerażenie [na wieść o tym samobój-

stwie] obezwładniło mnie. Ale w przypadku kwiatu znalazłam pewien

powód, a zatem byłam zdolna uporać się z tym doznaniem. Nie byłam

bezsilna. […] Chociaż nadal mam tę szczególną właściwość, że do-

znaję takich nagłych wstrząsów, to teraz zawsze witam je z ochotą; po

pierwszym zaskoczeniu zawsze natychmiast czuję, że są one szcze-

gólnie cenne. I tak oto zaczynam przypuszczać, że to właśnie owa

zdolność przeżywania wstrząsów sprawia, że jestem pisarką. Zaryzy-

kuję wyjaśnienie, że w moim przypadku po wstrząsie od razu pojawia

się pragnienie, by go wyjaśnić. Czuję, że otrzymałam cios, ale nie jest

to, jak myślałam, będąc dzieckiem, po prostu cios zadany przez wro-

ga skrywającego się za bawełną życia codziennego, jest to lub będzie

pewnego rodzaju objawienie; jest to znak jakiejś rzeczywistej rzeczy

ukrytej za pozorami, a ja urealniam ją, ujmując w słowa (Woolf, 1976,

s. 69–70).

Cytat ten barwnie ilustruje inteligencję intrapersonalną – wie-dzę o wewnętrznych aspektach samego siebie, obejmującą dostępdo życia uczuciowego i odczuwanych przez siebie emocji oraz zdol-ność rozróżniania ich, określania i nazywania, a wreszcie zrozumie-nia na ich podstawie własnego zachowania i kierowania nim. Oso-ba o wysokiej inteligencji intrapersonalnej ma właściwy, zgodnyz rzeczywistością model czy też obraz własnej osoby, zgodny z opi-sem sporządzonym przez wnikliwych obserwatorów, którzy do-brze ją znają. Ponieważ jest to najintymniejszy rodzaj inteligencji,jej stwierdzenie wymaga dowodów pośrednich, których dostarczyćmoże język, muzyka albo jakaś inna, bardziej ekspresyjna i otwar-cie manifestująca się forma inteligencji, jeśli obserwator ma prze-śledzić ją w działaniu. Dla przykładu, w cytowanym wyżej ustępieeseju Virginii Woolf środkiem, za pomocą którego pokazuje sięwiedzę intrapersonalną w działaniu, jest inteligencja językowa.

W PARU SŁOWACH

31

www.mtbiznes.pl


Przy wyróżnianiu spośród innych inteligencji intrapersonalnejbierzemy pod uwagę znane nam już kryteria. Podobnie jak w inte-ligencji interpersonalnej, także i tu główną rolę odgrywają płatyczołowe. Ich uszkodzenie doprowadzić może do zmiany osobowo-ści, przy czym uszkodzenie ich części dolnych wywołuje drażliwośćalbo euforię, natomiast części górnych raczej obojętność, bierność,ociężałość, powolność i apatię, czyli przyczynia się do powstaniapewnego rodzaju osobowości depresyjnej. U osób z takimi uszko-dzeniami inne funkcje poznawcze pozostają często nienaruszone.Natomiast u osób cierpiących na afazję, które zostały podleczone natyle, że mogą opisać swoje przeżycia, znajdujemy nieodmiennie do-wody innego rodzaju – aczkolwiek może u nich występować ogól-ne osłabienie energii i znaczne obniżenie nastroju oraz wywołanaich stanem depresja, to jednostka taka absolutnie nie odczuwa, żejest inną osobą niż była. Rozpoznaje ona swoje potrzeby, chęcii pragnienia i stara się je jak najpełniej zaspokoić.

Klasycznym przykładem jednostki o upośledzonej inteligencjiintrapersonalnej jest dziecko autystyczne; prawdę mówiąc, możeono nawet nie być zdolne odnieść się do własnej osoby. Jednocze-śnie dzieci takie wykazują nieraz zdumiewające zdolności w dziedzi-nie muzyki, matematyki, mechaniki i w innych sferach niepersonal-nych.

Trudniej jest znaleźć dowody ewolucyjne na wykształcenie sięinteligencji intrapersonalnej, ale możemy spekulować, że istotneznaczenie odgrywa tu zdolność wyjścia poza zaspokojenie popędówinstynktowych. Jest to szczególnie ważne u przedstawicieli gatun-ku, który nie musi stale walczyć o przetrwanie. Podstawę, na któ-rej nadbudowuje się samoświadomość, tworzą prawdopodobniestruktury neuronalne, które umożliwiają powstanie i istnienie świa-domości.

A zatem, podsumowując nasze rozważania, stwierdzić trzeba, żezarówno zdolności interpersonalne, jak i intrapersonalne spełniająwymogi stawiane inteligencji. Oba te rodzaje zdolności nadają pró-bom rozwiązywania problemów znaczenie ważne dla jednostki i dla


32

www.mtbiznes.pl


gatunku. Inteligencja interpersonalna pozwala nam zrozumieć in-nych i współpracować z nimi; inteligencja intrapersonalna pozwalanam natomiast zrozumieć siebie i pracować nad sobą. W poczuciuwłasnego „ja” zlewają się i mieszają oba komponenty – inter- i in-trapersonalny. Prawdę powiedziawszy, poczucie własnego „ja” jawisię jako jeden z najcudowniejszych wynalazków ludzkości – symbol,który przedstawia i oznacza wszystkie rodzaje informacji o własnejosobie, będąc jednocześnie konstrukcją, którą każdy sam tworzydla siebie.

Nowo rozpoznane inteligencje

Przez pierwszych dziesięć lat po przedstawieniu teorii inteligen-cji wielorakich opierałem się pokusom wprowadzenia do niej ja-kichkolwiek zmian. Wiele osób proponowało nowe kandydatki dotego miana: inteligencję humorystyczną, inteligencję kucharskąi inteligencję seksualną. Jedna z moich studentek zażartowała, żenigdy bym ich nie rozpoznał, bo mi ich brakuje.

Do zastanowienia się nad możliwością istnienia dodatkowych in-teligencji skłoniły mnie dwa czynniki. Przemawiałem kiedyś przedgronem historyków. Po wykładzie podszedł do mnie starszy jego-mość i powiedział: „Nigdy nie wyjaśni pan za pomocą zbioru inte-ligencji, który pan przedstawił, zdolności Karola Darwina”. Tymmężczyzną był Ernst Mayr, prawdopodobnie największy dwudzie-stowieczny autorytet w sprawach ewolucji.

Drugim czynnikiem stało się często powtarzane twierdzenie, ja-koby istniała inteligencja duchowa i pojawiająca się od czasu do cza-su wieść, że ją zidentyfikowałem. W rzeczywistości żadna z tych po-głosek nie była prawdziwa, ale skłoniło mnie to do zastanowienia się,czy istnieją jakieś dowody na inteligencję przyrodniczą i duchową.

Badania te doprowadziły mnie do bardzo odmiennych wnio-sków w obu tych kwestiach. W pierwszym przypadku – i n t e l i -g e n c j i p r z y r o d n i c z e j – dowody na jej istnienie są zadziwiająco

W PARU SŁOWACH

33

www.mtbiznes.pl


przekonujące. Tacy biolodzy jak Karol Darwin i E.O. Wilson orazornitolodzy w rodzaju Johna Jamesa Audubona czy Rogera To-ry’ego Petersona wyróżniają się zdolnością rozpoznawania i odróż-niania gatunków. Osoby o wysokiej inteligencji przyrodniczej do-skonale wiedzą, jak odróżniać rośliny, zwierzęta, góry czy układychmur w niszach ekologicznych, którymi się zajmują. Nie są tozdolności wyłącznie wzrokowe; rozpoznawanie śpiewu ptaków czygłosów wielorybów wymaga percepcji słuchowej. Holenderskiprzyrodnik Geermat Vermij, który jest niewidomy, polega na zmy-śle dotyku.

Inteligencja przyrodnicza spełnia osiem podanych wyżej kryte-riów. A zatem zasadza się na pewnej podstawowej zdolności, którąw tym przypadku jest zdolność rozpoznawania organizmów jakoprzedstawicieli poszczególnych gatunków; na jej korzyść świadczyteż ewolucyjna historia przetrwania człowieka, które często zależa-ło od zdolności rozpoznawania osobników należących do pewnychgatunków i od unikania drapieżników. Małe dzieci z łatwością do-konują rozróżnień w świecie przyrody – prawdę mówiąc, niektórepięciolatki radzą sobie lepiej od swoich rodziców i dziadków z od-różnianiem gatunków dinozaurów.

Badanie inteligencji przyrodniczej przez pryzmat kultury czymózgu ukazuje pewne zaskakujące zjawiska. W obecnych czasachniewiele osób w krajach rozwiniętych jest bezpośrednio zależnychod inteligencji przyrodniczej. Po prostu idziemy do sklepu spożyw-czego albo zamawiamy artykuły spożywcze przez telefon lub Inter-net. A mimo to uważam, że cała nasza kultura konsumencka opie-ra się na tej inteligencji, bowiem w jej zakres wchodzą zdolności,z których korzystamy, kiedy nasz wzrok przyciąga ten, a nie innysamochód albo kiedy wybieramy raczej tę parę rękawiczek czy bu-tów, a nie inną.

Badania uszkodzeń mózgu dostarczają intrygujących przykła-dów osób, które potrafią rozpoznawać i nazywać obiekty nieoży-wione, ale tracą zdolność rozpoznawania organizmów; rzadziej spo-tykamy się z sytuacją odwrotną, kiedy to ludzie są w stanie rozpo-


34

www.mtbiznes.pl


znać i nazwać istoty ożywione, ale nie radzą sobie z rozpoznawa-niem obiektów sztucznych (wytworzonych przez człowieka). Zdol-ności te wiążą się prawdopodobnie z różnymi mechanizmami po-strzegania (geometria euklidesowa odnosi się do świata artefaktów,ale nie do świata przyrody) i odmiennymi podstawami doświadczeń(nasze interakcje z obiektami nieożywionymi i z narzędziami są zu-pełnie inne niż z istotami żywymi).

Przegląd dowodów ze sfery duchowości nie przyniósł tak jedno-znacznej odpowiedzi. I owszem, ludzie mają zdecydowane poglądyna temat religii i spraw ducha. I tak dla niektórych (zwłaszczaw Stanach Zjednoczonych) przeżycia duchowe są najważniejsze,a wiele osób uważa, że i n t e l i g e n c j a d u c h o w a nie tylko ist-nieje, ale jest największym osiągnięciem człowieka, natomiast inni,zwłaszcza osoby o nastawieniu naukowym, nie traktują poważnieżadnej dyskusji o duchu czy duszy, bo pachnie im to mistycyzmem.Ci drudzy, zwłaszcza członkowie społeczności akademickiej, odno-szą się też sceptycznie do Boga i religii. Kiedyś, zapytany o to, dla-czego nie opowiadam się za istnieniem inteligencji duchowej czy re-ligijnej, odparłem żartem: „Gdybym to zrobił, uradowałoby to mo-ich przyjaciół, ale jeszcze bardziej moich wrogów”.

Żarty nie zastąpią nauki. Poświęciłem prawie cały rok na spraw-dzanie dowodów przemawiających za inteligencją duchową i prze-ciw niej i doszedłem do wniosku, że co najmniej dwa aspekty ducho-wości są dość odległe od mojej koncepcji inteligencji. Po pierwsze,uważam, że inteligencji nie powinno się mieszać z fenomenologicz-nymi doświadczeniami jednostki. Większość obserwatorów jestzgodna co do tego, że duchowość łączy się z pewnego rodzaju reak-cjami uczuciowymi, na przykład z poczuciem kontaktu z siłą wyższąlub jedności ze światem. Nie mam nic przeciwko takim uczuciom,ale nie traktuję ich jako trafnych czy wiarygodnych wskaźników in-teligencji. Osoba o wysokiej inteligencji matematycznej może do-znawać uczucia uskrzydlenia podczas rozwiązywania trudnego pro-blemu z tej dziedziny, ale jest tak samo inteligentna matematycznie,jeśli nie wykazuje żadnej tego typu reakcji fenomenologicznej.

W PARU SŁOWACH

35

www.mtbiznes.pl


Po drugie, dla wielu jednostek duchowość jest nierozerwalniezwiązana z wiarą religijną i ogólnie z wiarą w Boga, a nawet z przy-wiązaniem do konkretnego wyznania czy kultu; osoby takie twier-dzą wprost lub dają do zrozumienia: „Tylko prawdziwy żyd/kato-lik/protestant/muzułmanin jest istotą duchową”. Ta kandydatka domiana inteligencji wyrasta z ludzkiej skłonności do zastanawianiasię nad fundamentalnymi kwestiami związanymi z istnieniem: Dla-czego żyjemy? Dlaczego umieramy? Skąd przychodzimy? Dlaczegoprowadzimy wojny?

Czasami twierdzę, że są to pytania wykraczające poza postrzega-nie; dotyczą one spraw, które są zbyt wielkie lub zbyt małe, byśmybyli w stanie postrzegać je za pomocą naszych głównych zmysłów.

Być może zaskoczy to Czytelnika, ale całkiem dobrze spełniakryteria i n t e l i g e n c j a e g z y s t e n c j a l n a . Oczywiście przycho-dzą tutaj na myśl jako uosobienia tej inteligencji filozofowie, przy-wódcy religijni, charyzmatyczni mężowie stanu. Kwestie egzysten-cjalne pojawiają się w każdej kulturze – w religii, filozofii, sztucei w bardziej przyziemnych sferach, takich jak opowieści, plotki i po-kazywane w mediach obrazki z życia codziennego. W każdym spo-łeczeństwie, w którym toleruje się wypytywanie, dzieci od najwcze-śniejszych lat zadają pytania egzystencjalne, chociaż nie zawszeuważnie słuchają odpowiedzi. O ich fascynacji kwestiami egzysten-cjalnymi świadczą też pochłaniane przez nie mity i baśnie.

Moje wahanie co do uznania za pełnoprawną inteligencji egzy-stencjalnej wynika z niedostatku dowodów wskazujących na to, żepewne części mózgu zajmują się szczególnie ważkimi kwestiami eg-zystencji. Być może pewne rejony – na przykład dolne części pła-tów skroniowych – odgrywają szczególnie istotną rolę w zastana-wianiu się nad Wielkimi Pytaniami. Jest jednak równie możliwe, żepytania egzystencjalne są tylko częścią szerszego kręgu zagadnień,którymi zajmuje się umysł filozoficzny, albo że są po prostu mają-cymi większy ładunek emocjonalny pytaniami ze zbioru tych, któ-re stale sobie zadajemy. A zatem natura konserwatysty nakazuje mipodchodzić ostrożnie do możliwości przyznania zaszczytnego


36

www.mtbiznes.pl


dziewiątego miejsca inteligencji egzystencjalnej. Wspominam o tejkandydatce mimochodem, ale oddając hołd słynnemu filmowi Fe-derico Felliniego, będę mówił o „ośmiu i pół inteligencjach”.

Wyjątkowe zalety teorii inteligencji wielorakich

Jako istoty ludzkie, wszyscy mamy pewien repertuar umiejętno-ści potrzebnych do rozwiązywania różnego rodzaju problemów.Moje dociekania zacząłem zatem od rozpatrzenia tych problemów,kontekstów, w których zazwyczaj się pojawiają, oraz mających kul-turowe znaczenie produktów, które są wynikiem owego rozwiązy-wania. Nie podchodziłem do inteligencji jak do uprzedmiotowionejzdolności ludzkiej, z której korzysta się w każdej dosłownie sytuacjiproblemowej, lecz – przeciwnie – zacząłem od przeanalizowaniaproblemów, które ludzie rozwiązują, i produktów, które cenią,i w ten sposób doszedłem do pewnego zbioru inteligencji, któremuszą mieć zastosowanie w poszczególnych typach sytuacji.

W poszukiwaniach inteligencji braliśmy pod uwagę dowody,których dostarczają badania mózgu, ewolucja i porównanie różnychkultur; za inteligencję uznawaliśmy tylko taką pretendującą do te-go miana zdolność, której istnienie – chociaż w różnym nasileniu –u wszystkich, należących do różnych kręgów kulturowych ludzi po-twierdzały możliwe do przyjęcia dowody z tych różnych dziedzin.Również i pod tym względem nasze podejście odmienne jest od tra-dycyjnego – ponieważ żadna z branych pod uwagę zdolności niemusi być koniecznie inteligencją, wybór nasz zawsze opierał się narzetelnej podstawie i poparty był dowodami. W tradycyjnym po-dejściu do „inteligencji” nie ma możliwości przeprowadzenia tegotypu badań empirycznych.

W moim przekonaniu owe wielorakie ludzkie zdolności, inteli-gencje, są w znacznym stopniu nawzajem od siebie niezależne. Naprzykład badania dorosłych z różnego rodzaju uszkodzeniami

W PARU SŁOWACH

37

www.mtbiznes.pl


mózgu stale wykazują, że w ich wyniku dojść może do utraty pew-nych zdolności przy zachowaniu innych. Ta wzajemna niezależnośćinteligencji implikuje, że szczególnie wysoki poziom zdolnościw jednej inteligencji, powiedzmy matematycznej, nie wymaga po-dobnie wysokiego poziomu w innej, takiej jak językowa czy mu-zyczna. Owa niezależność poszczególnych odmian inteligencji stoiw jaskrawej sprzeczności z tradycyjnymi miarami ilorazu inteligen-cji, które wykazują wysokie korelacje między wynikami testów.Przypuszczam, że stwierdzane zwykle korelacje między podtestamitestu inteligencji biorą się stąd, że wszystkie składające się na niezadania mierzą w istocie rzeczy tę samą zdolność szybkiego rozwią-zywania zagadnień logiczno-matematycznych lub językowych; ko-relacje te znacznie zmniejszyłyby się, gdyby badano we właściwypod względem kontekstu sposób pełną skalę ludzkich zdolnościrozwiązywania problemów.

Do tej pory omówienie to może sugerować, że role podejmowa-ne przez osoby dorosłe zależą w dużym stopniu od rozwoju jednejinteligencji. W rzeczywistości jednak każda rola kulturowa o do-wolnym stopniu złożoności wymaga pewnej kombinacji poszcze-gólnych rodzajów inteligencji. I tak, nawet pozornie prosta rola, ja-ką jest gra na skrzypcach, przekracza granice jednej tylko, a miano-wicie muzycznej, inteligencji. Aby zostać odnoszącym sukcesyskrzypkiem, trzeba odznaczać się również sprawnością cielesno--kinestetyczną i interpersonalnymi umiejętnościami nawiązywaniakontaktu z publicznością oraz, w inny sposób, z menedżerem,a przede wszystkim umiejętnością jego trafnego wyboru. Jest zu-pełnie możliwe, że wymaga to też inteligencji intrapersonalnej. Ta-niec wymaga, w różnym wprawdzie stopniu, inteligencji cielesno--kinestetycznej, muzycznej, interpersonalnej i przestrzennej. W po-lityce niezbędna jest inteligencja interpersonalna, umiejętności językowe oraz prawdopodobnie pewna doza logicznego myślenia.

Skoro prawie każda rola kulturowa wymaga kilku inteligencji,to ważne staje się traktowanie jednostek jako mających raczej pe-wien zbiór inteligencji niż tylko jedną jedyną zdolność rozwiązywa-


38

www.mtbiznes.pl


nia problemów, którą można zmierzyć bezpośrednio za pomocą te-stów typu papier i ołówek. Nawet biorąc pod uwagę fakt, że liczbatych inteligencji jest stosunkowo mała, zgodzić się trzeba, że różno-rodność typów ludzkich zdolności jest wynikiem różnic w tych pro-filach poznawczych. W istocie rzeczy nie jest wykluczone, że w tymprzypadku prawdziwe jest powiedzenie, iż „całość nie jest tylkozwykłą sumą części”. Jednostka może nie być szczególnie uzdolnio-na w żadnej dziedzinie, a mimo to konkretna kombinacja czy połą-czenie różnych umiejętności może sprawiać, że potrafi ona wyjątko-wo dobrze dopasować się do pewnej niszy. A zatem jest sprawąogromnej wagi ocenienie tej szczególnej kombinacji inteligencji,która może predestynować daną osobę do podejmowania pewnejroli zawodowej.

Krótko mówiąc, teoria IW prowadzi do trzech wniosków:

1. Wszyscy mamy pełen wachlarz inteligencji; właśnie to czyni nasludźmi.

2. Żadne dwie osoby – nawet bliźnięta jednojajowe – nie mają do-kładnie tego samego profilu intelektualnego, ponieważ nawetkiedy materiał genetyczny jest identyczny, każda jednostka mainne doświadczenia (a bliźnięta jednojajowe mają często silnąmotywację, by się od siebie odróżniać).

3. To, że ktoś ma jakąś inteligencję wysoko rozwiniętą, niekoniecz-nie znaczy, że postępuje inteligentnie. Osoba o wysokiej inteli-gencji matematycznej może wykorzystywać swoje zdolności doprzeprowadzania ważnych eksperymentów w fizyce lub do two-rzenia nowych, ważnych dowodów geometrycznych, ale równiedobrze może marnować te zdolności, grając codziennie na loteriialbo mnożąc w głowie dziesięciocyfrowe liczby.

Wszystkie te twierdzenia dotyczą psychologii ludzkiej inteli-gencji, do której teoria IW ma wnieść wkład, ale rodzą też oczywiście ważne pytania na temat edukacji, politykii kultury. Zajmiemy się nimi w dalszych częściach tej książki.

W PARU SŁOWACH

39

www.mtbiznes.pl


Wnioski

Uważam, że w naszym społeczeństwie przeważają trzy specyficz-ne nastawienia, które nazywam „prozachodnim”, „protestowym”i „pronajlepszościowym”*. Nastawienie prozachodnie stawia napiedestale pewne wartości kultury Zachodu, które uznawane są odczasów Sokratesa. Ważne jest na przykład logiczne myślenie, rów-nie ważny jest racjonalizm, ale nie są to przecież jedyne zalety czło-wieka. Nastawienie protestowe oznacza, jak świadczy sama nazwa,koncentrację na tych ludzkich zdolnościach czy podejściach, którełatwo jest sprawdzić za pomocą testów. Czasami wydaje się, że jeśliczegoś nie da się przetestować, to nie warto temu poświęcać uwagi.W moim przekonaniu ocena powinna być o wiele głębsza,uwzględniać dużo szerszy zakres ludzkich zdolności i umiejętności,a psycholodzy powinni poświęcać mniej czasu na sporządzanie hie-rarchii ludzi według takich czy innych ich talentów, a więcej na po-maganie im.

Określenie „nastawienie pronajlepszościowe” jest niezbyt zawo-alowaną aluzją do książki Davida Halberstama zatytułowanej TheBest and the Brightest [Najlepsi i najbystrzejsi]. Halberstam nato-miast nawiązywał ironicznie do takich postaci, jak pracownicy Uni-wersytetu Harvarda, których sprowadzono do Waszyngtonu, bysłużyli radą prezydentowi Johnowi F. Kennedy’emu i którzy takmu doradzali, że wciągnęli Stany Zjednoczone w wojnę wietnam-ską. Sądzę, że przekonanie, iż wszelkie możliwe rozwiązania jakie-goś problemu dostępne są w ramach jednego tylko podejścia, takie-go jak rozumowanie logiczno-matematyczne, jest bardzo niebez-pieczne. Przyjmowane obecnie poglądy na intelekt muszą byćzrównoważone innymi, bardziej całościowymi jego ujęciami.


40

www.mtbiznes.pl


* W oryginale Westist, Testist i Bestist, przy czym wszystkie te nazwy są neologizmami

skonstruowanymi według tej samej zasady, co – powszechnie już używany, chociaż nie przez

wszystkich akceptowany – termin sexist, nawiązujący do rzeczownika racist – przyp. tłum.

Jest sprawą najwyższej wagi rozpoznanie i pielęgnowaniewszystkich różnorodnych rodzajów inteligencji i ich różnych kom-binacji. Różnimy się tak bardzo między sobą w dużej mierze wła-śnie dzięki temu, że wszyscy mamy różne połączenia różnych inte-ligencji. Jeśli uznamy ten fakt, to myślę, że wszyscy będziemy mie-li przynajmniej większą szansę właściwego zajęcia się różnymi pro-blemami, wobec których ciągle stajemy na całym świecie. Jeśli udasię nam wykorzystać cały wachlarz ludzkich zdolności, to ludzie nietylko nabiorą lepszego mniemania o sobie i staną się bardziej kom-petentni w różnych dziedzinach, ale zaczną się też być może bar-dziej angażować w pracę dla wspólnego dobra i będą w stanie wię-cej zrobić dla pomyślności ogółu społeczeństwa. Jeśli uda się namzmobilizować ludzkie inteligencje w całym ich zakresie i połączyć jez poczuciem etyki, to być może zwiększy się dzięki temu prawdo-podobieństwo przetrwania naszego rodzaju na tej planecie, a nie-wykluczone, że przyczyni się to nawet do rozkwitu cywilizacji.

W PARU SŁOWACH

41

www.mtbiznes.pl


Inteligen wielorak intro - edunews.pl · ją „inteligentnie”? Jeśli tak, to dlaczego stosowane...

Documents

Transcript of Inteligen wielorak intro - edunews.pl · ją „inteligentnie”? Jeśli tak, to dlaczego stosowane...