Dominika Ustjan

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

INSTRUMENTY KONWERSACYJNEROZRÓŻNIENIA, KLASYFIKACJE I BADANIA

1. Wprowadzenie

1.1. Sposoby reagowania werbalnego – definicja

Wywiad diagnostyczny jest rozmową (dialogiem) pomiędzy osobą diagnozującą

(diagnostą) i osobą diagnozowaną (pacjentem, klientem, osobą badaną), podczas której

wymiana informacji odbywa się zarówno na poziomie werbalnym, jak i na poziomie

niewerbalnym. Jego przebieg można rozpatrywać pod kątem czterech aspektów, istotnych – w

świetle literatury – dla opisu przebiegu procesu psychoterapeutycznego lub procesu

pomagania nieterapeutycznego (ang. counseling) (Elliott i in.,1987; Russel i Stiles, 1979):

- zawartości (czyli tego, co zostało powiedziane),

- działania (czyli tego, jakie zachowania się pojawiły),

- sposobu (czyli tego, jak to zostało powiedziane lub zrobione),

- jakości (czyli tego, jak dobrze to zostało wykonane).

Akty werbalne filozofowie i językoznawcy nazywają „aktami mowy” (speech acts)

(Searle, 1969), natomiast badacze zajmujący się opisem komunikacji w procesie pomagania

drugiemu człowiekowi - „sposobami reagowania werbalnego” (responses modes) (Goodman i

Dooley, 1976). W praktyce, wypowiedzi psychologa w przebiegu tego procesu najczęściej

nazywane są „interwencjami” dla zaznaczenia, że każda wypowiedź psychologa wywiera

wpływ na kierunek myślenia jego rozmówcy i zakres wypowiadanych przez niego treści. W

niniejszym opracowaniu dla określenia aktu werbalnego terminy „sposoby reagowania

werbalnego” i „interwencje” będą używane zamiennie. Stosowany też będzie termin

„instrumenty konwersacyjne”, który podkreśla, że forma wypowiedzi psychologa jest

swoistym narzędziem jego „warsztatu pracy”. Podczas rozmowy z drugim człowiekiem

psycholog świadomie stosuje bowiem różnego rodzaju formy wypowiedzi, których celem jest

osiągnięcie zamierzonego przez niego efektu (reakcji partnera rozmowy).

1.2. Cele pomagania i diagnozowania a sposoby reagowania werbalnego

1

Sytuacje diagnozowania i pomagania istotnie różnią się pomiędzy sobą, głównie ze

względu na odmienne cele, jakim mają służyć. Diagnozowanie jest to „proces aktywnego

poszukiwania danych potrzebnych do podjęcia decyzji o działaniach zmierzających do

zmiany aktualnego stanu (położenia) psychospołecznego ludzi” (Paluchowski i Hornowska,

2000, 509). Celem diagnosty jest więc w tym wypadku zgromadzenie niezbędnych

informacji, które stanowić będą podstawę do opisu specyfiki funkcjonowania osoby

diagnozowanej. Zebrane informacje mogą, choć nie muszą, stanowić punkt wyjścia do

rozpoczęcia terapii lub zaproponowania danej osobie innych działań mających na celu zmianę

jej aktualnej sytuacji, czyli zaoferowaniu jej najbardziej adekwatnej w danym momencie

formy pomocy (Czabała, 2000; Trzebińska, 1995). Pomaganie jest natomiast „procesem

umożliwiania tej osobie rozwoju w kierunku, jaki wybiera” (Brammer, 1984, 7). Jest więc

działaniem mającym na celu wspieranie drugiej osoby w skutecznym pokonywaniu

życiowych problemów, pełniejszym wykorzystaniu życiowych szans oraz lepszym radzeniu

sobie w codziennych sytuacjach życiowych (Egan, 2002). Tak więc, celem diagnozy jest opis

funkcjonowania człowieka, natomiast celem pomocy psychologicznej jest stworzenie mu

warunków do zmiany funkcjonowania. Z powodu tej podstawowej różnicy celów,

stosowane przez psychologa w tych dwóch kontekstach spotkania sposoby reagowania

werbalnego mogą istotnie różnić się pomiędzy sobą. Jednakże, z drugiej strony, w obu

przypadkach, warunkiem osiągnięcia celów jest stworzenie specyficznej więzi pomiędzy

psychologiem a klientem, czyli nawiązanie kontaktu (Geller i Król, 1987; Trzebińska, 1995).

Konieczność zbudowania atmosfery zaufania jest więc elementem łączącym obydwie

omawiane sytuacje, co sprawia, że część interwencji stosowanych przez psychologa, zarówno

w procesie diagnozowania, jak i pomagania, pozostaje taka sama.

2. Sposoby reagowania werbalnego w kontekście sytuacji pomagania

2.1. Wybrane klasyfikacje sposobów reagowania werbalnego

Istnieje bardzo wiele różnorodnych systemów klasyfikacji sposobów reagowania

werbalnego. Prezentacja ich wszystkich przekroczyłaby zakres niniejszego opracowania,

dlatego też szczegółowo zaprezentowane zostaną jedynie dwa z nich (system kategoryzacji

Hill i system klasyfikacji Stilsa), ponieważ są one najczęściej spotykane w badaniach nad

procesami komunikacji w sytuacji pomagania.

2

2.1.1. System kategoryzacji Hill

Pierwsza, powszechnie dziś stosowana, kategoryzacja sposobów werbalnego

reagowania psychologa w relacji pomagania, została zaproponowana przez Clarę Hill (Hill

Counseler Verbal Response Modes Category System; Hill, 1978). W swej pierwszej wersji

uwzględniała ona 14 kategorii wypowiedzi, natomiast wersje późniejsze, obejmują mniejszą

ilość kategorii. Przykładowo, opisywana przez Tryon (2003) wersja z roku 1983 składa się 12

kategorii, a zrewidowana wersja kategoryzacji Hill (Hill, 1986, 1989; McLeod, 1997)

obejmuje ostatecznie 9 kategorii (tabela 1).

Tabela 1

Kategorie zrewidowanej klasyfikacji Hill (Hill, 1986)

Potwierdzanie

(approval)

Dostarczanie klientowi wsparcia emocjonalnego, potwierdzenia,

uspokojenia i wzmocnieniaInformowanie

(information)

Dostarczanie klientowi informacji w formie danych, faktów lub

źródeł. Mogą odnosić się one do procesu terapii, zachowań

terapeuty, lub uzgodnień dotyczących terapii (czas, miejsce,

opłaty)

Bezpośrednie zalecenia

(direct guidance)

Wskazówki lub sugestie dotyczące tego, co klient ma zrobić (w

trakcie sesji lub poza nią)

Pytania zamknięte

(closed question)

Skierowana do klienta prośba o podanie konkretnych danych lub

specyficznych informacji

Pytania otwarte

(open question)

Zachęcenie klienta do wypowiedzi na jakiś temat (do zbadania

jakiegoś zagadnienia lub rozwinięcia go) albo prośba o

wyjaśnienie jakiejś kwestiiParafraza

(paraphrase)

Odzwierciedlenie lub podsumowanie tego co klient

zakomunikował werbalnie lub niewerbalnie. Wypowiedź nie

wychodząca poza to co klient powiedział, nie wprowadzająca

nowej perspektywy ani nowego sposobu rozumienia stwierdzeń

klienta, nie proponująca wyjaśnień jego zachowań. Obejmuje

powtórzenie (innymi słowami) treści wypowiedzi klienta

(restatement), odzwierciedlenie jego uczuć (reflection),

odniesienie się do sygnałów niewerbalnych (nonverbal referent),

podsumowanie (summary). Psycholog może użyć parafrazy, aby

3

zakomunikować klientowi, że „usłyszał” jego przekaz albo żeby

skupić uwagę na wybranych aspektach jego wypowiedzi

Interpretacja

(interpretation)

Proponowanie wyjaśnienia, alternatywnego znaczenia albo

nowych ram odniesienia dla uczuć, zachowań czy właściwości

klienta. Wychodzi poza to co klient jawnie rozpoznaje. Może

służyć pokazywaniu klientowi związków pomiędzy, z pozoru

odrębnymi, stwierdzeniami lub zdarzeniami, interpretowaniu

obron, uczuć, oporu lub przeniesienia, a także wskazywaniu

wątków, wzorców lub relacji przyczynowych w zachowaniu i

osobowości klienta lub odnoszeniu zdarzenia aktualnego do

przeszłości

Konfrontacja

(confronntation)

Wykazywanie niezgodności lub sprzeczności, ale bez

dostarczania ich wyjaśnień (źródeł). Niezgodność może dotyczyć

różnych stwierdzeń klienta, jego słów i zachowań albo

spostrzeżeń klienta i psychologa. Psycholog może użyć

konfrontacji, aby zachęcić klienta do poradzenia sobie z

niespójnością czy napięciem pomiędzy niezgodnymi elementami

jego zachowania i/lub wypowiedzi

Ujawnianie siebie

(self-disclosure)

Dzielenie się z klientem własnymi uczuciami lub osobistymi

doświadczeniami

Wcześniejsze wersje klasyfikacji Hill (np. z roku 1983) uwzględniały również takie

kategorie jak: cisza, minimalna zachęta oraz „inne”, czyli te wypowiedzi, które nie znalazły

się w żadnej z wcześniejszych kategorii (Tryon, 2003).

Pomimo że klasyfikacja ta została stworzona do opisu zachowań werbalnych

psychologa, znajduje ona szerokie zastosowanie, zarówno w badaniach odnoszących się do

udzielania konsultacji psychologicznych (np. Tryon, 2003; Sharpeley i McNally, 1997), jak i

opisu wypowiedzi psychologów podczas procesu terapeutycznego (np. Nagel i Hoffman,

1995).

2.1.2. System klasyfikacji Stilesa

4

Klasyfikacja sposobów reagowania werbalnego, stworzona przez Williama Stilesa

(Verbal Response Mode Coding System, w skrócie VRM; Stiles, 1978, 1979, 1992) jest

specyficzna pod trzema względami. Przede wszystkim, według autora, może ona być stosowana

do kategoryzowania wszelkiego rodzaju wypowiedzi (nie tylko tych związanych z sytuacją

pomagania). Drugą cechą charakterystyczną jest to, że umożliwia klasyfikowanie zachowań

werbalnych obydwu komunikujących się osób, co oznacza, że te same kategorie używane są do

opisywania reakcji werbalnych psychologa i klienta. Trzecim elementem wyróżniającym jest

podwójny system opisywania poszczególnych interwencji, uwzględniający formę wypowiedzi

oraz jej intencje (cel jakiemu ma służyć, czyli antycypowaną reakcję, jaką ma wywołać u

drugiego rozmówcy).

Klasyfikacja Stilesa obejmuje osiem podstawowych rodzajów interwencji (tabela 2),

które są zgodne pod względem formy i intencji. Przykładowo, interwencją podstawową jest

wypowiedź „Jak się czułeś w tej sytuacji?”, ponieważ ma ona zarówno formę pytania, jak i

intencję pytania (uzyskanie informacji o samopoczuciu).

Tabela 2

Podstawowe sposoby reagowania werbalnego opisywane przez Stilesa (Stiles, 1978)

NAZWA FORMA INTENCJAUjawnianie

(disclosure)

Tryb orzekający w pierwszej osobie

liczby pojedynczej (ja) lub pierwszej

osobie liczby mnogiej (my) w

przypadku gdy inni (niż „ja”) nie są

określeni

Ujawnienie myśli, uczuć, życzeń

czy intencji mówiącej osoby

Podawanie do

wiadomości

(edification)

Tryb orzekający w trzeciej osobie Wyrażenie informacji obiektywnej

Dawanie rad

(advisement)

Tryb rozkazujący albo druga osoba

czasowników wyrażających

przyzwolenie, zakaz lub powinność

(np. możesz, musisz , powinieneś)

Wywarcie wpływu na zachowanie

innej osoby poprzez sugestie,

polecenia, pozwolenia i zakazy

Potwierdzanie

(confirmation)

Pierwsza osoba liczby mnogiej

(my), gdy osoby inne niż „ja” są

określone

Porównywanie własnego

doświadczenia (uczucia, myśli,

przekonania) z doświadczeniami

innychPytanie

(question)

Forma pytająca Uzyskanie informacji lub

wskazówki

5

Oznaki uwagi

(acknowledgment)

Zwroty nie posiadające

samodzielnego znaczenia oraz

formy przywitania

Zademonstrowanie uwagi

skierowanej na drugą osobę

Interpretowanie

(interpretation)

Druga osoba czasowników

opisujących cechy lub umiejętności

innych i posiadających charakter

oceniający

Ocena, wytłumaczenie,

wyjaśnienie i/lub

skategoryzowanie, z perspektywy

osoby mówiącej, zachowania,

myśli albo doświadczenia drugiej

osobyOdzwierciedlanie

(reflection)

Druga osoba czasowników

odnoszących się do wewnętrznych

doświadczeń lub zachowań

wolicjonalnych

Nazwanie i potwierdzenie

zrozumienia dla doświadczenia

drugiej osoby

Inne

(uncodable)

Inne wypowiedzi, które nie są zaliczane do żadnej z wcześniejszych

kategorii

Dodatkowo wyróżniane są kategorie mieszane, czyli takie wypowiedzi, które różnią się

w zakresie formy i intencji. Przykładem interwencji „mieszanej” jest wypowiedź: „Czy możesz

przestać zachowywać się w ten sposób?”. Ma ona co prawda formę pytania, jednak jej intencją

nie jest uzyskanie informacji, ale wpływ na zachowanie drugiej osoby, czyli dawanie rady (w

podtekście - powinieneś przestać zachowywać się w ten sposób). Tak więc, łącznie klasyfikacja

ta uwzględnia 64 możliwe typy wypowiedzi (8 form x 8 intencji).

2.2. Wspólne kategorie różnych systemów klasyfikacji

Duża liczba różnorodnych systemów klasyfikacji sposobów reagowania werbalnego

powoduje trudność w porównywaniu wyników badań, a także może wprowadzać

nieporozumienia związane z tym, że różni autorzy używają różnych nazw dla określenia tych

samych kategorii wypowiedzi. Na przykład, podawanie obiektywnych informacji określane jest

jako: informowanie (information), dostarczanie informacji (providing information), podawanie

do wiadomości (edification), informowanie-wyjaśnianie (information-explanation).

Elliott i wsp. (1987) dokonali porównania różnych systemów klasyfikacji w celu

ustalenia konstelacji podstawowych (uniwersalnych) sposobów reagowania werbalnego.

Rozpatrywali sześć klasyfikacji: Klasyfikację Sposobów Reagowania Werbalnego (Stiles, 1978);

Kategoryzację Sposobów Reagowania Werbalnego Stosowanych przez Konsultanta (Hill, 1978);

6

zmodyfikowany system kategoryzacji Hill (Friedlander, 1982); System Klasyfikacji Sposobów

Reagowania Werbalnego (Elliott, 1985); System do Oceny Konwersacji Terapeuty z Klientem

(The Conversational Therapy Rating System; Goldberg i in., 1984) oraz Taksonomię Procedur i

Działań Psychoterapeutycznych, zaproponowaną przez Mahrer w 1983 (za: Elliott i in., 1987,

ponieważ nie została ona opublikowana).

Analiza danych wykazała sześć podstawowych sposobów reagowania werbalnego, które

są wspólne dla wszystkich porównywanych klasyfikacji: pytanie, informowanie, dawanie rad,

interpretowanie, odzwierciedlanie i ujawnianie siebie. Te kategorie interwencji można więc

traktować jako uniwersalne sposoby reagowania werbalnego. Dodatkowo, dla czterech

systemów, wspólne okazały się konfrontacja i uspokajanie (reassurance).

2.3. Nowa perspektywa - Układ Wymiany Werbalnej

Interesującym, nowym podejściem do analizy sposobów reakcji werbalnych terapeuty i

klienta jest Układ Wymiany Werbalnej (Werbal Exchanges Structure; Stiles i Shapiro, 1995). W

prowadzonych przez autorów badaniach nie analizuje się frekwencji poszczególnych

wypowiedzi terapeuty i klienta. Wyróżnia się natomiast fragmenty wymiany werbalnej,

składające się z kilku sekwencji wypowiedzi psychologa i klienta. Wypowiedzi uczestników

wymiany kodowane są w systemie VRM (opisanym w paragrafie 2.1.2.). Każdy wyróżniony

rodzaj wymiany charakteryzuje się występowaniem pewnych specyficznych sposobów

reagowania werbalnego. W opisywanych badaniach autorzy porównywali rodzaje wymiany

werbalnej podczas dwóch rodzajów terapii: krótkoterminowej terapii psychodynamiczno-

interpersonalnej oraz terapii poznawczo-behawioralnej. Wyróżnili osiem rodzajów wymiany

werbalnej (tabela 3).

Tabela 3

Rodzaje wymiany werbalnej opisane przez Stilesa i Shapiro (1995)

Opowiadanie historii

(storytelling)

Klient udziela obiektywnych informacji, a terapeuta potwierdza, że

z uwagą słucha jego wypowiedziUjawnianie

(revealing)

Klient udziela subiektywnych informacji, a terapeuta potwierdza,

że słucha z uwagą jego wypowiedziObjaśnianie

(explaining)

Terapeuta udziela informacji, a klient potwierdza, że słucha z

uwagąDowiadywanie się

(inquiring)

Terapeuta zadaje pytania, potwierdza, że słucha z uwagą i prosi

klienta o rozwinięcie krótkich odpowiedzi (np. „tak”, „nie”)

7

Interpretowanie

(interpreting)

Terapeuta stosuje interpretacje, a klient potwierdza, że słuucha go z

uwagąBadanie

(exploring)

Terapeuta proponuje odzwierciedlenie, a klient potwierdza lub

zaprzecza ich trafnościZalecanie

(prescribing)

Terapeuta podaje zalecenia dotyczące działań, jakie ma podjąć

klient poza sesją, a klient potwierdza, że słucha z uwagą jego

wypowiedziZmienianie struktury

(reframing)

Terapeuta stosuje interpretację, a klient odnosi się do niej

(potwierdza lub zaprzecza)

Część opisanych rodzajów wymiany (opowiadanie historii, ujawnianie, objaśnianie oraz

dowiadywanie się) została wyróżniona dla obu podejść terapeutycznych, pozostałe z nich były

charakterystyczne tylko dla poszczególnych podejść. Dla terapii psychodynamiczno-poznawczej

charakterystyczne było interpretowanie i badanie, natomiast dla terapii poznawczo-

behawioralnej – zalecanie i zmienianie struktury. Wyróżnienie wspólnych dla obu podejść

rodzajów wymiany sugeruje istnienie pewnych uniwersalnych, występujących podczas terapii,

fragmentów (elementów) rozmowy. Z drugiej strony, wyróżnienie rodzajów wymiany

specyficznych dla każdego z omawianych podejść pozwala przypuszczać, że wymieniona lista

ośmiu rodzajów wymiany werbalnej nie jest wyczerpująca (być może inne, specyficzne

podejścia terapeutyczne charakteryzują się jeszcze innego rodzaju wymianami).

Przestawiony powyżej Układ Wymiany Werbalnej to podejście, które wydaje się być z

kilku względów znacznie bliższe praktyce, niż opisywane wcześniej systemy klasyfikacji

sposobów reagowania werbalnego. Po pierwsze, podobnie jak VRM, z którego się wywodzi,

Układ Wymiany Werbalnej uwzględnia nie tylko samą formę interwencji, ale również intencje

stojące za jej użyciem (czyli antycypowany sposób w jaki wypowiedź ma wpłynąć na

rozmówcę, a tym samym na tok rozmowy). Drugim ważnym elementem jest to, że w opisie

przebiegu relacji uwzględniane są wypowiedzi obu rozmówców, a nie tylko jednego z nich

(psychologa). Prowadzi to w konsekwencji do zwrócenia uwagi na fakt, że rozmowa jest ciągłą

interakcją werbalnych i niewerbalnych zachowań osób w niej uczestniczących. Taka propozycja

klasyfikacji uwzględnia stosowaną przez praktyków zasadę mówiącą, że zachowanie czy

wypowiedzi klienta nie powinny być rozpatrywane w oderwaniu od kontekstu, w jakim się

pojawiły.

2.4. Sposoby reagowania werbalnego w praktyce - przegląd badań

8

Interesującym zagadnieniem jest kwestia stosowania poszczególnych sposobów

reagowania werbalnego w praktyce. Badania pokazują, że to, jakie interwencje i w jakich

proporcjach zostaną zastosowane przez psychologa podczas rozmowy zależy od wielu

różnorodnych czynników. Wyniki tych badań są jednak, z reguły, bardzo specyficzne

(odnoszą się jedynie do konkretnej, analizowanej przez autorów sytuacji spotkania

psychologa z klientem), co sprawia, że stanowić mogą jedynie ilustrację omawianych

zależności i na ich podstawie nie można formułować wniosków o charakterze ogólnym.

2.4.1. Doświadczenie psychologa

Wielu badaczy (m.in. Caracena, 1965; Hill,1975; Howell i Mighlen, 1981; Mitchell i

Hall, 1971; Tracey i in.,1988) wskazuje na różnice w stosowaniu różnego rodzaju sposobów

reagowania werbalnego przez psychologów zajmujących się nieterapeutycznym pomaganiem

z różnym poziomem doświadczenia zawodowego. Wnioski z tych publikacji są bardzo

różnorodne, jednak niektóre różnice pomiędzy interwencjami stosowanymi przez

psychologów z mniejszym poziomem doświadczenia zawodowego w porównaniu z grupą

psychologów o większym doświadczeniu, warte są odnotowania. Jak z nich wynika, pierwsza

grupa psychologów zadaje podczas rozmowy więcej pytań (Ornston, Cicchetti i Towbin,

1970) oraz częściej daje klientowi rady i stosuje więcej interwencji zawierających sugestię

(Bohn, 1965).

.

2.4.2. Orientacja teoretyczna i osobowość psychologa

Badania pokazują, że terapeuci różnych orientacji teoretycznych różnią się

proporcjami korzystania z różnego rodzaju sposobów reagowania werbalnego (m.in.

DeRubeis i in, 1982; Elliot i in. 1987; Luborsky i in., 1982). Szczególnie interesujące są

wśród nich takie, w których analizie poddano dokumentację z sesji terapeutycznych,

prowadzonych przez wybitnych reprezentantów różnych szkół psychoterapii. Dla przykładu,

proporcje stosowania różnego typu interwencji przez Fredericka Perlsa, Carla Rogersa i

Alberta Elisaa pokazuje tabela 4 (dane podawane za Nagel i Hoffman, 1995).

Tabela 4Proporcje stosowania poszczególnych rodzajów sposobów reagowania werbalnego (wg. kategoryzacji Hill) stosowanych podczas terapii prowadzonej przez Rogersa, Perlsa i Elisa

Rogers Perls EllisPotwierdzanie 0.02 0.06 0.01Informowanie 0.16 0.13 0.42Bezpośrednie zalecenia 0.00 0.21 0.18

9

Pytania zamknięte 0.05 0.07 0.09Pytania otwarte 0.02 0.11 0.05Parafraza 0.42 0.12 0.14Interpretowanie 0.16 0.13 0.04Konfrontowanie 0.05 0.07 0.01Ujawnianie siebie 0.02 0.01 0.00

Badania te budzą jednak pewne wątpliwości natury metodologicznej, związane z tym,

że analizowane w nich sesje prowadzone były przez różne osoby, reprezentujące różne nurty

terapeutyczne. Trudno więc jednoznacznie określić czy opisywane w nich różnice wynikały z

podejścia teoretycznego czy też z predyspozycji osobowościowych terapeutów. W badaniach

Stilesa, Shapiro i Firth-Cozens (1988) wyeliminowano zmienną związaną z osobowością

terapeuty, bowiem każdy z terapeutów pracował z klientem, któremu proponowano dwie serie

spotkań (jedną w ujęciu poznawczo-behawioralnym, a drugą w podejściu interpesonalno-

psychodynamicznym). Tak więc ci sami terapeuci prowadzili terapię osadzoną w dwóch

różnych kontekstach teoretycznych. Wyniki tego badania wskazują, że stosowane przez

terapeutów sposoby reagowania werbalnego związane są w przeważającej mierze z

reprezentowanym przez nich nurtem teoretycznym. Przykładowo, w opisywanym badaniu

terapeuci pracując w nurcie poznawczo-behawioralne stosowali generalnie więcej różnego

rodzaju interwencji, dodatkowo stosowali m.in. więcej pytań, natomiast pracując w nurcie

interpersonalno-psychodynamicznym częściej stosowali odzwierciedlenie. Pojawiające się

różnice w sposobie reagowania werbalnego tłumaczone są przez autorów odmiennością celi

terapeutycznych poszczególnych nurtów.

2.4.3. Cel rozmowy

Badania nad przebiegiem wywiadu lekarskiego (Shaikh Knobloch i Stiles, 2001)

pokazują, że podczas każdego z trzech etapów takiego wywiadu: zbierania danych o historii

choroby, badania lekarskiego i wniosków wraz z zaleceniami, stosowany jest inny profil

interwencji. Przykładowo, podczas dwóch pierwszych etapów badania, podczas których

zdobywane są od pacjenta informacje dotyczące przebiegu choroby i aktualnie doświadczanych

objawów, lekarze stosują znacznie więcej pytań w porównaniu do ostatniego etapu spotkania.

Natomiast podczas formułowania wniosków i dawania zaleceń, czyli etapu rozmowy w którym

formułowana jest diagnoza medyczna i opisywane są płynące z niej implikacje dotyczące

przebiegu leczenia, lekarze częściej przekazują informacje obiektywne (interwencja nazywana

przez Stilesa „podawaniem do wiadomości”) oraz dają rady. Zmienność sposobów reagowania

nie jest więc jedynie konsekwencją podejścia teoretycznego i ram jakie ono wyznacza, ale

10

wynikać może również z celu danego fragmentu rozmowy definiowanego w kategoriach

funkcjonalnych.

2.4.4. Czas

Stwierdzono, że sposoby reagowania werbalnego psychologa podczas terapii

zmieniają się podczas przebiegu pojedynczego spotkania z klientem. Lonborg i in. (1991)

analizując przebieg pierwszego spotkania z klientem, zauważyli, między innymi, że wraz z

upływem czasu jego trwania istotnie wzrasta ilość minimalnych reakcji werbalnych

stosowanych przez psychologa, a także interwencji określanych jako „informowanie”. Wzrost

liczby minimalnych reakcji werbalnych autorzy tłumaczą wzrostem zaangażowania klienta w

przebieg rozmowy (jego bardziej obszernymi wypowiedziami); z kolei częstsze stosowanie

informowania pod koniec sesji wyjaśniane jest w kategoriach specyfiki wstępnego spotkania

– na zakończenie ustalane są dalsze kroki postępowania związane z decyzją klienta o

skorzystaniu z oferowanej mu pomocy. Ilość stosowanych przez psychologa interwencji może

się również zmieniać w perspektywie kilku kolejnych spotkań. Winefield i in. (1987)

zwracają przykładowo uwagę na fakt, że podczas kolejnych spotkań terapeutycznych

zwiększa się liczba wszystkich stosowanych przez psychoterapeutę interwencji.

2.4.5. Płeć uczestników rozmowy

Niektóre prezentowane w literaturze wyniki badań (np. Cumming, 1989; Hill, 1975)

sugerują, że sposób reagowania werbalnego może być uzależniony od płci uczestników

rozmowy. Mogą więc występować różnice w stosowanych rodzajach interwencji w zależności

od tego, czy psycholog (kobieta czy mężczyzna) rozmawia z klientem-kobietą, czy klientem-

mężczyzną. Cumming (1989) stwierdziła, między innymi, że kobiety rzadziej od mężczyzn

stosują minimalne reakcje werbalne, natomiast Hill (1975), analizując zachowania werbalne

psychologów z niedużym doświadczeniem zawodowym, zauważyła, że kobiety częściej

stosują „ujawnianie siebie” w przypadku gdy klientem jest mężczyzna niż w przypadku gdy

jest nim kobieta. Z kolei, w opisywanym badaniu, mężczyźni używali częściej pytań w

stosunku do mężczyzn niż do kobiet.

2.4.6. Problem klienta

Innymi zmiennymi mogącymi wpływać na to, jakich sposobów reagowania

werbalnego używa terapeuta mogą być rodzaj zgłaszanych przez klienta problemów oraz

rodzaj aktualnie dominujących u niego objawów. Przykładowo Hill i in. (1988a) stwierdzili w

11

swoich badaniach, że terapeuci stosowali, więcej pytań zamkniętych w przypadku klientów

uzyskujących wysokie wyniki na skalach depresji, a w przypadku osób uzyskujących wysokie

wyniki w skalach lęku, rzadziej stosowali parafrazy. Natomiast Cummings (1989) stwierdza,

że w przypadku gdy klient zgłasza problem „interpersonalny” (czyli związany z jego

relacjami z innymi ludźmi) psychologowie istotnie częściej korzystają z takiej interwencji jak

informowanie, a gdy zgłaszany problem jest „intrapersonalny” (czyli dotyczący

doświadczenia wewnętrznego) częściej stosują odzwierciedlenie.

2.5. Sposoby reagowania werbalnego terapeuty a reakcje klienta

Klienci bardzo różnorodnie reagują na poszczególne interwencje psychologa (Garduk i

Haggard, 1972; Hill i in, 1988a; Hill, Carter i O,Farrell, 1983; O’Farrell, Hill i Patton, 1986).

Chociaż wyniki badań nie są jednoznaczne, to wydaje się, że niektóre z nich warte są

odnotowania. Hill i Gromally (1977) w swojej publikacji opisują, że stosowanie pytań

otwartych powoduje zachęcenie klienta do rozmowy o doświadczanych przez niego

uczuciach, natomiast Elliott, Stiles i Shapiro (1985) zwracają uwagę na to że ten rodzaj pytań

ułatwia klientowi wgląd. Z kolei Hill i in. (1988b) stwierdzają, że najbardziej efektywną

techniką angażowania klienta we współpracę jest „ujawnianie siebie”, a najmniej efektywną

są „bezpośrednie zalecenia”. Badacze ci zaznaczają również, że kombinacja pytań otwartych i

parafraz prowadzi do zmniejszenia lęku klienta. Odnosząc się do roli, jaką mogą pełnić

poszczególne rodzaje reagowania werbalnego podczas spotkania z klientem Ridgeway i

Sharpley (1990) oraz Sharpley i in. (2000), stwierdzają, że parafraza, odzwierciedlenie i

oznaki uwagi są pomocne w budowaniu kontaktu. Hill i Gromally (1977) twierdzą natomiast,

że podobną funkcję mogą pełnić również pytania otwarte. Autorzy ci dodają jednak, że jeśli

intencją psychologa jest pomoc klientowi w skoncentrowaniu się na specyficznych aspektach

jego zachowań, to skutecznym rodzajem interwencji są pytania zamknięte. Jak widać wyniki

badań są bardzo różnorodne, a poszczególne rodzaje reagowania werbalnego są użyteczne w

zależności od tego, jakiemu celowi mają służyć.

Interesujący jest fakt że, jak pokazują badania Hill i in. (1988b), to jak psycholog

ocenia skuteczność danej interwencji nie zawsze pokrywa się z tym, jak daną interwencję

ocenia klient. Dla przykładu, w opisywanych badaniach, interwencja psychologa „ujawnianie

siebie” była przez uczestników terapii krótkoterminowej oceniana jako bardzo pomocna,

natomiast psychologowie istotnie różnili się w ocenie tego typu interwencji (jedni uważali ją,

12

podobnie jak klienci, za najbardziej pomocną, inni z kolei przypisywali jej najmniej pomocne

znaczenie). Jak więc klienci oceniają poszczególne interwencje psychologa? Elliott i wsp.

(1982) stwierdzili, że klienci oceniając bezpośredni efekt stosowania przez konsultanta

różnych interwencji, za najbardziej pomocne uważali interpretację oraz dawanie rad, a za

najmniej pomocne - pytania. W innych badaniach Elliott (1985) wykazał pozytywnąa

korelację pomiędzy dawaniem rad, informowaniem i interpretowaniem, a wysoką oceną na

skali pomocy, jaką interwencje te otrzymały w opisie klientów. Hill i wsp. (1988b) opisują

wyniki badań w których klienci za najbardziej pomocne interwencje uważali ujawnianie

siebie oraz interpretację, natomiast jako najmniej pomocny rodzaj interwencji wskazywali

pytania zamknięte. Interpretacja jest więc jedynym rodzajem interwencji, który we

wszystkich badaniach oceniany był przez klientów uczestniczących w terapii jako najbardziej

pomocny. Należy jednak mocno podkreślić, że prezentowane badania dotyczą procesu

psychoterapii i konsultacji psychologicznych, czyli sytuacji, w których celem psychologa jest

udzielenie pomocy, a nie samo diagnozowanie problemów klienta.

3. Podziały sposobów reagowanie werbalnego w kontekście wywiadu diagnostycznego

Opisane w poprzednim paragrafie klasyfikacje sposobów reagowania werbalnego

skonstruowane zostały dla specyficznego rodzaju kontaktu (np. nieterapeutycznego

pomagania, kategorie Hill), bądź do opisu wszelkiego rodzaju wymiany informacji pomiędzy

dwoma osobami (np. kategorie Stiles) nie uwzględniają więc specyfiki wywiadu

diagnostycznego. Jak zostało zaznaczone w paragrafie 1.2. procesy pomagania i

diagnozowania istotnie różnią się pomiędzy sobą ze względu na cel jakiemu służą. Proces

pomagania ma za zadanie poznanie problemów klienta i udzielenie mu pomocy w ich

rozwiązaniu (czyli ma wpłynąć na zachowanie klienta), natomiast podczas procesu

diagnostycznego celem jest poznanie i opisanie problemu klienta (czyli nie powinien on

wpływać na jego zachowanie). Ta różnica celów powoduje, że nie wszystkie zaproponowane

koncepcje klasyfikacji, czy wyniki badań mogą zostać wykorzystane w pracy diagnostycznej.

Dla potrzeb wywiadu diagnostycznego istotne wydają się być nieco inne rozróżnienia.

3.1. Podziały interwencji uwzględniające całościowe funkcjonowanie człowieka

13

Celem wywiadu diagnostycznego jest wszechstronne poznanie i opisanie osoby

badanej: cech i właściwości jej osobowości, zainteresowań, umiejętności, poglądów, postaw,

przekonań, tendencji rozwojowych, relacji z otoczeniem czy mechanizmów kierujących

zachowaniem (Kowalik i Brzeziński, 1993; Sęk, 2001; Skorny, 1974). Aby tworzony przez

psychologa podczas diagnozy opis funkcjonowania osoby badanej był pełny, zebrane

informacje powinny dotyczyć jak najszerszego spektrum jej obszarów funkcjonowania.

Klasyfikacji interwencji diagnosty można więc dokonać, biorąc pod uwagę specyficzne

obszary funkcjonowania człowieka, których one dotyczą.

3.1.1. Trzy poziomy: poznawczy, behawioralny oraz emocjonalno-motywacyjny

Funkcjonowanie człowieka może być opisywane na trzech poziomach poznawczym,

emocjonalno-motywacyjnym i behawioralnym:

poziom poznawczy – dotyczy tego, co człowiek myśli, jakie są jego przekonania,

poglądy, w jaki sposób odbiera, porządkuje i interpretuje otaczającą go rzeczywistość;

poziom emocjonalno-motywacyjny – dotyczy tego, co człowiek czuje, jakich emocji

doświadcza, a także tego, jakie czynniki są odpowiedzialne za uruchomienie,

podtrzymanie, zaniechanie i zakończenie jego działań;

poziom behawioralny – odnosi się natomiast do konkretnych zachowań

podejmowanych przez człowieka.

Diagnosta, aby uzyskać pełny obraz funkcjonowania osoby badanej zbiera informacje

odnoszące się do wszystkich tych poziomów. Oznacza to, że stara się on poznać nie tylko to,

co osoba badana myśli (deklaruje), ale również co czuje oraz jakie działania podejmuje i

dlaczego. Jego interwencje podczas wywiadu diagnostycznego można więc podzielić

odwołując się do poziomu funkcjonowania osoby badanej, którego dotyczą. W tym

kontekście można więc wyróżnić interwencje odnoszące się do sfery poznawczej,

behawioralnej oraz emocjonalno-motywacyjnej. Przykłady pytań odnoszących się do

poszczególnych poziomów funkcjonowania zawiera tabela 5.

Tabela 5

Przykłady interwencji odnoszących się do poziomu poznawczego, behawioralnego i emocjonalno-poznawczego

POZIOM

POZNAWCZY

POZIOM

EMOCJONALNO-

MOTYWACYJNY

POZIOM

BEHAWIORALNY

14

- Co pan myśli o zachowaniu

szefa w tej sytuacji?

- Jakie jest pani zdanie na

temat karania dzieci?

- Co pan pomyślał, gdy syn

opowiedział o tej sytuacji?

- Jakie jest pani zdanie na

temat manifestacji ulicznych?

- Jak pan się czuł podczas tej

awantury z szefem?

- Co takiego się stało, że

ukarała pani swoje dziecko?

- Jakie uczucia wzbudziła w

panu ta sytuacja?

- Jak pani sądzi, z jakich

powodów mogłaby się pani

zdecydować na taką formę

protestu jak manifestacja

uliczna?

- Jak pan się zachował gdy

szef zaczął na pana krzyczeć?

- W jaki sposób ukarała pani

dziecko za takie zachowanie?

- Co pan zrobił, gdy syn panu

o tym opowiedział?

- Czy była pani kiedyś

uczestnikiem ulicznej

manifestacji?

3.1.2. Dwa procesy psychiczne: doświadczanie i analizowanie

Analizowanie i doświadczanie to dwa odrębne procesy psychiczne, które stanowią

względnie niezależne sposoby przetwarzania informacji (Epstein i in., 1996; Trzebińska,

1998). Analizowanie polega na intelektualnej interpretacji rzeczywistości i prowadzi do

formułowania wyjaśnień, opinii oraz przewidywań. Doświadczanie natomiast to subiektywne

odczucie znaczenia tego, co się dzieje przejawiające się jako przeżycie obejmujące

skoordynowane w spójną treściowo całość doznania afektywne, zmysłowe, myśli i pobudki

motywacyjne. O ile doświadczanie odnosi się do konkretnego zdarzenia, o tyle analizowanie

pozwala na przyjęcie wobec zdarzeń szerszej perspektywy poznawczej. Oba procesy

organizowane są przez odrębne systemy poznawcze zlokalizowane w różnych strukturach

mózgowych, które pobierają i przetwarzają informacje w swoisty sposób (LeDoux, 1998).

System analityczny dysponuje pojęciami semantycznymi, natomiast system doświadczeniowy

składa się ze struktur afektywno-poznawczych. Tak więc, aby podczas wywiadu

diagnostycznego uzyskać całościowy obraz tego, jak osoba badana pojmuje siebie, innych

ludzi i sytuacje, w jakich uczestniczy, diagnosta powinien w swoich interwencjach odnosić

się zaarówno do jednego, jak i drugiego systemu. Gdy chce uzyskać informacje dotyczące

intelektualnej interpretacji zdarzeń odwołuje się do systemu analitycznego. Jeśli natomiast

celem jest poznanie odczuwania zdarzeń odwołuje się do systemu doświadczeniowego. W

tabeli 6 przedstawione są przykłady interwencji odnoszących się do poszczególnych

systemów w sytuacji, gdy diagnosta rozmawia z osobą badaną na temat nieporozumień z

żoną.

15

Tabela 6

Przykłady interwencji odnoszących się do systemu analitycznego i doświadczeniowego

INTERWENCJE ODNOSZĄCE SIĘ DO

SYSTEMU ANALITYCZNEGO

INTERWENCJE ODNOSZĄCE SIĘ DO

SYSTEMU DOŚWIADCZENIOWEGO- Co pan sądzi o zachowaniu swojej żony?

- Jak pan sądzi, co powoduje, że żona

zachowuje się w taki sposób?

- Jak pan ocenia swoje zachowanie w tej

sytuacji?

- Jak chciałby się pan zachować, gdyby w

przyszłości taka sytuacja się powtórzyła?

- Z tego co pan mówi rozumiem, że uważa

pan zachowanie swojej żony za

bezpodstawne.

- Odnoszę wrażenie, że próbuje pan

usprawiedliwiać zachowanie żony, jej

trudną sytuacją w pracy.

- Proszę sobie przypomnieć ostatnia kłótnię z

żoną. (gdzie się odbyła, jak przebiegała

rozmowa, jak wyglądaliście)?

- Jak się pan czuł w tej sytuacji?

- Jakie pan miał myśli, gdy żona zachowała

się w ten sposób?

- Co chciał pan zrobić w tej sytuacji?

- Odnoszę wrażenie, że było panu bardzo

przykro.

- Jeżeli dobrze zrozumiałam, to był pan

zaskoczony zachowaniem żony.

3.1.3. Doświadczenia „pozytywne” i „negatywne”

Jak pokazują badania, ludzie mają tendencję do głębszej eksploracji i częstszego

zastanawiania się nad przyczynami zdarzeń negatywnych niż pozytywnych (Wong i Weiner,

1981; Abele, 1985). Zachowania patologiczne i negatywne częściej interesują psychologów

niż te zachowania, które są pozytywne i społecznie akceptowane (Lewicka, 1993). Aby

jednak można było mówić o pełnym poznaniu drugiej osoby, zbierane podczas wywiadu

diagnostycznego informacje uwzględniać powinny zarówno „negatywne” (budzące

nieprzyjemne doznania emocjonalne) doświadczenia osoby badanej, jak i „pozytywne”

(budzące przyjemne doznania emocjonalne). Interwencje diagnosty można więc podzielić, ze

względu na wartość ewaluacyjną doświadczeń których dotyczą, na interwencje dotyczące

doświadczeń „pozytywnych” i „negatywnych”. Przykłady takich interwencji przedstawione

zostały w tabeli 7.

Tabela 7

Przykłady interwencji odnoszących się do doświadczeń „pozytywnych” i „negatywnych”

16

INTERWENCJE DOTYCZĄCE

DOŚWIADCZEŃ „POZYTYWNYCH”

INTERWENCJE DOTYCZĄCE

DOŚWIADCZEŃ „NEGATYWNYCH”- Jakie przedmioty w szkole były dla pana

łatwe?

- Jakie jest ani szczególnie przyjemne

wspomnienie z dzieciństwa?

- Jakie cechy ceni pani w innych ludziach?

- Czy w ostatnim okresie wydarzyło się w

pana życiu coś szczególnie dla pana

przyjemnego?

- Jakie przedmioty w szkole sprawiały panu

trudność?

- Jakie wspomnienie z dzieciństwa jest

wspomnieniem szczególnie nieprzyjemnym?

- Jakie cechy uważa pani za niepożądane u

innych ludzi?

- Czy w ostatnim okresie wydarzyło się w

pana życiu coś szczególnie dla pana

nieprzyjemnego?

3.2. Pytania a inne formy interwencji, czyli rozróżnienie sposobów reagowania

werbalnego ze względu na ich aspekt formalny

W świetle definicji wywiadu, określanego jako „forma celowego komunikowania

pomiędzy co najmniej dwiema osobami, które aktywnie w nim uczestniczą, głównie poprzez

stawianie pytań i udzielanie na nie odpowiedzi” (Głodowski, 1999, s. 10) istotny wydaje się

być dychotomiczny podział na pytania i inne wypowiedzi (nie będące pytaniami). Pytania

służą zbieraniu od osoby badanej informacji umożliwiających osiągnięcie określonego celu

wywiadu (Grzegołowska-Klarkowska, 1987) i bardzo często stanowią podstawowy sposób

reagowania werbalnego diagnosty. Jednakże wywiad psychologiczny nie ogranicza się

zwykle do schematu pytanie – odpowiedź. Stosowanie przez diagnostę jedynie pytań

mogłoby bowiem doprowadzić do sytuacji, w której osoba badana czułaby się

„przepytywana” i traktowana instrumentalnie (Hrapkiewicz, 1980), a takie poczucie badanego

nie sprzyjałoby atmosferze zaufania, zrozumienia i empatii, która niezbędna jest, aby mógł on

bez skrępowania opowiadać o sobie. Osoba prowadząca wywiad nie tylko zbiera konkretne,

użyteczne z punktu widzenia celu diagnozy informacje dotyczące osoby badanej, ale również

powinna stwarzać badanemu okazję do szerszych wypowiedzi (Hrapkiewicz, 1980) i

umożliwiać ekspresję uczuć i wymianę poglądów (Sęk, 2001). Aby to osiągnąć diagnosta

korzysta w sposób elastyczny zarówno z pytań, jak i z innych instrumentów

konwersacyjnych.

17

3.2.1. Pytania

Pytania są dużą i niejednorodną grupą sposobów reagowania werbalnego, których

główną funkcją jest zebranie od osoby badanej potrzebnych diagnoście informacji.

Szczegółowe omówienie pytań, jako formy interwencji, znajduje się w rozdziale (NIE ZNAM

NUMERU), w niniejszym paragrafie zasygnalizowane zostaną więc jedynie podstawowe

sposoby klasyfikowania tej formy interwencji. W zależności od przyjętego kryterium można

dokonać wielorakiej klasyfikacji.

Pytania zamknięte vs. pytania otwarte (Elliott, 1985; Grzegołowska-Klarkowska i

Szustrowa, 1987; Hill, 1978; Tengler i Jablin, 1983). Pytania otwarte dają osobie

udzielającej na nie odpowiedzi możliwość swobody odpowiedzi i dowolności w

doborze informacji w niej zawartych (np. Jak układają się pana kontakty z siostrą?

Jaką osobą według pana jest pana siostra?), natomiast pytania zamknięte ograniczają

swobodę wypowiedzi osoby badanej do możliwości zawartych w pytaniu (np. Czy

kontakty z siostrą są dla pana satysfakcjonujące? Ile lat pana siostra jest od pana

starsza?). Specyficzną formą pytań zamkniętych są pytania alternatywne, które w

swoje konstrukcji zawierają zbiór możliwości spośród których osoba badana ma

dokonać wyboru udzielając odpowiedzi (np. Czy woli pan spędzać sobotni wieczór

sam czy ze znajomymi?).

Pytania wprost vs. pytania projekcyjne (Grzegołowska-Klarkowska i Szustrowa,

1987). Pytania wprost są to pytania odnoszące się bezpośrednio do przeżyć czy sądów

osoby badanej (np. Jak doszło do tego, że uciekłeś z domu?). Pytania projekcyjne

odwołują się natomiast do metod projekcyjnych, które przyjmują założenie, że przy

ekspozycji wieloznacznego materiału człowiek rzutuje własne postawy, myśli czy

uczucia na inne osoby. Tak więc pytania projekcyjne, w swojej jawnej formie,

odnoszą się do doświadczeń innych osób (np. Jak sądzisz, z jakich powodów osoby w

twoim wieku uciekają z domu?).

Pytania neutralne vs. pytania tendencyjne (Głodowski, 1999). Pytania neutralne nie

zawierają w swojej konstrukcji sugestii, jakiej odpowiedzi oczekuje diagnosta (np. Jak

się pan czuł po ostatniej awanturze w pracy?), natomiast pytania tendencyjne

zawierają wprost lub nie wprost ukryte sugestie, jakiej odpowiedzi oczekuje diagnosta

(np. Jako bardzo sumienny pracownik z pewnością uważa pan, że zarzuty szefa są

bezpodstawne?) lub założenia dotyczące doświadczenia osoby badanej (np. Czy po

ostatniej awanturze w pracy był pan bardzo zły na swojego szefa?).

18

Pytania pierwszoplanowe vs. pytania drugoplanowe (Głodowski, 1999; Tengler i

Jablin, 1983). Pytania pierwszoplanowe są to pytania wprowadzające nowy temat

rozmowy (np. Jak wygląda pana aktualna sytuacja zawodowa?), pytania

drugoplanowe służą pogłębieniu, uszczegółowieniu uzyskanych informacji (np. Jak

pan się czuje w swojej pracy? Jaki jest pana zakres obowiązków w pracy?).

Pytania właściwe vs. pytania przejściowe (Grzegołowska-Klarkowska i Szustrowa,

1987). Pytania właściwe są pytaniami dotyczącymi interesującego diagnostę tematu,

natomiast pytania przejściowe służą łagodnemu, stopniowemu przejściu do kolejnego,

wybranego przez diagnostę wątku rozmowy.

3.2.2. Inne sposoby reagowania werbalnego

Podczas wywiadu diagnostycznego, oprócz pytań, wykorzystywane są również inne

sposoby reagowania werbalnego, które mogą być korzystne z punktu widzenia celu wywiadu

jakim jest nawiązanie i podtrzymanie kontaktu oraz uzyskanie określonych informacji. Nie

istnieje jednak żadna odrębna klasyfikacja sposobów reagowania werbalnego diagnostów.

Zestawiając proponowane przez różnych autorów klasyfikacje interwencji mających

zastosowanie w procesie pomagania (np. Brammer, 1984; Okun, 2002, czy klasyfikacje

omawiane w paragrafie 2) oraz interwencji wykorzystywanych podczas procesu diagnozy (np.

Szustrowa 1987; Wallen, 1964) można wyróżnić kilka sposobów reagowania werbalnego,

które mogą być szczególnie przydatne podczas wywiadu diagnostycznego (tabela 8).

Tabela 8

Sposoby reagowania werbalnego mające zastosowanie podczas wywiadu diagnostycznego

SPOSÓB REAGOWANIA

WERBALNEGO

KORZYŚCI DLA PROCESU

DIAGNOSTYCZNEGOMinimalna reakcja werbalna (m.in.

Okun, 2002)

Zachęca do kontynuowania wypowiedzi, potwierdza

uwagę skierowaną na rozmówcę i jego wypowiedź Parafraza (m.in. Szustrowa, 1987) Potwierdza słuchanie rozmówcy, weryfikuje

poprawność rozumienia jego wypowiedziKlaryfikacja (m.in. Brammer, 1984) Pozwala uniknąć błędnego rozumienia rozmówcy,

wyjaśnić nieścisłości jego wypowiedzi, ustalić jej

główne wątkiOdzwierciedlanie (m.in. Stiles, 1978) Koncentruje uwagę rozmówcy na emocjach

zawartych w jego wypowiedzi lub jej

19

towarzyszącychPodsumowanie (m.in. Okun, 2002) Umożliwia sprawdzenie czy poruszone zostały

wszystkie najważniejsze kwestie, porządkuje i

sprawdza poprawność zrozumienia otrzymanych

informacjiInformowanie (m.in. Hill, 1989) Pozwala ustalić reguły kontaktu i ewentualnie

sprostować nierealne oczekiwania.

Obok opisanych w tabeli 8 szczegółowych korzyści płynących z poszczególnych

sposobów reagowania werbalnego, wszystkie one mogą mieć znaczący wpływ na jakość

kontaktu diagnosty z osobą badaną. Diagnosta, wyrażając swoje zainteresowanie rozmówcą,

podkreślając swoją uwagę dla jego wypowiedzi, przykładając znaczenie do poprawnego ich

rozumienia, pokazując swoją akceptację zarówno osoby, jak i ujawnianych przez nią treści, i

tym samym stwarza przestrzeń dla otwartych i szczerych wypowiedzi. Interwencje tego typu

są więc korzystne z punktu widzenia obu opisywanych celów wywiadu (zebranie informacji

oraz nawiązanie i podtrzymanie kontaktu). Szczegółowy opis omawianych w tym paragrafie

sposobów reagowania werbalnego znajduje się w rozdziale (NIE ZNAM NUMERU).

3.3. Rozróżnienia typów interwencji uwzględniające postawę diagnosty

Jak piszą Geller i Król (1987) uzyskanie wiarygodnych, szczerych informacji od

osoby badanej jest praktycznie niemożliwe bez nawiązania odpowiedniego poziomu kontaktu.

Na jakość relacji pomiędzy diagnostą a osobą badana ma wpływ wiele różnorodnych

czynników, wśród których można wymienić postawę diagnosty która wyrażana jest między

innymi w sposobie formułowania przez niego interwencji, który może zachęcać lub

zniechęcać do nawiązania i podtrzymywania kontaktu.

3.3.1. Interwencje „ja” vs. interwencje „bezosobowe”

Jednym z elementów wyrażających postawę diagnosty wobec osoby badanej jest

podmiotowość stosowanych przez niego interwencji. Podczas wywiadu diagnostycznego

psycholog może aktywnie uczestniczyć w rozmowie jako jeden z podmiotów („ja”)

zachodzącej wymiany werbalnej, czyli w interwencjach zaznaczać swój subiektywny sposób

spostrzegania, rozumowania i wnioskowania poprzez stosowanie czasowników w pierwszej

osobie liczby pojedynczej. Może jednak również przyjmować postawę „bezosobową”, tzn. nie

20

uczestniczyć w rozmowie jako podmiot („ja”), a swoje interwencje formułować w formie

bezosobowej. Pierwsza z opisywanych możliwości jest znacznie bardziej korzystna z punktu

widzenia kontaktu diagnostycznego, ponieważ psycholog podkreśla, że jego percepcja jest

percepcją subiektywną, z którą osoba badana może zgodzić się lub nie. Dodatkowo psycholog

przestaje być anonimowy i „bezosobowy”, stosując bowiem interwencje „ja” uczestniczy w

rozmowie jako konkretna osoba, posiadająca swój subiektywny sposób doświadczania

partnera rozmowy. Tak więc, dzięki interwencjom tego typu, relacja pomiędzy psychologiem

i klientem staje się dwupodmiotowa. Warto zwrócić uwagę, że w codziennym życiu

niezmiernie rzadko spotykana jest relacja, w której podmiotowość partnera rozmowy jest

dostrzegana i szanowana. Znacznie częstsze są relacje, w których jeden z uczestników

rozmowy narzuca drugiemu swoją perspektywę, próbuje wywrzeć wpływ lub zdominować

partnera rozmowy (np. nauczyciel – uczeń, rodzice - dziecko, szef – podwładny, urzędnik -

petent itd.). W sytuacji gdy diagnosta formułuje swoje interwencje w sposób bezosobowy,

powstaje relacja jednopodmiotowa, w której diagnosta nie uczestniczy jako „konkretna”

osoba (subiektywnie doświadczająca, rozumiejąca i wnioskująca). Osoba badana może w tej

sytuacji odnieść wrażenie, że jest traktowana „instrumentalnie”, jedynie jako „źródło

informacji”. Uwzględniając formę interwencji diagnosty można więc wyróżnić interwencje

„ja” oraz interwencje „bezosobowe”. Interwencje „ja” są to wypowiedzi w których diagnosta

podkreśla własną, subiektywną perspektywę, dzięki zastosowaniu czasowników w pierwszej

osobie liczby pojedynczej. Interwencje „bezosobowe” są to natomiast takie wypowiedzi w

których diagnosta nie zaznacza subiektywnej perspektywy, czyli nie używa czasowników w

pierwszej osobie. Przykłady interwencji „ja” i interwencji „bezosobowych” zawiera tabela 9.

Tabela 9

Przykłady interwencji „ja” i interwencji „bezosobowych”

INTERWENCJE „JA” INTERWENCJE „BEZOSOBOWE”„Proszę opowiedzieć mi, jak układają się

ostatnio pani kontakty z siostrą?”

„Powiedział pan, że czuje się ostatnio

„beznadziejnie”. Chciałabym dobrze pana

zrozumieć, więc proszę mi powiedzieć, co

pan rozumie przez to określenie”

„Odnoszę wrażenie, że nawet teraz,

opowiadając tę historię, jest pan bardzo

„Jak układają się pani kontakty z siostrą?”,

„Powiedział pan, że czuje się ostatnio

„beznadziejnie”. Co pan rozumie przez to

określenie”,

„Nawet teraz, opowiadając tą historię, jest pan

zdenerwowany”.

21

zdenerwowany”

Celem stosowania podczas wywiadu diagnostycznego interwencji „ja” jest przede

wszystkim podkreślenie, iż spostrzeżenia, wnioski czy sposób rozumowania diagnosty są w

znacznej mierze subiektywne. Taki sposób komunikacji ułatwia osobie badanej stworzenie

i/lub wyrażenie własnego, odrębnego stanowiska (czyli wyrażenie zgody lub ewentualnego

sprzeciwu czy niezgody na punkt widzenia diagnosty). Diagnosta często jest bowiem

traktowany przez osoby badane jako autorytet, i w przypadku wyrażania przez niego sądów

„obiektywnych”, orzekających, osobie badanej może być niezwykle trudno wyrazić

odrębność swojego stanowiska. Znacznie łatwiej jest niezgodzić się z przypuszczeniem

„Wydaje mi się, że jest pan zdenerwowany”, niż ze stwierdzeniem „Jest pan zdenerwowany”,

które w swojej formie nie pozostawia osobie badanej „miejsca” na odpowiedź.

Interwencje „ja” zmieniają więc kontakt z przedmiotowego na podmiotowy. Używając

formy osobowej (czyli np. zamiast „Jak układają się w pracy pana kontakty z szefem”,

powiedzenie „Chciałabym dowiedzieć się czegoś więcej o tym, jak układają się w pracy pana

kontakty z szefem”) diagnosta wprowadza do rozmowy drugi podmiot („ja”). Dzięki temu

podkreśla swoje zaangażowanie w przebieg rozmowy („zainteresowało mnie....”, „nie jestem

pewna czy dobrze zrozumiałam....”, „chciałabym dobrze pana zrozumieć....”), co w

pozytywny sposób wpływa na jakość kontaktu z osoba badaną. Dodatkowo tak sformułowane

interwencje pozwalają osobie badanej bardziej zaangażować się w rozmowę poprzez

umożliwienie kontroli nad jej przebiegiem i podzielenie się odpowiedzialnością za jej wynik.

Dzieje się tak dzięki temu, że diagnosta w wypowiedzi „ja” pokazuje, że jak każdy człowiek,

pewne rzeczy wie (to, co mu klient powiedział), a innych nie wie (czego nie powiedział),

wyciąga jakieś wnioski (klient może zweryfikować, czy słuszne i jakich informacji mu

jeszcze potrzeba, żeby zrozumiał to, co klient chce mu przekazać), czegoś się domyśla, a

czegoś nie jest pewien. Klient może sobie wyobrazić, jak diagnosta rozumuje i przyjąć

współodpowiedzialność za końcowy rezultat wyciąganych przez niego wniosków. Może też

praktycznie doświadczyć granic: widzi (dzięki interwencji „ja”), że jeśli zechce coś zachować

w tajemnicy, to diagnosta nie dotrze do tych informacji. Tak więc również z powodów

etyczno-profesjonalnych (standardów relacji) interwencja „ja” jest bardzo pożądaną formą

wypowiedzi.

Większość z opisywanych w paragrafie 3.2.2. sposobów reagowania werbalnego

można określić jako interwencje „ja”, ponieważ w swojej formie zawierają one odniesienie do

22

spostrzeżeń, wniosków czy punktu widzenia diagnosty lub w naturalny sposób można je w

taki komunikat przekształcić (tabela 10).

Tabela 10

Sposoby reagowania werbalnego jako komunikat „ja”

Parafraza O ile pana dobrze zrozumiałam, nie chce pan teraz zmieniać pracy.Odzwierciedlenie Wydaje mi się, że jest pani zła na swojego męża.Informowanie Zanim zaczniemy, chcę panią poinformować jaki jest cel naszego

dzisiejszego spotkania.Podsumowanie Chciałabym podsumować to, co dotychczas pan mi powiedział.Klaryfikacja Nie do końca rozumiem, czy problemem w tej sytuacji było zachowanie

syna, czy to w jaki sposób zachował się pani mąż.

Warto też zwrócić uwagę, że interwencja „ja” może w wywiadzie diagnostycznym

zastąpić wiele pytań, których nadmierne nagromadzenie może wywołać u osoby badanej

wrażenie bycia przesłuchiwanym, a tym samym utrudniać nawiązanie dobrego kontaktu

(tabela 11).

Tabela 11

Przykłady zamiany pytania na interwencję „ja”

PYTANIE INTERWENCJA „JA”Jak się pani czuła w tej sytuacji? Chciałabym teraz porozmawiać z panią o tym,

jak się pani czuła w tej sytuacji.Co wpłynęło na to, że zmienił pan swoją

decyzję?

Zaciekawiło mnie, co takiego się stało, że

zmienił pan swoją decyzję.Jak układają się obecnie pana kontakty z

siostrą?

Proszę powiedzieć mi jak obecnie układają się

pana kontakty z siostrą.

3.3.2. Interwencja z perspektywy aktora vs. obserwatora

Ludzie podczas opisywania i wyjaśniania przyczyn zachowania społecznego są skłonni do

przeceniania znaczenia czynników osobowościowych w porównaniu z czynnikami

sytuacyjnymi. Skłonność ta nazywana jest podstawowym błędem atrybucyjnym (Ross, 1977).

Jones i Nisbett, (1972) zwrócili jednak uwagę na fakt, iż ludzie w różny sposób wyjaśniają

przyczyny zachowań własnych i zachowań innych ludzi. Zgodnie z opisaną przez nich

asymetrią perspektyw aktora i obserwatora, jesteśmy skłonni do tłumaczenia swoich własnych

23

zachowań w kategoriach sytuacyjnych (atrybucja sytuacyjna), natomiast zachowanie innych

ludzi częściej tłumaczymy w kategoriach dyspozycji osobowościowych (atrybucja

dyspozycyjna). Wydaje się więc, że diagnosta przyjmując podczas wywiadu perspektywę

obserwatora zdarzeń, o których opowiada osoba badana, może łatwiej ulec tendencji do

upatrywania przyczyn jej zachowania w kategoriach stałych cech osobowościowych, niż w

przypadku, gdy przyjmie perspektywę aktora zdarzeń (czyli w sytuacji wywiadu

diagnostycznego - osoby badanej). Biorąc pod uwagę opisywaną asymetrię perspektyw,

sposoby reagowania werbalnego psychologa podczas wywiadu diagnostycznego można

podzielić na interwencje z perspektywy aktora lub interwencje z perspektywy obserwatora

(tabela 12). W interwencjach z perspektywy obserwatora zawarty jest ukryty przekaz, że to

osoba badana (jej cechy osobowości) była odpowiedzialna za zaistniałą sytuację, natomiast

interwencje z perspektywy aktora, nie zawierają w swoim brzmieniu takich założeń i

dopuszczają możliwość wytłumaczeń sytuacyjnych. Z punktu widzenia kontaktu interwencje

z perspektywy obserwatora wydają się być znacznie bardziej zagrażające (ponieważ

odpowiedzialnością za daną sytuację obarczają badanego) i z większym

prawdopodobieństwem mogą wywołać u niego reakcję obronną .

Tabela 12

Przykłady interwencji odnoszących się do perspektywy aktora i obserwatora

INTERWENCJE Z PERSPEKTYWY

OBSERWATORA

INTERWENCJE Z PERSPEKTYWA

AKTORADlaczego pokłóciła się pani z mężem?

(ukryty przekaz, że osoba badana była osobą

rozpoczynająca kłótnię)

Co takiego się stało, że doszło do kłótni

pomiędzy panią, a pani mężem?

Z jakich powodów zrezygnował pan z

poprzedniej pracy?

(ukryty przekaz, że powody rezygnacji były po

stronie badanego)

Jak to się stało, że przestał pan pracować w

poprzednim miejscu pracy?

Dlaczego nie spotyka się pan z rodzicami?

(ukryty przekaz, że osoba badana

intencjonalnie nie spotyka się z rodzicami)

Jak doszło do sytuacji, że pan i rodzice się nie

spotykacie?

4. Podsumowanie

Pomimo, że istnieje wiele rodzajów klasyfikacji sposobów reagowania werbalnego, to

wydaje się, że teoretyczne podziały interwencji mogą jedynie w większym lub mniejszym

24

stopniu oddawać jakość rozmowy i mniej lub bardziej rzetelnie opisywać jej przebieg, jednak

praktycznie niemożliwe staje się stworzenie klasyfikacji, która w pełni oddawałaby złożoność

relacji psychologa z klientem. Najbardziej oczywistym powodem jest fakt, że rozmowa jest

ciągłą interakcją nie tylko werbalnych zachowań jej uczestników, ale również towarzyszących

im sygnałów niewerbalnych, które mogą całkowicie zmieniać znaczenie wypowiadanych słów

czy zdań.

W rozdziale zaprezentowanych zostało szereg klasyfikacji i podziałów sposobów

reagowania werbalnego, które stanowią teoretyczne ramy opisujące przebieg wymiany

werbalnej zachodzącej podczas kontaktu psychologa z klientem. Z pewnością jednak

zaprezentowane kategorie podziałów sposobów reagowania werbalnego nie są wyczerpujące i

wiele ze stosowanych w wywiadzie diagnostycznym interwencji nie da się jednoznacznie

zakwalifikować do którejś z omawianych kategorii, bowiem, jak twierdził Kępiński (1978, s.

124), „każdy kontakt z drugim człowiekiem jest w mniejszym lub większym stopniu

nieprzewidzialny i nieoznaczalny”.

Literatura cytowana

Abele, A. (1985). Thinking about thinking: casual, evaluative and finalistic reasoning in

social situations. European Journal of Social Psychology, 15, 315-332.

Brammer, L.M. (1984). Kontakty służące pomaganiu. Procesy i umiejętności. Warszawa:

Polskie Towarzystwo Psychologiczne.

Bohn, M. J. (1965). Counselor behavior as a function of counselor dominance, counselor

experience, and client type. Journal of Counseling Psychology, 12, 346-352.

Caracena, P. (1965). Elicitation of dependency expressions in the initial stage of

psychotherapy. Journal of Counseling Psychology, 12, 268-274.

Cummings, A.L. (1989). Relationship of client problem type to novice counselor response

modes. Journal of Consulting Psychology, 36, 3, 331-335.

Czabała, J.C. (2000). Czynniki leczące w psychoterapii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

PWN.

DeRubeis, R.J., Hollon, S.D., Evans, M.D. i Bemis, K.M. (1982). Can psychotherapies for

depression be discriminated? A systematic investigation of cognitive therapy and

interpersonal therapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 50, 774-756.

Egan, G. (2002). Kompetentne pomaganie. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.

25

Elliott, R. (1985). Helpful and nonhelpful events in brief counseling interviews: An empirical

taxonomy. Journal of Consulting Psychology, 32, 307-322.

Elliott, R., Barker, C.B., Caskey, N. i Pistrang, N. (1982). Differential helpfulness of

counselor verbal response modes. Journal of Consulting Psychology, 29, 354-361.

Elliott, R., Hill, C.E., Stiles, W.B., Friedlander, M.L., Mahrer, A.R. i Margison, F.R. (1987).

Primary Therapist Response Modes: Comparison of Six Rating Systems. Journal of

Consulting and Clinical Psychology, 55, 2, 218-223.

Elliott, R., Stiles, R.B. i Shapiro, D.A. (1985). Are some psychotherapists more equivalent

than others? W: T.R. Giles (red.), Handbook of Effective Psychotherapy (s. 455-479). New

York: Plenum.

Epstein, S., Pacini, R., Denes-Raj, V. i Heier, H. (1996). Individual Differences in intuitive-

experiential and analytical-rational thinking styles. Journal of Personality and Social

Psychology, 2, 390-405.

Friedlander, M.L. (1982). Counseling disclosure as a speech event: Revision and extension of

the Hill Counselor Verbal Response Category System. Journal of Consulting Psychology,

29, 425-429.

Garduk, E.L i Haggard, E.A. (1972). Immediate effects on patients of psychoanalytic

interpretations. Psychological Issues, 7, 28, 3-82.

Geller, S i Król, M. (1987). Kontakt interpersonalny w wywiadzie diagnostycznym. W: T.

Szustrowa (red.), Swobodne techniki diagnostyczne, 5-45. Warszawa: Wydawnictwa

Uniwersytetu Warszawskiego.

Głodowski, W. (1999). Wywiad czyli rozmowa na temat. Warszawa: Hansa Communication.

Goodman, G. i Dooley, D. (1976). A framework for help-intended communication.

Psychotherapy: Theory, Research and Practice, 13, 106-117.

Goldberg, D.P., Hobson, R.F, Maguire, G.P., Margison, F.R., O’Dowd, T., Osborn, M. i

Moss, S. (1984). The clarifications and assessment of the method of psychotherapy. British

Journal of Psychiatry, 144, 567-580.

Grzegołowska - Klarkowska, H. i Szustrowa, T. (1987). Technika prowadzenia wywiadu. W:

T. Szustrowa (red.), Swobodne techniki diagnostyczne, 46-71. Warszawa: Wydawnictwa

Uniwersytetu Warszawskiego.

Hill, C.E. (1975). Sex of client and sex and experience level of counselor. Journal of

Counseling Psychology, 22, 6-11.

Hill, C.E. (1978). The development of a system for classifying counselor responses. Journal

of Consulting Psychology, 25, 461-468.

26

Hill, C.E. (1986) An overview of Hill counselor and client verbal response modes category

system. W: L. Greenberg i W. Pinsof (red.). The psychotherapeutic process: A research

handbook, 131-160. New York: Guilford.

Hill, C.E. (1989). Therapist Techniques and Client Outcomes: Eight Cases of Brief

Psychotherapy. London: Sage.

Hill, C.E., Carter, J.A. i O’Farrell, M.K. (1983). A case study of the process and outcome of

time-limited counseling. Journal of Consulting Psychology, 30, 3-18.

Hill, C. i Gromally, J. (1977). Effects of reflection, restatement, probe, and nonverbal

behaviours on client affect. Journal of Consulting Psychology, 24, 92-97.

Hill, C.E., Helms, J.E., Spiegel, S.B. i Tichenor, V. (1988a). Development of a system for

categorizing client reactions to therapist interventions. Journal of Counseling Psychology,

35, 3, 27-36.

Hill, C.E., Helms, J.E., Tichenor, V., Spiegel, S.B., O’Grady, K.E. i Perry, E.S. (1988b).

Effects of therapist response modes in brief psychotherapy. Journal of Counseling

Psychology, 35, 3, 222-233.

Howell, J.M. i Highlen, P.S. (1981). Effects of client affective self-disclosure and counselor

experience on counselor verbal behavior and perceptions. Journal of Counseling

Psychology, 28, 386-398.

Hrapkiewicz, H. (1980). Metoda wywiadu i rozmowy. W: K. Czarnecki (red.), Metodologia i

metody badań psychologicznych, 195-202. Katowice: Uniwersytet Śląski.

Jones, E.E. i Nisbett, R.E. (1972). The actor and the observer: Divergent perceptions of the

causes of behavior. W: E.E. Jones, D. Kanouse, H.H. Kelley, R.E. Nisbett, S.Valins i B.

Wiener (red.), Attribution: Perceiving the Causes of Behavior, 79-94. New York: General

Learning Press.

Kępiński, A. (1978). Poznanie chorego. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw

Lekarskich.

Kowalik, S. i Brzeziński, J. (1993). Diagnoza kliniczna. W: H. Sęk (red.), Społeczna

psychologia kliniczna, 213-239. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

LeDoux, J.E. (1998). Pamięć a pamięć emocjonalna w mózgu. W: P. Ekman i R.J. Davidson

(red.), Natura emocji, 218-264. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Lewicka, M. (1993). Aktor czy obserwator. Psychologiczne mechanizmy odchyleń od

racjonalności w myśleniu potocznym. Warszawa-Olsztyn: Polskie Towarzystwo

Psychologiczne, Pracownia Wydawnicza.

27

Luborsky, L., Woody, G.E., McLellan, A.T., O’Brien, C.P. i Rosenzweig, J. (1982). Can

independent judges recognize different psychotherapies? An experience with manual-guided

therapies. Journal of Counseling and Clinical Psychology, 50, 49-62.

Lonborg, S.D., Daniels, J.A., Hammond, S.G, Houghton-Wenegre, B. i Brace L.J. (1991).

Counselor and client verbal response mode changes during initial counseling session.

Journal of Counseling Psychology, 38, 4, 394-400.

Mitchell, K. i Hall, N. (1971). Frequency and type of confrontation over time within the first

therapy interview. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 37, 437-441.

McLeod, J. (1997). Narrative and Psychotherapy. London: SAGE Publications.

Nagel, D.P. i Hoffman, M.A. (1995). A comparisons of verbal response modes used by

master’s-level career counselors and other helpers. Journal of Counseling and Development,

74, 1, 101-105.

Okun, B.F. (2002). Skuteczna pomoc psychologiczna. Warszawa: Instytut Psychologii

Zdrowia PTP.

Ornston, P., Cicchetti, D. i Towbin, A. (1970). Reliable changes in psychotherapy behavior

among first-year psychiatric residents. Journal of Abnormal Psychology, 75, 7-11.

O’Farrell, M., Hill, C.E. i Patton, S. (1986). A comparison of two cases of counseling. Journal

of Counseling and Development, 65, 141-145.

Paluchowski, J.W. i Hornowska, E. (2000). Problemy teoretyczne diagnozy psychologicznej.

W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik Akademicki. Tom 3, 509-519. Gdańsk:

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Ridway, I.R. i Sharpley, C.F. (1990). Empathic interactional sequences and counselor trainee

effectiveness. Counseling Psychology Quarterly, 3, 257-262.

Ross, L. (1977). The intuitive psychologist and his shortcomings: Distortions in the

attribution process. W: L. Berkowitz (red.). Advances in Experimental Social Psychology,

tom 10, 173-220. New York: Academic Press.

Russell, R. L. i Stiles, W. B. (1979). Categories for classifying language in psychotherapy.

Psychological Bulletin, 86, 404-419.

Searle, J.R. (1969). Speech acts: An assay in the philosophy of language. Cambridge:

Cambridge University Press.

Sęk, H. (2001). Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe Scholar.

28

Shaikh, A., Knobloch, L.M. i Stiles, W.B. (2001). The use of a verbal response mode coding

system in determining patient and physician roles in medical interviews. Health

Communication, 13, 1, 49-61.

Sharpeley, C.F. i McNally, J. (1997). Effects of level academic training on client-perceived

rapport and use of verbal response modes in counseling dyads. Counseling Psychology

Quarterly, 10, 4, 449-461.

Sharpley, C.F., Fairnie, E., Tabary-Collins, E., Bates, R. i Lee, P. (2000).The use of counselor

verbal response modes and client-perceived rapport. Counseling Psychology Quarterly, 13,

1, 99-117.

Skorny, Z. (1974). Metody badań i diagnostyka psychologiczna. Wrocław: Ossolineum.

Stiles, W. B. (1978). Verbal response modes and dimensions of interpersonal roles: A method of

discourse analysis. Journal of Personality and Social Psychology, 36, 693-703.

Stiles, W. B. (1979). Verbal response modes and psychotherapeutic technique. Psychiatry, 42,

49-62.

Stiles, W.B. (1992). Describing Talk. A Taxonomy of Verbal Response Modes. Newbury Park,

CA: SAGE Publication.

Stiles, W.B., Shapiro, D.A. i Firth-Cozens, J.A. (1988). Verbal Response Mode Use in

Contrasting Psychotherapies: A Within-Subject Comparison. Journal of Counseling and

Clinical Psychology, 56, 5, 727-733.

Stiles, W.B. i Shapiro, D.A. (1995). Verbal Exchange Structure of Brief Psychodynamic-

Interpersonal and Cognitive-Behavioral Psychotherapy. Journal of Counseling and Clinical

Psychology, 63, 1, 15-27.

Szustrowa, T. (red.), (1987). Swobodne techniki diagnostyczne. Warszawa: Wydawnictwa

Uniwersytetu Warszawskiego.

Tengler, C. D. i Jablin, F. M. (1983). Effects of question type, orientation, and sequencing in

the employment screening interview. Communication Monographs, 50, 3, 245-263.

Tracey, T.J., Hays, K.A., Malone, J. i Herman, B. (1988). Changes in counselor response as a

function of experience. Journal of Counseling Psychology, 35, 119-126.

Tryon, G.S. (2003). A therapist’s use of verbal response categories in engagement and

nonengagement interviews. Counseling Psychology Quarterly, 16, 1, 29-36.

Trzebińska, E. (1995). Ogólna charakterystyka przygotowania i przebiegu procesu

psychoterapii. W: L. Grzesiuk (red.), Psychoterapia, 109-136. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN.

29

Trzebińska, E. (1998). Dwa wizerunki własnej osoby. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu

Psychologii PAN.

Wallen, R. (1964). Psychologia kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Winefield, H.R., Bassett, D.L., Chandler, M.A. i Proske, I. (1987). Process in psychotherapy

as deceasing asymmetry between patient and therapist: evidence from the verbal interaction.

American Journal of Psychotherapy, XLI, 1, 117-126.

Wong, P. T. P. i Weiner, B. (1981). When people ask “why” questions and the heuristics of

attributional search. Journal of Personality and Social Psychology, 40, 650-663.

30