INNOWACYJNE I SPOŁECZNE I KLASTRÓW W POLSCE · wiedzy jak historia myśli ekonomicznej, historia...

INNOWACYJNE I SPOŁECZNE ODDZIAŁYWANIE SPECJALNYCH

STREF EKONOMICZNYCH I KLASTRÓW W POLSCE

Redakcja naukowaMariusz KolczyńskiWaldemar Wojtasik

Towarzystwo Inicjatyw Naukowych

Katowice 2010

Recenzent:Prof. dr hab. Marian Mitręga

Korekta:Mgr Justyna Rutkowska-Zawada

Projekt okładki:Jarosław Wichura

Skład komputerowy:Przemysław Grzonka

© by Towarzystwo Inicjatyw NaukowychKatowice 2010

Projekt sfinansowany przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego w ramach III edy-cji Konkursu Dotacji „Fundusze Europejskie na poziomie NSS”

ISBN: 978-83-61975-08-3

Wydawca: Towarzystwo Inicjatyw NaukowychUl. Bankowa 1140-007 Katowice

Druk:REMAR41-215 Sosnowiecul. Gałczyńskiego 36/1tel. (032) 726 46 61www.remar-sosnowiec.pl e-mail:[email protected]

Wstęp .........................................................................................................................5

Tomasz Kubin: Specjalne Strefy Ekonomiczne jako forma pomocy przedsiębior-stwom ze strony państwa ...........................................................................................7

Waldemar Wojtasik: Specjalne Strefy Ekonomiczne w perspektywie transformacji systemowej i przekształceń regionalnych w Polsce .................................................37

Ewelina Wiszczun: Oddziaływanie Specjalnych Stref Ekonomicznych (SSE) na rozwój społeczny i gospodarczy regionu ............................................................51

Mariusz Kolczyński: Funkcjonowanie Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicz-nej w świetle koncepcji strategicznego rozwoju regionu. .......................................67

Waldemar Wojtasik: Wpływ Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej na re-strukturyzację i rozwój województwa śląskiego ......................................................81

Aleksander Wolski: Szanse i zagrożenia rozwoju społeczności lokalnych w warun-kach funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych .........................................99

Bożena Zasępa: Efekty i skutki oddziaływania specjalnych stref ekonomicznych w obszarze rynku pracy ze szczególnym uwzględnieniem katowickiej SSE ............117

Magdalena Półtorak: Polityka równych szans kobiet i mężczyzn jako ścieżka do zarządzania różnorodnością na przykładzie działalności inwestycyjnej w Katowic-kiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej ....................................................................135

Agnieszka Turska-Kawa: Poczucie alienacji mieszkańców z terenów Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej ............................................................................155

Robert Radek: Wpływ specjalnych stref ekonomicznych na rozwój polskiego po-granicza ..................................................................................................................177

Julia Liszkowska: Specjalne Strefy Ekonomiczne w procesie kształtowania kapita-łu ludzkiego ............................................................................................................199

Bibliografia ............................................................................................................213

SpiS treści

3

5

Jednym z najbardziej doniosłych skutków reform społeczno-ekonomicznych rozpoczętych w Polsce po 1989 roku była zmiana jakościowa prowadzonych działań z zakresu polityki regionalnej. Dotyczyła ona tak zwiększenia zakresu kompeten-cji poszczególnych jednostek w kreowaniu pozytywnego środowiska dla procesów związanych z rozwojem regionalnym, jak i ustanowienia całkiem nowego paryte-tu wzajemnych powiązań i zależności pomiędzy organami administracji centralnej, władzami regionalnymi i samorządem terytorialnym.

Pierwsze, nieśmiałe próby zmian sytuacji społeczno-ekonomicznej ukształto-wanej po 1981 roku możemy zaobserwować już w połowie lat 80., jednakże ich cha-rakter, a przede wszystkim zakres, nie uprawnia do zaliczenia tych przekształceń do kategorii systemowych. Były to działania nakierowane na bieżące potrzeby, których głównym odniesieniem było narastanie kryzysu centralnie sterowanej gospodarki, a skutki obliczano doraźnie, bez zachowania odpowiedniej perspektywy. Późniejsze reformy systemu politycznego przyniosły w głównej mierze rozszerzenie płaszczy-zny wolności i zaowocowały przemianami społecznymi we wszystkich dziedzinach aktywności państwa jako całości, a także jego poszczególnych jednostek. Chociaż rok 1989 jest przyjmowany jako umowna data zapanowania nowego układu poli-tyczno-społecznego, nie należy jednak zapominać o wcześniejszych próbach mody-fikacji istniejącego układu.

Pojawienie się w Polsce specjalnych stref ekonomicznych, jako instrumentu polityki regionalnej, było związane z potrzebą aktywnego stymulowania rozwoju poszczególnych regionów poprzez nakierowanie na ich obszar strumieni inwestycji. Z tego punktu widzenia specjalne strefy ekonomiczne muszą być traktowane jako wyraz interwencjonizmu państwa, którego założonym efektem ma być wyrównywa-nie dysproporcji w rozwoju poszczególnych regionów poprzez aktywne wpływanie na uwarunkowania gospodarcze i społeczne. Rola władz centralnych w kreowaniu oczekiwanego środowiska społeczno-gospodarczego regionu wynika z przyjętego modelu współpracy z władzami regionalnymi i samorządem terytorialnym oraz do-puszczalnego zakresu interwencji w system wolnorynkowy.

Zasadniczym celem niniejszej publikacji jest analiza zjawiska specjalnych stref ekonomicznych i klastrów w ujęciu funkcjonalnym, przeprowadzona z punk-tu widzenia założonych celów powstania i rzeczywistych efektów, jakie przyniosło

WStĘp

6ich działanie. Wśród głównych obszarów badawczych należy wskazać: przyciąga-nie inwestycji i rozwój przedsiębiorczości; wzrost innowacyjności regionu i import zaawansowanych technologii; tworzenie nowych miejsc pracy; zmianę charakteru gospodarki regionalnej; zmianę struktury zatrudnienia w kierunku większej ela-styczności; wpływ na model kształcenia na poziomie średnim i wyższym; wpływ na dochody jednostek samorządu terytorialnego.

Ocena realizacji celów stawianych w chwili tworzenia specjalnych stref ekonomicznych i klastrów opiera się na przyjęciu założenia, iż w całości stanowią one bazę dla wspomożenia procesów restrukturyzacyjnych regionu. Ich waga, choć na pewno różna, łącznie powinna w sposób widoczny przyczyniać się do aktywiza-cji przeobrażeń społeczno-ekonomicznych województwa śląskiego. Cele stawiane przed strefami mają charakter długoterminowy, a ich osiągnięcie jest uzależnione również od czynników zewnętrznych. Mowa jest tutaj przede wszystkim o ogólnej koniunkturze gospodarczej, klimacie sprzyjającym lokowaniu inwestycji oraz efek-tach polskiego członkostwa w Unii Europejskiej.

Prezentowana publikacja jest wynikiem dotacji przyznanej w ramach konkur-su „Fundusze Europejskie na poziomie NSS” organizowanego przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i zrealizowanego przez Towarzystwo Inicjatyw Naukowych w Katowicach.

7

Specjalne strefy ekonomiczne (SSE) są trwałym elementem współczesnej rzeczywistości już od kilkudziesięciu (na świecie) a w Polsce od kilkunastu lat. Pi-sząc najkrócej, w ujęciu prawnym SSE jest pewnym wydzielonym obszarem na te-rytorium państwa, na którym to obszarze niektóre przepisy regulujące działalność gospodarczą są odmienne niż w pozostałej części kraju. W sensie ekonomicznym SSE to jeden z instrumentów polityki gospodarczej państwa.1 Jak wskazuje się w li-teraturze przedmiotu, pierwsze takie obszary funkcjonowały już w starożytności.2 Najogólniej, za dokumentem określającym ramy tworzenia i funkcjonowania SSE w Polsce jakim jest Ustawa z 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekono-micznych3 można powiedzieć, iż celem tworzenia SSE jest ,,przyspieszenie rozwoju gospodarczego części terytorium kraju” (art. 3). W artykule tym stwierdza się, że cel ten ma być osiągnięty w szczególności przez:

,,rozwój określonych dziedzin działalności gospodarczej;• rozwój nowych rozwiązań technicznych i technologicznych oraz ich wy-• korzystanie w gospodarce narodowej;rozwój eksportu;• zwiększenie konkurencyjności wytwarzanych wyrobów i świadczonych • usług;zagospodarowanie istniejącego majątku przemysłowego i infrastruktury • gospodarczej;

1 Szerzej na temat definicji SSE, ich historii, form, funkcjonowania na świecie itp. w polskiej literaturze przedmiotu m.in.: A. Durski: Strefy uprzywilejowane w gospodarce światowej, ,,Sprawy Międzynarodowe” 1988, z. 10, s. 93-104, A. Bazydło, M. Smętkowski: Specjalne strefy ekonomiczne – światowe zróżnicowanie instrumentu [w:] E. Kryńska (red.): Polskie specjalne strefy ekonomiczne, Warszawa 2000, s. 17-33, M. Kozaczka, Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce 1995-2007, Lublin 2007, s. 12-28, W. Lizińska, R. Kisiel: Specjalne strefy ekonomiczne jako instrument polityki regio-nalnej na przykładzie Warmińsko-Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, Olsztyn 2008, s. 29-36, K. Mazur: Specjalne strefy ekonomicznej jako nowe obszary przemysłowe, Gliwice 2004, s. 13-65, B. Fiedor (red.) Walbrzyska specjalna strefa ekonomiczna INVEST-Park, Wrocław 2007, s. 13-34, E. Sajdłowska-Martini, R. Calak: Specjalne strefy ekonomiczne w wybranych krajach i w Polsce, ,,Wspólnoty Europejskie” 2002, nr 5 (128), s. 14-17.

2 A. Durski: Strefy uprzywilejowane..., s. 93. 3 Dziennik Ustaw 1994, nr 123, poz. 600.

Tomasz Kubin

SpecJALNe StreFY eKONOMicZNe JAKO FOrMA pOMOcY prZeDSiĘBiOrStWOM

Ze StrONY pAŃStWA

8 Tomasz Kubin

tworzenie nowych miejsc pracy;• zagospodarowanie niewykorzystanych zasobów naturalnych z zachowa-• niem zasad równowagi ekologicznej”.

Celem niniejszego artykułu jest przybliżenie kwestii pomocy udzielanej przez organy władz publicznych przedsiębiorstwom w kontekście przyjętych przez Polskę zobowiązań międzynarodowych. Chodzi tutaj przede wszystkim o zagadnie-nie pomocy publicznej w prawie traktatowym Unii Europejskiej (Wspólnot Europej-skich) i przedstawienie rezultatów negocjacji akcesyjnych Polski do UE w tym ich fragmencie, który dotyczył właśnie dalszego funkcjonowania SSE w Polsce po wej-ściu naszego kraju do UE. Krótko omówione zostaną także istotne w kontekście tematu niniejszego opracowania postanowienia umowy stowarzyszeniowej Polski ze Wspólnotami Europejskimi z 1991 r. oraz statutu Światowej Organizacji Handlu (WTO). Dla lepszego zobrazowania znaczenia podjętego zagadnienia, rozważania te zostaną poprzedzone kilkoma ogólnymi uwagami dotyczącymi pomocy państwa przedsiębiorstwom oraz uzupełnione podstawowymi, wybranymi informacjami na temat SSE w Polsce i wielkości pomocy publicznej w państwach UE.

Zagadnienie pomocy państwa przedsiębiorstwom w prawie pierwotnym Unii Europejskiej (Wspólnot Europejskich)

Pomoc państwa przedsiębiorstwom – uwagi wstępne

Kwestie celowości, skali, sposobów czy miejsc ingerencji organów władz publicznych w gospodarkę są jednymi z kluczowych zagadnień w refleksji ekono-micznej, politycznej czy społecznej i zajmują poczesne miejsce w takich dziedzinach wiedzy jak historia myśli ekonomicznej, historia gospodarcza, makroekonomia, po-lityka gospodarcza, polityka społeczna itp. Oddziaływanie państwa na gospodarkę to oczywiście nie tylko pewna część wiedzy teoretycznej, ale niezwykle ważne za-gadnienie dla praktyki politycznej, gospodarczej czy społecznej. Z ingerowaniem państwa w gospodarkę mamy do czynienia od początku powstania samego państwa. Jeśli chodzi o poglądy i praktykę dotyczące zasadności takiej ingerencji to, mówiąc oczywiście w wielkim skrócie i uproszczeniu, na swoistej osi relacji ,,państwo – ry-nek” z jednej strony mamy stanowisko, zgodnie z którym rynek powinien dominować maksymalnie a rola państwa w gospodarce powinna być ograniczona do bsolutnego minimum. Zgodnie z takim poglądem, państwo powinno zająć się tylko i wyłącznie zapewnieniem ludziom i przedsiębiorstwom odpowiednich warunków do prowadze-nia działalności gospodarczej i wymiany na wolnym rynku tj. stabilnego i niekrępu-jącego swobodnej przedsiębiorczości prawa, skutecznego jego egzekwowania, odpo-wiedniej infrastruktury technicznej, dobrego i stabilnego pieniądza, bezpieczeństwa itp. Zgodnie z takimi sposobem myślenia, państwo absolutnie nie powinno angażo-

9Specjalne strefy ekonomiczne jako forma pomocy przedsiębiorstwom ze strony…

wać się w produkcję i wymianę dóbr i usług. Drugi skrajny pogląd to stanowisko, zgodnie z którym to organy władz państwowych powinny zdecydowanie dominować nad siłami rynkowymi, a nawet, że rynek jako sposób alokacji i podziału zasobów po-winien zostać całkowicie, albo niemal całkowicie, wyeliminowany. Wszelkie środki produkcji powinny być w rękach państwa, przedsiębiorstwa znajdujące się pod pełną kontrolą organów władz publicznych powinny zajmować się produkcją i dystrybu-cją wszelkich dóbr i usług, prywatna przedsiębiorczość powinna być ograniczona do minimum albo wręcz zupełnie wyeliminowana. W zupełnie skrajnym poglądzie, nie miałoby być nie tylko prywatnej własności środków produkcji, ale także pry-watnej własności niczego lub prawie niczego – wszystkie dobra byłyby własnością, w zależności od przyjętej retoryki, wspólną, publiczną, społeczną itp.

Te dwa skrajne poglądy na rolę państwa w gospodarce pozostają raczej po-glądami teoretycznymi. W rzeczywistości mieliśmy i mamy do czynienia oczywi-ście z bardzo wieloma wariantami pośrednimi, tzn. z różnym stopniem ingerencji państwa w gospodarkę zasadniczo wolnorynkową albo też z pozostawianiem mniej-szego czy większego marginesu wolności działalności gospodarczej w gospodarce centralnie planowanej, socjalistycznej czy komunistycznej. Przyjęty i funkcjonujący w danym państwie w określonym czasie wariant jest wypadkową bardzo wielu czyn-ników i uwarunkowań o charakterze historycznym, geograficznym, politycznym, ekonomicznym, społecznym itp.

Interesujące nas w niniejszym opracowaniu państwa UE są krajami zasadni-czo wolnorynkowymi; jak wiadomo zresztą, jednym z warunków przyjęcia nowe-go kraju do UE (jedno z tzw. kryteriów kopenhaskich4) jest funkcjonowanie w nim gospodarki rynkowej. Nie oznacza to, że organy władz publicznych w państwach UE nie ingerują w mechanizmy wolnorynkowe – wręcz przeciwnie – i w niektórych sektorach gospodarki np. w ramach wspólnej polityki rolnej, państwa UE osiągnęły taki stopień ingerencji w – teoretycznie wolny – rynek, jakiego nigdy nie udało się osiągnąć np. byłym krajom bloku wschodniego w okresie, gdy ich gospodarki były z założenia gospodarkami centralnie planowanymi.

Jedną z takich sfer, w której mamy w państwach UE do czynienia z jednej stro-ny ze zorganizowaną ingerencją organów władz publicznych w gospodarkę i tej inge-rencji usankcjonowaniem, a z drugiej strony z poddaniem tej ingerencji ograniczeniom poprzez określenie jej warunków, kontrolowanie ich przestrzegania oraz stosowanie sankcji za ich naruszenie, jest wspólna polityka konkurencji UE, a w jej ramach inte-resujące nas w tym opracowaniu zagadnienie pomocy państwa przedsiębiorstwom.

Bez wątpienia efektywna polityka konkurencji jest konieczna dla właściwego funkcjonowania otwartego i zintegrowanego rynku.5 Stwierdzenie to dotyczy zarów-

4 Kryteria kopenhaskie zostały określone przez Radę Europejską na spotkaniu 21-22 czerw-ca 1993 roku. w Kopenhadze. Spotkania Rady Europejskiej 1993-2002. Wybór dokumentów. ,,Moni-tor Integracji Europejskiej” 2002, nr 33 (wydanie specjalne), s. 7.

5 N. Nugent: The Government and politics of the European Community, Basingstoke-Lon-

10 Tomasz Kubin

no rynku w pojedynczym państwie, jak i wspólnego rynku w grupie państw – tak jak ma to miejsce w UE. Gdyby bowiem zupełnie zrezygnować z regulowania i czuwa-nia nad konkurencją, to rezultatem takiej postawy najpewniej byłoby zdominowanie rynku danego towaru czy usługi przez jedno przedsiębiorstwo (monopol) albo kil-ka takich firm (oligopol), czy też różnego rodzaju zmowy tych przedsiębiorstw po-dejmowane w celu maksymalizacji swoich zysków kosztem konsumentów. W re-zultacie, w pełni konsekwentne stosowanie zasady nieingerencji państwa w rynek zgodnie z poglądem, że wolny rynek bez ingerencji władz publicznych działa efek-tywniej, najpewniej doprowadziłoby do zaprzeczenia zasady swobodnej konkuren-cji na wolnym rynku. W związku z tym różnego rodzaju ustawodawstwo antymo-nopolowe i tworzenie instytucji czuwających nad prawidłowym funkcjonowaniem wolnej konkurencji ma długą tradycję. Dlatego też, chociaż jak trafnie zauważa np. P. S. R. F. Mathijsen, wspólny rynek oznacza, że podmioty na nim działające robią to przy wykorzystaniu tylko własnych zasobów oraz na swoje własne ryzyko,6 to oczywiście należy także zgodzić się ze stwierdzeniem, że ,,idealna konkurencja”, w której mamy do czynienia z ,,równowagą pomiędzy popytem i podażą zapewniają-cą jednocześnie maksimum efektywności jest z wielu powodów niemożliwa do osią-gnięcia i konieczne jest podejście bardziej zniuansowane i pragmatyczne”.7

Oprócz czuwania nad właściwym funkcjonowaniem konkurencji państwo, poprzez różne swoje instytucje, także samo wspiera poszczególne przedsiębiorstwa, branże czy sektory gospodarki. Pomoc państwa przedsiębiorstwom może wynikać z wielu przyczyn. Może być ona np. rezultatem przekonania, że funkcjonowanie jakiegoś przedsiębiorstwa lub też jakiejś branży leży w interesie państwa i/lub spo-łeczeństwa i że należy je wspierać, nawet gdy jest to nieuzasadnione ze stricte eko-nomicznego punktu widzenia, ale ma wpływ np. na bezpieczeństwo państwa albo uważane jest za sprawę prestiżu. Podobnie rzecz wygląda w odniesieniu do pomocy dla przedsiębiorstw czy też branż zlokalizowanych w określonym miejscu, w którym ich trudności lub nawet upadek mogłyby mieć negatywne skutki społeczne np. duży wzrost bezrobocia. Inną przyczyną może być dążenie do ochrony nowopowstającego przedsiębiorstwa lub sektora gospodarki przed konkurencją, bez której to ochrony dana firma lub firmy nie przetrwałyby na rynku natomiast, dzięki takiemu wsparciu, po jakimś czasie firma lub branża będzie mogła funkcjonować już bez takiej pomo-cy, co w dłuższej perspektywie przyczyni się do zwiększenia konkurencji na da-nym rynku. Jeszcze inna możliwa przesłanka pomocy państwa przedsiębiorstwom to chęć wsparcia eksportu i poprawy bilansu handlowego jakiegoś kraju. Za różnymi formami pomocy organów władz publicznych przedsiębiorstwom mogą stać tak-że przesłanki polityczne i pomoc taka może być motywowana np. chęcią poprawy czy umocnienia relacji z innymi państwami.

don 1994, s. 252. 6 P. S. R. F. Mathijsen: A guide to European Union Law, London 1995, s. 251 7 S. Weatherill, P. Beaumont: EU Law, London 1999, s. 784.


Najogólniej więc, jak wskazuje np. P. S. R. F. Mathijsen, przesłankami po-mocy państwa przedsiębiorstwom jest to, że pewne cele gospodarcze czy społeczne nie mogą być osiągnięte tylko w rezultacie wolnej gry sił rynkowych albo też nie mogą one być osiągnięte w akceptowanym okresie czasu lub też bez niemożliwych do przyjęcia skutków społecznych. Dlatego też od początku procesu integracji w ra-mach Wspólnot Europejskich (a później UE) w traktatach je stanowiących znalazły się zapisy, zgodnie z którymi w pewnych okolicznościach pomoc państwa przed-siębiorstwom jest uważana, a w pewnych może być uznana za zgodną z regułami rynku wewnętrznego.8 Inny powód uzasadniający istnienie określonych zasad regu-lujących pomoc publiczną to ograniczenie możliwości swoistej rywalizacji państw w przyznawaniu różnego rodzaju pomocy po to, aby wspomóc jakieś własne, ,,na-rodowe” firmy.

Warto w tym miejscu jeszcze zauważyć, że pomoc państwa może być udzie-lana w bardzo różnych formach; można tutaj wymienić np. dotacje (pieniężne lub rzeczowe), nieodpłatne lub poniżej cen rynkowych przekazywanie nierucho-mości, na których mają zostać podjęte inwestycje, ułatwienia w nabywaniu takich nieruchomości, udzielanie kredytów (lub przyznawanie poręczeń kredytowych) oprocentowanych poniżej ceny kredytu dostępnego na rynku, stosowanie różnego rodzaju preferencji podatkowych – zwolnień lub zniżek podatków płaconych przez przedsiębiorstwa objęte pomocą, zwolnienia lub obniżki stawek składek na ubezpie-czenie społeczne, zakup akcji danego przedsiębiorstwa, finansowanie lub współfi-nansowanie wydatków na badania i rozwój, szkolenie pracowników, preferowanie danego przedsiębiorstwa lub ich grupy przy przetargach na zamówienia publiczne itp. Wszystkie tego rodzaju formy pomocy w ostatecznym rozrachunku wpływają na obniżenie kosztów funkcjonowanie przedsiębiorstwa, co z kolei umożliwia ob-niżenie cen produkowanych dóbr lub świadczonych usług, a w rezultacie ułatwia konkurowanie na rynku z innymi przedsiębiorstwami.

Pomoc publiczna w traktacie ustanawiającym Europejską Wspólnotę Gospodarczą

W prawie pierwotnym UE (WE) nie zdefiniowano pomocy publicznej. Rozu-mienie tego pojęcia zawarto w aktach prawa pochodnego; np. w decyzji Komisji WE dotyczącej pomocy państwa kierowanej do przedsiębiorstw przemysłu górniczego z 1986 roku. w art. 1 ust. 2 stwierdzono, że pomoc publiczna ,,obejmuje pomoc udzielaną przez władze centralne, regionalne lub lokalne oraz wszelkie formy po-mocy w ramach działań finansowych podejmowanych przez władze Państw Człon-kowskich [...], które nie mogą być uznane za typowe ryzyko kapitałowe zgodnie ze standardami działań przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej”.9

8 P. S. R. F. Mathijsen: A guide to..., s. 252 9 Commission Decision No 2064/86/ECSC of 30 June 1986 establishing Community rules for

12 Tomasz Kubin

W późniejszej decyzji Komisji WE10 dotyczącej tej samej gałęzi gospodarki w art. 1 ust. 2, 3 i 4 stwierdzono, że pomoc publiczna obejmuje:

,,wszelkie bezpośrednie lub pośrednie środki lub wsparcie udzielane prze • władze publiczne dotyczące produkcji, marketingu lub handlu zagranicz-nego, nawet jeśli nie pochodzą one z budżetów podmiotów publicznych i które dają przewagę ekonomiczną przedsiębiorstwom [...] dzięki reduk-cji kosztów, które normalnie musiałyby one ponieść”;obniżenie obowiązkowych kosztów przedsiębiorstw skutkujące bezpo-• średnimi lub pośrednimi korzyściami bez względu na to, czy jest to dzia-łanie państwa czy też podmiotów prywatnych lub publicznych działają-cych w imieniu państwa;środki zawarte w działaniach finansowych dotyczących przedsiębiorstw, • które nie są standardowymi praktykami w gospodarce rynkowej.

Dla lepszego zobrazowania tego, co rozumiane bywa pod pojęciem pomocy publicznej warto przytoczyć także wyjaśnienie tego pojęcia zawartego w polskiej ustawie dotyczącej pomocy publicznej właśnie.11 Znajdujemy tam zapis, zgodnie z którym pomoc publiczna to ,,przysporzenie korzyści finansowych określonemu przedsiębiorcy w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej. Przysporzenie takie stanowi pomoc, jeżeli: jest realizowane bezpośrednio z krajo-wych środków publicznych lub z takich środków przekazanych innym podmiotom albo pomniejsza lub może pomniejszyć te środki oraz narusza lub grozi naruszeniem konkurencji przez uprzywilejowanie niektórych przedsiębiorców lub produkcji nie-których towarów” (art. 2 ust. 1).

Przytaczając jeszcze definicję z literatury przedmiotu, pomocą publiczną można określić jako ,,każdy rodzaj świadczenia na rzecz osób fizycznych lub praw-nych, którego te osoby same nie mogłyby na wolnym rynku pozyskać lub mogłyby pozyskać na gorszych warunkach”.12

Wspólna polityka konkurencji, a w jej ramach reguły udzielania pomo-cy publicznej przedsiębiorstwom, jest jedną z polityk UE (WE) funkcjonujących od początku powstania Wspólnot Europejskich. Od razu można też w tym miejscu stwierdzić, że zmiany postanowień traktatowych dotyczących zagadnienia pomocy publicznej, jakie nastąpiły od momentu zawarcia traktatu ustanawiającego Europej-ską Wspólnotę Gospodarczą (EWG) do chwili obecnej, są stosunkowo niewielkie.

State aid to the coal industry, ,,Official Journal” L 177, 1.7.1986. 10 Commission Decision No 3632/93/ECSC of 28 December 1993 establishing Community

rules for State aid to the coal industry, ,,Official Journal” L 329, 30.12.1993.11 Ustawa z dnia 27 lipca 2002 r. o warunkach dopuszczalności i nadzorowaniu pomocy

publicznej dla przedsiębiorców, ,,Dziennik Ustaw” 2002, nr 141, poz. 1177.12 F. Emmert, M. Morawiecki, Prawo europejskie, Warszawa-Wrocław 2002, s. 417. Zob.

Też inne definicje pomocy publicznej zawarte w prawie pochodnym WE: A. Fornalczyk: Rodzaje, formy i instrumenty pomocy publicznej w Unii Europejskiej i w Polsce [w:] A. Fornalczyk (red.): Po-moc publiczna dla przedsiębiorstw w Unii Europejskiej i w Polsce, Warszawa 1998, s. 13.


W traktacie EWG, w art. 3 lit. f, w celu realizacji zadań EWG była mowa o ustano-wieniu ,,systemu zapewniającego niezakłóconą konkurencję we wspólnym rynku.”13 Podstawy wspólnej polityki konkurencji w traktacie EWG zawarte były w art. 85-91, natomiast interesujące nas w niniejszym opracowaniu reguły pomocy publicznej przedsiębiorstwom w art. 92-94.

Zgodnie z ust. 1 art. 92 zasadniczo (,,z zastrzeżeniem innych postanowień” zawartych w traktacie EWG) wszelka pomoc przyznawana przez państwa człon-kowskie w jakiejkolwiek formie, która ,,zakłóca lub grozi zakłóceniem konkurencji poprzez sprzyjanie niektórym przedsiębiorstwom lub produkcji niektórych towa-rów, jest niezgodna ze wspólnym rynkiem w zakresie, w jakim wpływa na wymianę handlową między Państwami Członkowskimi”. Tak więc zgodnie z przytoczonym zapisem, pomoc niezgodna ze wspólnym rynkiem cechuje się selektywnością (przy-znaniem pewnych korzyści tylko niektórym przedsiębiorstwom), z tym, że zakłóca konkurencję oraz, że wpływa na handel pomiędzy państwami WE (UE).

W kolejnym fragmencie przytoczonego wyżej artykułu zawarto jednak za-strzeżenie, że nie każda pomoc państwa jest niezgodna z rynkiem wewnętrznym. I tak, zgodnie z ust. 2 art. 92, zgodna ze wspólnym rynkiem jest:

,,pomoc o charakterze socjalnym przyznawana indywidualnym konsu-a) mentom, pod warunkiem, że jest przyznawana bez dyskryminacji zwią-zanej z pochodzeniem produktów;pomoc mająca na celu naprawienie szkód spowodowanych klęskami ży-b) wiołowymi lub innymi zdarzeniami nadzwyczajnymi;pomoc przyznawana gospodarce niektórych regionów RFN dotkniętych c) podziałem Niemiec w zakresie, w jakim jest niezbędna do skompenso-wania niekorzystnych skutków gospodarczych spowodowanych tym po-działem”.

W przytoczonym powyżej ust. 2 art. 92 traktatu EWG zawarto więc przypad-ki, w których pomoc państwa jest zgodna z rynkiem wewnętrznym. Natomiast w ust. 3 tego samego artykułu wymienione były przypadki, w których pomoc organów władz publicznych za zgodną z rynkiem wewnętrznym może zostać uznana. Mogło tak się stać w następujących przypadkach udzielania pomocy:

,,pomoc przeznaczona na sprzyjanie rozwojowi gospodarczemu regionów, a) w których poziom życia jest nienormalnie niski lub regionów, w których istnieje poważny stan niedostatecznego zatrudnienia; pomoc przeznaczona na wspieranie realizacji ważnych projektów stano-b) wiących przedmiot wspólnego europejskiego zainteresowania lub ma-jąca na cele zaradzenie poważnym zaburzeniom w gospodarce Państwa Członkowskiego;pomoc przeznaczona na ułatwianie rozwoju niektórych działań gospo-c) darczych lub niektórych regionów gospodarczych, o ile nie zmienia wa-

13 Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą, t. 1, Warszawa 2004.

14 Tomasz Kubin

runków wymiany handlowej w zakresie sprzecznym ze wspólnym intere-sem”. W tym miejscu w traktacie EWG znajdował się też zapis, zgodnie z którym ,,wszelka pomoc dla przemysłu stoczniowego, według stanu z dnia 1 stycznia 1957 roku, jest – w tym zakresie, w jakim zastępowa-ła ona jedynie brak ochrony celnej – stopniowo zmniejszana z zacho-waniem tych samych warunków, które odnoszą się do znoszenia ceł”, uwzględniając jednak postanowienia traktatu EWG dotyczące wspólnej polityki handlowej wobec państw trzecich;inne kategorie pomocy, jakie Rada może określić decyzją stanowiąc d) większością kwalifikowaną, na wniosek Komisji”.

Tak więc na podstawie art. 92 ust. 3 wyróżniono trzy kategorie pomocy, jaka może być udzielona przez władze publiczne: pomoc regionalna (udzielana regionom o odpowiednio niskim poziomie zamożności), pomoc udzielana różnym branżom na podstawie tzw. przepisów horyzontalnych14 (pomoc dla małych i średnich przed-siębiorstw, pomoc przeznaczona na działania na rzecz wzrostu zatrudnienia, pomoc szkoleniowa, pomoc na badania, rozwój i innowacje, pomoc na działania mające na celu ochronę środowiska i walkę ze zmianami klimatu, pomoc dla przedsiębiorstw znajdujących się w trudnej sytuacji) oraz pomoc określonym branżom na podstawie tzw. przepisów sektorowych15 (pomoc dla takich sektorów jak: rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo, transport, górnictwo, energetyka, przemysł stoczniowy, usługi poczto-we, publiczne radio i telewizja, kinematografia).

Należy w tym miejscu także zauważyć, że w orzecznictwie Trybunału Spra-wiedliwości UE dotyczącym stosowania tego artykułu decydujące znaczenie ma efekt udzielnej pomocy a nie jej forma. Przyjęta więc została szeroka definicja po-mocy, obejmująca oczywiście bezpośrednie płatności finansowe, ale także takie for-my jak ulgi podatkowe, preferencyjne kredyty, subsydia inwestycyjne itp. Pomoc państwa w takim rozumieniu może mieć więc formę ,,pozytywną” i polegać na przy-znawaniu pewnych korzyści jak np. subsydiów, ale może również polegać na tym, że redukuje się albo zupełnie zwalnia przedsiębiorstwa z pewnych ciężarów, jakie w normalnych warunkach musiałby one ponosić na rzecz państwa. Inną bardzo waż-ną w tym kontekście kwestią jest także to, że szeroko rozumiane jest tutaj również pojęcie ,,państwa” i obejmuje ono lokalne i regionalne organy władz państwowych oraz inne podmioty znajdujące się pod kontrolą państwa.16

Kompetencje kontroli pomocy udzielanej przedsiębiorstwom przez państwa EWG od początku procesu integracji przypisane były Komisji. Art. 93 ust. 1 trakta-tu EWG stanowił, że Komisja, we współpracy z państwami Wspólnoty, ,,stale bada systemy pomocy” istniejące w tych państwach oraz, że ,,proponuje im ona stosowne

14 A. Jurkiewicz: Pomoc państwa [w:] A. Łazowski (red.): Unia Europejska. Prawo instytu-cjonalne i gospodarcze, Warszawa 2007, s. 1094.

15 Tamże, s. 1109. 16 S. Weatherill, P. Beaumont: EU Law..., s. 1019-1020.


środki konieczne ze względu na stopniowy rozwój lub funkcjonowanie wspólnego rynku”. Zgodnie z art. 93 ust. 2 jeśli Komisja stwierdzi, ,,po wezwaniu zaintereso-wanych stron do przedstawienia uwag, że pomoc przyznana przez Państwo lub przy użyciu zasobów państwowych nie jest zgodna ze spólnym rynkiem w rozumieniu art. 92, lub że pomoc ta jest nadużywana, decyduje o zniesieniu lub zmianie tej pomo-cy przez dane Państwo w terminie, który ona określa”. Jeśli dane państwo nie zasto-sowałoby się do takiej decyzji w wyznaczonym terminie, to Komisja lub jakiekolwiek inne zainteresowane państwo UE może wnieść sprawę bezpośrednio do Trybunału Sprawiedliwości. Jednakże, na wniosek państwa członkowskiego, Rada może zadecy-dować (stanowiąc jednomyślnie), że pomoc, którą to państwo przyznaje lub zamierza przyznać jest zgodna ze wspólnym rynkiem – na zasadzie odstępstw od art. 92 TFUE lub rozporządzeń przewidzianych w art. 94 traktatu EWG ,,jeśli wyjątkowe okolicz-ności uzasadniają taką decyzję. Jeśli w odniesieniu do danej pomocy Komisja wsz-częła procedurę przewidzianą w ust. 1 art. 93, wystąpienie zainteresowanego Państwa z wnioskiem skierowanym do Rady powoduje zawieszenie tej procedury do czasu zajęcia stanowiska przez Radę. Jednakże, jeśli Rada nie zajmie stanowiska w terminie trzech miesięcy od wystąpienia z wnioskiem, Komisja wydaje decyzję w sprawie”.

Kontrola udzielania pomocy publicznej była w EWG (i jest tak do tej pory) oparta na zasadzie kontroli tej pomocy ex ante, czyli przed jej przyznaniem. Stanowił o tym art. 93 ust. 3: ,,Komisja jest informowana, w czasie odpowiednim do przedsta-wienia swych uwag, o wszelkich planach przyznania lub zmiany pomocy. Jeśli uzna-je ona, że plan nie jest zgodny ze wspólnym rynkiem w rozumieniu art. 92, wszczyna ona bezzwłocznie procedurę przewidzianą w ustępie 2. Dane Państwo Członkowskie nie może wprowadzać w życie projektowanych środków dopóki procedura ta nie doprowadzi do wydania decyzji końcowej”.

Ostatni artykuł traktatu EWG regulujący sprawy pomocy publicznej – art. 94 – mówił, że ,,Rada, stanowiąc większością kwalifikowaną na wniosek Komisji, może wydać wszelkie właściwe rozporządzenia w celu zastopowania art. 92 i 93 oraz w szczególności może określić warunki stosowania art. 93 ust. 3 i kategorie pomocy zwolnione z tej procedury”.

Zmiany regulacji dotyczących pomocy publicznej w Unii Europejskiej (WE) po traktacie EWG

Jednolity Akt Europejski (podpisany 17 i 28 lutego 1986 roku.; wszedł w ży-cie 1 lipca 1987 roku.) nie wprowadzał żadnych zmian do tych zapisów traktatu EWG, które dotyczyły pomocy przedsiębiorstwom przez państwa członkowskie Wspólnot. Pewne, stosunkowo niewielkie, modyfikacje w tej sferze wprowadzone zostały dopiero na mocy traktatu o Unii Europejskiej (podpisany został 7 lutego 1992 roku, a wszedł w życie 1 listopada 1993 roku.). Na mocy art. G num. 18) TUE w art. 92 ust. 3 – mówiącym o tym, kiedy pomoc państwa przedsiębiorstwom może

16 Tomasz Kubin

zostać uznana za zgodną z rynkiem wewnętrznym – dodano jeszcze jedną okolicz-ność: ,, pomoc przeznaczona na wspieranie kultury i zachowanie dziedzictwa kul-turowego, o ile nie zmienia warunków wymiany handlowej i konkurencji w Unii w zakresie sprzecznym ze wspólnym interesem” i oznaczoną ją literą d). Dotychcza-sowa lit. d) otrzymała oznaczenie e). Zmieniony został także art. 94, a modyfikacja ta polegała na tym, że Rada, przed wydaniem rozporządzeń, o których mowa w tym artykule, musiała odtąd konsultować się z Parlamentem Europejskim (art. G num. 19) ).17 Zmiana ta wpisywała się w trwałą, znajdującą swój wyraz także w traktacie o UE, tendencję polegającą na zwiększaniu kompetencji i znaczenia PE w systemie instytucjonalnym UE (WE).

Kolejne, chociaż bardzo niewielkie, zmiany w postanowieniach dotyczących pomocy przedsiębiorstwom, udzielnym przez państwa UE, wprowadzone zostały na mocy traktatu z Amsterdamu (TA; podpisany został 2 października 1997 roku, a wszedł w życie 1 maja 1999 roku). Po pierwsze, zgodnie z art. 6 num. 51) TA, z art. 92 ust. 3 usunięto zdanie dotyczące pomocy dla przemysłu stoczniowego. Po drugie, w związku z całościową zmianą i uporządkowaniem numeracji artykułów traktatów o UE i WE dokonaną na podstawie art. 12 ust. 1 TA, zmieniły się także nu-mery artykułów w których zawarte są zapisy dotyczące pomocy państwa. Tak więc, dotychczasowe art. 92-94 TWE po wejściu w życie TA nosiły numery 87-89.18

W ostatnim traktacie przed traktatem z Lizbony – z Nicei (podpisany został 26 lutego 2001 roku, a wszedł w życie 1 lutego 2003 r.) – żadne zmiany postanowień dotyczących pomocy państwa udzielanej przedsiębiorstwom nie zostały dokonane.

Aktualne postanowienia traktatowe UE dotyczące pomocy publicznej (po wejściu w życie Traktatu z Lizbony)

Jak to zostało wspomniane, zagadnienie pomocy władz publicznych przedsię-biorstwom jest częścią wspólnej polityki konkurencji UE. Aktualnie, zgodnie z art. 3 Traktatu o funkcjonowaniu UE (TFUE),19 w zakresie ,,ustanawiania reguł konkurencji niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego” UE ma kompetencje wyłączne. W odniesieniu do tej wspólnej polityki jaką jest rynek wewnętrzny w ogóle UE dzieli kompetencje z jej państwami członkowskimi (art. 4 ust. 2, lit. a TFUE). W ramach polityki konkurencji20 mamy do czynienia z prawodawstwem regulującym trzy grupy

17 Traktat o Unii Europejskiej, t. 7, Warszawa 2004.18 Traktat z Amsterdamu zmieniający Traktat o Unii Europejskiej, traktaty ustanawiające

Wspólnoty Europejskie i niektóre związane z nimi akty, t. 10, Warszawa 2004. 19 Wersja skonsolidowana Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, ,,Dziennik Urzędo-

wy Unii Europejskiej”, C 115, 9.5.2008.20 Szerzej na temat polityki konkurencji UE (WE) oraz pomocy publicznej wraz z omówie-

niem najważniejszych dla niej aktów prawa pochodnego oraz orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości UE np.: T. Skoczny: Podstawy i zakres wspólnotowego prawa konkurencji [w:] J. Barcz (red.) Prawo


zagadnień: relacje pomiędzy samymi przedsiębiorstwami, relacje pomiędzy przedsię-biorstwami a konsumentami oraz relacje organów władz publicznych z przedsiębior-stwami. W rezultacie, wspólna polityka konkurencji UE obejmuje przede wszystkim takie zagadnienia jak: zakaz karteli (czyli zakaz zawierania przez przedsiębiorstwa wszelkich porozumień i stosowania praktyk naruszających lub zniekształcających zasady konkurencji pomiędzy przedsiębiorstwami), zakaz nadużywania przez przed-siębiorstwa tzw. pozycji dominującej na rynku jakiegoś towaru i/lub usługi, kontrola przez instytucje UE (WE) połączeń (fuzji) przedsiębiorstw oraz interesujące nas w ni-niejszym opracowaniu zagadnienie pomocy państwa przedsiębiorstwom.

W chwili obecnej, po wejściu w życie Traktatu z Lizbony21 (co nastąpiło 1 grudnia 2009 roku; traktat ten został podpisany 13 grudnia 2007 roku) wprowadza-jącego zmiany do Traktatu o Unii Europejskiej22 i Traktatu ustanawiającego Wspól-notę Europejską wraz ze zmianą (wynikającą ze zmiany charakteru prawnego UE) nazwy tego dokumentu na Traktat o funkcjonowaniu UE (TFUE), regulacje doty-czące polityki konkurencji zawarte są w Tytule VII (,,Wspólne reguły w dziedzinie konkurencji, podatków i zbliżenia ustawodawstw”) rozdziale 1 (,,Reguły konkuren-cji”) TFUE. Sekcja 1 tego rozdziału, nosząca tytuł ,,Reguły mające zastosowanie do przedsiębiorstw”, zawiera przepisy dotyczące polityki konkurencji na wspólno-towym rynku wewnętrznym (art. 101-106). Natomiast zasady regulujące kwestie pomocy przedsiębiorstwom przez organy władz publicznych zawarte są w sekcji 2 ww. rozdziału noszącej tytuł ,,Pomoc przyznawana przez Państwa” (art. 107-109).

Zmiany, jakie w tej kwestii wprowadzone zostały na mocy Traktatu z Lizbo-ny są niewielkie. Po pierwsze, dla porządku należy zwrócić uwagę na zmianę nume-rów artykułów – dotychczasowe art. 87-89 dotyczące pomocy przyznawanej przez państwa mają teraz numery 107-109. Po drugie, do lit. c w ust. 2 art. 107 (dawny art. 87), gdzie mowa jest o pomocy niektórym regionom RFN dotkniętym podziałem Niemiec dodano zdanie, że pięć lat po wejściu w życie TL Rada, na wniosek Komi-

Unii Europejskiej, Warszawa 2004, s. 693-802, J. Justyński: Podstawy prawa polityk gospodarcz-cyh Unii Europejskiej na tle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, Toruń 2004, s. 155-198, M. Sendrowicz: Prawo konkurencji [w:] A. Łazowski (red.): Unia Europejska...., s. 1003-1058, A. Jurkiewicz: Pomoc państwa..., s. 1058-1131, T. Skoczny (wyb. i oprac.): Prawo konkurencji Wspólnoty Europejskiej. Źródła, t. 1-2, Warszawa 2002, A. Jurkowska, T. Skoczny (oprac. i wprow.): Prawo konkurencji Wspólnoty Europejskiej. Orzecznictwo, t.1-3, Warszawa 2004-2006, P. Pełka: M. Stasiak: Pomoc publiczna dla przedsiębiorców w Unii Europejskiej, Warszawa 2002, O. Lissow-ski: Pomoc publiczna dla przedsiębiorców. Regulacje Unii Europejskiej i polskie, t. 1(Kierunki zmian-priorytety-dokumenty), Poznań 2004, S. Weatherill, P. Beaumont: EU Law..., s. 784-882 i 939-966, F. Madl: The law of the European Economic Community, Budapest 1978, s. 109-181, P.S.R.F. Mathij-sen: A guide to..., s. 215-251,

21 Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspól-notę Europejską, ,,Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej” C 306 z 17.12.2007.

22 Wersja skonsolidowana Traktatu o Unii Europejskiej, ,,Dziennik Urzędowy Unii Europej-skiej” C 115 z 9.5.2008.

18 Tomasz Kubin

sji, może zadecydować o uchyleniu zapisu tej litery. Po trzecie, w ust. 3 lit. a art. 107, mówiącym o tym, że za zgodną z rynkiem wewnętrznym może zostać uznana pomoc regionom, w którym mamy do czynienia z niskim poziomem życia lub zatrudnienia dodano zapis, że możliwość taka dotyczy także kilku terytoriów wyspiarskich Fran-cji, Hiszpanii i Portugalii (patrz przypis 23). I po czwarte, w art. 108 dodano nowy ustęp, na podstawie którego Komisja może przyjąć rozporządzenia dotyczące tych kategorii pomocy państwa, w odniesieniu do których Rada postanowiła, że mogą one zostać zwolnione z procedury informowania Komisji o planach udzielenia po-mocy przedsiębiorstwom przez państwo.

Reasumując i czyniąc rzecz bardziej przejrzystą, po uwzględnieniu wszyst-kich zmian dokonanych od czasu wejścia w życie traktatu EWG, postanowienia do-tyczące pomocy udzielanej przedsiębiorstwom przez państwa UE są następujące.

Zgodnie z ust. 1 art. 107 (,,z zastrzeżeniem innych postanowień” zawartych w TUE i TFUE) wszelka pomoc przyznawana przez państwa członkowskie UE w jakiejkolwiek formie, która ,,zakłóca lub grozi zakłóceniem konkurencji poprzez sprzyjanie niektórym przedsiębiorstwom lub produkcji niektórych towarów, jest nie-zgodna z rynkiem wewnętrznym w zakresie, w jakim wpływa na wymianę handlową między Państwami Członkowskimi”.

W kolejnym fragmencie tego artykułu zastrzeżono, że nie każda pomoc pań-stwa jest niezgodna z rynkiem wewnętrznym. I tak, zgodnie z ust. 2 art. 107 zgodna z rynkiem wewnętrznym jest:

,,pomoc o charakterze socjalnym przyznawana indywidualnym konsu-a) mentom, pod warunkiem, że jest przyznawana bez dyskryminacji zwią-zanej z pochodzeniem produktów;pomoc mająca na celu naprawienie szkód spowodowanych klęskami ży-b) wiołowymi lub innymi zdarzeniami nadzwyczajnymi;pomoc przyznawana gospodarce niektórych regionów RFN dotkniętych c) podziałem Niemiec w zakresie, w jakim jest niezbędna do skompensowa-nia niekorzystnych skutków gospodarczych spowodowanych tym podzia-łem”. Jak wspomniano, nowością wprowadzoną na mocy TL jest dodane do przytoczonego w lit. c zapisu, że pięć lat po wejściu w życie TL ,,Rada, na wniosek Komisji, może przyjąć decyzję uchylającą niniejszą literę”.

Natomiast w ust. 3 tego samego art. wymienione są przypadki, w których pomoc organów władz publicznych za zgodną z rynkiem wewnętrznym może zostać uznana. Może tak się stać w następujących przypadkach udzielania pomocy:

,,pomoc przeznaczona na sprzyjanie rozwojowi gospodarczemu re-a) gionów, w których poziom życia jest nienormalnie niski lub regionów, w których istnieje poważny stan niedostatecznego zatrudnienia, jak rów-nież regionów, o których mowa w art. 349, z uwzględnieniem ich sytuacji strukturalnej, gospodarczej i społecznej;23

23 W art. 349 TFUE wymienione zostały następujące regiony: Gwadelupa, Gujana Francu-


pomoc przeznaczona na wspieranie realizacji ważnych projektów stano-b) wiących przedmiot wspólnego europejskiego zainteresowania lub ma-jąca na cele zaradzenie poważnym zaburzeniom w gospodarce Państwa Członkowskiego;pomoc przeznaczona na ułatwianie rozwoju niektórych działań gospo-c) darczych lub niektórych regionów gospodarczych, o ile nie zmienia wa-runków wymiany handlowej w zakresie sprzecznym ze wspólnym inte-resem;pomoc przeznaczona na wspieranie kultury i zachowanie dziedzictwa d) kulturowego, o ile nie zmienia warunków wymiany handlowej i konku-rencji w Unii w zakresie sprzecznym ze wspólnym interesem;inne kategorie pomocy, jakie Rada może określić decyzją, na wniosek e) Komisji”.

Art. 108 ust. 1 stanowi, że KE, we współpracy z państwami UE, ,,stale bada systemy pomocy” istniejące w tych państwach oraz że ,,proponuje im ona stosowne środki konieczne ze względu na stopniowy rozwój lub funkcjonowanie rynku we-wnętrznego”. Zgodnie z ust. 2 art. 108, jeśli KE stwierdzi, ,,po wezwaniu zaintere-sowanych stron do przedstawienia uwag, że pomoc przyznana przez Państwo przy użyciu zasobów państwowych nie jest zgodna z rynkiem wewnętrznym w rozumie-niu art. 107, lub że pomoc ta jest nadużywana, decyduje o zniesieniu lub zmianie tej pomocy przez dane Państwo w terminie, który ona określa”.Jeśli dane państwo nie zastosowałoby się do takiej decyzji w wyznaczonym terminie, to KE lub jakiekol-wiek inne zainteresowane państwo UE może wnieść sprawę do Trybunału Sprawie-dliwości UE.

Jednakże, na wniosek państwa UE Rada może zadecydować (stanowiąc jed-nomyślnie), że pomoc, którą to państwo przyznaje lub zamierza przyznać jest zgod-na z rynkiem wewnętrznym – na zasadzie odstępstw od art. 107 TFUE lub rozporzą-dzeń przewidzianych w art. 109 TFUE ,,jeśli wyjątkowe okoliczności uzasadniają taką decyzję. Jeśli w odniesieniu do danej pomocy Komisja wszczęła procedurą przewidzianą w ust. 1 art. 108, wystąpienie zainteresowanego Państwa z wnioskiem skierowanym do Rady powoduje zawieszenie tej procedury do czasu zajęcia sta-nowiska przez Radę. Jeśli Rada nie zajmie stanowiska w terminie trzech miesięcy od wystąpienia z wnioskiem, Komisja wydaje decyzję w sprawie”.

Art. 108 ust 3 TFUE potwierdza rolę KE w ocenie zgodności pomocy pu-blicznej z acquis – ,,Komisja jest informowana, w czasie odpowiednim do przed-stawienia swych uwag, o wszelkich planach przyznania lub zmiany pomocy. Jeśli uznaje ona, że plan nie jest zgodny ze wspólnym rynkiem w rozumieniu art. 107, wszczyna bezzwłocznie procedurę przewidzianą w ustępie 2. Dane Państwo Człon-kowskie nie może wprowadzać w życie projektowanych środków dopóki procedura ta nie doprowadzi do wydania decyzji końcowej”. ska, Martynika, Reunion, Saint-Barthelamy, Saint-Martin, Azory, Madera i Wyspy Kanaryjskie.

20 Tomasz Kubin

Kompetencje stanowienia aktów prawa pochodnego dotyczącego pomocy pu-blicznej odpowiednim organom UE przyznaje art. 109 TFUE: ,,Rada, na wniosek Ko-misji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim, może wydać wszelkie właściwe rozporządzenia w celu zastosowania art. 107 i 108, a w szczególności może określić warunki stosowania art. 108 ust. 3 i kategorie pomocy zwolnione z tej procedury”.

Przytoczone wyżej postanowienia traktatowe, dotyczące pomocy publicznej, określają zasady i stanowią ogólne ramy tej wspólnej polityki UE. Szczegółowe ure-gulowania zawarte są w wielu aktach prawa pochodnego. Do najważniejszych i obo-wiązujących w chwili obecnej należą:

r• ozporządzenie Rady (WE) nr 994/98 z 7 maja 1998 roku24, na podsta-wie którego KE ma możliwość przyjmowania rozporządzeń o wyłącze-niach grupowych w odniesieniu do pomocy publicznej. W tych rozpo-rządzeniach KE ma prawo uznać niektóre kategorie pomocy publicznej za zgodne z postanowieniami traktatowymi, przy zastrzeżeniu spełnienia określonych warunków co oznacza, że pomoc taka nie wymaga wcze-śniejszego zgłoszenia i zgody KE; rozporządzenie Komisji (WE) nr 800/2008 z 6 sierpnia 2008 roku,• 25 (tzw. roz-porządzenie GBER), które zastąpiło wcześniejsze wspomniane wyżej roz-porządzenia o wyłączeniach grupowych, które ujednoliciło przepisy prawne dotyczące tej kwestii i w którym określono maksymalne pułapy pomocy pu-blicznej i warunki jej stosowania dla poszczególnych sektorów gospodarki, poniżej których to pułapów i przy spełnieniu jakich warunków rozporządze-nie to ma zastosowanie (tzn. pomoc ta nie musi być zgłaszana);rozporządzenie Komisji (WE) nr 1998/2006 z 15 grudnia 2006 roku• 26, tj. rozporządzenie porządkujące zasady stosowania reguły de minimis, czyli progu wartości pomocy publicznej (tzw. pomocy bagatelnej), poniżej któ-rej nie ma obowiązku jej zgłaszania (jako na tyle małej, że nie wpływa ona na wymianę handlową i nie zakłóca konkurencji na wspólnym rynku);rozporządzenie Rady (WE) nr 659/1999 z 22 marca 1999 roku• 27 (z póź-niejszymi zmianami), w którym zawarte zostały reguły proceduralne, ja-kie muszą być spełniane przy udzielaniu pomocy publicznej;

24 Rozporządzenie Rady (WE) nr 994/98 z dnia 7 maja 1998 r. dotyczące stosowania art. 92 i 93 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską do niektórych kategorii horyzontalnej pomocy państwa, ,,Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich” L 142 z 14.5.1998.

25 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 800/2008 z dnia 6 sierpnia 2008 r. uznające niektóre ro-dzaje pomocy za zgodne ze wspólnym rynkiem w zastosowaniu art. 87 i 88 Traktatu (ogólne rozporzą-dzenie w sprawie wyłączeń blokowych), ,,Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej” L 214 z 9.8.2008

26 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1998/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. w sprawie stoso-wania art. 87 i 88 Traktatu do pomocy de minimis, ,,Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej” L 379 z 28.12.2006.

27 Rozporządzenie Rady (WE) nr 659/1999 z dnia 22 marca 1999 r. ustanawiające szczegó-łowe zasady stosowania art. 93 Traktatu WE, ,,Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich” L 83 z 27.3.1999.


rozporządzenie KE (WE) nr 794/2004 z 21 kwietnia 2004 r.• 28 w sprawie wykonania ww. rozporządzenia Rady (WE) nr 659/1999;istotne z punktu widzenia tematu niniejszego opracowania – jako, że SSE • uznawane są za formę pomocy regionalnej – wytyczne KE dotyczące sto-sowania pomocy regionalnej w państwach UE w latach 2007-2013.29

Dla lepszej orientacji co do znaczenia pomocy publicznej w państwach UE w praktyce, warto przyjrzeć się poziomowi wydatków na ten cel. Wielkość pomocy publicznej udzielnej przez państwa UE w odniesieniu do PKB tych krajów nie jest zbyt duża. W poniższej Tabeli 1 przedstawiono dane (publikowane przez Dyrek-cję Generalną ds. konkurencji Komisji Europejskiej) dotyczące wysokości pomocy publicznej w państwach UE w latach 2002-2008, jako odsetka PKB. Dane te nie uwzględniają środków przyznanych w ramach pomocy w związku z kryzysem finan-sowym z ostatnich lat oraz pomocy kolejom.

Natomiast na poniższym Wykresie 1 przedstawiona została (źródło – rów-nież DG ds. konkurencji KE) wysokość pomocy publicznej jako % PKB całej UE w latach 1992-2008, z wyjątkiem pomocy kolejom, ale z uwzględnieniem pomocy udzielonej w związku z kryzysem finansowym. Widać na tym wykresie bardzo wy-raźny i gwałtowny wzrost wartości pomocy w 2008 roku, co oczywiście jest następ-stwem wsparcia publicznego mającego zapobiegać i ograniczyć skutki kryzysu.

Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce – podstawowe informacje

Jak wspomniano na wstępie niniejszego opracowania, zasady oraz warunki tworzenia SSE, zarządzania nimi oraz ich funkcjonowania w Polsce określone zo-stały w Ustawie z 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych30. Akt ten później był kilkakrotnie nowelizowany – 16 listopada 2000 roku,31 2 paź-dziernika 2003,32 23 czerwca 200633 oraz 30 maja 2008 roku.34 Pozostałe kwestie do-tyczące funkcjonowania SSE w Polsce określone zostały w rozporządzeniach Rady Ministrów – dotyczących wszystkich SSE oraz w kilkudziesięciu rozporządzeniach dotyczących każdej z SSE z osobna.35

28 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 794/2004 z dnia 21 kwietnia 2004 w sprawie wykonania rozporządzenia Rady (WE) nr 659/1999 ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania art. 93 Traktatu WE, ,,Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej” L 140 z 30.4.2004.

29 Wytyczne w sprawie krajowej pomocy regionalnej na lata 2007-2013, ,,Dziennik Urzędo-wy Unii Europejskiej” C 54 z 4.3.2006.

30 Dziennik Ustaw 1994, nr 123, poz. 600.31 Dziennik Ustaw 2000, nr 117, poz. 1228.32 Dziennik Ustaw 2003, nr 188, poz. 1840.33 Dziennik Ustaw 2006, nr 141, poz. 997. Tekst jednolity po tych zmianach: Dziennik Ustaw

2007, nr 42, poz. 274.34 Dziennik Ustaw 2008, nr 118, poz. 746.35 Wykaz tych rozporządzeń wraz z odsyłaczami do ich treści: http://www.mg.gov.pl/Przed-

siebiorcy/Specjalne+strefy+ekonomiczne/Prawo

22 Tomasz Kubin

Tabela 1. Wysokość pomocy publicznej w państwach UE w latach 2002-2008 (jako % PKB, z wyjątkiem pomocy kolejom

oraz pomocy udzielonej w związku kryzysem finansowym)

UE 27/Państwo 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

UE 27 0,7 0,6 0,6 0,6 0,6 0,5 0,5

Belgia 0,4 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 0,5

Bułgaria 0,5 0,8 0,3 0,1 0,1 1,4 1,3

Czechy 3,9 2,9 0,6 0,6 0,7 0,8 1,0

Dania 0,8 0,7 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8

Niemcy 1,1 0,8 0,8 0,7 0,8 0,6 0,6

Estonia 0,1 0,1 0,4 0,3 0,3 0,2 0,3

Irlandia 1,4 0,4 0,3 0,4 0,4 0,6 1,0

Grecja 0,3 0,5 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4

Hiszpania 0,6 0,6 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5

Francja 0,5 0,5 0,6 0,6 0,6 0,5 0,5

Włochy 0,5 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3

Cypr 3,3 2,3 1,6 1,4 0,6 0,7 0,7

Łotwa 0,4 0,5 0,6 1,1 1,3 1,0 0,9

Litwa 0,4 0,3 0,6 0,5 0,5 0,6 0,8

Luksemburg 0,4 0,4 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2

Węgry 1,1 1,3 2,3 2,8 2,1 1,8 2,4

Malta 4,4 2,1 3,7 3,6 2,8 2,4 2,0

Holandia 0,5 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4

Austria 0,3 0,5 0,4 0,5 0,7 0,4 0,5

Polska 0,4 3,0 1,4 0,8 0,8 0,6 1,0

Portugalia 0,9 0,9 0,9 0,9 0,9 1,3 0,9

Rumunia 1,6 1,6 2,1 0,5 0,6 1,2 0,6

Słowenia 0,5 0,6 0,9 0,7 0,7 0,6 0,7

Słowacja 0,3 0,4 0,6 0,6 0,5 0,4 0,5

Finlandia 1,2 1,3 1,3 1,3 1,3 1,2 1,1

Szwecja 0,2 0,5 0,9 1,0 1,0 0,9 0,9

Wielka Brytania 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2

Źródło: http://ec.europa.eu/competition/state_aid/studies_reports/expenditure.html#2


Wykres 1. Wysokość pomocy publicznej w UE w latach 1992-2008 (jako % PKB; z wyjątkiem pomocy kolejom)

0

0,5

1

1,5

2

2,5

1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

% PKB

Źródło: jak Tabela 1.

W chwili obecnej w Polsce funkcjonuje 14 SSE. Według informacji za-wartych w dokumencie pt. Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych,36 (wg. danych na dzień 31 grudnia 2009 roku) opublikowanym przez Ministerstwo Gospodarki RP w maju 2010 roku, SSE obejmują tereny położone w 129 miastach i 174 gminach, łączna powierzchnia SSE to ponad 12,6 tys. hekta-rów, który to obszar jest zagospodarowany w ponad 67%. Łączne nakłady inwesty-cyjne podjęte do końca 2009 roku we wszystkich SSE w Polsce przekroczyły wartość ok. 66,6 mld zł i funkcjonuje w nich ponad 208 tys. miejsc pracy. Wybrane dane o SSE w Polsce zawarto w Tabeli 2.

Około 69% zainwestowanego w SSE kapitału pochodzi z 5 krajów: Niemiec (17,92%), Polski (17,22%), USA (13,36%), Japonii (12,21%) i Włoch (7,97%). Na-stępne pięć państw, z których pochodzi najwięcej zainwestowanego w SSE kapitału to: Holandia, Francja, Korea Płd., Szwecja i Cypr. Jeśli chodzi o strukturę branżową inwestycji w SSE w Polsce, to największe nakłady kapitału zostały dokonane w dzia-le pod nazwą (wg. PKWiU) ,,pojazdy samochodowe (z wyłączeniem motocykli), przyczepy i naczepy” (26,2%), a następnie ,,wyroby z gumy i tworzyw sztucznych” (9,6%), ,,wyroby z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych” (9,0%), ,,wyroby metalowe gotowe, z wyłączeniem maszyn i urządzeń” (7,4%) oraz ,,kom-putery, wyroby elektroniczne i optyczne” (7,3%). Pierwszych pięciu największych pod względem wielkości inwestycji to: General Motors (Gliwice, Katowicka SSE, produkcja samochodów), Toyota (Wałbrzych, Wałbrzyska SSE, produkcja skrzyń przekładniowych oraz druga inwestycja w tej samej SSE w Jelczu Laskowicach, pro-dukcja silników diesla), Michelin (Olsztyn, Warmińsko-Mazurska SSE, produkcja opon) oraz Volkswagen (Polkowice, Legnicka SSE, produkcja silników samocho-

36 Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Ministerstwo Go-spodarki RP, Warszawa, maj 2010 r. http://www.mg.gov.pl/files/upload/7809/rapo.pdf

24 Tomasz Kubin

dowych). Inne znane firmy działające w SSE w Polsce to m.in. Fiat (Bielsko-Biała, Katowicka SSE, produkcja silników samochodowych), LG (Kobierzyce, Tarnobrze-ska SSE, produkcja paneli LCD), Gillette (Łódź, Łódzka SSE, produkcja maszynek do golenia), Isuzu (Tychy, Katowicka SSE, produkcja silników samochodowych).

Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce a zobowiązania międzynarodo-we Polski

Funkcjonowanie SSE w Polsce, jako forma pomocy publicznej, praktycznie od samego ich powstania było zagadnieniem, które miało także swoje znaczenie w gospodarczych relacjach międzynarodowych naszego kraju. Najbardziej oczywi-ście w kontekście dążenia Polski do członkostwa w UE; warunki dalszego działania SSE po wejściu Polski do UE były jedną z trudniejszych kwestii w trakcie negocja-cji akcesyjnych. Jednak zanim ta kwestia zostanie szerzej omówiona, należy wspo-mnieć, że zapisy dotyczące pomocy państwa przedsiębiorstwom znalazły się także w układzie stowarzyszeniowym Polski ze Wspólnotami Europejskimi z 1991 roku oraz w statucie Światowej Organizacji Handlowej (WTO).

Układ stowarzyszeniowy37 podpisany został 16 grudnia 1991 roku; jego część handlowa weszła w życie 1 marca 1992 roku, a całość 1 lutego 1994 roku. Art. 63 ust. 1 pkt. iii za niezgodne z ,,właściwą realizacją” tego układu, o ile może negatywnie wpły-wać na wymianę handlową Polski ze Wspólnotą, uznaje ,,wszelką pomoc publiczną, która zniekształca lub grozi zniekształceniem konkurencji przez faworyzowanie nie-których przedsiębiorstw lub produkcji niektórych towarów”. Postępowanie naruszające ww. zapis miało być prowadzone zgodnie z art. 85, 86 i 92 TWE (art. 63 ust. 2). Jedno-cześnie (na mocy art. 63 ust. 4 a) uznano, że w ciągu pierwszych pięciu lat po wejściu w życie tego traktatu wszelka pomoc publiczna stosowana przez polskie władze miała być oceniana z uwzględnieniem tego, że Polska miała być traktowana ,,jak obszar iden-tyczny z obszarami Wspólnoty, o których mowa a art. 92 ust. 3 lit. a TEWG”. Powołana na mocy układu stowarzyszeniowego Rada Stowarzyszenia mogła przedłużyć ten czas o kolejne okresy pięciu lat. Obydwie strony zobowiązane zostały także do corocznego informowania się o udzielonej pomocy publicznej (art. 63 ust. 4 a). W przypadku uzna-nia przez którąś ze stron, że jakieś działania drugiej strony są niezgodne z art. 63 ust. 1 mogła zastosować ,,odpowiednie środki po konsultacjach w ramach Rady Stowarzy-szenia lub po upływie 30 dni roboczych od wystąpienia o takie konsultacje”, przy czym środki te musiały być zgodne z odpowiednimi postanowieniami GATT (art. 63 ust. 6).

Należy w tym miejscu dodać, że (jak zwracają uwagę np. P. Pełka i M. Sta-siak) odwołanie w treści przytoczonego artykułu do stosownego zapisu TWE nie oznaczało jego bezpośredniego zastosowania – jako że Polska wtedy nie była oczy-

37 Układ Europejski ustanawiający stowarzyszenie między Rzecząpospolitą Polską z jed-nej strony a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi z drugiej strony. ,,Dziennik Ustaw” 1994, załącznik do nr 11, poz. 38.


wiście jeszcze członkiem WE (UE) i w takiej sytuacji znaczyłoby to, iż źródłem prawa w Polsce jest nieratyfikowana umowa międzynarodowa. Odniesienie to miało charakter ,,wyłącznie pomocniczy”.38

Natomiast w kontekście postanowień odpowiedniego załącznika do statu-tu WTO (Agreement on subsidies and countervailing measures39), istnienie SSE, w których mamy do czynienia ze stosowaniem ulg i/lub zwolnień podatkowych, należy uznać za formę subsydiów (art. 1.1 (a) (1) (ii) ). Aby dana strefa nie została uznana za formę subsydium podlegającym sankcjom, musi spełnić kilka warunków. Zgodnie z art. 8.2. (b) tego załącznika są one następujące:

strefa musi stanowić spójny geograficznie i wyraźnie zdefiniowany obszar;(i) w ustawie, przepisie lub innym oficjalnym dokumencie muszą być wska-(ii) zane naturalne i obiektywne kryteria stanowiące powody utworzenia stre-fy, wskazujące, że przyczyny te mają charakter trwały;kryteria te muszą zawierać wskaźniki rozwoju gospodarczego oparte (iii) na przynajmniej jednym z poniższych czynników:

PKB • per capita nie może być wyższy niż 85% średniej w danym kraju;stopa bezrobocia musi wynosić przynajmniej 110% średniej krajowej;•

mierzonych w okresie trzech lat.Wiele SSE w Polsce nie spełnia oczywiście tych warunków, np. z powodu

tego, że składają się z kilku odległych od siebie podstref, czasami znajdujących się w różnych województwach. Problem ten jest rozwiązywany w ten sposób, iż osobno notyfikuje się WTO utworzenie każdej z tych podstref lub też notyfikuje się je jako podmioty podlegające sankcjom subsydiów specyficznych.40 Nie są one zakazane i mogą być przedmiotem działań antysubwencyjnych ze strony WTO, w przypadku spowodowania szkodliwych skutków dla krajów członkowskich WTO (art. 5 oma-wianego dokumentu).

Pozytywna opinia Komisji Europejskiej dotycząca wniosku Polski o człon-kostwo w UE (przedstawiona 16 lipca 1997 roku) oraz zawarta w tym dokumencie rekomendacja rozpoczęcia z Polską negocjacji akcesyjnych, zaowocowała decyzją, Rady Europejskiej, zebranej na spotkaniu w Luksemburgu w dniach –15 grudnia 1997 roku, o otwarciu tych negocjacji. 26 stycznia Rada UE podjęła uchwałę, że ne-gocjacje rozpoczną się 30 marca 1998 roku Trwały one do grudnia 2002 roku, kiedy to na spotkaniu w Kopenhadze szefów państw i rządów krajów UE oraz przedsta-wicieli państw kandydujących przyjęto ostateczne ustalenia dotyczące warunków akcesji Polski oraz 9 innych państw.

Czynnikiem, który miał niebagatelne znaczenie, nie tylko dla negocjacji roz-wiązań dotyczących statusu SSE w Polsce po wejściu do UE, ale oczywiście dla ca-łych negocjacji, było to, że to Polska starała się o członkostwo w UE i w związku

38 P. Pełka, M. Stasiak: Pomoc publiczna..., s. 14. 39 http://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/24-scm.pdf40 A. Bazydło, M. Smętkowski: Specjalne strefy ekonomiczne – światowe..., s. 40.

26 Tomasz KubinTa

bela

2. W

ybra

ne d

ane

o SS

E w

Pol

sce

(sta

n na

dzi

eń 3

1 gr

udni

a 20

09 r.

)

Lp.

Naz

wa

stre

fy/

woj

ewód

ztw

o

Obs

zar

stre

fy

(w h

a)

Stop

ień

zago

spod

arow

ania

st

refy

(w %

)

Lic

zba

waż

nych

zezw

oleń

Poni

esio

nena

kład

yin

wes

tycy

jne

(w m

ln z

ł)

Udz

iał s

tref

yw

łącz

nych

nakł

adac

h(w

%)

Lic

zba

mie

jsc

prac

y(w

tys.)

Nak

łady

inw

esty

cyjn

ena

1 h

a(w

mln

zł)

Mie

jsca

prac

yna

1 h

a

1.K

amie

nnog

órsk

a/do

lnoś

ląsk

ie, w

ielk

opol

skie

368,

7851

,13

411

436,

22,

164

087

9,45

27

2.K

atow

icka

/ślą

skie

, opo

lski

e,

mał

opol

skie

1544

,18

64,3

719

216

025

,324

,07

40 7

2418

,17

46

3.K

ostrz

yńsk

o-Sł

ubic

ka/

lubu

skie

, zac

hodn

iopo

mor

skie

, w

ielk

opol

skie

1258

,33

62,5

110

63

332,

75,

0015

601

6,77

32

4.K

rako

wsk

a/m

ałop

olsk

ie,

podk

arpa

ckie

528,

8360

,49

541

564,

12,

358

594

6,33

35

5.Le

gnic

ka/d

olno

śląs

kie

457,

4968

,84

534

257,

66,

398

079

18,7

035

6.Łó

dzka

/łódz

kie,

wie

lkop

olsk

ie,

maz

owie

ckie

1162

,30

63,3

012

17

163,

810

,76

20 8

4410

,06

29

7.M

iele

cka/

podk

arpa

ckie

, m

ałop

olsk

ie, l

ubel

skie

998,

5373

,89

128

4 17

7,1

6,27

15 5

5811

,13

41


8.Po

mor

ska/

pom

orsk

ie, k

ujaw

sko-

pom

orsk

ie, z

acho

dnio

pom

orsk

ie12

20,1

170

,88

685

910,

18,

8719

500

7,33

24

9.Sł

upsk

a/po

mor

skie

, za

chod

niop

omor

skie

,w

ielk

opol

skie

401,

0959

,93

4776

9,1

1,16

2 38

34,

5814

10.

Star

acho

wic

ka/ś

wię

tokr

zysk

ie,

lube

lski

e m

azow

ieck

ie, o

pols

kie,

łó

dzki

e58

0,45

63,0

473

1 26

0,2

1,89

6 51

25,

4228

11.

Suw

alsk

a/po

dlas

kie,

maz

owie

ckie

, w

arm

ińsk

o-m

azur

skie

342,

7769

,03

531

376,

52,

075

026

11,7

043

12.

Tarn

obrz

eska

/pod

karp

acki

e,

maz

owie

ckie

, św

ięto

krzy

skie

, lu

bels

kie,

dol

nośl

ąski

e13

36,4

478

,69

115

5 45

9,4

8,20

23 3

357,

9434

13.

Wał

brzy

ska/

doln

oślą

skie

, op

olsk

ie, w

ielk

opol

skie

, lub

uski

e16

51,5

267

,77

141

11 2

19,8

16,8

528

473

10,6

427

14.

War

miń

sko-

Maz

ursk

a/m

azow

ieck

ie,

war

miń

sko-

maz

ursk

ie78

2,05

72,7

661

2 63

7,8

3,96

9 79

95,

5221

Raz

em12

632,

8767

,48

1253

66 5

89,7

100,

0020

8 51

510

,04

31

Źród

ło: O

prac

owan

ie w

łasn

e na

pod

staw

ie d

anyc

h za

war

tych

w: I

nfor

mac

ja o

real

izac

ji us

taw

y...

.

28 Tomasz Kubin

z tym to Polska musiała spełnić warunki członkostwa i dostosować swoje prawo do wymogów acquis communautaire. W związku z tym pozycja stron tych nego-cjacji – Polski oraz Wspólnot Europejskich – nie była taka sama, oczywiście na nie-korzyść naszego kraju. Innymi znaczącymi okolicznościami w tym kontekście był m.in. oczywisty fakt posiadania daleko większego doświadczenia w negocjacjach akcesyjnych przez negocjatorów unijnych, czy też możliwość wywierania presji na poszczególne kraje kandydujące w związku z różnym tempem prowadzenia przez nie negocjacji – negocjatorzy ze strony UE mogli dzięki temu, że niektóre państwa negocjowały szybciej, stosować swoisty nacisk na te kraje kandydujące, które z różnych względów nie chciały godzić się na rozwiązania przedstawiane przez negocjującą w imieniu WE Komisję. Z drugiej strony tym, co wzmacniało pozycję Polski był to, że pewnych okresowych wyłączeń z pełnego obowiązy-wania acquis communautaire chciała także strona unijna. Chodziło tutaj przede wszystkim o takie sprawy jak możliwość podejmowania pracy przez obywateli polskich w krajach UE po akcesji Polski, czy też wysokość tzw. dopłat bezpośred-nich dla polskich rolników.

Zagadnienie funkcjonowania w Polsce specjalnych stref ekonomicznych stanowiło część jednego z 31 rozdziałów negocjacyjnych (na jakie został podzie-lony cała materia podlegająca negocjacjom) pt. prawo konkurencji. Obok takich zagadnień jak: możliwość podejmowania pracy przez obywateli polskich w pań-stwach UE (w ramach rozdziału pt. swobodny przepływ osób), poziom tzw. do-płat bezpośrednich dla polskich rolników oraz maksymalne wielkości produkcji żywności w niektórych gałęziach rolnictwa (w ramach rozdziału pt. rolnictwo), możliwość zakupu nieruchomości w Polsce przez obywateli ,,starych” państw UE (w ramach rozdziału pt. swobodny przepływ kapitału), możliwość utrzymywania przez Polskę obniżonych stawek podatków pośrednich na niektóre towary i usługi (w ramach rozdziału pt. podatki), wysokość wpłat Polski do budżetu UE (w ra-mach rozdziału pt. finanse i budżet), czy też problemy dotyczące ochrony śro-dowiska (w ramach rozdziału pt. środowisko), kwestia dalszego funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych w Polsce po wejściu do UE należała do trudniej-szych zagadnień negocjacji.

Istota problemu dotyczącego SSE w kontekście członkostwa Polski w UE polegała na tym, że po pierwsze, udzielane działającym w tych strefach przedsię-biorstwom wsparcie było niezgodne z prawem wspólnotowym. Po drugie więc – pełne dostosowanie polskich przepisów dotyczących SSE do acquis communauta-ire od początku członkostwa Polski w UE mogłoby zostać uznane przez działające w SSE firmy za naruszenie praw nabytych i wiązać się z koniecznością wypłace-nia odszkodowań. Należy jednak także zwrócić w tym miejscu uwagę na to, że jak zauważa np. A. Ambroziak, w momencie tworzenia w Polsce SSE cały nasz kraj był traktowany jako obszar kwalifikujący się, zgodnie z postanowieniami TWE, do objęcia pomocą regionalną. Problemem było jednakże to, że SSE nie były two-


rzone w ramach polityki rozwoju regionalnego, a pomoc regionalna udzielana była w sprzeczności z dorobkiem prawnym UE.41

Stanowisko negocjacyjne Polski (dotyczące rozdziału pt. prawo konku-rencji) przedstawione zostało 29 stycznia 1999 roku. Negocjacje rozpoczęły się 19 maja 1999 roku i trwały aż do końca całego procesu negocjacji, formalnie koń-cząc się 13 grudnia 2002 roku.42 W tej części tego rozdziału, który dotyczył ochro-ny konkurencji w relacjach pomiędzy przedsiębiorstwami oraz pomiędzy przedsię-biorstwami a konsumentami, Polska od początku negocjacji deklarowała gotowość przyjęcia całości dorobku wspólnotowego z chwilą przystąpienia do UE. Natomiast o tzw. okresy przejściowe (tzn. możliwość utrzymywania pewnych regulacji nie-zgodnych z acquis communautaire już po akcesji) Polska występowała w odniesie-niu do przepisów regulujących relacje pomiędzy państwem a przedsiębiorstwami. W tym właśnie obszarze zawierało się zagadnienie statusu SSE w Polsce po wejściu do UE.

Strona unijna uważała, że Polska powinna dostosować zasady pomocy pu-blicznej do acquis communautaire do momentu wejścia do UE. Zaś zgodnie z pol-skim stanowiskiem w sprawie SSE, domagaliśmy się dopuszczenia stosowania w okresie przejściowym do końca 2017 roku dla przedsiębiorstw działających w SSE ,,pomocy operacyjnej i eksportowej, niestosowania zasady kumulacji pomocy, puła-pów pomocy oraz ograniczeń wynikających z zasad udzielania pomocy dla sektora motoryzacyjnego”. Stanowisko to było uzasadniane tym, że Polska musi respekto-wać prawa nabyte przedsiębiorstw w SSE, że wpływ SSE na konkurencję jest ,,nie-znaczny” oraz koniecznością wypłaty odszkodowań tym przedsiębiorstwom, które utraciłyby prawa nabyte.43 Polska zapowiedziała także nowelizację ustawy o SSE, która ,,w pełni zharmonizuje zasady udzielania pomocy z zasadami obowiązujący-mi we Wspólnocie” i dlatego też respektowania praw nabytych dotyczyłoby tylko tych przedsiębiorstw, które rozpoczęły działalność przed wejściem w życie tej no-welizacji. Polska zobowiązała się także do nieudzielania pomocy firmom z sekto-ra produkcji włókien sztucznych, budowy statków i stalowym, uważanych w UE za ,,wrażliwe” oraz zadeklarowała nietworzenie nowych SSE.44 Od początku nego-cjacji akcesyjnych stanowisko negocjującej ze strony UE Komisji Europejskiej od-nośnie pomocy publicznej w ramach SSE w Polsce było negatywne; pomoc ta była uznawana za niezgodną z układem stowarzyszeniowym. W latach 1997-2001 KE sugerowała, że Polska, chcąc zachować SSE po akcesji do UE, powinna zmienić

41 A. A. Ambroziak: Rozwiązanie kwestii udzielania pomocy publicznej w specjalnych stre-fach ekonomicznych w Polsce (I), ,,Wspólnoty Europejskie” 2003, nr 2 (137), s. 19.

42 A. Domagała: Integracja Polski z Unią Europejską, Warszawa 2008, s. 17043 Pełnomocnik Rządu do Spraw Negocjacji o Członkostwo RP w Unii Europejskiej, Kance-

laria Prezesa Rady Ministrów: Stanowiska Polski w ramach negocjacji o członkostwo Rzeczypospoli-tej Polskiej w Unii Europejskiej, Warszawa 2000, s. 87.

44 Tamże, s. 87-88.

30 Tomasz Kubin

formę udzielanej pomocy i zastąpić stosowane ulgi inwestycyjne dotacjami z budżetu państwa przyznawanymi na konkretne inwestycje. Ich wartość musiałaby być zgodna z zasadami pomocy publicznej UE w ramach pomocy regionalnej oraz nie wyższa niż łączna kwota pomocy państwa dla danego regionu.45 Jak podkreśla A. Szymaniak, KE ,,nigdy nie krytykowała samej idei SSE, lecz narzędzia pomocy publicznej, które się w nich stosuje”46 i nie domagała się likwidacji SSE, lecz żądała zamiany pomocy publicznej z niezgodnej na taką, która byłaby zgodna z prawem europejskim.47

Jak opisuje A. Szymaniak, najważniejsze ustalenia dotyczące statusu SSE w Polsce po wejściu do UE zapadły 26 lipca 2002 roku w trakcie negocjacji eks-perckich. Ustalono, że pomoc publiczna dla przedsiębiorstw w SSE będzie naliczana od 1 stycznia 2001 roku. Była to data, za którą opowiadała się KE; Polska propono-wała, aby naliczać pomoc od czerwca 2001 roku. Znaczenie tej sprawy było takie, że im późniejsza data, od której naliczało się pomoc publiczną, tym większa wartość pomocy nie byłaby zaliczona do ustalonego limitu. Małe i średnie firmy potrak-towane zostały jednakowo (początkowo KE chciała wyłączenia spod ,,specjalnego traktowania firm średnich jako zniekształcających konkurencję na wspólnym rynku) i zdecydowano o utrzymaniu dla tej grupy firm pomoc na niezmienionych zasa-dach do końca 2011 roku, czyli sześć lat krócej niż przewidywała to ustawa o SSE. Duże firmy potraktowane zostały zgodnie z zasadami obowiązującymi w stosunku do takich podmiotów w UE do 1999 roku czyli uzyskały wyższy pułap pomocy pu-blicznej (75% a nie 50% wartości inwestycji) niż obowiązujący w tym czasie w UE, jednakże firmy te usiały dobrowolnie zrzec się zwolnień z podatku dochodowego CIT gwarantowanych starymi zezwoleniami. Natomiast w odniesieniu do przedsię-biorstw z branży motoryzacyjnej (w SSE w Polsce takich firm działa stosunkowo dużo; wysoka też jest wartość ich inwestycji) Polska domagała się ulg w wysoko-ści 50% wartości inwestycji argumentując, że jest to poziom wyższy niż stosowany wtedy w państwach UE, ale w ostatnich latach przemysł ten w UE był znacząco dotowany, a w Polsce dopiero on się rozwija. KE początkowo proponowała 22% zaś ostatecznie porozumiano się co do 30%48.

Ostatecznie postanowienia traktatu akcesyjnego w odniesieniu do pomo-cy publicznej w SSE49 w Polsce są następujące. Polska może stosować zwolnienia

45 A. Szymaniak: Problem specjalnych stref ekonomicznych w negocjacjach Polski o człon-kostwo w Unii Europejskiej, ,,Wspólnoty Europejskie” 2002, nr 9 (132), s. 17.

46 Tamże, s. 18. 47 A. A. Ambroziak: Rozwiązanie kwestii udzielania pomocy publicznej w specjalnych stre-

fach ekonomicznych w Polsce (II), ,,Wspólnoty Europejskie” 2003, nr 3 (138), s. 40. 48 Tamże, s. 18-19. 49 Akt dotyczący warunków przystąpienia do Unii Europejskiej Republiki Czeskiej, Republiki

Estońskiej, Republiki Cypryjskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Republiki Węgierskiej, Republiki Malty, Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki Słowackiej oraz dostoso-wań w Traktatach stanowiących podstawę Unii Europejskiej, Załącznik XII: Wykaz, o którym mowa w artykule 24 Aktu Przystąpienia: Polska, ,,Dziennik Urzędowy” L 236 z 23.9.2003 r.


od podatku od przedsiębiorstw przyznane przed 1 stycznia 2001 roku na podstawie ustawy o SSE z roku 1994 z zastrzeżeniem poniższych warunków:

dla małych przedsiębiorstw do 31 grudnia 2011 roku włącznie;• dla średnich przedsiębiorstw do 31 grudnia 2010 roku włącznie.• 50

W traktacie znalazło się także zastrzeżenie, że w przypadku ,,łączenia, na-bycia lub innego podobnego zdarzenia, które dotyczy beneficjenta zwolnienia po-datkowego udzielonego zgodnie z ww. ustawodawstwem, beneficjent traci prawo do wolnienia z podatku od przedsiębiorców”.

dla innych przedsiębiorstw, w ramach pomocy państwa dla inwestycji • regionalnych, ,,wielkość pomocy nie może przekroczyć wartości 75% kwalifikujących się kosztów inwestycyjnych”, jeśli zwolnienie na dzia-łalność w SSE zostało uzyskane przed 1 stycznia 2000 roku. Natomiast, jeśli takie zezwolenie zostało uzyskane w trakcie 2000 roku, całkowita wielkość pomocy nie może przekroczyć 50% kwalifikujących się kosz-tów. Dla przedsiębiorstw działających w branży motoryzacyjnej wyso-kość ta została ustalona na poziomie 30% kosztów.

Okres do obliczania ww. pomocy rozpoczął się 1 stycznia 2001 roku; wszel-ka pomoc, o którą wystąpiono a otrzymano przed tym terminem jest wyłączona z obliczeń. Dla celów obliczania wielkości pomocy uwzględnia się każdą pomoc bez względu na to, z jakich źródeł jest ona udzielana – lokalnych, regionalnych, krajowych czy wspólnotowych.

Powyższe postanowienia przejściowe miały stać się skuteczne tylko jeśli Polska zmieni ustawę o SSE, która to nowelizacja polegałaby na wprowadzeniu do tej ustawy ww. postanowień, co zostało dokonane we wspomnianej nowelizacji z 2003 roku. Warto w tym miejscu dodać, że aby chociaż częściowo zrekompenso-wać utracone korzyści tym przedsiębiorcom, którzy zaczęli działać w SSE przed końcem 2000 roku, na mocy tej nowelizacji (art. 7 ust. 1) utworzony został Fundusz Strefowy, na którego rachunku gromadzone są środki finansowe pochodzące z po-datków płaconych przez przedsiębiorstwa działające w SSE, które to podatki nie by-łyby płacone gdyby nie postanowienia traktatu akcesyjnego i wejście Polski do UE (art. 7 ust. 2). Środki zgromadzone w Funduszu Strefowym mogą być przeznaczane na dofinansowanie nowych inwestycji podjętych w Polsce przez tego samego inwe-stora lub podmiot z nim powiązany do końca 2023 roku (art. 8 ust. 1-3).51

50 W traktacie akcesyjnym znalazło się odesłanie do odpowiedniego zalecenia Komisji Euro-pejskiej, w którym przyjęto definicję małego i średniego przedsiębiorstwa. Zgodnie z tym zaleceniem, małe i średnie przedsiębiorstwa zatrudniają nie więcej niż 250 pracowników i mają albo roczny obrót nie wyższy niż 40 mln euro, albo roczna suma bilansowa nie jest wyższa niż 27 mln euro. Natomiast, jeśli zachodzi konieczność odróżnienia średniego przedsiębiorstwa od małego, to tym ostatnim jest takie, w którym zatrudnionych jest nie więcej niż 50 pracowników i albo ma roczny obrót nie wyższy niż 7 mln euro, albo roczną sumę bilansową nie wyższą niż 5 mln euro. Commission Recommendation of 3 April 1996 concerning the definition of small and medium-sized enterprises, ,,Official Journal” L 107, 30.04.1996.

51 Szczegółowe warunki wsparcia w ramach Funduszu Strefowego określone zostały w Roz-

32 Tomasz Kubin

Większość SSE w Polsce tworzono na okres 20 lat. Okres całkowitego zwol-nienia z podatku dochodowego to 10 lat, a przez drugie 10 lat przedsiębiorca zo-bowiązany jest do odprowadzania 50% należnego podatku. Wyjątkiem były tech-noparki, które powstawały na 12 lat, a całkowicie były zwolnione z podatku przez połowę tego czasu. Wysokość zwolnień podatkowych uzależniona jest od wartości zainwestowanego kapitału lub ilości utworzonych nowych miejsc pracy. Innym ro-dzajem preferencji jest możliwość wliczenia wydatków inwestycyjnych do kosztów uzyskania przychodów lub zwolnień z podatków lokalnych52. Wysokość zwolnień podatkowych dla przedsiębiorstw działających w SSE w latach 1998-2008 przedsta-wiono w Tabeli 3.

Podsumowanie

Ocena efektywności funkcjonowania SSE jako formy pomocy państwa przedsiębiorcom jest zadaniem wymagającym pogłębionych i dokładnych badań każdej z takich SSE z osobna i dotyczy to zarówno takich obszarów w Polsce, jak i w innych państwach. Jednocześnie taka ocena jest zadaniem niełatwym, gdyż przy jej formułowaniu należy wziąć pod uwagę bardzo wiele czynników oraz pa-miętać o tym, że ten sam fakt może być oceniany odmiennie przez różne podmioty czy grupy interesu.

W wariancie ,,optymistycznym”, efekty funkcjonowania SSE mogą być następujące. Patrząc z punktu widzenia ludzi zatrudnionych w przedsiębiorstwach działających w SSE, zwłaszcza w regionach o niskim popycie na pracę i dużym bezrobociu, dla nich najważniejsze zapewne jest to, że mają pracę, której być może nie mieliby gdyby nie utworzenie SSE. W bardzo wielu przypadkach to, czy w ja-kimś niewielkim mieście lub gminie działa przedsiębiorstwo zatrudniające chociaż-by kilkaset osób (co wraz z ich rodzinami oznacza posiadanie środków utrzymania dla kilku tysięcy ludzi) ma dla tego miasta czy gminy kluczowe znaczenie nie tylko ekonomiczne, ale także społeczne. A potencjalne koszty czy korzyści o charakterze makroekonomicznym mają dla tych pracowników znacznie mniejsze znaczenie albo też nie mają takiego znaczenia w ogóle. Znalezienie zatrudnienia oraz jego utrzymanie może oznaczać konieczność podniesienia swoich kwalifikacji zawodowych, czasami ciągłe i systematyczne dokształcanie się i doszkalanie, a więc pozytywnie wpłynie na jakość siły roboczej w danym regionie czy kraju. Dla przedsiębiorców mających zamiar podjąć działalność gospodarczą – zwłaszcza dla firm małych i średnich – być może możliwe do uzyskania zwolnienia podatkowe są czynnikiem o decydują-cym znaczeniu przy podejmowaniu decyzji o rozpoczęciu działalności i gdyby nie

porządzeniu Rady Ministrów z dnia 26 marca 2006 r. w sprawie udzielania wsparcia nowej inwestycji z Funduszu Strefowego. ,,Dziennik Urzędowy 2006, Nr 59, poz. 409 z późn. zm.

52 W. Lizińska, R. Kisiel: Specjalne strefy ekonomiczne jako instrument polityki regionalnej na przykładzie Warmińsko-Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, Olsztyn 2008, s. 21-22.


Tabela 3. Wysokość zwolnień podatkowych w SSE w Polsce w latach 1998-2008

Rok

Podatek dochodowyod osób fizycznych

Podatek dochodowyod osób prawnych Skutek

finansowyzwolnienia CIT i PIT- wsparcie(w tys. zł)

Liczbapodatników

Dochódzwolniony(w tys. zł)

Skutekfinansowyzwolnienia- wsparcie(w tys. zł)

Liczbapodatników

Dochódzwolniony(w tys. zł)

Skutekfinansowyzwolnienia- wsparcie(w tys. zł)

1998 17 8 930 3 433 24 75 165 27 127 30 560

1999 18 31 203 12 309 59 326 174 111 160 123 469

2000 18 66 485 26 403 91 715 168 215 123 241 526

2001 60 55 676 21 552 224 1 373 482 386 360 407 912

2002 77 70 770 27 384 191 1 677 036 469 570 496 954

2003 90 95 653 37 181 654 2 126 827 574 243 611 424

2004 95 136 483 53 452 272 2 810 969 546 733 600 185

2005 74 129 615 50 957 289 2 822 603 536 859 587 816

2006 71 129 739 51 043 346 4 300 638 817 121 868 164

2007 78 206 987 81 711 618 5 276 960 1 002 622 1 084 333

2008 94 226 750 89 381 442 5 263 462 1 000 058 1 089 439

Razem - 1 158 291 454 806 - 26 786 484 5 686 976 6 141 782

Źródło: Informacja o realizacji ustawy... .

te ulgi być może jakaś część tych firm nigdy nie powstałaby. Dla miast i gmin in-westycje w funkcjonujących na ich terenie SSE bardzo często oznaczają zagospoda-rowanie nieużytków czy zdegradowanych terenów poprzemysłowych, złagodzenie problemów bezrobocia, dają szansę na przyciągnięcie kolejnych inwestorów. Ludzie zatrudnieni w przedsiębiorstwach działających w SSE, wydając zarobione pieniądze, generują popyt na towary i usługi, co dzięki efektowi mnożnikowemu przyczynia się do poprawy warunków funkcjonowania podmiotów gospodarczych działających poza SSE. Ma to znaczenie także dla budżetu centralnego, bo chociaż (z powodu przyznanych ulg podatkowych) wpływy podatkowe z tytułu działalności w SSE są mniejsze, to w końcowym rezultacie budżet może zyskać np. dzięki większym wpły-wom z podatków PIT od zatrudnionych, wpływom z podatków pośrednich dzięki większej konsumpcji, czy też dzięki niższym wydatkom związanym z wyższym po-ziomem bezrobocia. Napływ do SSE kapitału zagranicznego pozytywnie wpływa na bilans płatniczy państwa. Działające w SSE przedsiębiorstwa mogą także przy-czynić się do podniesienia poziomu zaawansowania technologicznego gospodarki, poprawy jakości i efektywności zarządzania, wzrostu eksportu, szczególnie towarów zaawansowanych technologicznie i wysoko przetworzonych.

34 Tomasz Kubin

Z drugiej strony, przy ocenie efektywności SSE należy pamiętać o trzech skutkach.53 Po pierwsze, co nazywane jest efektem tzw. biegu jałowego, pewne in-westycje w SSE mogłyby zostać podjęte niezależnie od utworzenia tych stref i bez względu na ulgi możliwe do uzyskania dzięki funkcjonowaniu w SSE. W takiej sy-tuacji utworzenie SSE byłoby zbędne. Po drugie, może dochodzić do tzw. efektu substytucji, polegającego na tym, że na skutek podjęcia działalności gospodarczej przez jakieś przedsiębiorstwo ogranicza ono lub zupełnie likwiduje swoją działal-ność w innym miejscu. W takiej sytuacji, pozytywne rezultaty podjęcia działalności w SSE są znoszone przez wystąpienie negatywnych skutków jej ograniczenia lub za-kończenia gdzie indziej. Po trzecie, może zaistnieć tzw. efekt wypierania, tzn. udzie-lenie pomocy firmom działającym w SSE może oznaczać taką redukcję kosztów ich działalności i poprawę sytuacji na rynku, że spowoduje to wyparcie z tego rynku innych podmiotów, które takich przywilejów nie mają.

Należy także zauważyć, iż wysokość obciążeń podatkowych, którego to cię-żaru redukcja lub brak jest głównym magnesem w SSE, to tylko jeden z bardzo wielu czynników wpływających na decyzje o podjęciu inwestycji. Inne, w bardzo wie-lu przypadkach znacznie istotniejsze, to np. ogólna sytuacja gospodarcza w danym państwie czy regionie, jakość i stabilność prawa regulującego prowadzenie działal-ności gospodarczej, sprawność systemu sądownictwa gospodarczego, wielkość po-tencjalnego rynku zbytu, kwalifikacje pracowników, poziom rozwoju infrastruktury itp. Poza tym, w bardzo wielu przypadkach taki cel tworzenia SSE, jakim jest rozwój nowoczesnych technologii i produkcja towarów zaawansowanych technologicznie nie jest osiągany. Wręcz przeciwnie, bardzo często dominują te rodzaje wytwór-czości, które wymagają przede wszystkim nakładów pracy o stosunkowo niskich kwalifikacjach.

Na niejednoznaczne efekty funkcjonowania polskich SSE wskazuje np. raport Najwyższej Izby Kontroli (NIK).54 Z jednej strony wskazuje się w tym dokumencie, że SSE zaowocowały licznymi pozytywnymi skutkami społecznymi i gospodarczy-mi, i dzięki nowym miejscom pracy (i w rezultacie obniżeniu wydatków na pomoc społeczną) i napływowi inwestycji przyczyniły się do aktywizacji regionów, w któ-rych powstały. Pozytywnie NIK oceniła także m.in. nadzór Ministerstwa Gospodarki (MG) nad podmiotami zarządzającymi SSE i za ich pośrednictwem nad nwestu-jącymi w nich, wpływy gmin ze sprzedaży gruntów pod działalność gospodarczą w strefach, wpływy z podatków od nieruchomości czy też to, że wybudowana w SSE infrastruktura często służy mieszkańcom. Z drugiej strony, w ocenie NIK MG nie

53 E. Kryńska: Wprowadzenie [w:] E. Kryńska (red.): Polskie specjalne strefy ekonomiczne, Warszawa 2000, s. 14, B. Domański, K. Gwosdz (red.): Dziesięć lat doświadczeń pierwszej polskiej specjalnej strefy ekonomicznej. Mielec 1995-2005, Kraków 2005, s. 35-36.

54 Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania i rozszerzania obszaru działania specjal-nych stref ekonomicznych w latach 2006-2008, Bydgoszcz, grudzień 2009 r. http://nik.gov.pl/docs/inform/100106_specjane_strefy_ekonomiczne.pdf


wypracowało długofalowej i szczegółowej koncepcji funkcjonowania SSE oraz nie ma analiz pogłębionych o oceny efektywności działania SSE, ani całościowego bi-lansu korzyści i kosztów funkcjonowania SSE (nie zostały wypracowane metody pozyskiwania danych od właściwych organów i instytucji). Z negatywną oceną NIK spotkało się także m.in. to, że poszerzanie SSE miało miejsce najczęściej z inicjaty-wy inwestorów oraz, że efekty planowanych przedsięwzięć były oceniane na podsta-wie danych inwestorów, co utrudniało analizę skutków dla budżetu państwa.

Stosowanie różnego rodzaju form pomocy publicznej to działanie będące także rodzajem swoistej ,,walki” o przyciągnięcie kapitału, w przypadku państw ni-sko i średnio rozwiniętych – najczęściej zagranicznego. Chcąc zachęcić zagranicz-ne przedsiębiorstwa do inwestycji, władze poszczególnych państw bardzo często wręcz ,,licytują się”, w którym z tych krajów udzielona pomoc publiczna będzie najwyższa. I chociaż globalnie taka rywalizacja oznacza swoiste ,,równanie w dół”, to jednak bardzo trudno jest ten proces przerwać – ten, kto uczyniłby to pierwszy, poniósłby najdotkliwsze konsekwencje ograniczając swoje szanse na przyciągnięcie inwestycji. Natomiast beneficjentami takiego stanu rzeczy są przede wszystkim in-westorzy, którzy po maksymalnym wykorzystaniu przywilejów w jednym państwie i wywiązaniu się w minimalnym stopniu z koniecznych zobowiązań, mogą podjąć decyzję o zamiarze przeniesienia produkcji do innego państwa i dać w ten sposób sygnał do rozpoczęcia zabiegów o ich względy w innych państwach.

Tak więc czynników, które należałoby uwzględnić przy ocenie funkcjono-wania SSE, jest bardzo wiele. Rzetelna odpowiedź na pytanie: czy i w jakim stop-niu tworzenie i rozwijanie SSE jest skutecznym instrumentem oddziaływania władz publicznych na gospodarkę, wymaga więc kompleksowych badań empirycznych. Odpowiedź ta jest tym trudniejsza, że wielu z ww. czynników nie da się oszacować czy ocenić w sposób absolutnie pewny, chociażby z tego powodu, że nigdy na pew-no nie będziemy mieć wiedzy o tym, jak rozwijałaby się aktywność gospodarcza w jakimś miejscu i określonym czasie, gdyby SSE nie została utworzona. Na podsta-wie pogłębionych badań empirycznym i porównawczych można zapewne wskazać, jakie czynniki w największym stopniu wpływają na funkcjonowanie danej strefy. Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu, czynniki o najistotniejszym znaczeniu dla inwestorów działających w SSE to lokalizacja strefy i jej otoczenie infrastrukturalne, zapewnienie przedsiębiorcom odpowiedniej infrastruktury w samej strefie, właści-wa współpraca podmiotów zarządzających strefą i administracją rządową,55 czy też położenie geograficzne strefy (zarówno w skali krajowej jak i regionalnej), jakość oferty inwestycyjnej (dostępność przygotowanych terenów pod inwestycje oraz ob-sługa administracyjna) oraz liczba i kwalifikacje dostępnych pracowników.56

55 W. Lizińska, R. Kisiel: Specjalne strefy..., s. 8. 56 B. Domański, K. Gwosdz (red.): Dziesięć lat doświadczeń..., s. 35.

37

Wstęp1

Refleksja nad wybranymi obszarami transformacji systemowej, która za-szła w Polsce i innych krajach Europy Środkowej i Wschodniej na przełomie XX i XXI wieku odwoływać się może do analizy trwałego, funkcjonalnego powiązania przeprowadzanych reform politycznych i gospodarczych. Przedmiotem niniejszego tekstu nie jest rozstrzygnięcie kwestii, czy to bardziej polityka stymulowała zmiany w gospodarce, czy też kryzys ekonomiczny był katalizatorem rewolucji politycznej, chociaż trwały związek pomiędzy tymi dwiema płaszczyznami nie podlega sporowi. Pewną wskazówką w tym względzie może być kolejność inicjowania zmiany syste-mowej w poszczególnych krajach. Społeczny protest przeciwko systemowi realne-go socjalizmu wywołany został nie przez absolutne rozmiary degradacji społecznej i ekonomicznej, ale raczej przez relatywne pogarszanie się warunków życia w po-równaniu z krajami rozwiniętymi. Potwierdzeniem takiej tezy może być paradoks, polegający na tym, że zmiany najpierw rozpoczęły się w krajach (Polska, Węgry), w których poziom liberalizacji gospodarki socjalistycznej i swobód obywatelskich był relatywnie wysoki, w stosunku do sąsiednich państw.2 Oczywiście, wspominając o poziomie swobód gospodarczych i stopniu pluralizmu społecznego, bazą kontek-stową przedstawianego porównania są inne kraje bloku wschodniego, a nie zachod-nie państwa demokratyczne, o ustabilizowanej gospodarce rynkowej. Z drugiej zaś strony, przytaczaną zależność można próbować wyjaśnić właśnie za pomocą relatyw-nie wysokiego poziomu swobód; to one pozwoliły na inicjację zmian, co w krajach rządzonych „silną ręką” byłoby nieporównywalnie trudniejsze. Dlatego też, kwestia pierwszeństwa znaczenia czynników politycznych lub ekonomicznych w transfor-macji systemowej, nie może podlegać ogólnej kategoryzacji. Jeżeli chciałoby się pokusić o taką próbę, to powinna być rozpatrywana w odniesieniu do jednostkowych przypadków, a wnioski mieć charakter zautonomizowany. Należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt transformacji systemowej w krajach postkomunistycznych. Otóż zmiany na tym obszarze zostały zainicjowane w czasie, kiedy w na świecie

1 Więcej: W. Wojtasik, Transformacja systemowa – wymiar regionalny, [w:] A. Wentkowska ( red.), De Doctrina Europea t.III, Sosnowiec 2007.

2 D.K. Rosati, Polska droga do rynku, Warszawa 1998, s. 315.

Waldemar Wojtasik

SpecJALNe StreFY eKONOMicZNe W perSpeKtYWie trANSFOrMAcJi SYSteMOWeJ

i prZeKSZtAłceŃ regiONALNYch W pOLSce

38 Waldemar Wojtasik

zaawansowane były już przemiany związane z upowszechnieniem się cywilizacji informacyjnej i gospodarki opartej na wiedzy.3 Stąd też, cele transformacji systemo-wej powinny uwzględniać, poza wspomnianymi powyżej głównymi megatrendami, również kwestie oczekiwanego skoku cywilizacyjnego społeczeństw wychodzących z komunistycznego cienia.4

Jedną z cech charakterystycznych procesu przemian społecznych jest stop-niowe odejście od jego spontaniczności.5 Na kartach historii daje się zaobserwować wysoki stopień skorelowania szybkości zmiany systemowej z jej głębokością, za-razem jednak trudno uchwycić (przynajmniej bezpośredni) związek pomiędzy kie-runkowością zmiany a jej celowością (rozumianą jako zgodność osiąganego stanu z wcześniejszymi zamierzeniami). Jak pisał Józef Pajestka: „Niezbędność bardzo głębokich zmian w historycznie krótkim czasie może prowadzić do konieczności modyfikacji charakteru przekształceń: przyspieszenie może wymagać istotnego zwiększenia świadomości i celowości działań ludzkich. (...) Problem ten wymaga jednak troskliwego rozważenia, czai się w nim bowiem możliwość niezrozumienia i błędu”.6 Koncepcją najpełniej oddająca związek pomiędzy tempem zmiany a jej za-kresem jest teoria Alvin Tofflera.7 Amerykański futurolog wykazał w niej zależność, łączącą przyspieszenie zmian społecznych z ich oddziaływaniem na coraz mniejsze elementy struktury, prowadzące do coraz wyższego stopnia atomizacji społecznej. Opisywany proces ma również drugie oblicze, którym jest możliwość efektywnego wpływania na zmiany zachodzące na coraz niższych poziomach struktury. W przy-padku niniejszego tekstu obszarem docelowym analizy jest transformacja systemo-wa zachodząca na poziomie regionalnym, a więc pośrednim pomiędzy strukturą państwa i wymiarem lokalnym.8

W tym miejscu można poczynić dwa zastrzeżenia, dotyczące wyodrębnienia transformacji systemowej na poziomie regionalnym. Po pierwsze, jest to zabieg ma-jący na celu ukazanie jednego z obszarów zachodzącej zmiany. Wymiar regionalny nie ma charakteru autonomicznego, jest jedną z płaszczyzn transformacji powią-zaną nicią funkcjonalnych i normatywnych połączeń z innymi obszarami zmiany. Konsekwencją takiego stanowiska jest pewna umowność wniosków formułowanych

3 Z. Sadowski, Transformacja i rozwój. Wybór prac, Warszawa 2005, s. 435.4 W. Wojtasik, Ekonomia i polityka w okresie transformacji, [w:] R. Glajcar, W. Wojtasik

(red.), Transformacja systemowa w Polsce 1989-2009. Próba bilansu, Katowice 2009, s. 381.5 W. Banach, Spontaniczność a planowanie. Wokół filozofii społecznej Friedricha A. von

Hayeka, Poznań 2003, s.31.6 J. Pajeska, Kryzys globalny cywilizacji ludzkiej a światowe transformacje rozwojowe, [w:]

M. Perczyński (red.), Transformacje globalne, regionalne i sektorowe we współczesnej gospodarce światowej, Warszawa 1993, s. 21.

7 Wśród książek A. Tofflera o zmianie społecznej na szczególną uwagę zasługuje tzw. trylo-gia: Szok przyszłości, Warszawa 1975, Trzecia fala, Warszawa 1998, Zmiana władzy. Wiedza, bogac-two i przemoc u progu XXI stulecia, Poznań 2003.

8 Poziom zróżnicowania regionalnego w pierwszych latach transformacji polskiej gospodarki zobrazowano w: R. Domański, Przestrzenna transformacja gospodarki, Warszawa 1997, s. 214-217.

39Specjalne strefy ekonomiczne w perspektywie transformacji systemowej…

na poziomie regionu, szczególnie w zakresie nie biorącym pod uwagę innych obsza-rów transformacji. Po drugie, istotny wpływ na zaprezentowane rozważania ma wy-stępowanie dwóch, przeciwstawnych w znacznej mierze (choć istnieją poglądy kwe-stionujące takie stanowisko9), tendencji: globalizacji i lokalizmu.

Proces przemian ustrojowych zapoczątkowanych w 1989 roku w Polsce przy-niósł szereg systemowych zmian, które dotyczyły tak sfery politycznej, jak i ekono-micznej funkcjonowania struktur regionalnych. Zmiana jakościowa dotyczy upodmio-towienia jednostek regionalnych poprzez nadanie im kompetencji w kreowaniu własnego bytu, a poprzez to wdrażanie rozwiązań oczekiwanych z punktu widzenia społeczności, w imieniu których działają. Regulacje prawne normujące układ wzajem-nych powiązań pomiędzy poszczególnymi organami władzy na różnych szczeblach pełnią przede wszystkim funkcje strukturyzujące i porządkujące, co sprawia, iż zakres posiadanej władzy wypływa tak z samego miejsca zajmowanego w strukturze, jak i in-dywidualnych kompetencji przypisanych na płaszczyźnie normatywnej.

Transformacja systemowa zaowocowała m.in. procesem decentralizacji państwa, który może być rozpatrywany w ujęciu nominalnym, jako nowy podział administracyjny oraz funkcjonalnym, skutkującym oddaniem części kompetencji władczych organom niższego szczebla. Cechą charakterystyczną w takim założeniu jest wzajemne przenikanie się sfery administracyjnej z kompetencyjną, co skutkuje ich powiązaniem na płaszczyźnie strukturalnej. Tak pojmowana decentralizacja po-zwala na prowadzenie działań w oparciu o jednostki wynikające z podziału admi-nistracyjnego państwa pod szyldem polityki regionalnej (realizowanej najczęściej we współpracy z właściwymi jednostkami samorządowymi), bądź poprzez samo-rząd terytorialny w formie polityki lokalnej.

Procesy decentralizacji są (w pewnej skali) charakterystyczne dla tych krajów Europy Środkowo-Wschodniej, które przeszły proces demokratyzacji w podobnym czasie co Polska. Jednakże ich zakres, jak i tempo, są pochodną różnych oczekiwań co do celów jakie niesie za sobą transformacja systemowa, a także tradycji w okre-ślaniu roli i kompetencji przypisywanych jednostkom niższego szczebla.10 Stopień decentralizacji struktur państwowych nie może być wyznacznikiem stosunku władzy centralnej do roli polityki regionalnej, gdyż bezpośrednią konsekwencją takiego rozu-mowania byłaby niemożność skutecznego zarządzania podległym obszarem, przede wszystkim ze względu na jego zbytnią fragmentację. Bezpośrednią konsekwencją za-chodzących przemian jest konieczność funkcjonowania w ramach nowego systemu jednostek samorządu terytorialnego wraz z administracją centralną, co stanowi przy-czynek dla prowadzenia działalności na rzecz rozwoju regionalnego. Wypracowanie nowej formuły działań polityki regionalnej w oparciu o podział kompetencji między poszczególne jednostki administracji i samorządu, a także stworzenie czytelnej siatki

9 zob. A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Łódź 2005, s. 36-37.10 A. Antoszewski, R. Herbut ( red. ), Demokracje Europy Środkowo – Wschodniej w per-

spektywie porównawczej, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 1998, s. 198 – 200.


powiązań i zależności między nimi, było podstawowym celem reform podjętych dla wytyczenia ram działania podmiotów prowadzących politykę regionalną.11

Specjalne strefy ekonomiczne12

Zdefiniowanie zjawiska, jakim są specjalne strefy ekonomiczne, napotyka na kilka podstawowych trudności, co związane jest z ich historią, zakresem podmio-towym pojęcia, a przede wszystkim różnymi atrybutami funkcjonalnymi przypisy-wanymi w procesie ich projektowania i realizacji. Z tego też względu istnieje zasad-niczy problem w porównaniu rozwiązań istniejących w różnych krajach, co jednakże nie uniemożliwia próby syntetycznego przedstawienia tej problematyki. O szerokim spektrum pojęciowym specjalnych stref ekonomicznych może świadczyć zaliczanie do nich rozwiązań stosowanych na Węgrzech, czy też w Meksyku, gdzie funkcjono-wanie w ramach pewnych preferencji ekonomicznych nie jest związane z lokalizacją inwestycji na określonym obszarze, lecz ze spełnieniem innych warunków.

Stosunkowo najłatwiej opisać specjalne strefy ekonomiczne poprzez pryzmat rozróżnienia warunków prawnych, mających zastosowanie na ich terenie, w odróż-nieniu od reszty terytorium. Specjalne strefy ekonomiczne najczęściej tworzone są na ściśle wyodrębnionym obszarze, gdzie obowiązujące warunki prawne są odmien-ne od stosowanych na pozostałej części terytorium. Odmienność ta ma w założeniu zwiększyć atrakcyjność ekonomiczną wyodrębnionego obszaru, służąc świadomemu nakierowaniu strumienia kapitału w celu realizacji założeń przyświecających stwo-rzeniu takich enklaw. Środowisko prawne stworzone na potrzeby specjalnych stref ekonomicznych nie ma charakteru całkowicie autonomicznego względem pozosta-łej części obszaru, a jedynie polega na implementowaniu jednostkowych rozwiązań w powiązaniu z ogólnymi ramami. Zastosowanie takiej konstrukcji jurystycznej po-zwala na tworzenie rozwiązań jednostkowych, ściśle dostosowanych do konkret-nych potrzeb, a zarazem daje możliwość aktywnej ingerencji w już funkcjonujące mechanizmy podczas przeprowadzania procesów dostosowawczych.

Definiowanie specjalnych stref ekonomicznych z punktu widzenia odmien-ności ekonomicznej odnosi się do wyodrębnienia różnic w ich środowisku gospo-darczym względem otoczenia, a także podnosi aspekt celowości takiego zróżnico-wania w perspektywie oczekiwanych efektów działalności. Tworzenie istotnych różnic w prowadzeniu działalności gospodarczej względem otaczającego obszaru jest podstawowym wyróżnikiem polityki państwa przy tworzeniu specjalnych stref ekonomicznych. Wraz z odmiennym ustawodawstwem, które sankcjonuje istnienie

11 W. Wojtasik, Specjalne strefy ekonomiczne jako problem integracyjny, [w:] M. Stolarczyk (red.), Unia Europejska i Polska wobec dylematów integracyjnych na początku XXI w., Toruń 2006.

12 Podstawą dalszej części tekstu jest opublikowany artykuł: W. Wojtasik, Światowe i eu-ropejskie zróżnicowanie specjalnych stref ekonomicznych, [w:] A. Wentkowska (red.), De Doctrina Europea t.II, Sosnowiec 2005.


różnic ekonomicznych, ma w założeniu tworzyć system bodźców, który skutkuje wystąpieniem oczekiwanych przez stronę inicjującą zachowań gospodarczych.

W literaturze jako wyrażenia tożsame spotyka się pojęcia specjalnych stref ekonomicznych i stref uprzywilejowanych, co wynika z uniwersalizacji tych okre-śleń. A. Durski definiuje strefy uprzywilejowane jako obszary określone przestrzen-nie, na terenie których prowadzenie działalności gospodarczej zwolnione jest z opłat fiskalnych takich jak cła i podatki oraz może podlegać innym ulgowym przepisom formalnoprawnym i finansowym.13 Małgorzata Mokrzyc określa specjalne strefy ekonomiczne jako instrument polityki rządu, służący do restrukturyzacji i uaktyw-nienia gospodarczego wybranych regionów kraju, zwłaszcza tam, gdzie stosowanie innych instrumentów okazało się niewystarczające.14

Georges Benko zwraca uwagę na zmienność czynników wpływających na ocenę możliwości prowadzenia polityki mającej na celu stymulowanie rozwoju społeczno-ekonomicznego regionu. Jeszcze niedawno czynnikami tymi były porty, lotniska, łączność, ośrodki przemysłowe, infrastruktura. Obecnie na plan pierwszy zaczęły się wysuwać elementy kształtujące długoterminowe możliwości rozwoju en-dogenicznego, do których zaliczono przede wszystkim ogólny poziom wykształce-nia ludności, jakość i liczbę usług na rzecz przedsiębiorstw, kwalifikacje zawodowe, dynamizm przedsiębiorstw regionalnych, istnienie ośrodków naukowo-badawczych. Pożądany stan zostaje osiągnięty poprzez połączenie wszystkich tych czynników w konkretnym regionie w wymiarze komplementarnym.15

Ustanowienie na danym obszarze systemu udogodnień i zachęt inwestycyj-nych sprzyjać ma projektowanym zmianom w ramach procesu rozwoju gospodar-czego, a pośrednio wpływać także na szereg zjawisk ze sfery społecznej. Nie bez związku pozostaje tutaj element stymulowania rozwoju regionalnego i lokalnego, przeprowadzany z reguły w celu niwelowania różnic obszarów ościennych względem samych stref. Świadome kierowanie kapitału w prowadzonych działaniach inwesty-cyjnych na obszary zapóźnione gospodarczo i cywilizacyjnie pozytywnie oddziałuje na parametr szybkości rozwoju, skutkując lepszym tempem wyrównywania różnic. Uprzywilejowanie gospodarcze terenów w ramach specjalnych stref ekonomicznych może nieść za sobą negatywne oddziaływanie na obszary pozostające w ich bezpo-średnim sąsiedztwie, doprowadzając je do stagnacji lub niekiedy nawet degradacji ekonomicznej, lecz przy odpowiednim prowadzeniu działań inwestycyjnych może również przyczyniać się także do harmonijnego rozwoju.

Czynnik wzrostu innowacyjności regionu jest powiązany bezpośrednio z moż-liwością wystąpienia bieguna technologii, a więc miejsca, które wyróżnia od otacza-

13 A. Durski, Strefy uprzywilejowane w gospodarce światowej, „Sprawy Międzynarodowe” nr 10/1988, s.94.

14 M. Mokrzyc, Funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych w Polsce, „Gospodarka Narodowa” nr 8-9/1998, s. 20.

15 G. Benko, Geografia technopolii, PWN, Warszawa 1993, s. 36.


jących obszarów występowanie nowoczesnych gałęzi przemysłu wraz z ośrodkami naukowo-badawczymi. Wystąpienie bieguna technologii w regionie, w praktyce nie jest związane ze spełnieniem konkretnych warunków, jednak aktywna polityka re-gionalna może wpływać na pożądaną lokalizację tego typu miejsc. Biorąc pod uwa-gę różny charakter regionów można ogólnie stwierdzić, iż miejsca występowania biegunów technologii mogą obejmować całą przestrzeń, którą podzielono na trzy możliwe kategorie: 1616

stare regiony przemysłowe;• przestrzenie metropolitalne;• nowe przestrzenie przemysłowe. •

Z punktu widzenia tego opracowania szczególną uwagę należy poświęcić two-rzeniu biegunów technologii w starych okręgach przemysłowych, przede wszystkim wzrastającej roli innowacyjności w procesach restrukturyzacji tradycyjnych branż gospodarki. Wydaje się, iż nie jest możliwe przeprowadzenie skutecznej restruktu-ryzacji gospodarki regionu bez pierwiastka nowoczesnych technologii, szczególnie w kontekście długofalowości podejmowanych działań.

Specjalne strefy ekonomiczne mogą być definiowane także poprzez istotę działalności, która jest premiowana udogodnieniami na ich obszarze. Różnorodność działań ekonomicznych, preferowanych w poszczególnych typach specjalnych stref ekonomicznych, wpływa na wyjątkową rozległość tego pojęcia, doprowadzając często do mylnego stosowania tego wyrażenia. Wydaje się, iż najwłaściwszym roz-wiązaniem jest przyjęcie założenia, że termin specjalne strefy ekonomiczne odnosi się do całości zjawisk, polegających na istnieniu uprzywilejowanych gospodarczo enklaw względem całości opisywanego obszaru. Dopiero z tego miejsca możemy wyróżniać ich poszczególne rodzaje.

Historia tworzenia obszarów o specyficznych preferencjach ekonomicznych jest bardzo długa i sięga czasów starożytnych. Wtedy to władcy chcąc wspomóc roz-wój obszarów o szczególnym znaczeniu w uznaniu zasług, nadawali uprawnienia, które stawiały wyróżnione tereny w pozycji uprzywilejowanej względem otaczają-cych obszarów. Przywileje takie przybierały różną formę, od zwolnień w płaconych podatkach na rzecz centrum, poprzez możliwość partycypacji w zbieranych podat-kach, aż po prawo do dokonywania specyficznych czynności gospodarczych, które zarezerwowane były dla wąskiej grupy podmiotów. Przykładami tego typu upraw-nień były możliwości bicia monet, warzenia piwa, organizowania targów, czy też pobierania podatku przez miasta graniczne. Celem nadania przywilejów niektórym obszarom było nie tylko zwiększenie tempa ich rozwoju, ale w niektórych przypad-kach także mogły decydować o tym czynniki o innym charakterze np. politycznym lub społecznym.

Pierwszym znanym przykładem istnienia strefy uprzywilejowanej była grec-ka wyspa Delos na Morzu Egejskim. Nie można wykluczyć jednak, że istniały wcze-

16 ibidem, s. 36-37.


śniejsze strefy, między innymi w Persji i starożytnym Egipcie. Innym przykładem istnienia rozwiązań o podobnej konstrukcji co specjalne strefy ekonomiczne było uprzywilejowanie niektórych portów w zakresie składowania i spedycji towarów. Zwolnienie z ceł i innych opłat wnoszonych z tytułu tranzytu i składowania towa-rów na ściśle wydzielonym obszarze było katalizatorem rozwoju handlu w tych por-tach morskich, na terenie których składy takie powstały. Uprzywilejowanie takie powszechnie zaczęto stosować w szesnastym i siedemnastym wieku w portach wło-skich, niderlandzkich i hanzeatyckich. Istota specjalnych udogodnień sprowadzała się tylko i wyłącznie do zakresu związanego z transportem i składowaniem, bez możliwości prowadzenia działalności produkcyjno-przetwórczej. Powiązanie tych dwóch dziedzin następowało jedynie w incydentalnych przypadkach, które trwały stosunkowo krótko.17

Prawdziwy rozkwit specjalne strefy ekonomiczne zaczęły przeżywać w latach siedemdziesiątych dwudziestego wieku, a wiązało się to z sukcesem odniesionym przez przemysłową strefę eksportową Shannon w Irlandii, która powstała w 1959 roku. Shannon po drugiej wojnie światowej było najważniejszym transatlantyckim portem lotniczym, a to ze względu na konieczność uzupełniania paliwa przez samoloty poko-nujące Atlantyk. Wykorzystując koniunkturę oraz swoje dogodne położenie lotnisko Shannon rozrosło się do bardzo dużych rozmiarów, stając się także centrum usług car-go, spedycji lotniczej, a także usług składowych. Załamanie przyszło wraz z rozwojem lotnictwa i coraz powszechniejszym stosowaniem samolotów długodystansowych, które obywały się bez konieczności międzylądowań i uzupełniania paliwa. Pierwotna funkcja portu lotniczego Shannon uległa wyczerpaniu, co doprowadziło do lokalne-go kryzysu gospodarczego. Wyjściem z tej sytuacji okazało się stworzenie specjalnej strefy ekonomicznej o charakterze przetwórczym. Korzystając z istniejącej infrastruk-tury, stworzono enklawę, na teren której wwożono z pominięciem procedur celnych komponenty do produkcji, a następnie eksportowano gotowe towary. Sukces odnie-siony przez strefę Shannon legł u podstaw wzrostu popularności tego typu rozwiązań szczególnie wśród państw rozwijających się owocując powstaniem specjalnych stref ekonomicznych między innymi na Tajwanie (Kaoshiung, 1965 rok), w Korei (Masan, 1971 rok), Malezji (Penang, 1971 rok), na Filipinach (Bataan, 1971 rok) oraz innych państwach Azji, Afryki, Ameryki Południowej i Europy.18

W miejscu tym nie sposób nie wspomnieć o istnieniu innego typu enklaw charakteryzujących się posiadaniem specyficznych regulacji prawno-ekonomicz-nych, jednakże w żadnym razie nie mogących być zaliczanymi do kategorii spe-cjalnych stref ekonomicznych. Mowa tutaj o tzw. rajach podatkowych, w których to istnieją wyraźne preferencje fiskalne i organizacyjne dla podmiotów prowadzą-cych działalność gospodarczą. W ramach pewnych uproszczeń, szczególnie w lite-

17 A. Durski, Strefy uprzywilejowane w gospodarce ..., (op. Cit)., s.9318 A. Bazydło, M. Smętkowski, Specjalne strefy ekonomiczne – światowe zróżnicowanie in-

strumentu, [w:] Polskie specjalne strefy ekonomiczne, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2000, s.18.


raturze popularnej, istnieje tendencja do wspólnego klasyfikowania specjalnych stref ekonomicznych i rajów podatkowych, a to ze względu na wspólne występowanie w nich udogodnień inwestycyjnych. Jednakże wymiar praktyczny obu tych zjawisk jest na tyle różny, iż nie można nawet z formalnego punktu widzenia zaliczać ich do jednej kategorii.

Raje podatkowe są miejscem, gdzie faktycznie nie odbywa się proces inwe-stycyjny, stanowią jedynie obszar, na którym zarejestrowana jest działalność, w rze-czywistości odbywająca się gdzie indziej. Nie występuje więc tu jeden z naczelnych celów tworzenia specjalnych stref ekonomicznych – lokowanie inwestycji. Druga odmienność dotyczy braku wydzielenia z całości terytorium obszaru przeznaczo-nego pod inwestycje, co sprawia, iż właściwie nie można operować pojęciem strefy w znaczeniu opisanym poprzednio. Istnienie zjawiska rajów podatkowych wydaje się mieć charakter zakłócenia w globalnym procesie konkurencyjności gospodar-czej, wpływając w sposób negatywny na możliwość istnienia wolnej konkurencji pomiędzy podmiotami gospodarczymi.19

Lokalizacja rajów podatkowych – autonomiczne małe terytoria np. Wyspy Dziewicze, Antyle, Bermudy, Wyspa Man – sprawia, iż ich znaczenie jest ograniczo-ne, a władze państw rozwiniętych starają się zwalczać proceder lokowania w nich inwestycji. Liberalizacja światowej gospodarki polega również na stwarzaniu wa-runków równej konkurencji pomiędzy podmiotami prowadzącymi działalność go-spodarczą, a istnienie terytoriów takich jak raje podatkowe wydaje się być przeszko-dą na tej drodze.

Istnienie i działalność specjalnych stref ekonomicznych podlega, poza lo-kalnymi regulacjami, także aktom prawa międzynarodowego. Wynika to z coraz dalej idących procesów globalizacji, a także szczególnej wagi równości konkuren-cji w gospodarce światowej. Podstawowym dokumentem określającym funkcjono-wanie specjalnych stref ekonomicznych jest porozumienie ustanawiające Światową Organizację Handlu (WTO) z dnia 15 kwietnia 1994 roku, sporządzone w Marake-szu, a ratyfikowane również przez Polskę.20 W ramach tej umowy specjalne strefy ekonomiczne są traktowane jak subsydia i środki wyrównawcze, przez co podle-gają procesowi notyfikowania. Notyfikowanie stref w WTO pozwala na uniknięcie sankcji i oznacza, że wszystko co jest produkowane na ich terenie jest wytwarzane zgodnie z regulacjami wynikającymi z Porozumienia. W przypadku niespełnienia warunków tworzenia i funkcjonowania poszczególnych stref mogą one podlegać sankcjom jako niedozwolone subsydia. Inne unormowania prawne, regulujące ist-nienie specjalnych stref ekonomicznych, wynikają z wielostronnych umów między-narodowych np. ustanawiających Północnoamerykańską Strefę Wolnego Handlu (NAFTA), czy też szczegółowych regulacji wynikających z Układu Europejskiego.

19 International Trade Report – 1999, World Bank, Washington 2000 .20 Porozumienie ustanawiające Światową Organizację Handlu ( WTO ), Marakesz, 15.04.1994

r., (Dz.U.z 1995 r., nr 98, poz. 483 i 484 z późn. zm.) .


Zakres umów dwustronnych pomiędzy państwami najczęściej nie reguluje proble-matyki specjalnych stref ekonomicznych.

Typologia specjalnych stref ekonomicznych

Rozciągłość i niejednoznaczność pojęcia specjalnych stref ekonomicznych wpływa w sposób zasadniczy na problemy z przeprowadzeniem ich klasyfikacji. Konsekwencją tego jest istnienie wielu przenikających się wzajemnie typologii, od najbardziej ogólnych, aż do posiadających wysoki stopień uszczegółowienia. Czynnikiem dodatkowo komplikującym rozróżnienie poszczególnych typów stref jest ich ciągła ewolucja oraz pojawianie się nowych rozwiązań dostosowanych do jednostkowych przypadków.

W sposób najbardziej ogólny można podzielić strefy na:produkcyjne,• usługowe,• usługowo – produkcyjne, tzw. mieszane.•

Strefy produkcyjne nastawione są na przyciąganie inwestycji bezpośrednich o charakterze wytwórczym, które dzięki umiejscowieniu w obrębie strefy posiada-ją różnorakie preferencje, pozwalające zwiększać konkurencyjność produkowanych towarów. Strefy usługowe nastawione są na promowanie na swoim terenie sektora usług, który ma coraz większe znaczenie w gospodarce światowej. Usługi w stosun-ku do działalności produkcyjnej charakteryzują się mniejszą kapitałochłonnością, co wpływa na większą elastyczność inwestorów w fazie projektowania przedsię-wzięć. Strefy mieszane, których potencjał gospodarczy jest tworzony przez połącze-nie produkcji i usług mają wymiar bardziej uniwersalny, w sposób pełniejszy tra-fiając w zapotrzebowanie inwestycyjne, gdyż współcześnie bardzo często dochodzi do łączenia obu tych rodzajów działalności.

Powyższa klasyfikacja ma charakter ogólny i nie wyczerpuje do końca róż-norodności rozwiązań preferencyjnych stosowanych współcześnie. Bardziej szcze-gółowa typologia została zaproponowana przez A. Durskiego, który wyróżnił nastę-pujące rodzaje stref uprzywilejowanych:21

bezcłowe/bezpodatkowe porty, składy i tereny przyportowe, tzw. wolne • porty bądź wolne obszary celne. Istota ich działania sprowadza się do ko-rzystania ze zwolnień i częściowych obniżek w płaconych cłach, podat-kach importowych i innych opłatach związanych z obrotem towarowym, prowadzonym na terenie strefy;bezcłowe/bezpodatkowe strefy handlowe, przybierające najczęściej formę • sklepów wolnocłowych. Zasada działania tych stref opiera się na możliwości zwolnienia z ceł i podatków pośrednich towarów wywożonych za granicę;

21 A. Durski, Strefy specjalne w gospodarce..., (op. cit.), s. 95.


wolne strefy bankowe, których głównym celem działania jest stworzenie • zaplecza finansowego w miejscach niezasobnych kapitałowo. Odbywa się to poprzez zwolnienia z kontroli dewizowej, konieczności tworzenia rezerw, swobody w ustalaniu kursów dewizowych, stóp procentowych i innych instrumentów bankowych;wolne strefy ubezpieczeniowe, na terenie których nie obowiązują ogólne • przepisy ubezpieczeniowe, co najczęściej wpływa na obniżenie kosztów bieżącej działalności;bezcłowe, proeksportowe strefy produkcyjne, na terenie których obo-• wiązują zwolnienia z ceł i podatków przy sprowadzaniu części i kompo-nentów do produkcji, która następnie musi zostać wyeksportowana poza terytorium kraju;specjalne strefy ekonomiczne, które oferują preferencje inwestycyjne po-• legające na zwolnieniach z ceł i podatków, a także możliwości wspierania inwestycji poprzez system dopłat bezpośrednich.

Nawet pobieżna analiza przedstawionej klasyfikacji doprowadza do wnio-sku, iż stworzenie rozłącznej typologii stref uprzywilejowanych przy ich obecnej różnorodności i wzajemnym przenikaniu różnych form jest z funkcjonalnego punktu widzenia, jeżeli nie niemożliwe, to na pewno bardzo trudne.

Specjalne strefy ekonomiczne są tworzone, jako instrument ingerencji pań-stwa w jednolity system prawno – ekonomiczny, dokonywany w celu osiągnięcia stanu założonego lub bliskiego przyjętym założeniom. Dlatego też projektowa-nie specjalnych stref ekonomicznych polega na zdiagnozowaniu zastanej sytuacji, przedstawieniu oczekiwanych kierunków zmian, opracowaniu modelu pożądanego oraz doborze środków, prowadzących do osiągnięcia zakładanego stanu. Opis śro-dowiska społeczno-ekonomicznego, powstały w oparciu o tendencje zachodzące na wybranym obszarze, jest z reguły także podstawą do próby przedstawienia nega-tywnych trendów, którym powstanie strefy ma zapobiec i odmienić zaistniały stan. Do bezpośrednich przyczyn tworzenia stref zalicza się chęć przyspieszenia rozwoju gospodarczego, rewitalizację obszarów zdegradowanych ekonomicznie, rozwiąza-nie strukturalnych problemów lokalnych, rozwój społeczny. Przyczyny pośrednie wynikają ze szczegółowego przedstawienia problemów opisywanego obszaru i zali-czyć do nich możemy bezrobocie, dekapitalizację majątku produkcyjnego, schyłko-wy moment cyklu koniunkturalnego dla branż nadreprezentowanych na wybranym obszarze, a także niedorozwój na tle otaczających obszarów.

Projekcja oczekiwanych kierunków zmian polega na synchronizacji zakła-danych efektów z bezpośrednimi możliwościami wpływania na nie w trakcie fazy bezpośredniej stymulacji. Zdając sobie sprawę z ograniczonego arsenału środków dostępnych w prowadzonych działaniach, a także występujących odchyleniach od mo-delu idealnego, projektując przyszłe zmiany należy zapewnić możliwość ingerencji w tworzony system na każdym etapie, aż do stanu ostatecznej realizacji, czyli wprowa-


dzania rozwiązania modelowego. Dobór środków dla osiągnięcia zakładanych celów jest uwarunkowany stopniem zakładanej zmiany, akceptowaną głębokością ingerencji w stosunku do dotychczasowych rozwiązań, możliwościami prawnymi wynikającymi z obowiązującego systemu oraz respektowaniem umów międzynarodowych. Dodat-kowym czynnikiem mającym wpływ na zakładane środki jest planowana szybkość zmian. Rzeczywiste cele, przyświecające powstaniu specjalnych stref ekonomicznych, zależą w głównej mierze od charakteru gospodarki kraju, w którym są projektowane. W początkowym okresie, głównym celem powstawania stref była chęć przyciągnięcia kapitału, przede wszystkim inwestorów zagranicznych, których działalność bezpo-średnio wpływała na czynniki wewnętrzne np. bezrobocie, rozwój lokalny, dochody budżetowe. Charakter takiej strefy zależał w głównej mierze od rozwiązań szczegó-łowych, które mogły wskazywać na preferowane branże, pochodzenie kapitałów in-westycyjnych, czy też ostateczne przeznaczenie produkowanych wyrobów. Pierwsze strefy miały charakter wybitnie eksportowy, gdzie wytworzone towary musiały być wywożone poza kraj powstania. Obostrzenia dotyczyły także pochodzenia inwestorów, w skrajnych przypadkach zabraniając rodzimym inwestorom działalności na terenie strefy. Strefy tego typu największą popularność zdobyły w krajach Azji Południowo – Wschodniej, gdzie w prawie niezmienionej formie funkcjonują do dzisiaj. Z czasem cele działania stref zaczęły się zmieniać, głównie w zakresie pośredniego oddziaływa-nia na wyodrębniony obszar. Chodzi tutaj o czynniki o charakterze długoterminowym, których efekty działania choć pojawiają się po dłuższym czasie, to jednak ich zakres jest wyjątkowo szeroki i pożądany z punktu widzenia twórców. Do czynników tych zaliczyć należy transfer nowoczesnych technologii wpływający na wzrost poziomu rozwoju, powiązania kooperacyjne pomiędzy podmiotami funkcjonującymi w ramach systemu udogodnień i działającymi na zasadach ogólnych, rozwój regionalny będący katalizatorem wzrostu konkurencyjności regionu, poprawę bilansu handlowego kraju z powodu preferowania produkcji proeksportowej.

Specyficznym typem specjalnych stref ekonomicznych są parki technologicz-ne, będące połączeniem jednostek naukowych i badawczych z zespołami produkcyj-nymi i usługowymi. Lokowane są w nich inwestycje z sektora wysokich technologii, których wspólną cechą jest nadawanie produkowanym towarom wysokiej wartości dodanej. Po raz pierwszy idea parku technologicznego została wcielona w życie Pół-nocnej Karolinie w połowie lat pięćdziesiątych XX wieku. Z udziałem trzech uczelni – Duke University, University of North Carolina oraz Carolina State University – utworzono Research Triangle Park. Pozytywny wpływ tego rodzaju inwestycji po-lega także na rozwoju technologicznym regionu, wzroście innowacyjności, a także intensyfikacji oczekiwanej przebudowy społecznej. Najbardziej znanym tego typu obszarem jest Dolina Krzemowa (Silicon Valley) w Stanach Zjednoczonych, obszar o najwyższym w świecie nasyceniu ośrodkami badawczo – wdrożeniowymi z zakre-su nowych technologii.22

22 A. Szoszkiewicz, Oazy Krzemowe, „Wprost” nr 36/2000, s. 34.


Wśród dużej różnorodności specjalnych stref ekonomicznych występujących na świecie zachowały się cechy wspólne, dzięki którym możliwy jest opis wystę-pującego zjawiska. Przedstawione poniżej cechy uśredniono w celu umożliwienia porównania, a szczegółowe dane przedstawione zostaną w dalszej części pracy przy omawianiu konkretnych przykładów. Do charakterystycznych cech zaliczono:

Ściśle opisana przestrzeń. Z reguły niewielka powierzchnia, ograniczona • do bezpośrednich terenów przeznaczonych pod inwestycje. Bywa, iż teren strefy jest naturalnie wyodrębniony – np. wyspa – chociaż najczęściej jego granice są administracyjnie wyznaczane przez organ ustanawiający. Odej-ście od kategorii wyodrębnionego obszaru spotykane jest rzadko, poddając w wątpliwość używania terminu strefa, jednak takie przypadki występują in-cydentalnie np. meksykańskie obszary uprzywilejowane – maquiladora.23

Preferencje fiskalne dla inwestorów. Regulacje dotyczą zwolnień lub ob-• niżeń w płaconych podatkach przez inwestorów, działających na terenie strefy i spełniających warunki umożliwiające korzystanie z ulg. W krajach rozwiniętych system ulg jako nieefektywny ekonomicznie wypierany jest przez dopłaty bezpośrednie do inwestycji, tzw. granty. Rozwiązanie takie jest uznawane za bardziej przystające do warunków wolnej konkurencji, gdyż umożliwia efektywne określenie udzielanych ulg w wymiarze bez-względnym oraz powiązanie ich z wielkością zainwestowanego kapitału.Preferencje dla eksportu towarów wytworzonych w strefie. Stopniowe • odejście od wyłącznie eksportowego charakteru stref odbywało się etapa-mi, jednak obecnie powszechną stała się możliwość sprzedaży towarów na rynku wewnętrznym. Pomimo tego, zarządzający strefami starają się premiować eksport towarów, aby minimalizować zjawisko konkurencji wewnętrznej pomiędzy podmiotami działającymi w i poza strefą. Przewaga stref o charakterze produkcyjnym. Pomimo wzrastającego zna-• czenia sektora usług w gospodarce światowej, znaczna większość funk-cjonujących obszarów uprzywilejowanych, szczególnie w państwach roz-wijających się, zalicza się do kategorii produkcyjnych. Decydują o tym potrzeby kapitałowe państw tworzących strefy, a także brak niezbędnej infrastruktury dla stworzenia stref usługowych. Doświadczenia państw rozwiniętych wskazują na większą rolę stref usługowych w procesach awansu cywilizacyjnego.Preferencje dla inwestorów zagranicznych. Pomimo szerszego dopusz-• czenia inwestorów lokalnych do możliwości inwestowania w strefach, wciąż utrzymuje się sytuacja uprzywilejowania inwestorów zagranicz-nych. Stan taki ma miejsce szczególnie w państwach rozwijających się, które cierpią na ciągły brak kapitału inwestycyjnego.

23 A. Bazydło, M. Smętkowski, Specjalne strefy ekonomiczne – światowe zróżnicowanie..., op. cit., s.19


Szerokie powiązania kooperacyjne z podmiotami działającymi poza te-• renem strefy. W początkowym okresie istnienia stref związki tego typu praktycznie nie istniały, do czego przyczyniała się polityka rozgranicza-nia obszarów inwestycji. Obecnie za stan pożądany uznaje się ścisłe po-wiązanie inwestycyjne i produkcyjne podmiotów ze strefy i z poza niej, co przyczynia się do aktywizacji ekonomicznej terenów nieobjętych działaniem stref.

Rozpatrując funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych w ramach układu lokalnego i regionalnego, a więc odnosząc ich wpływ do zmian wywoływa-nych ich powstaniem na rynku lokalnym i regionalnym, można wyróżnić trzy prak-tyczne skutki dla lokalnego środowiska gospodarczego. Są to:24

efekt biegu jałowego;• efekt substytucji;• efekt wypierania.•

Z efektem biegu jałowego mamy do czynienia wtedy, gdy pożądane zmiany nastąpiłyby również bez istnienia strefy. Niektóre procesy ekonomiczne zachodzące w otoczeniu, których pozytywny wpływ można łączyć z istnieniem specjalnych stref ekonomicznych, faktyczne uwarunkowania posiadają w ramach zwykłych modeli rozwoju gospodarczego. Chodzi tutaj przede wszystkim o uatrakcyjnianie terenów już atrakcyjnych inwestycyjnie, przyciąganie inwestycji z branż naturalnie umiej-scowionych na wyodrębnionym obszarze, czy też proces aktywnego zarządzania samą zmianą profilu gospodarczego regionu.

Efekt substytucji występuje wtedy, gdy w rezultacie podjęcia działalności gospo-darczej przez dany podmiot następuje zaprzestanie lub znaczne ograniczenie prowadzo-nej działalności w dotychczasowym miejscu. Negatywny wpływ efektu substytucji po-lega na obniżeniu aktywności gospodarczej i popytu na pracę w regionie, gdzie podmiot do tej pory prowadził działalność gospodarczą. Sytuacja taka ma miejsce, gdy koszty prowadzenia działalności w specjalnej strefie ekonomicznej są znacząco niższe od po-noszonych w innych miejscach kraju tak, że już w perspektywie średnioterminowej opłaca się przenieść prowadzoną działalność. Efekt substytucji dotyczy jedynie inwe-storów krajowych, a więc takich którzy już prowadzili działalność na terenie kraju.

Występowanie efektu wypierania jest związane ze znaczną nierównowagą w kosztach prowadzonej działalności przez inwestorów w specjalnych strefach ekono-micznych oraz w pozostałej części kraju. Jeżeli pomoc udzielona inwestorom działają-cym w strefach pozwala zmniejszyć im koszty funkcjonowania do poziomu niemożli-wego do osiągnięcia przez podmioty spoza stref, czyli podobna działalność prowadzona w tych dwu miejscach nie podlega mechanizmom wolnej konkurencji, to w takim przy-padku następuje ograniczenie lub w skrajnych przypadkach likwidacja działalności poza strefą ze wszystkimi negatywnymi tego skutkami.25

24 E. Kryńska, Polskie specjalne strefy ekonomiczne, Scholar, Warszawa 2000, s.14.25 Więcej: W. Wojtasik, Specjalne strefy ekonomiczne … (op.cit.).

51

Specjalne Strefy Ekonomiczne jako obszar generujący rozwój społecz-ny i gospodarczy

Problematyka poziomu i tempa rozwoju społecznego i gospodarczego oraz czynników wpływających na rozwój regionu jest zagadnieniem regularnie poru-szanym w wielu publikacjach, natomiast oddziaływanie specjalnych stref ekono-micznych na rozwój regionalny zdecydowanie rzadszym. Przedstawione w artykule ujęcie tematu jest okazją do wskazania obszaru zmian zachodzących w realizacji polityki społecznej i gospodarczej oraz ich wzajemnych powiązań. Dyskusja o zin-tegrowanym podejściu do polityki rozwoju regionalnego, której składowe stanowią politykę społeczną i gospodarczą, wynika z chęci poprawy efektywności realizacji tej polityki. Potrzeba większej integracji między politykami wynika z faktu wyod-rębniania się coraz mniejszych obszarów interwencji, we wzajemnie komplementar-nych politykach, w celu uzyskania większej efektywności.

W modelu zintegrowanej polityki rozwoju regionalnego istnieją wyraźne przesłanki do konstrukcji modelu opartego na większej podmiotowości tego regio-nu. Kształtowanie koncepcji polityki, która będzie dotyczyć działań przenikających zarówno do systemu społecznego i gospodarczego regionu, należy wykorzystywać potencjał wewnętrzny regionu.

Autorka zainspirowana eksponowanym przez teoretyków podejściem „zaso-bów” w regionie, jako determinantów rozwoju gospodarczego i społecznego uważa, że należy podejść do zintegrowania tych dwóch polityk na poziomie regionu, jako działań przyczyniających się do rozwoju trzech rodzajów kapitału: gospodarczego, ludzkiego i społecznego. Mając na względzie, że rozwój regionu nie pozostanie poza wpływem nowego paradygmatu rozwojowego, według którego potencjał regionu nie tkwi w zgromadzonym kapitale gospodarczym, ale w umiejętnościach efektywnego jego wykorzystania, zależącego od jakości kapitału ludzkiego. Zaangażowanie kapi-tału ludzkiego w proces rozwoju społecznego i gospodarczego przynosi największe korzyści gdy jest on wykorzystywany we współpracy i współdziałaniu, czyli w ko-egzystencji z kapitałem społecznym. Wzajemne relacje kapitałów jako czynników rozwoju zostały przedstawia na poniższy schemat.

Ewelina Wiszczun

ODDZiAłYWANie SpecJALNYch StreF eKONOMicZNYch (SSe) NA rOZWóJ SpOłecZNY

i gOSpODArcZY regiONu

52 Ewelina Wiszczun

Schemat 1 : Model zintegrowanej polityki spójności na poziomie regionuR

ealiz

acja

pol

ityki

gos

poda

rcze

j Realizacja polityki społecznej

Kapitał ludzki

Wykształcenie,zdolnościorganizacyjne,przedsiębiorczość

Kapitał społeczny

Kapitał„sieciowy’,zaufanie,normy społeczne,aktywność

Kapitał gospodarczy

Rozwój infrastrukturyw regionie, wzrostliczby miejsc pracy

Składniki

Infrastrukturatechnicznai kapitał rzeczowyprzedsiębiorstw,zasobymieszkaniowe

Składniki

Kapitał ludzki,kapitał społeczny

Składniki

Walory środowiskaprzyrodniczego,bogactwa naturalne

Komponent ponadlokalny

Globalizacja i konkurencja,fundusze pomocowe,instytucje i programy narzecz aktywizacji obszarówwiejskich

Komponent lokalny

Sfera instytucjonalno-organizacyjna, historiai tradycja, lokalnypatriotyzm, reputacja,liderzy, wspólneniewykorzystanezasoby

Rozwój regionu

<= Region =>

<= Region =>

Realizacja polityki rozwoju regionalnego

Źródło: opracowanie własne

Wielowymiarowość rozwoju regionalnego i lokalnego, jak również szero-ki zakres czynników rozwój ten napędzających, doprowadziły do sformułowania koncepcji zrównoważonego rozwoju regionalnego i lokalnego. Pojęcie to obejmuje łącznie wzrost gospodarczy, rozwój społeczny i kulturowy oraz długookresowy roz-wój ekologiczny, podkreślający nierozerwalny związek człowieka ze środowiskiem naturalnym. Istota zrównoważonego rozwoju odnoszona do poziomu lokalnego i re-

53Oddziaływanie Specjalnych stref ekonomicznych (SSE) na rozwój społeczny…

gionalnego, sprowadza się do tworzenia nowego, trwałego potencjału rozwojowego generującego własny, wewnętrzny mechanizm ewolucji. Specyfiką lokalnej polityki rozwoju jest jej wspólnotowy charakter. Wynika on z pewnych szczególnych właści-wości jakimi charakteryzują się lokalne systemy przestrzenne. Istotnym elementem rzutującym na realizację polityki lokalnej jest czynnik ekonomiczny i społeczny, czyli zarówno obecność dodatnich i ujemnych efektów synergicznych, związanych z ofe-rowanymi w przestrzeni ekonomicznej korzyściami zewnętrznymi, dobrami wspól-nymi, kosztami społecznymi, jak i wysoką intensywnością kontaktów społecznych, w tym kontaktów interpersonalnych w ramach społeczności lokalnych nastosunko-wo małej przestrzeni, związanych z podstawowymi funkcjami życia człowieka.

Zauważalnym w realizacji polityki rozwoju regionu jest czynnik polityczny - duża autonomia decyzyjna wielu silnych pod względem ekonomicznym i wpływo-wych w różnych układach politycznych użytkowników przestrzeni (aktorów w sys-temie), a przez to swoiste rozproszenie władzy w systemie, złożoność i wielowar-stwowość konfliktów przestrzennych.

Czynnik ekologiczny będzie miał znaczenie (szczególnie w przyszłości) w realizacji polityki rozwoju regionalnego, a mianowicie co do zakresu intensywno-ści wykorzystania zasobów środowiska.

W procesie przygotowania koncepcji rozwoju gospodarczego i społecznego warto bez wątpienia znać wszystkie wymiary rozwoju i ich konsekwencje w sferze społecznej, jak i gospodarczej. Potrzebna jest interdyscyplinarność, rozumiana jako wspólne interaktywne rozpatrywanie kwestii społecznych przez specjalistów z róż-nych dyscyplin wiedzy i dziedzin zarządzania. Częstym przykładem jednostronności w realizacji polityki rozwoju regionu jest traktowanie kwestii społecznych, najczę-ściej jako wtórne względem spraw ekonomicznych, technologicznych, podkreślając przy tym znaczenie problemów społecznych, ale nie dostrzeganie potrzeby ich roz-wiązywania na gruncie polityki społecznej.

Kolejnym elementem wpływającym na rozwój społeczny i gospodarczy jest skala realizowanych polityk, które rozpatrywać możemy w dwojaki sposób: jako politykę państwa uprawianą na różnych szczeblach władzy i administracji, a więc politykę : centralną, regionalną i lokalną, a także jako politykę społeczną państwa wobec ogółu swych obywateli i jako politykę społeczną wspólnot wobec własnych członków. Wspólnoty to formalne i nieformalne zrzeszenia obywateli tworzone do-browolnie dla artykułowania potrzeb i wspólnego ich zaspokajania – związki zawo-dowe, stowarzyszenia, zrzeszenia, ruchy społeczne.

Charakter relacji między skalami polityk decyduje ostatecznie o tym jak różne szczeble władzy dzielą między siebie uprawnienia jaki jest zakres autonomii szczebli niższych; inaczej stopień decentralizacji polityki państwa. Relacje między polityką spo-łeczną i gospodarczą przesądzają ustrój gospodarczy, system polityczny, uwarunkowania ideologiczne i kulturowe kształtujące rangę polityki społecznej uprawianej w każdej ska-li, charakter ewentualnych sprzeczności między skalami i sposoby ich rozwiązywania.

54 Ewelina Wiszczun

Podstawowym celem niniejszego artykułu jest wskazanie dotychczasowych efektów funkcjonowania Specjalnych Stref Ekonomicznych (SSE) w Polsce w zakre-sie rozwoju społecznego i gospodarczego oraz weryfikacja postawionej tezy o skutecz-ność SSE jako narzędzia służącego rozwojowi społecznemu i gospodarczemu, szcze-gólnie w kontekście zmniejszania bezrobocia, podnoszenia jakości kapitału ludzkiego oraz podnoszenia atrakcyjności inwestycyjnej obszarów słabiej rozwiniętych.

SSE to w polskich warunkach, w pierwotnym założeniu, narzędzie restruktu-ryzacji regionalnej. Ustanawia się ją w celu przyspieszenia rozwoju gospodarczego wybranej części terytorium kraju. Należy zastanowić się, czy w dalszym ciągu jest to narzędzie służące temu celowi? Jest również szerszy kontekst tego tematu, poru-szany we wstępnej części artykułu, jak społeczny i gospodarczy wymiar rozwoju powinien zostać wkomponowany w lokalną strategię i politykę rozwoju? Budując strategię regionu należy uwzględnić wielowymiarowość rozwoju lokalnego, jak i in-tegralność oraz jego interdyscyplinarność. Rozwój regionalny ma charakter integral-ny, a zatem istnieje jego wymiar1:

społeczno-kulturowy; – procesy zmian demograficznych i społecznych • oraz zmian w środowisku kulturowym,środowiskowy; – zmiany w środowisku przyrodniczym i w infrastruktu-• rze służącej ochronie tego środowiska,infrastrukturalny i techniczny; – rozwój systemów infrastruktury w róż-• nych dziedzinach – np. transport, telekomunikacja.gospodarczy ; – procesy rozwoju bazy ekonomicznej miast i regionów,• przestrzenny; – nowe formy zagospodarowania przestrzennego, zmiany • w zagospodarowaniu przestrzennym.

Najczęściej wymienianymi w literaturze składowymi rozwoju regionalnego są: wzrost gospodarczy i zatrudnienie,• wzrost dobrobytu i jakości życia,• wzrost atrakcyjności inwestycyjnej,• rozwój technologiczny i innowacje,• restrukturyzacja i dywersyfikacja działalności gospodarczych,• rozwój usług i zasobów społecznych,• rozwój infrastruktury instytucjonalnej,• lepsza jakość środowiska.•

Społeczne i gospodarcze efekty funkcjonowania Specjalnych Stref Ekonomicznych w Polsce

Ponad trzynastoletnie funkcjonowanie SSE w Polsce jest oceniane pozytyw-nie. Pierwsze polskie SSE datuje się na początek lat dziewięćdziesiątych, jednak

1 F. Kuźnik Regionalne i lokalne aspekty rozwoju społecznego (w:) red. A. Frączkiewicz- Wronka „Zarządzanie publiczne w lokalnej polityce społecznej, Warszawa 2007 r., s.23


pogarszająca się sytuacja gospodarcza kraju dopiero w 1997 roku doprowadziła do wzmożonego zainteresowania ich tworzeniem i rozwojem. Pojęcie Specjalnych Stref Ekonomicznych (SSE) nie jest niczym nowym w polskiej gospodarce, Spe-cjalne Strefy Ekonomiczne to wyodrębnione administracyjnie obszary w Polsce, gdzie prowadzenie działalności gospodarczej odbywa się na szczególnych, pre-ferencyjnych warunkach2. Jedną z głównych zachęt dla inwestorów lokujących swoje projekty w SSE jest zwolnienie z podatku dochodowego od osób prawnych i odpowiednio fizycznych. Pomoc stanowi formę refundacji kosztów nowego pro-jektu inwestycyjnego, kwota nakładów inwestycyjnych związanych z takim pro-jektem stanowi podstawę do kalkulacji przysługującej danemu przedsiębiorcy ulgi podatkowej.

W gospodarce rynkowej Polska stała się jednym z wielu krajów zobligo-wanym do działania na konkurencyjnym rynku, jednakże ze względu na zacofanie technologiczne i niezwykle niską efektywność produkcji polskie towary nie były konkurencyjne. Upadek wielu przedsiębiorstw, jak i w konsekwencji lawinowy wzrost bezrobocia były czynnikami których skutkom miało zapobiegać funkcjo-nowanie Specjalnych Stref Ekonomicznych mających zmienić sytuację gospo-darczą i doprowadzić do przyciągnięcia inwestycji zagranicznych na najbardziej zagrożone bezrobociem obszary. Oprócz nowych miejsc pracy polska gospodarka miała skorzystać także na transferze nowych technologii. Tworzenie stref zostało umożliwione poprzez przyjęcie 20 października 1994 roku Ustawy o Specjalnych Strefach Ekonomicznych, która wskazywała na warunki i zasady tworzenia stref oraz określała sposób ich funkcjonowania. Ustawa była poddawana wielokrotnym nowelizacjom, jednak jej meritum pozostało niezmienne: specjalne strefy ekono-miczne są jednym z najważniejszych sposobów walki z bezrobociem i zacofaniem technologicznym oraz szansą na rozwój regionów znajdujących się w gorszej sy-tuacji gospodarczej3.

Jest wiele czynników wpływających na wybór danego obszaru w celu zlo-kalizowania na nim Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Podstawowym kryterium jest czynnik społeczny. Miejsca wybrane na lokalizację stref charakteryzują się dużym bezrobociem, często powiązanym z wąską specjalizacją zawodową mieszkańców pobliskich terenów. Kontynuując temat czynnika ludzkiego, bezrobocie i związana z nim obecność kapitału ludzkiego nie są jedynymi warunkami powstania strefy. Rów-nie ważne w dłuższym okresie jest także stworzenie warunków do przyciągnięcia lub wykształcenia miejscowej kadry naukowej, gdyż tylko przedsiębiorstwa konkurujące innowacjami i nowymi technologiami mają szansę na sukces we współczesnej gospo-darce, ich brak skazuje firmy na marginalizację. Kwestia ta jest szczególnie istotna

2 E. Kryńska (red.) „Polskie specjalne strefy ekonomiczne – zamierzenia i efekty”, Uniwer-sytet Warszawski, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 2000, s.17

3 Ustawa z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych (Dz. U. 07.42.274 ze zm.)

56 Ewelina Wiszczun

Wykres 1 Wartość skumulowanych nakładów inwestycyjnych wg stref ekonomicznych wg stanu na 31 grudnia 2007 roku.

Źródło: opracowanie H. Godlewska-Majkowska ,”Skuteczność specjalnych stref ekono-micznych, jako instrumentu polityki regionalnej w Polsce”, www.paiz.gov.pl s.7

w zestawieniu z kolejnym ważnym kryterium – koniecznością istnienia rynków zbytu dla produkowanych dóbr oraz dostępem do rynków zagranicznych. Specjalne Strefy Ekonomiczne nie są celem samym w sobie, mają one ułatwić działanie orga-nizacji komercyjnych, nastawionych na zysk.

Na rozwój stref wpływa wiele czynników, od ich położenia geograficznego i bliskości innych obszarów utworzonych w podobnym celu, przez czynniki poli-tyczne, po kwestie infrastrukturalne i społeczne. Największe znaczenie należy jed-nak przypisać tym ostatnim: istnieniu wysokiej jakości kapitału ludzkiego i kadry naukowej tworzącej innowacyjny potencjał danego obszaru.

Oceniając wpływ SSE na rozwój społeczny i gospodarczy można odnieść się do 14 Specjalnych Stref Ekonomicznych w Polsce. W latach 1995-1997 ustanowio-no ich 17, lecz częstochowska i mazowiecka zostały zlikwidowane, gdyż nie było zainteresowania ze strony inwestorów, natomiast z SSE Tczew i SSE Żarnowiec powołano jedną Pomorską SSE.

Działające w Polsce strefy różnią się pod wieloma względami m. in. wielko-ścią powierzchni – największą zajmuje Katowicka SSE (1 189,16 ha), najmniejszą pod względem powierzchni jest Kamiennogórska SSE zajmująca 240,72 ha, lokali-zacją, warunkami zagospodarowania, jakością infrastruktury.


Wykres 2 Liczba nowo utworzonych miejsc pracy-stan na koniec 2007 roku.

Źródło: opracowanie H. Godlewska-Majkowska ,”Skuteczność specjalnych stref ekono-micznych, jako instrumentu polityki regionalnej w Polsce”, www.paiz.gov.pl s. 11

Znaczącą zmianą w funkcjonowaniu SSE jest czynnik wzrostu zagospodaro-wania istniejących w Polsce SSE. Stopień wykorzystania powierzchni we wszystkich SSE zdecydowanie wzrósł. Można zaobserwować proces w którym to strefy zaczy-nają coraz częściej powstawać miejscach wskazanych przez inwestorów, a nie pod-mioty lokują się w określonym miejscu, które stanowić będzie SSE.

Kapitał wnoszony przez przedsiębiorstwa działające w strefie stanowi zna-czącą rolę w rozwoju regionów. Wielkość napływu nakładów inwestycyjnych okre-ślał stopień rozwoju terytorialnego SSE. Wysoką wartość skumulowanych nakładów inwestycyjnych wyróżnia obszar Górnego Śląska, jak i Dolnego Śląska. Znajduje to odzwierciedlenie w przodującej roli obu wymienionych regionów. Specjalne Stre-fy Ekonomiczne przyciągnęły w latach 2002-2007 od 8,5 mld zł na koniec 2002 do 46 mld na koniec 2007 roku, co zostało przedstawione na poniższym wykresie za pomocą danych zawartych w badaniach PAIiIZ i IP SGH4.

Ważnym efektem funkcjonowania SSE było tworzenie nowych miejsc pracy w celu ograniczenia bezrobocia strukturalnego. Ten proces szczególnie widoczny był w woj. dolnośląskim, śląskim, a także pomorskim. Najwięcej miejsc pracy utworzy-ły przedsiębiorstwa działające na terenie stref: Katowickiej, Wałbrzyskiej i Pomor-skiej, co zostało przedstawione za pomocą danych statystycznych na Wykresie 2.

4 H. Godlewska-Majkowska ,”Skuteczność specjalnych stref ekonomicznych, jako instru-mentu polityki regionalnej w Polsce”, www.paiz.gov.pl s.7

58 Ewelina Wiszczun

Nowo utworzone miejsca pracy oferowane przez inwestorów strefowych koncentrują się w stosunkowo nielicznych powiatach. W pewnym stopniu wyzwa-lają również zapotrzebowanie na pracę w sąsiedztwie strefy. Inwestycje w strefach oddziałują na wzrost popytu lokalnego, na niektóre wcześniej nieznane w Polsce lub słabo rozwinięte usługi. Szacuje się, że na każde 1000 miejsc pracy powstających w strefie rodzi się w jej otoczeniu dodatkowych 350, w okresie 2002-2007 w zdecy-dowanej większości powiatów, w których utworzono SSE, dynamika wzrostu liczby pracujących kształtowała się na poziomie przekraczającym średnią krajową (106%)5. Oceniając przebieg tego procesu na rynku pracy, działalność specjalnych stref eko-nomicznych wywołała pozytywne skutki na rynku pracy, jednak postęp w tej dzie-dzinie był szczególnie duży w zakresie obszarów metropolitarnych.

W wyniku nowelizacji rozporządzeń, zostały zdefiniowane kwestie prefero-wanych kierunków inwestycji, określono również ograniczenia formalne oraz eko-nomiczne w prowadzeniu działalności gospodarczej w strefach. SSE tworzono w celu podniesienia konkurencyjności polskiej gospodarki poprzez wzrost inwe-stycji w nowoczesne sektory gospodarki. Wśród inwestycji dokonywanych przez przedsiębiorstwa strefowe niemal 100% stanowią inwestycje o charakterze prze-mysłowym, gdyż usługi obsługi biznesu oraz transportowe stanowią zaledwie 1,3% ogółu wartości inwestycji. Wśród inwestycji przemysłowych blisko 1/3 stanowią inwestycje w sektor motoryzacyjny, po około 10% przemysł chemiczny, metalowy i elektryczny oraz optyczny. Dane statystyczne dotyczące struktury przedmiotowej inwestycji SSE w Polsce zostały przedstawione w tabeli poniżej.

SSE stanowią obszar umożliwiający powstanie i rozwój koncepcji klastrów. Jest to nowy sposób myślenia o kreowaniu konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw, bowiem istotą tej koncepcji jest rozwój przedsiębiorczości w opar-ciu o sieci kooperujących firm, a nie indywidualnie działające przedsiębiorstwa.

Niewiele publikacji naukowych porusza aspekt SSE jako miejsca tworzenia i podwyższenia jakości kapitału ludzkiego i społecznego, zatem nie istnieją dostępne badania naukowe na ten temat.

Marie Theiss uznając, że kapitał społeczny spełnia kategorię bardzo uży-teczną w polityce społecznej; definiuje go jako „sieć powiązań i norm społecznych, które przyczyniają się do współdziałania osób dla poprawy indywidualnej sytuacji życiowej oraz zapobiegania i rozwiązywania problemów społecznych”6. Kapitał społeczny może być narzędziem polityki społecznej – produktywnym zasobem słu-żącym realizacji określonych celów, po drugie może wpływać na skuteczność jej programów, po trzecie może i powinien być on przedmiotem jej oddziaływań. Wyso-kość kapitału społecznego oddziałuje na lepsze zorganizowanie wspólnot lokalnych,

5 H. Godlewska-Majkowska ,”Skuteczność specjalnych stref ekonomicznych, jako instru-mentu polityki regionalnej w Polsce”, www.paiz.gov.pl s.11

6 M.Theiss Kapitał społeczny a polityka społeczna maszynopis pracy doktorskiej s.43 (w:) M.Grewiński, S.Kamiński (red.) „Obywatelska polityka społeczna”,Warszawa 2007r.,s.32


Tabela 1 Struktura przedmiotowa inwestycji w SSE w PolsceSymbol/ Nazwa branży Udział

DM sprzęt transportowy 31,6

DH wyroby z gumy i tworzyw sztucznych 10,1

DJ metale i podstawowe wyroby z metali 9,6

DL urządzenia elektryczne i optyczne 9,4

DE masa włóknista; papier, tektura i wyroby z nich; zapisane nośniki informacji; usługi poligraficzne 7,3

DI wyroby z pozostałych surowców niemetalicznych 6,8

DD drewno i wyroby z drewna 6,2

DK maszyny i urządzenia, gdzie indziej niesklasyfikowane 6,2

DN produkty wytworzone, gdzie indziej niesklasyfikowane 3,6

DG chemikalia, wyroby chemiczne i włókna sztuczne 3,5

DA artykuły spożywcze, napoje i wyroby tytoniowe 3,5

I usługi transportowe, magazynowe oraz łączności 0,9

DB wyroby włókiennicze (tekstylia) 0,5

K usługi związane z nieruchomościami, wynajem, nauka i prowadzenie działalności gospodarczej 0,4

E energia elektryczna, gaz, para wodna i woda 0,3

DC skóry wyprawione i wyroby ze skór wyprawionych 0,1

Inne 0,1

Razem 100

Źródło: Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych – stan na 31 grudnia 2007r., Ministerstwo Gospodarki, Warszawa maj 2008 ,s.23

tworzenie się sieci powiązań i zależności między różnorodnymi aktorami społecz-ności lokalnych.

Kreowanie nowej jakości polityki zatrudnienia, polegającej na zintegrowanej współpracy podmiotów różnych sektorów na różnych jej poziomach i dostarczaniu określonych usług, powinno być celem strategicznym polityki społecznej i gospodar-czej. Realizując pewien model polityki zatrudnienia, najbardziej adekwatny do charak-teru zmian w strukturze współczesnego rynku pracy kapitał ludzki i kapitał społeczny zajmują istotne miejsce. Podkreślając wagę kapitału społecznego, bazującego na kon-kretnym kapitale ludzkim należy uznać, iż istnieje potrzeba wykreowania pożądanego kapitału społecznego i kapitału ludzkiego w obszarze odradzania się więzi lokalnych, wzrostu innowacyjności, przedsiębiorczości i zdolności do formułowania programów rozwojowych oraz wzrost efektywności i samoorganizacji lokalnych społeczności.

60 Ewelina Wiszczun

Specjalne Strefy Ekonomiczne obszarem realizacji polityki społecznej i gospodarczej

Działania realizowane w SSE są powiązane z realizacją nowego spojrzenia na politykę społeczną, która powinna być skoordynowana z polityką pełnego zatrud-nienia, ukierunkowaną na podniesienie skuteczności inkluzji na rynku pracy, zwięk-szenie znaczenia zatrudnienia w procesie wzrostu gospodarczego, zwiększenie moż-liwości zatrudnienia oraz obniżenie innych niż wynagrodzenia kosztów pracy.

Równie istotna jest modernizacja osłon socjalnych, umożliwienie równego udziału w życiu gospodarczym i społecznym wszystkim obywatelom, zwiększe-nie oddziaływania na grupy społeczne, które są w szczególny sposób narażone na bezrobocie poprzez wykorzystanie takich instrumentów aktywizujących jak: zatrudnienie socjalne oraz spółdzielnie socjalne. Koncepcja współczesnej polityki społecznej realizowanej obecnie w Unii Europejskiej to koncepcja, gdzie „osią przewodnią” jest problematyka zatrudnienia, natomiast przedmiotem zaintereso-wania rynek pracy. Idee przewodnie w realizowanej obecnie w Europie koncepcji polityki społecznej to7:

Idea decentralizacji i związany z tym wzrost znaczenia samorządów 1. lokalnych.Zasada pomocniczości państwa i wzrost znaczenia sektora obywatelskiego.2. Uznanie przez państwo podmiotowości wspólnot lokalnych i znaczenia 3. więzi społecznych dla budowania kapitału społecznego.Akceptacja postulatu utrzymywania równowagi finansów publicznych 4. i związana z tym zgoda na ograniczenie redystrybucyjnej funkcji progra-mów socjalnych.Znaczenie negocjacji zbiorowych, przy czym tradycyjne pakty trójstron-5. ne (związki zawodowe - organizacje pracodawców - administracja pu-bliczna) uzupełniane są dialogiem obywatelskim, w którym uczestniczą także organizacje społeczne.Rola edukacji, w tym systemu edukacji publicznej, jako instrumentu inwesto-6. wania w kapitał ludzki i budowania „społeczeństwa opartego na wiedzy”,Znaczenie sektora ekonomii społecznej, zatrudnienia socjalnego i zatrud-7. nienia subsydiowanego dla realizacji polityki pełnego zatrudnienia.Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez pomoc w podjęciu 8. pracy lub udział w programach integracyjnych.Dowartościowanie wolontariatu jako formy pracy użytecznej społecz-9. nie i formy zdobywania umiejętności i kwalifikacji do podjęcia pracy zarobkowej.Działania aktywizujące nie tylko pojedynczych klientów, ale także całe 10.

7 M. Rymsza „Aktywna polityka społeczna w teorii i praktyce” (w) T. Kaźmierczak M. Rym-sza (red.) „W stronę aktywnej polityki społecznej” ISP Warszawa 2003r., s.29


społeczności lokalne i związany z tym renesans środowiskowej metody pracy socjalnej.

Aktywna polityka społeczna jawi się jako skoordynowane działanie na rzecz spójności społecznej i integracji społecznej, której efektem ma być skuteczne niwe-lowanie nierówności pomiędzy jednostkami, grupami społecznymi, regionami, pań-stwami, wyrażającymi się w sferze zasobów, praw i partycypacji. Aktywna polityka społeczna jest sposobem budowania kapitału wspólnoty, wyrównywania szans, wy-korzystania istniejącego bądź kreowania potencjału do włączenia się w system dóbr i usług na rynku pracy. Rynek pracy wydaje się tu najważniejszym forum społecznej partycypacji, a obecność na nim ma oznaczać gwarancję zabezpieczenia jednostek.

Specjalne Strefy Ekonomiczne skupiają dużą ilość podmiotów gospodar-czych, a tym samym miejscem, gdzie koncepcja Społecznie Odpowiedzialnego Biz-nesu (CSR) ma szansę się rozwinąć. W Unii Europejskiej w ostatnim czasie naciska się na dostosowanie koncepcji CSR do warunków poszczególnych krajów Unii Eu-ropejskiej i jej realizację na poziomie regionalnym i lokalnym. CSR określa się jako koncepcję, dzięki której przedsiębiorstwa na etapie budowania strategii dobrowol-nie uwzględniają interesy społeczne i ochronę środowiska, a także relacje z różny-mi przedsiębiorstwami i instytucjami. Społeczna odpowiedzialność jest procesem, w ramach którego przedsiębiorstwa zarządzają swoimi relacjami z różnorodnymi interesariuszami, którzy mogą mieć faktyczny wpływ na sukces w działalności go-spodarczej, należy je zatem traktować jako inwestycję a nie koszt.

Przedsiębiorstwa w chwili obecnej, obarcza się odpowiedzialnością nie tyl-ko za zanieczyszczanie środowiska, lecz oczekuje się ich udziału w rozwiązywaniu problemów społecznych. Według definicji Komisji Europejskiej społeczna odpo-wiedzialność przedsiębiorstwa to dobrowolne uwzględniane przez przedsiębiorstwo zagadnień społecznych i ekologicznych w działalności gospodarczej, wychodzące poza wymogi prawne i zobowiązania wynikające z umów8. Koncepcja CSR jest god-na uwagi, również ze względu na zmianę realizacji modelu polityki społecznej, odej-ścia od modelu „welfare state” do realizacji modelu „workfare state”.

Najczęściej przytaczanymi argumentami „za” realizacją tej koncepcji są9:prowadzenie działalności gospodarczej stwarza problemy w zakre-• sie polityki społecznej i dlatego przedsiębiorstwa powinny włączyć się w uczestnictwo w ich rozwiązywaniu;przedsiębiorstwa to grupy społeczne;• przedsiębiorstwa posiadają zasoby do rozwiązywania problemów spo-• łecznych;przedsiębiorstwa są partnerami w polityce gospodarczej, podobnie jak • administracja rządowa;

8 Promoting a European for Corporate Social Responsibility – Green Paper, http://ec.europa.eu/employment_social/soc-dial/csr/greenpaper.htm, s.28

9 R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1996, s.150

62 Ewelina Wiszczun

Najczęściej przytaczanymi argumentami „przeciw” realizacji tej koncepcji to10:celem działalności gospodarczej jest maksymalizacja zysków;• zaangażowanie w programy społeczne daje przedsiębiorcom możliwość • wywierania wpływu;istnieje możliwość konfliktu interesów różnych grup;• przedsiębiorstwa nie mają kompetencji w kierowaniu programami spo-• łecznymi.Czynniki wpływające na rozwój CSR to przede wszystkim: rozwój ru-• chów społecznych, powstanie taniej komunikacji globalnej, dostrzeganie negatywnych aspektów procesu globalizacji, a także wyzwania zrówno-ważonego rozwoju i zmieniające się oddziaływanie sektorów prywatne-go – publicznego. Natomiast do czynników ograniczających realizację CSR należą przede wszystkim: zbyt duży koszty zatrudnianego kapitału ludzkiego, konieczność respektowania praw pracowniczych nawet jeże-li są niedoskonałe, konieczność współpracy tylko z przedsiębiorstwami etycznymi, konieczność systematycznego sprawdzania etyki partnerów biznesowych, łatwość uprawiania działalności pozornej przez konkuren-cję oraz słaby efekt marketingowy w stosunku do nakładów.

Reasumują, korzyści zewnętrzne jakie przedsiębiorstwo może mieć z re-alizacji CSR to przede wszystkim budowanie pozytywnego wizerunku firmy, lep-sze funkcjonowanie w społeczności lokalnej, większa wiarygodność firmy, wzrost efektywności firmy, konkurencyjność na rynkach międzynarodowych, wzrost za-interesowania inwestorów, odliczenia podatkowe. Korzyści wewnętrzne to przede wszystkim wzrost satysfakcji i zadowolenia pracowników oraz przychylność pra-cowników. W formułowaniu i implementacji strategii społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa należy uwzględniać oczekiwania różnych grup, a zatem różne cele. Harry Igor Ansoff proponuje to uczynić w następujący sposób11.

Istotnym elementem wdrażania CSR, a tym samym sposobem implementacji polityki społecznej i gospodarczej w przedsiębiorstwach Specjalnej Strefy Ekono-micznej mogą być elementy strategii polityki społecznej w przedsiębiorstwie, zakła-dające następujące elementy:

Prawa człowieka – przestrzeganie praw człowieka przyjętych przez spo-1. łeczność międzynarodową oraz eliminacja przypadków łamania praw człowieka przez podmioty.Standardy pracy – poszanowanie wolności stowarzyszania się i przy-2. znanie prawa do prowadzenia negocjacji między stronami, eliminacja wszystkich form pracy przymusowej, zniesienie wykonywania pracy przez dzieci.

10 Ibidem11 J. Adamczyk , Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2009 r.

s.128 (w:) H.I. Ansoff, Corporate Strategy, Penguin Books Ltd., London 1987, s.48-78


Schemat 2 Formułowanie strategii społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa

ANALIZA OTOCZENIA ANALIZA PRZEDSIĘBIORSTWA

Mapa relacji przedsiębiorstwa z interesariuszami

Rozpoznanie interesariuszy Identyfikacja oczekiwań interesariuszy Ustalenie rodzaju władzy interesariuszy

Określenie pozycji społecznej przedsiębiorstwa

Formułowanie strategii społecznej odpowiedzialności

Wyznaczenie celów społecznych Uwzględnianie celów społecznych w systemie celów

strategicznych Określanie zadań i mierników realizacji

celów społecznych

Wartości otoczenia Społeczna

odpowiedzialność

Wartości kierownictwa

Cele strategiczne

Zakres realizacji Działalność podstawowa

Przedsięwzięcia komercyjne Inicjatywy dla społeczności lokalnej

Działania charytatywne

Metody realizacji Systemy zarządzania jakością

Systemy zarządzania środowiskowego Programy, standardy CSR (AA 1000, SA 8000, ISO 26000)

Kodeksy dobrych praktyk Przywództwo, kultura organizacyjna

Pomiar efektów Audyty (społeczny, etyczny) Raporty (GRI, Dow Jones)

Certyfikaty,

Implementacja strategii społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa

Źródło: Opracowanie J. Adamczyk, Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw, PWE, War-szawa 2009 r. s.128 (w:) H.I. Ansoff, Corporate Strategy, Penguin Books Ltd., London 1987, s.48-78

Środowisko naturalne - popieranie prewencyjnego podejścia do kwestii 3. związanych z ochroną środowiska, podejmowanie działań mających na celu promowanie postawy odpowiedzialności wobec środowiska natural-nego, stosowanie technologii przyjaznych środowisku.Zdrowie i bezpieczeństwo pracy - podjęcie działań w celu zapobieżenia 4. wypadkom przy pracy i zagrożeniom dla zdrowia.Konsultacje z pracownikami i komunikacja – przeprowadzanie regular-5. nych konsultacji mających na celu wyłonienie obszarów w których wy-stępują problemy i zapobieganie tym problemom.Równość szans rozwoju – stworzenie wszystkim pracownikom równości 6. szans rozwoju i nie stosowanie dyskryminacji w zatrudnianiu, wynagradzaniu, awansowaniu pracowników, z uwagi na narodowość, pochodzenie etniczne, przynależność do grupy społecznej, religię, płeć, wiek , orientację seksualną, przynależność do związków zawodowych lub poglądy polityczne.

64 Ewelina Wiszczun

Zaangażowanie w działalność społeczności lokalnych – uczestnictwo 7. w tych działaniach społeczności lokalnych, które mają na celu aktywne wspieranie rozwoju ekonomicznego oraz postępu w dziedzinie ochrony środowiska naturalnego.

Podsumowanie

Specjalne Strefy Ekonomiczne mogą stanowić impuls dla rozwoju społecz-nego i gospodarczego regionu. Przeprowadzone badania i zawarte w nich dane sta-tystyczne jednoznacznie wskazują na pozytywny wpływ Specjalnych Stref Ekono-micznych na rozwój społeczny i gospodarczy regionu, w którym określona Specjalna Strefa Ekonomiczna funkcjonuje. Należy mieć tego świadomość, że w przypadku spadku koniunktury gospodarczej ogranicza się również w tych przedsiębiorstwach inwestycje oraz redukuje zatrudnienie, jest to więc skuteczny element w wyniku wy-stępowania restrukturyzacji regionu i bezrobocia strukturalnego, a zatem nie należy traktować ich jako panaceum na polską politykę gospodarczą. Nie bez znaczenia są argumenty Ewa Bojar, która twierdzi, że nierównomierne rozmieszczenie inwestycji zagranicznych prowadzi do pogłębienia się dysproporcji występujących w rozwoju poszczególnych regionów, a zatem może to powodować wzrost dysproporcji w roz-woju regionalnym kraju12.

Zdaniem autorki artykułu należy zatem zmodyfikować sposób realizacji po-lityki regionalnej, nie zaś ograniczać funkcjonowanie SSE.

Z analiz przeprowadzonych przez zespół Deloitte ds. Specjalnych Stref Eko-nomicznych wynika, że podstawowymi problemami przedsiębiorców strefowych jest w chwili obecnej brak możliwości bardziej elastycznego kształtowania warunków zdefiniowanych w zezwoleniu zarówno w odniesieniu do wartości nakładów inwe-stycyjnych, jak i konieczności stworzenia nowych miejsc pracy, a przede wszystkim ich utrzymania przez określony czas13. Nowelizacja przepisów strefowych z 2008 roku odnosi się do przedsiębiorców, którzy uzyskali zezwolenie po 4 sierpnia 2008 roku, zatem aktualnie działających przedsiębiorców to nie dotyczy. Przedsiębiorcy wskazują przede wszystkim na niewielkie szanse na wykorzystanie w całości limitu maksymalnej, przysługującej przedsiębiorcom pomocy publicznej. Przedsiębiorcy zainteresowani są wydłużeniem funkcjonowania SSE. Kolejnym elementem, któ-ry powinien zostać zmodyfikowany to niejasność przepisów strefowych i podatko-wych, co wielokrotnie skutkuje trudnościami w trakcie ustalania wyniku podatko-

12 E. Bojar, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne wobec problemu bezrobocia(w:) Bezpo-średnie inwestycje zagraniczne w Polsce. Efekty i zagrożenia, Rada Strategii Społeczno-Gospodar-czej przy Radzie Ministrów, Raport nr 46, Warszawa 2005r.

13 Strefy wzrostu? Specjalne Strefy Ekonomiczne - opinie przedsiębiorców, Warszawa 2009 Komentarz badań sondażowych przeprowadzonych wśród przedsiębiorców prowadzących działal-ność gospodarczą w Specjalnych Strefach Ekonomicznych (SSE) , www.paiz.gov.pl s. 18


wego z prawidłowym podziałem na działalność strefową i pozastrefową. Pozostaje więc nierozwiązany problem możliwości rozwoju i funkcjonowania Specjalnych Stref Ekonomicznych.

67

Katowickiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej od początku jej istnienia przy-pisana była szczególnie ważna rola – definiowana nie tylko w wymiarze ekonomicz-no-gospodarczym, ale także (a może przede wszystkim) w wymiarze społecznym i kulturowym. Funkcjonowanie KSSE miało faktycznie udowodnić, że zmagający się z bolączkami pierwszego okresu transformacji gospodarczej region górnośląski ma szansę na radykalną zmianę swojego społeczno-ekonomicznego oblicza. Oblicza, którego ogląd budził poważny niepokój w środowisku lokalnych elit społecznych, politycznych, gospodarczych i naukowych. Oceniając ówczesną sytuację regionu dostrzegano objawy tzw. syndromu śląskiego, wyrażającego się degradacją regionu pod względem.1

ekonomicznym (zacofanie gospodarcze, zaniedbanie infrastrukturalne • wraz z nadkoncentracją archaicznego, w wymiarze wytwórczym oraz or-ganizacyjno-zarządczym, przemysłu ciężkiego), społeczno-kulturowym (dezintegracja społeczności lokalnej z pochodną • atomizacją życia społecznego w regionie, wykorzenienie tradycyjnej kul-tury regionu – zwłaszcza układu wartości korespondujących z nowym systemem społeczno-gospodarczym2),ekologicznym (de facto można było wnioskować o stanie klęski ekolo-• gicznej).

Biorąc pod uwagę fakt, że przyczyn takiego stanu rzeczy powszechnie upa-trywano w asymetrycznych relacjach gospodarczych, politycznych i kulturowych pomiędzy centrum politycznym a regionem peryferyjnym (reprezentowanym przez

1 Zob. szerzej: W. Błasiak, Społeczne i kulturowe uwarunkowania restrukturyzacji gospo-darczej województwa katowickiego [w:] J. Wódz (red.) Niektóre problemy społeczne w wojewódz-twie katowickim, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 1993., M. Szczepański, Region katastroficzny wobec wyzwań cywilizacyjnych, „Studia Socjologiczne” 1999, nr 1-2., M. Kolczyń-ski, Problemy restrukturyzacji Górnego Śląska w świetle postanowień kontraktu regionalnego [w:] J. Sztumski (red.) Społeczno-gospodarcze i polityczne konsekwencje restrukturyzacji Górnego Ślą-ska, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 1996., M. Szczepański, Opel z górniczym pió-ropuszem, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 2002.

2 Marginalizacja swoistych dla Śląska wartości związanych z etosem i kulturą pracy przemy-słowej prowadzi do stanu kulturowego „zerwania ciągłości z przeszłością”;zob. także B.Olszewska-Dyoniziak , Rozwój, zmiana i postęp społeczny, Wydawnictwo „ATLA 2”, Wrocław 2008.

Mariusz Kolczyński

FuNKcJONOWANie KAtOWicKieJ SpecJALNeJ StreFY eKONOMicZNeJ

W śWietLe KONcepcJi StrAtegicZNegO rOZWOJu regiONu.

68 Mariusz Kolczyński

lokalne elity władzy), od samego początku procesu transformacji systemowej w Pol-sce poszukiwano takich rozwiązań, które w maksymalny sposób odzwierciedlały interesy lokalnej społeczności regionu. Innymi słowy, rozwiązań, które byłyby po-chodną przesłanek pragmatycznych, a nie ideologicznych.3

Zdawano sobie sprawę, że restrukturyzacja Górnego Śląska zależy w dużej mierze od wysiłku zbiorowości regionu i społeczności lokalnych. Istotną rolę w proce-sie inicjowania aktywności społecznej odgrywały lokalne elity polityczne – włączenie się do działalności samorządowej (w wyniku pierwszych w pełni demokratycznych wyborów samorządowych z 1990 roku) ludzi pozostających dotychczas na uboczu życia społecznego (80% nowowybranych radnych pełniło tę funkcję po raz pierwszy) doprowadziło do wykrystalizowania lokalnych elit politycznych, które mimo wielu przesileń i wstrząsów na ogólnokrajowej scenie politycznej, były zdecydowane pod-jąć działania na rzecz rozwiązania kluczowych problemów regionu.4 Wydawało się także oczywistym, że osiągnięcie podstawowego celu transformacji Górnego Śląska (sanacja i rozwój regionu) wymaga nie tylko innowacyjności i aktywnej partycypa-cji (odpowiednio wysokiego poziomu zaangażowania społecznego na rzecz zmian) na poziomie regionalnym i lokalnym, ale także ukierunkowanego wsparcia admini-stracji państwowej (zarówno na szczeblu krajowym, jak i wojewódzkim).

Za niewątpliwe mankamenty, pojawiających się w konsekwencji toczącego się intensywnie lokalnego dyskursu społeczno-politycznego, koncepcji przeobrażeń regionu można uznać:

oderwanie założeń regionalnej polityki od ogólnokrajowej strategii roz-• woju społeczno-gospodarczego (widoczną konsekwencją takiego podej-ścia był brak powiązań lokalnych inicjatyw z działalnością organów pań-stwa),niedostosowanie do obowiązujących regulacji prawnych i finansowych,• brak koherentnej długookresowej wizji rozwoju całego regionu,• niedostateczną troskę o napływ kapitału i zwiększenie dynamiki proce-• sów inwestycyjnych,niewystarczający stopień społecznej akceptacji dla proponowanych roz-• wiązań, będący pochodną pominięcia fundamentalnych kwestii (w wy-miarze gospodarczym i społecznym) restrukturyzacji przemysłu wydo-bywczego i hutniczego.

Modelowym przykładem takiego podejścia był realizowany od 1992 roku Program regionalnej polityki gospodarczej Górnego Śląska, którego głównym celem

3 E. Zeman-Miszewska, Przesłanki transformacji instytucji lokalnych [w:] E. Zeman-Mi-szewska (red.) Polskie samorządy lokalne w okresie transformacji – instytucje i ich przeobrażnia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2010, s. 25.

4 M. Kolczyński, Restrukturyzacja gospodarki w strategii rozwoju województwa katowic-kiego [w:] M. Barański (red.) Kontrakt regionalny dla województwa katowickiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 1999, s. 61-62.

69Funkcjonowanie Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej w świetle koncepcji…

było przełamanie recesji w skali regionu. Oceniając Program... trudno nie zauważyć, że była to prekursorska próba wykreowania regionalnej polityki gospodarczej w ra-mach istniejącego systemu prawnego. Jednakże nie można pominąć faktu, że propo-nowane rozwiązania miały doraźny charakter (ukierunkowane w znacznym stopniu na rozładowanie napiętej sytuacji społecznej w regionie) i faktycznie nie mogły sta-nowić podstawy koniecznych reform strukturalnych. Co więcej, oferta Programu... skierowana była praktycznie wyłącznie do podmiotów wewnątrz- regionalnych (gmin i jednostek gospodarczych działających w regionie). Pomimo, że charakter przyjętych założeń rozwojowych można uznać za ogólnikowy i nie do końca spre-cyzowany warto odnotować dwa istotne aspekty programowe:

zwrócenie uwagi na poszukiwanie różnych źródeł finansowania rozwoju • – także źródeł zewnętrznych,podkreślenie wagi aktywnej promocji regionu w celu pozyskania kapita-• łu zagranicznego.

Konkretnym efektem realizacji założeń Programu... było powołanie (z ini-cjatywy wojewody katowickiego) instytucji, których zadaniem było wprowadzenie w życie przyjętych postanowień programowych – instytucji, które nadspodziewanie dobrze wytrzymały próbę czasu i na trwale wpisały się historię podejmowanych przedsięwzięć modernizacyjnych. Za wiodąca instytucję wdrożeniową i koordyna-cyjną Programu... należało uznać Górnośląską Agencję Rozwoju i Promocji S.A. (od 1997 roku – Górnośląska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A.), współpracującą z administracją państwową, samorządami lokalnymi i gospodarczymi oraz polskimi i zagranicznymi instytucjami regionalnymi. Jako kluczowe zadania Agencji wskaza-no: promocję gospodarczą regionu, działalność na rzecz rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, kojarzenie zagranicznych i śląskich podmiotów gospodarczych, po-szukiwanie źródeł finansowania transformacji regionu oraz opracowywanie projek-tów przedsięwzięć gospodarczych, badań i raportów.5

Lata 1993-1995 to z jednej strony okres realizacji zadań wytyczonych przez Program regionalnej polityki gospodarczej Górnego Śląska, z drugiej – prace kon-cepcyjne nad Kontraktem regionalnym dla województwa katowickiego. Warto odno-tować, że w tym okresie opracowano wstępnie idee Specjalnej Strefy Ekonomicz-nej, aktywnej strefy gospodarczej i instytucji tzw. segmentu lokalnego (struktury instytucjonalnej tworzonej na szczeblu gminy w celu realizacji konkretnych działań związanych z lokalnymi programami gospodarczymi).6 Wydaje się, że dominującym stało się przekonanie, że stymulowanie rozwoju gospodarczego regionu wymaga

5 Pozostałe instytucje to: Międzynarodowe Targi Katowickie sp. z o.o, Górnośląska Agencja Poszanowania Energii sp. z o.o, Górnośląska Agencja Budownictwa S.A., Górnośląska Agencja Prze-kształceń Przedsiębiorstw S.A. (główne kierunki działań: uczestnictwo w kształtowaniu regionalnych programów rozwoju przestrzennego, działania na rzecz restrukturyzacji regionu), Górnośląskie To-warzystwo Lotnicze S.A., Drogowa Trasa Średnicowa S.A.

6 M. Kolczyński, Restrukturyzacja gospodarki...,op.cit., s. 64-65.


podejmowania działań w trzech kluczowych obszarach (przyciąganie nowych inwe-storów, motywowanie podmiotów lokalnych do podejmowania inicjatyw gospodar-czych, tworzenie korzystnych warunków działania dla podmiotów gospodarczych funkcjonujących w danym regionie) mających na celu wzrost aktywności gospodar-czej7 [M. de Ines 2010; s.42].

Doświadczenia realizacyjne jednoznacznie dowodziły, że niezbędna jest ko-relacja działań wszystkich uczestników regionalnego życia gospodarczego – w tym działań podejmowanych i koordynowanych na szczeblu rządowym; działań wyma-gających także odpowiednio wysokiej społecznej mobilizacji mieszkańców regionu.

Efektem analizy dotychczasowych wyników gospodarczych oraz ich spo-łecznych konsekwencji, dokonanej przez różnorodne środowiska decyzyjno-opinio-twórcze była finalizacja prac nad Kontraktem regionalnym dla województwa kato-wickiego.8 Ten unikatowy w skali kraju dokument będący swojego rodzaju umową społeczno-państwową, łączył w spójny sposób koncepcje rozwoju regionalnego, for-mułowane przez Urząd Wojewódzki, z propozycjami przyjętymi przez stronę spo-łeczną zawartymi w Kontrakcie dla Śląska, opracowanymi przez Zarząd Regionu Śląsko-Dąbrowskiego NSZZ „Solidarność”.

Kontrakt regionalny...9 był w istocie pionierską próbą generalnego rozwiązania złożonych problemów związanych ze społeczno-gospodarczą transformacją regionu; w zamyśle Autorów miał zapewniać niezbędny poziom koherencji działań regionalnych uczestników życia społeczno-gospodarczego, stwarzając tym samym szansę na wywie-ranie skutecznego nacisku na centralny aparat władzy i administracji państwowej.

W części szczegółowej Kontraktu regionalnego... zawarto rozwiązania sys-temowe odnoszące się do następujących obszarów życia społeczno-gospodarczego: edukacja, bezpieczeństwo socjalne, otoczenie, samorządność, gospodarka i finanse. Kwestie gospodarcze rozpatrywano na trzech płaszczyznach:

bezpieczeństwa socjalnego: zaproponowano stworzenie systemu prefe-1) rencji dla inwestorów kreujących nowe miejsca pracy;otoczenia: postulowano realizację pilotażowego projektu Aktywnej 2) Strefy Gospodarczej składającej się z: Specjalnej Strefy Ekonomicznej, Targowiska Rolno-Spożywczego, Giełdy Rolno-Przemysłowej, Parku Rolno-Przemysłowego, Wolnego Obszaru Celnego, Suchego Portu Prze-

7 M. de Ines, Więzi między władzą a środowiskiem biznesu [w:] E. Zeman-Miszewska (red.) Polskie samorządy lokalne w okresie transformacji – instytucje i ich przeobrażnia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2010.

8 Kontrakt regionalny dla województwa katowickiego został zawarty 05.10.1995 między stroną rządową (reprezentowaną przez wojewodę katowickiego E. Ciszaka), a stroną społeczną (reprezentowaną przez przewodniczącego Regionalnego Komitetu Porozumiewawczego i Sejmiku Samorządowego Województwa Katowickiego J. Frąckowiaka oraz przedstawicieli organizacji spo-łecznych, gospodarczych i politycznych mających niekwestionowany udział w wypracowanie osta-tecznego kształtu umowy).

9 Kontrakt regionalny dla województwa katowickiego, Katowice 1995.


ładunkowego „Zagłębie” oraz Postindustrialnego Parku Krajobrazowego Rzeki Brynicy;gospodarki: w 3) Kontrakcie regionalnym... podkreślono:

znaczenie aktywności organów władzy w dywersyfikacji działalności a) gospodarczej w celu odejścia od typowej dla regionu monokultury gospodarczej;konieczność stworzenia warunków zachęcających zagranicznych in-b) westorów, stąd proponowano:

utworzenie Specjalnych Stref Ekonomicznych;• opracowanie statusu Aktywnej Strefy Gospodarczej;• stworzenie regionalnego systemu informacji gospodarczej.•

Społeczny odbiór poszczególnych przedsięwzięć realizacyjnych w ramach programu wytyczonego przez Kontrakt regionalny... trudno uznać za jednoznacz-nie pozytywny. Biorąc pod uwagę fakt, że sygnatariusze Kontraktu uznali restruk-turyzację gospodarki za zadanie pierwszoplanowe (przedstawiciele strony rządowej 63,3% wskazań, przedstawiciele samorządów 42,6%, przedstawiciele podmiotów realizacyjnych 56,8%10), lokalni liderzy oceniali negatywnie intensywność przebie-gu zainicjowanych procesów transformacyjnych (63,9% respondentów było zda-nia, że restrukturyzacja gospodarki przebiega źle) 11. Wśród stosunkowo wysoko ocenianych przedsięwzięć (13,9% respondentów) wskazano działania zmierzające do wkomponowania Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej do realizowania celów Kontraktu regionalnego....

Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna (KSSE) została utworzona w czerwcu 1996 roku12 na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów, w oparciu o Usta-wę o specjalnych strefach ekonomicznych z dn. 20.10.1994 roku,13 na okres dwu-dziestu lat14. Powołanie KSSE budziło od samego początku duże emocje – związane przede wszystkim z zapowiedzią rozpoczęcia znaczącej w skali regionu inwestycji koncernu General Motors w Gliwicach.

10 Badania liderów Kontraktu regionalnego...(strona rządowa, strona samorządowa, strona wykonawcza) przeprowadzone przez zespół badaczy Uniwersytetu Śląskiego pod kierunkiem Marka Barańskiego (11.1997/01.1998).

11 M. Kolczyński, Restrukturyzacja gospodarki...,op.cit., s. 71-72. Jeszcze gorszy odbiór Kontraktu regionalnego... uchwycono w badaniach mieszkańców województwa katowickiego prze-prowadzonych w 1996 roku przez A. Bartoszka i L.A. Gruszczyńskiego: blisko połowa badanych (46,2%) w ogóle nie słyszała o Kontrakcie. Zaledwie jedna trzecia z grupy badanych przyznających się do znajomości zapisów Kontraktu, uznała że będzie miał on wpływ na poprawę warunków życia mieszkańców województwa; cyt.za: M. Szczepański, Opel z...,op.cit. s. 74.

12 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18.06.1996 r. w sprawie utworzenia specjalnej strefy ekonomicznej w województwie katowickim, Dziennik Ustaw nr 88 z 1996 r., poz.397.

13 Ustawa o specjalnych strefach ekonomicznych, tekst jednolity: Dziennik Ustaw nr 42 z 2007 r., poz. 274.

14 W 2008 r. przedłużono ten okres do 2020 roku na mocy nowelizacji Ustawy z 1994 roku uchwalonej 30.05.2008, Dziennik Ustaw 2008, Nr 118, poz.746.


Obszar strefy obejmował pierwotnie 827 ha15 i składał się z czterech pod-stref: gliwickiej, jastrzębsko-żorskiej, sosnowiecko-dąbrowskiej oraz tyskiej. Zasad-niczym motywem utworzenia strefy było wspieranie procesów transformacyjnych - poprzez ożywienie procesów inwestycyjnych dążono do stworzenia nowej sytuacji na lokalnym rynku pracy (zwłaszcza w kontekście nieuniknionej głębokiej restruk-turyzacji przemysłu górniczego i hutniczego). Szczegółowe cele KSSE – zgodnie z Ustawą – przedstawiały się następująco:16

rozwój określonych dziedzin działalności gospodarczej,a) transfer, rozwój i upowszechnianie nowych rozwiązań technicznych b) (technologicznych), stymulowanie rozwoju eksportu,c) zwiększenie konkurencyjności wytwarzanych dóbr i świadczonych d) usług,zagospodarowanie istniejącego majątku przemysłowego i infrastruktury e) gospodarczej,tworzenie nowych miejsc pracy,f) zagospodarowanie niewykorzystanych zasobów naturalnych.g)

W zamierzeniach potencjalnych inwestorów w KSSE podzielono na trzy grupy: (1) grupę inwestorów strategicznych, (2) grupę małych i średnich przedsię-biorstw, (3) grupę podmiotów usługowych, których aktywność powinna być związa-na z funkcjonowaniem w strefie podmiotów zaliczonych do dwóch pierwszych grup. Wstępnie wyznaczono pięć etapów rozwoju KSSE:

etap I: przypadający na okres 1996-1997, w trakcie którego zognisko-• wano działania na stworzeniu bazowych warunków formalno-prawnych umożliwiających rozpoczęcie działalności gospodarczej w strefie,etap II: okres 1998-2000; w centrum aktywności – realizacja niezbęd-• nych inwestycji infrastrukturalnych,17

etap III: okres 2001-2005 oraz etap IV: okres 2005-2010 – rozwój doce-• lowej aktywności gospodarczej,etap V: okres 2011-2016 – przygotowanie warunków do funkcjonowania • obszarów strefy po wygaśnięciu uprzywilejowanego statusu SSE.

W związku ze zmianą reguł dotyczących funkcjonowania SSE z 2008 roku można wnioskować, że w trakcie etapu V w zmienionej formule (czasowo i mery-torycznie) podstawowe działania KSSE koncentrować się będą na pozyskiwaniu inwestycji spełniających następujące kryteria kwalifikacyjne.18

innowacyjność (inwestycje innowacyjne zazwyczaj są pochodną produk-• 15 Obecnie 1544,18 ha.16 Zob.: Koncepcja rozwoju specjalnych stref ekonomicznych, Ministerstwo Gospodarki,

Warszawa, styczeń 2009, www.mg.gov.pl17 Pierwsze dwa etapy powinna także charakteryzować wysoka dynamika działań promocyj-

nych na rzecz podejmowania działalności gospodarczej w strefie.18 Koncepcja rozwoju..., op. cit., www.mg.gov.pl


tywnych relacji pomiędzy sferą aktywności naukowo-badawczej, projek-towania i transferu technologii oraz praktyki gospodarczej);alokacja w sektorach priorytetowych (inwestycje wpisujące się „w po-• litykę zrównoważonego rozwoju, rozumianego jako rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje integrowanie działań na rzecz wzro-stu konkurencyjności polskiej gospodarki i tworzenia nowych miejsc pracy”19);aktywne wsparcie dla rozwoju klastrów, parków przemysłowych i tech-• nologicznych;tworzenie nowych miejsc pracy.•

Warto zauważyć, że nowe koncepcje funkcjonowania i rozwoju SSE przyjęte na szczeblu centralnym są w znacznej mierze zgodne z planami strategicznego re-gionu śląskiego opracowanymi przez władze lokalne. W tym kontekście, jako punkt zwrotny w procesie kreacji regionalnej strategii rozwojowej należy uznać propozy-cje sformułowane przez Forum środowisk samorządowych województwa katowic-kiego20 i zawarte w raporcie Strategiczne założenia polityki rozwoju województwa katowickiego.21 W dokumencie tym udało się zharmonizować dwa wymiary strategii wojewódzkiej oraz koncepcji pochodnych działań realizacyjnych:

wymiar dostosowawczy strategii zogniskowano na działaniach zmierza-1) jących do pogłębionej reformy tradycyjnych sektorów gospodarki regio-nu; za jakościowo nowe można uznać ukierunkowanie podstawowych rozwiązań nie na łagodzenie konsekwencji społecznych procesu restruk-turyzacji, ale na przystosowanie zmodernizowanych organizacji przemy-słowych do sprostania wymogom gospodarki rynkowej (modelowa tria-da: aktywna adaptacja – konkurencyjność – innowacyjność),wymiar innowacyjny strategii – zakładano, że rozwój regionu powinien 2) opierać się na zrównoważonym wykorzystaniu lokalnego potencjału in-nowacyjnego i gospodarczego oraz możliwości oferowanych przez inwe-storów zagranicznych.

Bez wątpienia Autorzy raportu wykroczyli poza ówczesne standardy regio-nalnego myślenia. Strategicznie – kreatywnie szukano możliwości rozwoju w dzia-łaniach ukierunkowanych na przyszłość (kształtowanie kapitału ludzkiego, inno-wacyjność i dywersyfikacja gospodarki, inwestycje w infrastrukturę energetyczną, transportową i telekomunikacyjną) odchodząc od statycznych koncepcji bezpiecz-nych społecznie przeobrażeń tradycyjnych gałęzi wytwórczości.

19 Tamże, s.4; jako priorytetowe uznano inwestycje w następujących sektorach: motoryza-cyjnym, lotniczym, elektronicznym, maszynowym, biotechnologii, chemii małotonażowej, badaw-czo-rozwojowym, nowoczesnych usług (usługi: informatyczne, rachunkowo-ksiegowe i doradztwa podatkowego, w zakresie badań i analiz technicznych) oraz produkcji urządzeń służących do uzyska-nia paliwa i energii ze źródeł odnawialnych.

20 Forum... odbyło się w dn. 10-11.12.1996 z inicjatywy Sejmiku Samorządowego.21 Strategiczne założenia polityki rozwoju województwa katowickiego, Katowice 1997.


Raport Strategiczne założenia... wyznaczył nowe standardy myślenia o rozwo-ju regionalnym, zaadaptowane (po reformie administracyjnej) i rozwijane przez elity społeczno-polityczne województwa śląskiego. Realizowane na początku XXI wieku komplementarne programy rozwoju strategicznego regionu: Strategia rozwoju wo-jewództwa śląskiego22 oraz Regionalna Strategia Innowacji Województwa Śląskiego na lata 2003-201323 są w znacznym stopniu kompatybilne z działaniami ujętymi w ustalonym harmonogramie rozwoju KSSE (etap III – V) oraz zmodyfikowanymi koncepcjami funkcjonowania SSE wypracowanymi przez władze centralne.

Rzetelna ocena funkcjonowania Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej i jej roli w procesie modernizacji regionu wymaga odwołania do kilku kategorii da-nych ilościowych, których analiza pozwala na określenie dynamiki rozwoju strefy:

I. Zwraca uwagę stopniowy wzrost zezwoleń na prowadzenie działalności w obrębie KSSE (zob.Wykres. 1); przy czym stosunek ważnych zezwoleń w śląskiej strefie do ilości zezwoleń we wszystkich czternastu polskich strefach specjalnych pozostaje na faktycznie niezmienionym poziomie w ostatniej dekadzie i waha się w granicach15,3 – 16%.

Wykres.1. Liczba ważnych zezwoleń (narastająco) na działalność w KSSE i SSE ogółem.*

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

KSEE SSE Ogó³em

*opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Gospodarki

22 Uchwała Sejmiku Województwa Śląskiego z dnia 25.09.2000 Nr I/24/1/2000 w sprawie: przyjęcia „Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego na lata 2000-2015” (w 2005 roku przesunięto horyzont czasowy strategii na rok 2020).

23 Uchwała Sejmiku Województwa Śląskiego z dnia 25.08.2003 Nr II/11/2/2003 w sprawie: przyjęcia „Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Śląskiego na lata 2003-2013”.


O ile ilość podmiotów funkcjonujących w KSSE i ich aktywność gospodarcza może w pewnym sensie satysfakcjonować (patrz stopień zagospodarowania grun-tów: 64,37%), o tyle wątpliwości budzi przygotowanie i realizacja zadań przewi-dzianych w ostatnim etapie działania SSE. Rozwój gospodarczy regionu i utrzyma-nie potencjału KSSE po 2020 roku w dużej mierze będzie uzależniony od aktualnej jakości współpracy władz regionalnych z otoczeniem biznesu oraz wypracowania koncepcji utrzymania efektywnych relacji w przyszłości. Kluczową pozostaje kwe-stia, czy i w jakim zakresie można brać pod uwagę działalność obecnie funkcjonują-cych w KSSE podmiotów gospodarczych w procesie kreowanie regionalnej strategii wychodzącej poza horyzont roku 2020.

II. KSSE jest niekwestionowanym liderem jeżeli chodzi o wysokość nakła-dów inwestycyjnych (zob. Wykres. 2); w przeliczeniu wysokości nakładów na je-den hektar zagospodarowanego terenu przez inwestorów posiadających zezwolenie KSSE (18,17 mln w 2009 roku) ustępuje jedynie strefie legnickiej (18,70 mln) i zna-cząco przewyższa średnią krajową (10,04 mln – 2009 rok).

Jako niezwykle istotny należy uznać fakt, że poczynione nakłady inwesty-cyjne przynoszą wymierne korzyści także w stymulowaniu zatrudnienia w KSSE (46 miejsc pracy/ 1ha).

Pamiętając o wysokości środków finansowych alokowanych w KSSE na-leży jednak zwrócić uwagę, że udział nakładów w KSSE wobec ogółu środków

Wykres. 2. Poniesione nakłady inwestycyjne w KSSE i SSE ogółem (narastająco w mln złotych)*

0

10000

20000

30000

40000

50000

60000

70000

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

KSSE SSE Ogó³em



zaangażowanych w specjalne strefy ekonomiczne w Polsce jest coraz mniejszy – stopniowo maleje z poziomu ponad 40% do 24,1% w 2009 roku. (zob. Wykres . 3)

Osobną kwestią pozostaje wątpliwość, czy poczynione nakłady inwesty-cyjne przyczyniły się w rzeczywisty sposób do dywersyfikacji gospodarki regio-nu. Wyraźna dominacja inwestycji podmiotów z branży motoryzacyjnej (General Motors, Isuzu, Delphi) rodzi uzasadniony niepokój odnośnie zrównoważonego rozwoju samej strefy, jak i całego województwa śląskiego. Nie można także za-pominać, że branża motoryzacyjna relatywnie często narażona jest na oddziały-wanie wahań koniunkturalnych powodujących poważne problemy z utrzymaniem określonej wysokości produkcji, a co za tym idzie zatrudnienia. Doświadczenia ostatniego kryzysu gospodarczego dobitnie wskazują, że skorelowanie strategii rozwoju regionalnego z funkcjonowaniem podmiotów operujących w jednej bran-ży może w praktyce okazać się zawodne. Widoczne w okresie nasilenia kryzysu w branży motoryzacyjnej rozterki inwestorów odnośnie dalszych działań w KSSE oraz co najmniej zdystansowana postawa polskiego rządu wobec „kryzysowych” postulatów inwestorów, nakazują daleko idącą ostrożność w ocenie perspektyw utrzymania dotychczasowego (lub zwiększania) poziomu alokacji środków finan-sowych przez inwestorów zagranicznych.24

Wykres. 3. Udział nakładów w KSSE wobec ogółu środków zaangażowanych w SSE w Polsce*

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Naklady KSSE/naklady SSE ogólem


24 Na zawodność kalkulacji tego rodzaju wskazują także decyzje zarządu koncernu Fiat, w wyniku których przeniesiono dochodową produkcję Fiata Pandy – kierując się nie interesem eko-nomicznym (wydajność w polskich zakładach Fiata jest znacznie wyższa niż we Włoszech), ale fak-tycznie zobowiązaniami społecznymi (a także politycznymi) wobec włoskiej części koncernu.


Uwagę zwraca także spadek dynamiki wzrostu nakładów inwestycyjnych w ostatnich latach – poniżej średniej krajowej – sugerujący relatywnie malejącą atrakcyjność inwestycyjną strefy katowickiej):

2006/2005: 132,2% KSSE wobec 137,8% średnia ze wszystkich SSE• 2007/2006: 115,3% - 130,1%• 2008/2007: 117,7% - 123,0%• 2009/2008: 115,8% - 117,4%•

Wydaje się, że potrzebna jest intensyfikacja przedsięwzięć mających na celu przyciągnięcie nowych inwestorów, realizowana nie tylko przez organ zarządzający KSSE, ale także przez regionalne i lokalne władze samorządowe. Konieczną staje się refleksja nad sposobem efektywnego konkurowania z innymi SSE i regionami umiejscowionymi w państwach ościennych o względy inwestorów - przede wszyst-kim tych, których z racji przyjętych koncepcji rozwoju regionu można uznać jako „inwestorów strategicznych”.

III. KSSE w znacznej mierze spełniła oczekiwania jako instytucjonalne roz-wiązanie ograniczające społeczne konsekwencje restrukturyzacji tradycyjnych gałę-zi przemysłu w województwie śląskim. Dzięki realizowanym inwestycjom stworzo-no ogółem kilkadziesiąt tysięcy nowych miejsc pracy (zob Wykres. 4.).

Niepokojem napawa fakt widocznego załamania dynamiki wzrostu zatrudnie-nia w 2009 roku: 95,6% w ujęciu 2009/2008 wobec 120,7% - 2008/2007. Nie do końca

Wykres. 4. Miejsca pracy w KSSE (narastająco) oraz SSE ogółem.*

0

50000

100000

150000

200000

250000

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

KSSE SSE Ogólem

*opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Gospodarki.


zmniejszenie dynamiki tworzenia nowych miejsc pracy tłumaczy osłabienie ko-niunktury gospodarczej, czy też wzrost liczby inwestycji innowacyjnych – dane z 2010 roku pozwolą na precyzyjne wyjaśnienie sytuacji bieżącej oraz prognozę trendów na wewnątrzstrefowym rynku pracy. Pomimo spadku poziomu zatrudnie-nia w KSSE warto odnotować przynajmniej trzy znaczące inwestycje generujące przyrost nowych miejsc pracy: TRW Polska (4633 miejsc pracy), General Motors Manufacturing Poland (2746), LEAR Corporation Poland (1691), podtrzymujące dominujący udział KSSE w liczbie osób zatrudnionych w SSE (zob. Wykres. 5).

IV. W wymiarze bardziej ogólnym, efekty funkcjonowania Specjalnych Stref Ekonomicznych (także KSSE) można rozpatrywać z dwojakiej perspektywy:

bieżących korzyści dla regionu (miejsca) działania; wpływ SSE jest a) szczególnie widoczny w pięciu obszarach: usług (szczególnie istotnym jest rozwój usług wysokiej technologii: telekomunikacyjnych oraz in-formatycznych), budownictwa, szkolnictwa (podnoszenia kwalifikacji), kształtowania regionalnych powiązań kooperacyjnych (mogących sta-nowić bazę do ukształtowania klastrów przemysłowych) oraz w związ-ku z tym realnego wzrostu zatrudnienia w strefach i poza strefami (we-dług szacunków Ministerstwa Gospodarki przyjmuje się, że 100 nowych miejsc pracy w SSE generuje od 50 do 100 nowych miejsc pracy w jej otoczeniu),korzyści perspektywicznych, do których można zaliczyć: b)

przełamanie monokultury przemysłowej i próbę (ambiwalentnie oce-• nianej w przypadku KSSE) dywersyfikacji przedsięwzięć gospodar-czych,

Wykres.5 . Procentowy udział miejsc pracy w KSSE w SSE ogółem*

0

5

10

15

20

25

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Miejsca pracy KSSE/miejsca pracy SSE ogólem



upowszechnienie nowoczesnych form zarządzania i organizacji pracy • oraz odpowiadających im wartości organizacyjnych (widoczna w fi-lialnych zakładach zachodnich koncernów działających w KSSE wy-soka efektywność, wyrażająca się w ponadprzeciętnej - w stosunku do innych filii korporacji – wydajności pracy),przyspieszenie transferu nowoczesnej technologii,• znaczący wzrost nakładów na regionalne inwestycje infrastruktural-• ne,przyspieszenie przemian kapitału społeczno-kulturowego regionu • (wysokie standardy pracy w KSSE wymagają nie tylko odpowiednie-go wykształcenia, ale także aktywacji indywidualnego mechanizmu permanentnego pozyskiwania nowej wiedzy i kwalifikacji).

Największe wątpliwości odnośnie pełnionej roli przez KSSE w strategii roz-woju regionu wiążą się z powtarzanym jak mantra przez urzędników państwowy-ch,25 przedstawicieli władz regionalnych26 i lokalnych elit społeczno-politycznych27 terminem „innowacyjność”.

Wskazane wątpliwości można rozpatrywać w dwojakiej perspektywie:Funkcjonowania poszczególnych organizacji w KSSE; w tym kontekście 1) trudno uznać (przy całym szacunku dla wielkości inwestycji) dominującą w KSSE branżę motoryzacyjną, jako awangardę technologii XXI wie-ku. Widoczny jest brak w strefie organizacji nowych technologii, które wnosiłyby do polskiej i śląskiej gospodarki rozwiązania technologiczne stosowane w wiodących współcześnie gałęziach wytwórczości lub usłu-godawstwa. Przyjęcie dosyć ogólnie sformułowanych przez władze cen-tralne i regionalne kryteriów innowacyjności z pewnością nie przyczyni się do przekształcenia KSSE w obszar rdzeniowy regionalnego rozwoju. Innymi słowy, produkt (lub usługa), który można uznać za innowacyjny (nowy) w wąskiej perspektywie oceny efektywności danej organizacji rzadko będzie spełniał wymogi rzeczywistej innowacyjności (nośnika postępu cywilizacyjnego) w skali regionu.

25 „Na pierwszy plan wysuwają kwestie wspierania inwestycji, które w największym stopniu przyczynią się do wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki poprzez innowacyjność rozumianą jako zastosowanie nowych rozwiązań technologicznych, prowadzących do powstania i wprowadzenia na rynek nowego lub zasadniczo ulepszonego produktu” Koncepcja rozwoju..., op. cit., www.mg.gov.pl

26 „Kluczem do rozwoju jest zdolność uczenia się i stawania się bardziej innowacyjnym niż konkurenci. W niniejszej strategii innowacje ujmuje się jako pomyślną ekonomicznie eksploatację no-wych pomysłów, których efektem są: (a) nowe lub udoskonalone produkty, (b) nowe lub zmodernizo-wane metody wytwórczości, (c) zmiany organizacyjne w produkcji”, Regionalna Strategia Innowacji Województwa Śląskiego na lata 2003-2013.

27 M. Szczepański w swoim Regionalnym Dekalogu Restrukturyzacji proponuje w punkcie pierwszym „stałe pobudzanie gospodarki regionu przy wykorzystaniu sieci przedsiębiorstw innowa-cyjnych [...]” [M. Szczepański 2002; s.81].


Powiązań organizacji funkcjonujących w KSSE z różnego typu podmio-2) tami regionalnymi, w szczególności naukowo-badawczymi i gospodar-czymi. W tym kontekście pojawiają się dwa kluczowe pytania:

czy i w jakim zakresie podmioty działające w KSSE opierają swoją • działalność na dorobku śląskiej myśli naukowo-technicznej (wydaje się, że współpraca pomiędzy regionalnym sektorem B+R, a największymi inwestorami dalej pozostaje w sferze formułowanych w idealny sposób zamierzeń, przynajmniej biorąc pod uwagę poziom oczekiwań)?czy i w jakim zakresie podmioty działające w KSSE propagują nowo-• czesne metody zarządzania i wytwórczości wśród ogółu podmiotów gospodarczych funkcjonujących w regionie (w wąskim zakresie można oczekiwać aktywnego oddziaływania na organizacje kooperujące)?

Przypadające w 2011 roku piętnastolecie istnienia Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej z pewnością przyniesie wiele opracowań podsumowujących bilans efektywności przedsięwzięć podejmowanych przez podmioty tam działające. Nie można przy tej okazji pominąć oceny roli jaką KSSE pełniła w restrukturyzacji i rozwoju regionu. Taka perspektywa narzuca wręcz konieczność rozstrzygnięcia fundamentalnej kwestii, w jakim stopniu powstanie i funkcjonowanie KSSE ukie-runkowane było na:

dokonanie realnej zmiany potencjału rozwojowego regionu, • łagodzenie społecznych konsekwencji restrukturyzacji tradycyjnych ga-• łęzi przemysłu w regionie,skuteczne przyciągnięcie inwestycji zagranicznych.•

Przyjmując, że powstanie Strefy warunkowały przesłanki pragmatyczne związane z zapewnieniem określonej puli nowych miejsc pracy, w związku z dzia-łaniem zewnętrznych podmiotów gospodarczych, można mówić o pozytywnym bi-lansie efektów. Obserwując działanie KSSE z perspektywy rozwoju całego regionu można odczuwać pewien niedosyt – nową jakość wnoszoną przez przedsięwzięcia realizowane w Strefie trudno jednak traktować jako decydujący impuls wpływający na zmianę oblicza regionu.

81

Wstęp

Celem utworzenia Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej (KSSE było przede wszystkim wspomożenie procesów restrukturyzacyjnych regionu, poprzez nakierowanie strumieni inwestycyjnych na obszary szczególnie zagrożone wystą-pieniem negatywnych zjawisk związanych ze zmianami zachodzącymi w gospodar-ce. Restrukturyzacja jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym, dlatego założone efek-ty działalności KSSE muszą odnosić się do szerokiego spektrum ich oczekiwanego wpływu, a jej przeprowadzenie jest niezbędnym warunkiem trwałego i harmonijne-go rozwoju społeczno – ekonomicznego regionu.

Zapewnienie zrównoważonego rozwoju społeczno–gospodarczego jest głów-nym założeniem prowadzonych działań w ramach polityki regionalnej. Obserwowa-ne przemiany, zachodzące w gospodarce województwa śląskiego, których skutkiem jest ograniczenie roli tradycyjnych branż, rozwój sektora usług, czy pojawienie się nowych pól aktywności gospodarczej, skutkują koniecznością intensyfikacji wdra-żanych działań dostosowawczych. Wśród instrumentów stymulujących przebudowę społeczno–gospodarczą i rozwój regionalny szczególne miejsce zajmuje KSSE.1

Doniosła rola przypisywana KSSE wynika z oddziaływania tego instrumentu na wiele sfer życia gospodarczego i społecznego regionu. Charakter procesów re-strukturyzacyjnych zakłada konieczność wpływania na zmianę stosunków gospodar-czych, pobudzanie oczekiwanej przebudowy społecznej, oraz dostosowanie regionu do przewidywanej integracji ze strukturami europejskimi. Chociaż obecna koncep-cja funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych w Polsce budzi zastrzeżenia Unii Europejskiej w zakresie pomocy publicznej dla przedsiębiorstw, to sam spór dotyczy w mniejszym stopniu całości zjawiska, a w większym konkretnych rozwią-zań, w szczególności dopuszczalności i zakresu pomocy publicznej dla inwestorów.

Restrukturyzacja zakłada zmianę istniejącego stanu w założonym kierunku, poprzez wdrożenie planowanych procesów o charakterze adaptacyjnym i moderni-zacyjnym. Czynniki adaptacyjne mają w założeniu dostosować istniejącą strukturę,

1 Opis oddziaływania KSSE można znaleźć w: H. Kosarczyn: Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, [w:] Polskie specjalne strefy ekonomiczne, Warszawa 2000, s. 124-147.

Waldemar Wojtasik

WpłYW KAtOWicKieJ SpecJALNeJ StreFY eKONOMicZNeJ

NA reStruKturYZAcJĘ i rOZWóJ WOJeWóDZtWA śLąSKiegO


do zmieniającej się sytuacji społeczno – ekonomicznej związanej z przeprowadza-nymi reformami. Celem procesów modernizacyjnych jest przeobrażenie zastanej substancji w taki sposób, aby jej charakter został uznany za przystający do nowych warunków i mogła ona w przyszłości sama dostosowywać się do zmiany otoczenia w ramach zwiększania swojej elastyczności i odporności na kryzysy koniunkturalne.

Ocena wpływu KSSE na restrukturyzację i rozwój województwa śląskiego napotyka na kilka zasadniczych trudności. Pierwszą z nich jest zbyt krótki okres działania, gdyż, jak można oczekiwać, ostateczne rezultaty będą widoczne dopiero po pełnym zagospodarowaniu obszaru i rozpoczęciu działalności przez wszystkie podmioty gospodarcze ulokowane na jej terenie. Pierwsze lata istnienia KSSE były okresem przyciągania inwestorów, który w praktyce (ze względu na powiększenie strefy i istnienie wolnych terenów przeznaczonych dla inwestorów) nie został jeszcze zakończony. Druga przeszkoda w ocenie dotyczy niewymierności wpływu działania KSSE na niektóre płaszczyzny życia społeczno – gospodarczego regionu. Mowa jest tutaj przede wszystkim o czynniku wzrostu innowacyjności przedsiębiorstw, zmia-ny struktury zatrudnienia, czy też wpływu na model kształcenia. Trzecie ogranicze-nie odnosi się do braku możliwości faktycznej weryfikacji decyzji lokalizacyjnych wśród inwestorów. Należy założyć, że niektóre inwestycje realizowane w ramach KSSE zostałyby podjęte również bez jej udziału, a strefa mogła jedynie przyspieszyć termin podjęcia i wpłynąć na ich skalę. Podobna trudność występuje w przypadku badania powiązań kooperacyjnych pomiędzy podmiotami z KSSE i zlokalizowany-mi w ich najbliższym otoczeniu, które korzystnie wpływają bezpośrednio na stymu-lowanie rozwoju regionalnego.2

Wpływ KSSE na restrukturyzację województwa śląskiego można rozpatry-wać w kilku płaszczyznach, co związane jest z analizą jej oddziaływania na poszcze-gólne dziedziny życia społecznego i gospodarczego. Wśród głównych obszarów, w ramach których widoczne jest to oddziaływanie, można wymienić:

przyciąganie inwestycji i rozwój przedsiębiorczości;• wzrost innowacyjności regionu i import zaawansowanych technologii; • tworzenie nowych miejsc pracy;• zmianę charakteru regionu.•

Przyciąganie inwestycji i rozwój przedsiębiorczości

Przyciąganie inwestycji w ramach procesów restrukturyzacyjnych jest waż-ne z powodu niedoinwestowania kapitałowego gospodarki województwa śląskiego. Stan ten jest wynikiem istnienia monokulturowego przemysłu o charakterze schył-kowym, na który w głównej mierze składa się górnictwo węgla kamiennego wraz z zakładami zaplecza oraz hutnictwo żelaza i stali. Ograniczenie aktywności gospo-darczej w wymienionych sektorach wymusza konieczność wypełnienia luki poprzez

2 H. Kosarczyn: Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna… (op.cit), s. 129.

83Wpływ Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej na restrukturyzację i rozwój…

rozpoczęcie restrukturyzacji, której efektem jest również przyciąganie inwestycji. Restrukturyzacja zawsze powinna być procesem kierowanym, który przyjmuje po-stać świadomej ingerencji w gospodarkę, w celu zmiany istniejącej sytuacji w kie-runku oczekiwanym z punktu widzenia analizy procesów rozwoju.

Niesie to ze sobą określone zmiany w bazie materialno – technicznej, a także sterowanie realizacją procesów gospodarczych. W odniesieniu do podmiotów go-spodarczych związane jest to z koniecznością posiadania odpowiednich obiektów, maszyn i urządzeń, czynników infrastrukturalnych, które umożliwiają zaspokaja-nie potrzeb rynku. Dominujące znaczenie środków trwałych, jako determinujących w głównej mierze zdolności produkcyjne i usługowe, wskazuje na znaczenie in-westycji rzeczowych w ramach działań restrukturyzacyjnych. W tym świetle bycie właścicielem niewielkiej tylko części terenów KSSE przez samą strefę znamionuje niekorzystną regulację, która mogła wpływać na zakres i tempo prowadzonych dzia-łań. Coraz powszechniej podejmowane przez przedsiębiorstwa inwestycje rzeczowe przeprowadzane są z uwagi na:3

wyczerpywanie się prostych, tradycyjnych sposobów zwiększania pro-• dukcji i dostaw towarów oraz świadczenia usług na stabilizującym się rynku miejscowym, krajowym i międzynarodowym;wyodrębnienie się inwestycji finansowych i obrotu papierami wartościo-• wymi jako specyficznej dziedziny inwestowania, stanowiącej główne źródło pozyskania środków finansowych na realizację zamierzeń moder-nizacyjno – restrukturyzacyjnych, a także możliwość lokaty nadwyżek finansowych firm oraz sposób ograniczenia (dywersyfikacji) ryzyka go-spodarczego;upowszechnienie lokat kapitału finansowego przez instytucje i fundusze • w budowę obiektów trwałego użytkowania, by na tej drodze czerpać ko-rzyści dla swoich wierzycieli;coraz większe znaczenie rynku inwestycji rzeczowych oraz obrotu nieru-• chomościami.

Atrakcyjność inwestycyjna regionów nie jest jednorodna, co wynika m. in. z ich różnego charakteru gospodarczego, położenia geograficznego, otocze-nia społecznego. Potencjalny inwestor stara się podejmować decyzje w oparciu o czynniki obiektywne, które nie tylko dla niego mają charakter uniwersalny. Wśród czynników pozytywnie wpływających na decyzje stymulujące lokalizacje inwestycji w województwie śląskim można wymienić:4

wielkość i kwalifikacje siły roboczej;• wysoką chłonność lokalnego rynku;•

3 H. Walica, Inwestycje a restrukturyzacja regionu i przedsiębiorstw, [w:] Polityka regional-na – wybrane problemy, Dąbrowa Górnicza 2000, s. 42.

4 M. Gruz, Inwestycje zagraniczne na Górnym Śląsku, [w:] Polityka regionalna – wybrane problemy, Dąbrowa Górnicza 2000, s. 57.


dobrze rozwiniętą infrastrukturę rynkową i transportową;• sieć komunikacyjną;• przychylność władz lokalnych.•

W Katowickiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej są realizowane inwesty-cje zarówno przez kapitał polski, jak i inwestorów zagranicznych. Należy pod-kreślić, iż nie jest preferowana żadna z tych form, chociaż biorąc pod uwagę wielkość zainwestowanego kapitału znaczną przewagę posiadają inwestorzy za-graniczni. Wynika to z ograniczeń kapitałowych rodzimych inwestorów, którzy nie są w stanie konkurować na tym polu z kapitałem międzynarodowym. Na-leży pamiętać, że inwestycje w KSSE są działaniami od podstaw, nie przyjmu-ją formy prywatyzacji kapitałowej, likwidacyjnej, czy też restrukturyzacyjnej. Dlatego też w przeciwieństwie do inwestycji bezpośrednich nie występuje tutaj (a przynajmniej nie w takim stopniu) zjawisko utrwalenia dotychczasowej struk-tury przemysłu. Wybór preferowanych branż do inwestowania w KSSE pozosta-je z jednej strony w zgodzie z założeniem szerokiej dywersyfikacji działalności gospodarczej w regionie, a z drugiej, stanowi rozwinięcie koncepcji, a więc tych sektorów przemysłu „obszarów wysokiej szansy”, które w założeniu powinny dawać przewagę konkurencyjną.5

Wyznacznikiem kierunków działań promocyjnych i marketingowych dla po-zyskiwania inwestorów krajowych i zagranicznych jest przyjęta strategia i cele usta-nowienia KSSE. Spółka zarządzająca strefą zakłada pozyskanie następujących kate-gorii inwestorów: 6

inwestorów strategicznych dla każdej z podstref, którzy angażując duży • kapitał inwestycyjny zatrudnią znaczną liczbę pracowników oraz będą kooperować z istniejącymi podmiotami gospodarczymi w otoczeniu stre-fy. Podmioty te powinny przyciągać swoich kooperantów bezpośrednio do strefy, jak i w jej otoczenie;małych i średnich inwestorów, tworzących nowe podmioty na drodze in-• westycji bezpośrednich;firmy usługowe, których działalność nie wymaga zezwolenia, a które • będą funkcjonować na rzecz obsługi podmiotów działających w strefie.

Fundamentalne znaczenie dla powodzenia działań promocyjnych ma potrze-ba koncentracji na relatywnie niewielkiej liczbie sektorów działalności, łączących duże możliwości w zakresie zatrudnienia i wielkości inwestycji, dla zapewnienia rzeczywistej lub potencjalnej przewagi konkurencyjnej regionu.

5 por. A. Lipowski, Koncepcja obszarów „wysokiej szansy” w polityce przemysłowej. Próba oceny, [w:] Sektorowe programy restrukturyzacji i prywatyzacji majątku państwowego. Wybór eks-pertyz, Zespół Zadaniowy ds. Polityki Strukturalnej w Polsce, Warszawa 1997, s. 217-218.

6 P. Wojaczek, Wybrane problemy funkcjonowania Podstrefy Sosnowiecko – Dąbrowskiej w aspekcie przyczyn powstania Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej,[w:] Kierunki restruktu-ryzacji w procesie przekształceń Regionu Zagłębiowskiego, Dąbrowa Górnicza 1998, s. 59-60.


Nadzieje pokładane w KSSE jako nośniku wzrostu przedsiębiorczości opie-rają się na stymulowaniu rozwoju regionalnego poprzez postęp technologiczny, wzrost konkurencyjności podmiotów działających w regionie oraz pobudzeniu jego wewnętrznego potencjału. Obecnie bowiem kształtuje się coraz częściej model roz-woju regionalnego oparty na procesach innowacyjnych. O jakości rozwoju regio-nalnego decyduje zdolność poszczególnych regionów do stałego generowania i ada-ptacji nowych technologii, rozwiązań organizacyjnych oraz nowej wiedzy. Dlatego też podkreśla się, że polityka regionalna powinna rozwijać wewnętrzny potencjał regionu i przyczyniać się do zmniejszania luki technologicznej w stosunku do regio-nów przodujących, jak również stymulować zmiany struktury gospodarczej regio-nów zapóźnionych. Polityka regionalna zorientowana na innowacje koncentruje się na podmiotach gospodarczych zlokalizowanych w regionie, głównie zaś na małych i średnich przedsiębiorstwach.7

Poza realnym wzrostem poziomu przedsiębiorczości na terenie województwa śląskiego, wyrażającym się w inwestycjach lokowanych na obszarze KSSE, działal-ność podmiotów gospodarczych ze strefy zaowocowała powstaniem sieci powiązań kooperacyjnych pomiędzy nimi samymi, jak również przedsiębiorstwami działają-cymi w bezpośrednim otoczeniu. Skala tego zjawiska jest trudna do ocenienia, jed-nak nie można zaprzeczyć twierdzeniu, że nie istnieje. Jego potwierdzeniem jest fakt powstania przy KSSE Banku Informacji, który gromadzi oferty współpracy firm działających w strefie i jej bezpośrednim otoczeniu. Celem istnienia Banku Informa-cji jest kojarzenie podmiotów gospodarczych chcących rozpocząć współpracę.8

W przypadku działania małych i średnich przedsiębiorstw na obszarze KSSE występuje realna przeszkoda w postaci wysokości minimalnego progu inwestycyjne-go. Jej występowanie jest związane z założeniem przyciągania dużych inwestorów, a poza tym chroni przed ryzykiem związanym z przenoszeniem małych zakładów spo-za strefy na jej teren przy równoczesnej likwidacji dotychczasowej działalności poza nią (co w przypadku dużych inwestorów jest dużo bardziej kosztowne i trudne).9

Innowacyjność i transfer nowoczesnych technologii

Kolejnym polem oddziaływania KSSE na gospodarczy i społeczny wymiar województwa śląskiego jest transfer nowoczesnych technologii, który wpływa bezpo-średnio na wzrost innowacyjności całego regionu. Nowoczesne ujęcie procesu inno-wacyjnego – określane mianem dynamicznego, interakcyjnego (sprzężeniowego) mo-

7 P. Wojaczek, Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna – bariera czy szansa dla małej i średniej przedsiębiorczości?, [w:] Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw czynnikiem restruktu-ryzacji województwa śląskiego, Dąbrowa Górnicza 1999, s. 115 .

8 Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna. Poradnik Inwestora, s. 16.9 P. Wojaczek, Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna – bariera czy szansa dla małej

i średniej przedsiębiorczości?..., (op. Cit)., s.119.


delu innowacji – definiuje to zjawisko jako ciąg interakcji od powstania idei innowacji do jej wdrożenia i upowszechnienia, którego celem jest zmiana produktowa, techno-logiczna, organizacyjna i społeczna. Proces ten charakteryzuje się nowym sposobem zastosowania nauki i technologii zapewniającym sukces rynkowy. Ujęcie to kładzie nacisk na sprzężenia zwrotne pomiędzy rynkowymi i technologicznymi fazami inno-wacji, powiązania pomiędzy nauką, techniką, przedsiębiorstwami i instytucjami.10

Wzrost innowacyjności regionu może odbywać się w środowisku wewnętrz-nym, na drodze współpracy pomiędzy ośrodkami naukowymi i instytucjami ryn-kowymi, bądź na drodze transferu technologii spoza opisywanego obszaru. Przy-ciąganie nowoczesnych technologii stanowi fundament zmiany monokulturowego oblicza przemysłu województwa śląskiego. Nowoczesne technologie są rozumiane tutaj jako różniące się w sposób znaczący poziomem zaawansowania technologicz-nego, organizacji systemu produkcji, zakresem myśli badawczej od dominującej struktury przemysłowej.

Do czynników innowacji przedmiotowej, a więc odnoszącej się poszczegól-nych procesów produkcyjnych i konkretnych wyrobów, zaliczyć należy:

nowe wyroby, które na opisywanym rynku nie były do tej pory produ-• kowane, lub które reprezentują istotnie wyższy poziom technologiczny i jakościowy w stosunku do produkowanych już substytutów;nowoczesne technologie wytwarzania będące nośnikiem zaawansowanej • myśli technicznej, nie znajdujące odpowiednika na opisywanym rynku;wyroby, które powodują nowoczesne zmiany organizacji pracy u odbior-• ców lub stosowanie nieznanych dotychczas technologii;tworzenie jakościowej zmiany w zakresie techniki, technologii oraz or-• ganizacji produkcji.

System innowacyjny rozpatrywany w ujęciu regionalnym stanowi specyficz-ne forum współpracy różnego rodzaju organizacji i instytucji działających w regionie, których głównym celem (lub jednym z celów) jest rozwój przedsiębiorczości i inno-wacji w regionie. Do jednostek tych należą władze regionalne, samorządowe, agen-cje rozwoju regionalnego, wyższe uczelnie, instytuty badawczo – rozwojowe, ośrodki transferu techniki i doradztwa, stowarzyszenia twórcze i zawodowe, instytucje finan-sowe i firmy konsultingowe, przedsiębiorstwa produkcyjne i usługowe itp. W ramach tej struktury powstaje swoista sieć, łącząca wszystkie podmioty działające w sferze innowacji i transferu technologii, tworząc regionalny system innowacyjny. Regionalny system innowacyjny traktowany jest jako zasadnicze ogniwo wewnętrznej i zewnętrz-nej integracji gospodarki i nauki. Jest on także ważnym elementem zdolności regionu do uczestnictwa oraz umiejętności osiągania korzyści z integracji europejskiej.11

10 E. Stawasz, Przegląd podstawowych pojęć: innowacje transfer technologii krajowy i re-gionalny system innowacji polityka innowacyjna, [w:] Instrumenty transferu technologii i pobudzania innowacji, Zespół Zadaniowy ds. Polityki Strukturalnej w Polsce, Warszawa 1997, s. 10.

11 ibidem, s. 25


KSSE jest ważnym elementem regionalnego systemu innowacji, a wynika to z roli, która została jej przypisana oraz szerokiego spektrum oddziaływania na pro-cesy transferu nowoczesnych technologii na teren województwa śląskiego. Stanowi ona ogniwo kojarzące i łączące z jednej strony absorbentów technologii w postaci instytucji regionalnych i lokalnych z inwestorami posiadającymi odpowiednie profil i zaplecze kapitałowe. W ramach nowoczesnej polityki innowacyjnej promowane w ograniczonym stopniu jest powstawanie specjalnych stref ekonomicznych jako regionalnych instytucji, działających na rzecz przedsiębiorczości i innowacyjności regionu. Ograniczenie to dotyczy selektywnego oddziaływania na gospodarkę regio-nu, a więc skuteczne jest wtedy, gdy ma ono charakter wyjątkowy.12

Polityka aktywnej dywersyfikacji monokulturowego charakteru przemysło-wego województwa śląskiego poprzez transfer nowoczesnych technologii w przy-padku KSSE znalazła swój wyraz w preferencjach branżowych przyszłych inwesto-rów. Określając oczekiwane pola aktywności ekonomicznej podmiotów lokujących swoje inwestycje na obszarze KSSE, chciano uniknąć powielania istniejącej struktury przemysłowej, a jednocześnie przyciągnąć inwestycje charakteryzujące się nowocze-sną myślą techniczną, wyrafinowanymi procesami technologicznymi oraz wysokim stopniem przetworzenia produktów. W założeniu miała w tym pomóc deklarowana współpraca z regionalnymi ośrodkami naukowymi i badawczo rozwojowymi.

Na tej płaszczyźnie ujawnił się wewnętrzny konflikt wśród celów stawianych przed specjalnymi strefami ekonomicznymi w Polsce (a więc również KSSE) w za-kresie postulowanego:

transferu możliwie najnowocześniejszych w skali światowej rozwiązań • technicznych i technologicznych;stworzenia jak największej ilości miejsc pracy.•

Stosowanie najnowocześniejszych rozwiązań technicznych i technologicz-nych w procesach produkcyjnych skutkuje relatywnie niskim zapotrzebowaniem na pracę w tego typu zakładach. Co prawda, wymagania kwalifikacyjne w stosunku do pracowników są w nowoczesnych zakładach znacznie wyższe, ale ich powsta-wanie nie przyczynia się w stopniu istotnym do rozwiązywania problemu masowe-go bezrobocia w regionie. Dodając do tego wewnętrzną rywalizację pomiędzy po-szczególnymi strefami w przyciąganiu inwestorów (ze względu na zbyt dużą liczbę stref w stosunku do ilości potencjalnych inwestorów) należy stwierdzić, iż kryterium transferu nowoczesnych technologii nie odgrywa głównej roli w przyznawaniu po-zwoleń na działalność w KSSE.

Innym czynnikiem (o charakterze zewnętrznym) negatywnie wpływają-cym na transfer wysokich technologii jest rozbieżność oczekiwań regionów przyj-mujących inwestorów z podstawowymi motywami dokonywania inwestycji przez

12 Załącznik nr 1: Ocena stanu i rekomendacje w dziedzinie transferu technologii i pobudza-nia innowacyjności, [w:] Instrumenty transferu technologii i pobudzania innowacji, Zespół Zadanio-wy ds. Polityki Strukturalnej w Polsce, Warszawa 1997, s. 298-299.


przedsiębiorstwa (w szczególności zagraniczne). Analiza motywacji inwestorów zagranicznych wykazuje, że podstawowym motywem dokonywania inwestycji jest zazwyczaj zdobycie, utrzymanie lub rozszerzenie rynków zbytu. Do tego dochodzą motywy kosztowe, zaopatrzeniowe oraz cały pakiet innych motywów, których zna-czenie zależy od sytuacji poszczególnych przedsiębiorstw.13 Dysparytet oczekiwań wymienionych stron, wzmocniony dodatkowo siłą negocjacyjną inwestorów, wyni-kającą z rywalizacji o nich przez poszczególne strefy (a nawet podstrefy jak w przy-padku rywalizacji Tychów z Gliwicami o lokalizację inwestycji General Motors), doprowadza do obniżenia oczekiwań względem czynnika transferu nowoczesnych technologii przez spółkę zarządzającą KSSE (jako organem wydającym pozwolenia na działalność na obszarze strefy).

Biorąc pod uwagę profil branżowy inwestorów z obszaru KSSE należy stwier-dzić, iż reprezentują oni produkcję różniącą się w sposób znaczący od dotychczaso-wego charakteru przemysłowego regionu. Związane jest to z brakiem inwestorów reprezentujących przemysł ciężki, a powszechnym występowaniem przedsiębiorstw produkujących wyroby wysokoprzetworzone o znacznym zakresie innowacyjności. Można jednak zauważyć różnicę w stopniu innowacji pomiędzy inwestorami krajowy-mi i zagranicznymi. Z reguły firmy reprezentujące polski kapitał produkują towary zna-ne i dostępne na polskim rynku, a technologia wytwarzania charakteryzuje się niższym poziomem zaawansowania technicznego niż w przypadku kapitału zagranicznego.

Branżą najszerzej reprezentowaną przez inwestorów w KSSE jest przemysł samochodowy, który obejmuje swoim zakresem produkcje zarówno wyrobów fi-nalnych, jak i komponentów. Nośnikiem innowacyjności w przypadku motoryzacji są zarówno wytwarzane produkty, będące wytworem nowoczesnej myśli technicz-nej, jak i technologie produkcji, które różnią się od spotykanych dotychczas. Należy mieć świadomość, iż województwo śląskie ma tradycje w produkcji samochodów i komponentów do nich (choćby zakłady Fiat Auto Poland w Tychach i Bielsku Bia-łej i ERSI w Sosnowcu), co wraz z inwestycjami General Motors, Isuzu czy Del-phi tworzy swoiste centrum przemysłu motoryzacyjnego w Polsce. Poza wysokim poziomem zaawansowania technicznego, znaczącą zaletą omawianych inwestycji jest ich proeksportowy charakter, gdyż znaczna część produkcji jest sprzedawana za granicą. Przyczynia się to do zwiększenia ekonomicznych więzi z rynkami za-granicznymi, poprawy bilansu handlowego, a także rzutuje na zmianę postrzegania dotychczas negatywnego obrazu województwa śląskiego.

Wśród inwestorów działających na obszarze KSSE liczną grupę stanowią producenci materiałów budowlanych i wykończeniowych dla budownictwa. Stopień transferu nowoczesnych technologii w ich przypadku odnosi się raczej do nowocze-snych form produkcji niż innowacyjności samych wyrobów. Produkcja wyrobów

13 J. Witkowska, Kapitał zagraniczny jako czynnik zmian strukturalnych w gospodarce pol-skiej, [w:] Sektorowe programy restrukturyzacji i prywatyzacji majątku państwowego. Wybór eksper-tyz, Zespół Zadaniowy ds. Polityki Strukturalnej w Polsce, Warszawa 1997, s. 309.


dla budownictwa nie jest nową branżą na terenie województwa śląskiego, jednak stosunkowo wysoki poziom kultury technicznej wśród tej grupy inwestorów jest czynnikiem wzrostu konkurencyjności gospodarki regionu i przyczynia się do jako-ściowej zmiany przemysłu województwa śląskiego.

Pewnym zaskoczeniem może być znaczna ilość przedsiębiorstw sektora spo-żywczego wśród firm inwestujących w KSSE. Wydaje się, że poza preferencjami fiskalnymi, głównym czynnikiem motywującym firmy tej branży do inwestycji jest wielkość i chłonność regionalnego rynku. Obecność producentów żywności pozy-tywnie wpływa na dekompozycję charakteru regionalnego przemysłu, stanowiąc do-datkowo zabezpieczenie przed fluktuacjami koniunkturalnymi, gdyż sektor spożyw-czy jest bardziej odporny na wahania koniunktury niż branże typowe dla gospodarki województwa śląskiego.

Nie do końca wydaje się być wykorzystana szansa ulokowania na obszarze KSSE przedsiębiorstw reprezentujących najnowsze technologie związane z informa-tyką, telekomunikacją, czy też firm badawczo rozwojowych, pracujących na potrze-by przemysłu. W przypadku tych ostatnich, przyczyną może być niechęć inwesto-rów (szczególnie zagranicznych) do przenoszenia ośrodków opracowujących nowe technologie poza miejsca będące faktycznymi centrami nauki i innowacji, co zwią-zane jest z potrzebą ich bliskiej współpracy z podobnymi podmiotami oraz bariera-mi cywilizacyjnymi. Ponadto, konkurencja Krakowskiego Parku Technologicznego, jako miejsca stworzonego specjalnie dla tego typu inwestycji oraz niepowodzenie podobnego przedsięwzięcia na Mazowszu (Technopark Modlin) każe podchodzić do perspektyw rozwoju strefy w tym kierunku z dużą ostrożnością. Wydzielenie w ramach KSSE obszarów przeznaczonych na rozwój tego typu działalności (w po-staci obszaru Technopark w Tychach i części podstrefy gliwickiej ) nie przyniosło ze sobą zauważalnego zwiększenia zainteresowania wśród inwestorów reprezentu-jących najnowsze technologie.

O ile w świetle przytoczonych faktów można pozytywnie ocenić rolę KSSE jako czynnika wpływającego na wzrost innowacyjności regionu, to jednak równie łatwe do uchwycenia są mankamenty prowadzonej w tym zakresie polityki. Transfer nowoczesnych technologii do gospodarki województwa śląskiego odbywa się przede wszystkim poprzez przyciąganie inwestorów z gotowym zapleczem inwestycyjnym w zakresie myśli technicznej. Naturalnym wydaje się, iż w początkowej fazie roz-woju było to w praktyce jedyne możliwe źródło zasilania regionu w innowacje przez KSSE, gdyż nie było odpowiedniej infrastruktury popytowej dla miejscowego two-rzenia innowacji na obszarze strefy. Obecnie jednak, kiedy to KSSE jest pełnopraw-nym uczestnikiem regionalnego systemu innowacji, istnieją warunki dla powstania wewnętrznego ogniska zasilającego w sposób bezpośredni (a więc bez pośredniego udziału inwestorów) regionalny system gospodarczy w środki innowacyjne, pocho-dzące z terenu strefy. W zakresie polityki transferu technologii powinien być to jeden z głównych priorytetów.


Tworzenie nowych miejsc pracy

Jednym z podstawowych celów powołania KSSE było przeciwdziałanie zja-wisku wzrostu bezrobocia w regionie. Likwidacja przedsiębiorstw, których warunki funkcjonowania nie przystawały do wymogów gospodarki rynkowej, restrukturyza-cja zatrudnienia w przedsiębiorstwach państwowych oraz zmiany strukturalne w go-spodarce województwa śląskiego przyniosły od początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku wystąpienie zjawiska niedoboru ilości miejsc pracy w stosunku do możliwości podażowych siły roboczej. Należy podkreślić, iż pomimo stopnio-wego ograniczania produkcji w głównych działach gospodarki regionu (górnictwie węgla kamiennego i hutnictwie żelaza i stali), w początkowym okresie zmian struk-turalnych poziom bezrobocia w regionie był jednym z najniższych w Polsce. Spo-wodowane było to wykorzystaniem możliwości, wynikających z absorpcji pracow-ników zwalnianych z restrukturyzowanych i likwidowanych zakładów, przez szybko rozwijający się sektor prywatny, wielkością lokalnego rynku oraz instrumentami zmiany struktury rynku pracy (wcześniejsze emerytury, zasiłki przedemerytalne itp.). Obecnie proste formy rozwoju regionalnego rynku pracy uległy wyczerpaniu, a niekorzystna struktura wiekowa ludności (wchodzenie na rynek pracy roczników wyżu demograficznego), połączona ze spadkiem aktywności gospodarczej w skali całego kraju, zaowocowała wzrostem poziomu bezrobocia.

Ocena wpływu KSSE na zjawisko bezrobocia powinna być rozpatrywana w odniesieniu do kilku płaszczyzn:

tworzenie nowych miejsc pracy przez inwestorów z obszaru strefy;• możliwość zatrudniania bezrobotnych z regionalnego rynku pracy;• możliwość zatrudniania byłych pracowników przemysłu górniczego • i hutniczego;możliwość tworzenia nowych miejsc pracy dla kobiet.•

Przy tworzeniu koncepcji funkcjonowania KSSE przyjęto założenie, że in-westorzy działający na jej terenie wygenerują powstanie co najmniej 25 tys. nowych miejsc pracy, co w świetle dotychczasowego rozwoju wydaje się bardzo możliwe. Dodatkowym, pozytywnym zjawiskiem związanym z tworzeniem nowych miejsc pracy na obszarze samej strefy jest oczekiwane powstanie ponad 50 tys. miejsc pracy w jej najbliższym otoczeniu. Doświadczenia innych specjalnych stref ekonomicznych na świecie potwierdzają zasadność takiego założenia.14 Z racji malejącej z czasem atrakcyjności inwestycyjnej KSSE, wynikającej choćby ze zmniejszania się okresu do przewidzianego końca jej istnienia, oczekiwana liczba nowych miejsc pracy po-winna zostać osiągnięta w niedalekiej przyszłości. Biorąc pod uwagę bezwzględną liczbę bezrobotnych w województwie śląskim oraz program rozwoju strefy w zakre-sie tworzenia nowych miejsc pracy, należy stwierdzić, iż jest ona najskuteczniejszym instrumentem walki z bezrobociem w skali całego regionu.

14 P. Wojaczek, Wybrane problemy funkcjonowania..., op. cit., s.45.


Istotą dostosowania profilu tworzonych miejsc pracy w ramach specjalnej strefy ekonomicznej do charakteru regionalnego rynku pracy jest próba aktywizacji zawodowej grup bezrobotnych, wywodzących się z likwidowanych i restrukturyzo-wanych przedsiębiorstw. Wymagania stawiane przez inwestorów z obszaru KSSE są często wyższe od oferowanych przez byłych pracowników przedsiębiorstw pań-stwowych, jednakże prowadzone procesy szkoleniowo – adaptacyjne wśród bezro-botnych mogą wpłynąć na wzrost potencjału zatrudnieniowego. Należy zauważyć, iż większość firm z KSSE prowadzi we własnym zakresie szkolenia dla swoich pra-cowników celem wzrostu umiejętności zawodowych i poprawy efektywności pracy.

Teoretycznie, w nowo powstałych zakładach powinni być zatrudnia-ni w pierwszej kolejności pracownicy zwalniani z miejscowych przedsiębiorstw. W praktyce okazało się, że zwalniani pracownicy stanowić będą bardzo drogą siłę roboczą. Wynika to z ukształtowania się wynagrodzeń w sektorze górniczym i hutni-czym na znacznie wyższym poziomie niż średnia krajowa. Dodatkowo, odchodzący z tych przedsiębiorstw pracownicy niejednokrotnie stanowią doświadczoną kadrę, co powoduje zwiększenie ich wymagań płacowych.15 W 1996 roku, kiedy powołano KSSE, z ogólnej liczby wszystkich zatrudnionych w dawnym województwie kato-wickim ponad połowa pracowała w przemyśle. W tej grupie największym pracodaw-cą była branża górnicza (44,4 % wszystkich zatrudnionych w przemyśle), a na ko-lejnym miejscu hutnictwo i produkcja metali (12,4 %).16 Przeprowadzane programy restrukturyzacji górnictwa i hutnictwa zakładają zmniejszenie zatrudnienia w tych branżach łącznie o 150 tys. osób, z czego na obszarze samego województwa śląskie-go o 135 tys. Nie jest zatem możliwe zbilansowanie dzięki działalności KSSE licz-by osób tracący pracę, w wyniku przeprowadzanych działań restrukturyzacyjnych w tych branżach.17

Rola KSSE w przeciwdziałaniu wzrostowi bezrobocia wśród kobiet polega na przyciąganiu inwestycji pozwalających na stworzenie miejsc pracy umożliwia-jących aktywizować je zawodowo. Zmieniający się w ostatnich dziesięcioleciach tradycyjny model śląskiej rodziny, w którym kobieta prowadziła dom i opiekowała się rodziną przy biernym stosunku do pracy zawodowej, na skutek przemian spo-łeczno-ekonomicznych, wzrostu poziomu wykształcenia i aspiracji, uzyskania szer-szych kwalifikacji zawodowych, skutkował coraz częstszym podejmowaniem przez nie pracy zawodowej. W województwie śląskim wśród bezrobotnych większą grupę stanowią kobiety. Zjawisko to jest charakterystyczne przy rozpatrywaniu struktury bezrobocia według wieku, wykształcenia, okresu pozostawania bez pracy, a także poszczególnych kategorii bezrobotnych. Bezrobocie dotyczy kobiet o różnych kwa-

15 M. Bubel, Działalność Katowickiej Specjalnej Strefy..., op. cit., s. 113.16 Realizacja zapisów „ Kontraktu regionalnego dla województwa katowickiego” z uwzględ-

nieniem przemian społeczno-gospodarczych w województwie katowickim w latach 1990-1996, Urząd Wojewódzki w Katowicach, Katowice 1997.

17 M. Bubel, Działalność Katowickiej Specjalnej Strefy..., op. cit., s.108-110.


lifikacjach zawodowych; struktura gospodarcza województwa sprawia, że pozosta-jącymi bez pracy są głównie kobiety posiadające wykształcenie podstawowe lub te, które ukończyły szkoły zawodowe na poziomie zasadniczym.18 Biorąc pod uwagę zaawansowanie techniczne inwestorów z obszaru KSSE stanowi to poważny pro-blem w odniesieniu do możliwości zatrudniania przez nich kobiet.

Patrząc przez pryzmat deklarowanej do tej pory liczby nowych miejsc pracy stworzonych w ramach KSSE oraz prognoz powstania dodatkowego zatrudnienia w bezpośrednim jej otoczeniu, należy mieć świadomość występującej nieadekwat-ności w przypisywaniu jedynie pozytywnego wpływu działalności strefy na oczeki-wany spadek bezrobocia w regionie. Jest to związane z możliwością występowania efektu biegu jałowego, substytucji i wypierania w odniesieniu do podmiotów inwe-stujących w KSSE.

Należy przypuszczać, że pewna część inwestycji zostałaby zrealizowana również bez istnienia specjalnej strefy ekonomicznej. Do czynników wpływających w takim przypadku na decyzje inwestycyjne należałyby przede wszystkim: wielkość i chłonność lokalnego rynku, łatwy dostęp do wykwalifikowanej kadry roboczej, dogodne położenie, czy też rozwój podmiotów dotychczas prowadzących działal-ność gospodarczą w regionie. Wymienione determinanty inwestycyjne stanowią o atrakcyjności regionalnego rynku województwa śląskiego, jako miejsca prowa-dzenia działalności ekonomicznej (szczególnie wśród inwestorów produkujących w większości na miejscowy rynek) i pozwalają uprawdopodobnić tezę o możliwości występowania w ograniczonym zakresie efektu biegu jałowego.

Wpływ efektu substytucji w odniesieniu do regionalnego rynku województwa śląskiego nie wydaje się mieć zbyt dużego znaczenia, gdyż ilość firm podejmujących działalność w strefie jest nikła w stosunku do całkowitej liczby działających do tej pory na jego obszarze. Dodatkowo, są to w przeważającej większości inwestorzy mali i średni, co może świadczyć o rozwijaniu produkcji, a nie jej ograniczaniu (czy też wygaszaniu) w miejscach wcześniejszej działalności. Wśród inwestorów deklarujących stworzenie znacznej liczby miejsc pracy ryzyko opisywanego efektu zachodzi np. w przypadku zakładów mięsnych MM DUDA. Nieco inaczej kształtuje się możliwość występowa-nia efektu substytucji w odniesieniu do rynku krajowego, a w szczególności między-narodowego. Zwłaszcza inwestorzy zagraniczni mogą przenosić produkcję (choćby ze względu na koszty siły roboczej) na teren KSSE, jednak w odniesieniu do regional-nego i krajowego rynku fakt ten nie generuje negatywnych skutków.

Efekt wypierania w odniesieniu do rynku pracy skutkuje ograniczaniem zatrudnienia w podmiotach gospodarczych prowadzących działalność poza strefą, ze względu na przewagę konkurencyjną, którą osiągają przedsiębiorstwa korzystają-ce z przywilejów strefowych. Jego zdiagnozowanie jest trudne do przeprowadzenia

18 M. A. Rzepka, Sytuacja kobiet zatrudnionych w przemyśle na terenie województwa ślą-skiego w okresie transformacji społeczno-ustrojowej, [w:] Społeczno-polityczne aspekty transforma-cji ustrojowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001, s. 283.


ze względu na dużą liczbę i zmienność czynników wpływających na parytety konku-rencyjne przedsiębiorstw prowadzących podobną produkcję. W praktyce jednak ża-den z inwestorów prowadzących na obszarze KSSE działalności nie osiągnął pozycji zbliżonej do monopolistycznej czy dominującej na regionalnym i krajowym rynku. Może to świadczyć o braku bądź ograniczonym zakresie występowania efektu wy-pierania na skutek funkcjonowania KSSE.

Tworzenie nowych miejsc pracy przez inwestorów z obszaru strefy jest nieza-przeczalnym faktem, trudno jednak stwierdzić na ile ich deklarowana liczba powstanie w wyniku utworzenia KSSE. Podobnie nie można zweryfikować planów stworzenia co najmniej 50 tys. nowych miejsc pracy w jej bezpośrednim otoczeniu. Zaletą pro-wadzonej polityki jest również dostosowanie profilu inwestycji do możliwości regio-nalnego rynku pracy, który pozwala wykorzystać potencjał umiejętności zawodowych pracowników zwalnianych z restrukturyzowanych zakładów pracy.

W ramach działań wspólnych KSSE współdziała z instytucjami i urzędami, które zajmują się zjawiskiem bezrobocia. Współpracując z urzędami pracy, agencja-mi rozwoju lokalnego i regionalnego, agencjami promocji zatrudnienia itp. Strefa monitoruje sytuację na regionalnym rynku pracy, a także koordynuje przepływ infor-macji pomiędzy wymienionymi instytucjami, a inwestorami planującymi zatrudnie-nie pracowników. Działania te mają charakter wyprzedzający względem obserwowa-nych tendencji rynkowych, co pozwala aktywnie wpływać na kojarzenie możliwości zatrudnienia z oczekiwaniami inwestorów względem przyszłych pracowników.

Zmiana charakteru regionu

Województwo śląskie jest specyficznym regionem w porównaniu z innymi w Polsce, a wynika to przede wszystkim z koncentracji na jego obszarze znacznej liczby ludności, monokulturowej formacji przemysłowej o dominującym udziale górnictwa węgla kamiennego i hutnictwa żelaza i stali oraz znacznym stopniu de-gradacji środowiska naturalnego. Postulowana zmiana charakteru regionu w związ-ku z prowadzonymi działaniami restrukturyzacyjnymi powinna obejmować szeroki zakres przedmiotowy w celu adaptacji do wymogów nowoczesności. Jednym z ele-mentów wspomagających proces zmian powinna być działalność KSSE w zakresie inicjowania i wspierania pozytywnych tendencji, identyfikowanych jako czynniki zmieniające dotychczasowe stosunki społeczno-ekonomiczne w regionie.

Przebudowa społeczno-ekonomiczna regionu powinna skutkować redefinicją celów stawianych przed nim, w porównaniu z dotychczas prowadzoną polityką. Wśród nowych postulowanych priorytetów stawianych przed regionem wymienia się:19

pobudzanie samoczynnego wzrostu gospodarczego w oparciu o sieć • przedsiębiorstw wykazujących cechy innowacyjne;

19 M.S. Szczepański, Region Katastroficzny wobec wyzwań cywilizacyjnych, [w:] „Studia Socjologiczne” nr 1-2/1995, s. 52.


zahamowanie postępującej degradacji branż przemysłu państwowego, • które po zreformowaniu mogą stać się źródłem akumulacji pierwotnej, warunkującej podstawy modernizacji regionu;prywatyzację przedsiębiorstw państwowych;• rozwój sektora usług, dzięki czemu można przemieszczać w płynny spo-• sób siłę roboczą z sektora przemysłowego do sektora usług;stworzenie instytucjonalnych możliwości przekwalifikowania siły robo-• czej oraz pomoc w powstaniu stabilizacji zawodowej;powstanie regionalnych i lokalnych elit politycznych, finansowych i tech-• nokratycznych;przywrócenie tożsamości kulturowej regionu w oparciu o zachowany • rdzeń kulturowy;dbałość o środowisko.•

Większość wymienionych powyżej działań można powiązać z płaszczyznami wpływu funkcjonowania KSSE na region. W ramach stymulowania wewnętrznego wzrostu gospodarczego przy pomocy przedsiębiorstw, cechujących się posiadaniem nośnika innowacji, KSSE wpływa na decyzje lokalizacyjne przyciągając inwestorów o oczekiwanym profilu. Wtórnym skutkiem tych działań jest rozwój więzi koopera-cyjnych pomiędzy firmami w regionie oraz wewnętrzny transfer wysokich techno-logii pomiędzy nimi. Działalność firm z obszaru KSSE przyczynia się do rozwoju sektora usług, również w zakresie zwiększania ilości miejsc pracy i absorpcji siły roboczej z sektora przemysłowego. Rozwój usług odnosi się nie tylko do współpra-cy pomiędzy przedsiębiorstwami, ale również do intensyfikacji wzrostu jego części o charakterze społecznym (edukacja, służba zdrowia itp.). Dzięki współpracy z urzę-dami pracy, agencjami promocji zatrudnienia, administracją regionalną i lokalną, KSSE wpływa na kierunki przekwalifikowania siły roboczej oraz, w raczej ograni-czonym zakresie, stabilizację zawodową ludności. Oczekiwany rozwój gospodarczy, w części osiągnięty dzięki działalności strefy, będzie skutkował wzmocnieniem re-gionalnych i lokalnych elit finansowych i technokratycznych. Rozwój establishmen-tu gospodarczego będzie również w sposób pośredni wzmacniał elity polityczne.

Wśród innych działań, które wpływają w sposób bezpośredni lub pośredni na zmianę dotychczasowego charakteru regionu, a związane są z funkcjonowaniem KSSE, należy wymienić:

projektowanie zintegrowanego rozwoju gospodarczego regionu, • z uwzględnieniem przewidywanych trendów długoterminowych;polityka budżetowa regionu, odnosząca się do przeorientowania wydat-• ków wojewódzkich i jednostek samorządu terytorialnego na inwestycje;posiadanie odpowiedniej infrastruktury finansowej; • zrównoważony rozwój różnych gałęzi gospodarki;• zwiększanie mobilności struktury administracyjnej;• poprawa warunków egzystencji mieszkańców;•


dostosowanie struktury do wymogów integracji europejskiej;• zintegrowany marketing regionu, który prowadzony jest przez admini-• strację, przedsiębiorstwa i KSSE;wpływ na symetryczny rozwój województwa'•

Sam fakt, iż KSSE powołana została na dwadzieścia lat, implikuje koniecz-ność uwzględniania oczekiwanych skutków jej działalności w przewidywanych długofalowych planach. Działalność strefy zaczęła być osią łączącą różne aspekty przebudowy społeczno - gospodarczej regionu, które zostały ujęte w długotermino-wych strategiach rozwoju (Kontrakt regionalny..., Strategia rozwoju województwa śląskiego... ). Oczekiwanym w tym zakresie efektem powinno być sprzężenie strate-gii działania strefy z innymi instrumentami rozwoju regionalnego, w celu wywołania efektu synergii.

Pomimo dużych potrzeb w zakresie wydatków bieżących budżetów woje-wództwa i jednostek samorządowych, działalność KSSE wpływa na zwiększenie nakładów inwestycyjnych, które stanowią bazę dla zwiększania w przyszłości przy-chodów. Jest to związane z koniecznością dokonania niezbędnych inwestycji (najczę-ściej infrastrukturalnych), celem sprostania wymogom stawianym przez przyszłych inwestorów. Z racji niedokapitalizowania spółki zarządzającej strefą, główny ciężar działań dostosowawczych spoczywa w tym wypadku na gminach. W perspektywie długoterminowej, dokonywane wydatki wpływają na zwiększenie atrakcyjności in-westycyjnej całego regionu i powinny skutkować m.in. wzrostem przychodów z po-datków płaconych przez inwestorów oraz osób przez nich zatrudnionych.

Nowoczesny region powinien posiadać infrastrukturę finansową, składającą się z konkurencyjnego sektora bankowego i funduszy typu venture capital, które zapewnią finansowanie podejmowanych działań inwestycyjnych. Firmy działające na obszarze KSSE korzystają nie tylko z bieżącej obsługi finansowej przez banki funkcjonujące w województwie śląskim, ale również w wielu wypadkach posiłkują się finansowaniem strefowych inwestycji, tworząc siatkę powiązań obiegu pieniądza w regionie. Dotychczasowy brak współpracy z instytucjami venture capital wydaje się być konsekwencją dominującej pozycji banków jako źródła kapitału. Niewyko-rzystaną szansą w rozwoju gospodarczych powiązań regionalnych wydaje się być brak głębszej współpracy pomiędzy strefą a Funduszem Górnośląskim (jako instru-mentem finansowania inwestycji). Obie instytucje, których jednym z wspólnych mo-tywów powołania była restrukturyzacja regionu, działają obok siebie zamiast pogłę-biać współpracę.

Pomimo, iż KSSE przyciąga inwestycje przemysłowe o charakterze produk-cyjnym, to jednak można zauważyć jej rolę w dywersyfikacji struktury przemysło-wej regionu. Inwestorzy z obszaru strefy różnią się znacznie pod względem profilu branżowego od dominującej w regionie do niedawna monokultury przemysłowej, ale również wśród nich samych zaobserwować można szerokie spektrum prowadzo-nej działalności. Dodatkowo wpływają oni na rozwój sektora usług (gospodarczych,


społecznych, infrastrukturalnych) oraz stymulują pozaekonomiczne obszary aktyw-ności społecznej.

Nowoczesny region powinien charakteryzować się elastyczną strukturą ad-ministracyjną, która nie stanowi przeszkody w prowadzonej działalności gospodar-czej przez inwestorów. KSSE będąc instytucją łączącą inwestorów z gminami, gdzie zlokalizowane są tereny inwestycyjne, wpływa na znoszenie barier we wzajemnej współpracy. Mając opracowane procedury negocjowania z podmiotami chcącymi inwestować, po części upraszcza procedury administracyjne, przejmując na siebie niektóre obowiązki innych organów. Wyrazem tego typu działań jest współpraca z urzędami pracy, celem wpływania na niektóre decyzje inwestorów pod kątem za-trudniania pracowników z lokalnego rynku.

Wpływ na poprawę jakości życia mieszkańców odbywa się nie tylko przez tworzenie nowych miejsc pracy przez firmy inwestujące w KSSE, czyli zapewnie-nie środków na egzystencję dla pracowników i ich rodzin, ale również stworzenie możliwości podnoszenia swoich kwalifikacji zawodowych, finansowanie kultury, sportu czy aktywności społecznej. Przedsiębiorstwa z terenu strefy sponsorują wy-darzenia kulturalne, kluby sportowe, przeznaczają rzeczowe darowizny dla szpitali, szkół oraz domów dziecka. Przykładami tego typu działań na rzecz społeczności lokalnych jest ufundowanie m.in. karetki pogotowia, ultrasonografu, wymiana okien w szkole, czy też pieniężne wsparcie działalności domu dziecka.20

W ramach przygotowań do integracji ze strukturami europejskimi, woje-wództwo śląskie powinno dostosować swoją strukturę społeczną i ekonomiczną do wyzwań związanych ze wspólną polityką europejską. Wpływ KSSE na uno-wocześnienie przemysłu i wzrost konkurencyjności, poza zmianą dotychczasowe-go sposobu postrzegania regionu, skutkuje również odejściem od oczekiwań, iż to Unia Europejska będzie musiała stanąć przed dylematem rozwiązania problemów na rzecz próby poradzenia sobie wewnętrznymi siłami. Wspieranie przez strefę peryfe-ryjnych obszarów województwa z punktu widzenia Katowic (Rybnik, Bielsko-Biała, Częstochowa) zmniejsza dysproporcje w rozwoju poszczególnych terenów, czyniąc bardziej spójną jego strukturę wewnętrzną. Spowoduje to łatwiejszą absorpcję prze-widywanych środków finansowych, pochodzących z funduszy polityki regionalnej Unii Europejskiej.

Współpraca KSSE z instytucjami regionalnymi, samorządem terytorialnym i przedsiębiorstwami inwestującymi na jej terenie, przyczynia się do powstania zin-tegrowanej koncepcji marketingu regionalnego. Związane jest to z potrzebą zmiany obrazu województwa śląskiego, które jest postrzegane w świadomości społecznej jako region dotknięty konsekwencjami restrukturyzacji przemysłu oraz o mocno zdegradowanym środowisku naturalnym. Działalność KSSE wpływa na zmianę po-strzegania obrazu województwa, a dodatkowo, poprzez prowadzenie promocji wła-snych działań, stanowi istotne źródło informacji o regionie. Sztandarowe inwestycje

20 na podstawie: Informator KSSE, grudzień 1999, s. 8


dokonane na obszarze strefy (m.in. General Motors, Isuzu) stanowią impuls do pro-wadzenia aktywnej polityki marketingu regionalnego.

KSSE wpływa również na wzrost spójności wewnętrznej województwa ślą-skiego w zakresie symetrii rozwoju różnych jego obszarów. Tendencja do lokowania inwestycji w pobliżu jednostki metropolitalnej kosztem obszarów peryferyjnych jest możliwa do zaobserwowania nie tylko w skali całego kraju, ale również poszcze-gólnych regionów. Umiejscowienie podstref przy granicach województwa (północ – Częstochowa, południe – Bielsko-Biała i Rybnik, wschód – Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza, zachód – Gliwice) wpływa na nakierowanie inwestycji do obszarów leżą-cych poza głównymi ośrodkami, które dzięki temu mają szansę na szybsze wyrów-nywanie różnic w zakresie rozwoju. Biorąc pod uwagę wewnętrzne zróżnicowanie poszczególnych części województwa śląskiego, fakt ten posiada fundamentalne zna-czenie przy projektowaniu długofalowego rozwoju regionu.

99

Aleksander Wolski

SZANSe i ZAgrOżeNiA rOZWOJu SpOłecZNOści LOKALNYch

W WAruNKAch FuNKcJONOWANiA SpecJALNYch StreF eKONOMicZNYch

Społeczności lokalne stanowią jedną z bardziej rozpowszechnionych postaci życia zbiorowego. Są również najbardziej pierwotną i naturalną formą życia zbioro-wego. Daje to podstawy do wnioskowania, iż będą się pojawić jako pierwsze, wręcz pionierskie formy struktury społecznej, a reguły w nich obowiązujące stanowić będą determinanty kształtujące jednostki, role społeczne, normy i wzory zachowań całych zbiorowości, które charakteryzują się ciągłością historyczną. Biorąc pod uwagę ich przemożny wpływ na cywilizacje ludzkie, warto zająć się tymi jakże przyziemny-mi, a tak istotnymi formami życia zbiorowego. Można by je porównać do małych gwoździ, które choć niezauważalne, stanowią o wytrzymałości, całości wielkich konstrukcji.

Biorąc pod uwagę również historię badań nad społecznościami lokalnymi, którą częstokroć inicjuje się od badań Helen M. Lynd, oraz aktualną sytuację spo-łeczną na obszarze Unii Europejskiej, jesteśmy świadkami ponownego odkrywania i doceniania społeczności lokalnych, małych ojczyzn, czy jak określał je Stanisław Bieniasz „mniejszego nieba, świata najbliższego”. W słowach S. Bieniasza kryje się częstokroć odczuwany, subiektywny, wręcz luckmannowski świat życia codzienne-go. Ten najbliższy, od którego wszystko się zaczyna i na którym wszystko się kończy. Procesowi temu towarzyszy drugi biegun – globalizacja. Próżno dziś dociekać, co jest pierwsze, czy globalizacja jest odpowiedzią na lokalność, czy lokalność na globaliza-cję. Oczywiście można ciągnąć sprawę od Platona i jego idealistycznej społeczności lokalnej lub jeszcze wcześniej od kultur neolitycznych rolników, lecz nie stanowi to osi prezentowanych tu rozważań. Ważnym jest aktualny stan występowania zjawiska i dyskusja nad nim. Tu za Markiem S. Szczepańskim można przytoczyć termin glo-kalność.1 Co stanowi połączenie terminologiczne globalizacji i lokalności, podkreśla-jąc łączność i trwałość powiązań miedzy tymi światami, tak często dzisiaj rywalizują-cymi i przeciwstawianymi. Na problem ten zwracali już uwagę zarówno Rene Dubos, Alexis de Tocquevill, Manuel Castells, jak i Gabriel Garcia Marquez opisując swoją wyimaginowaną gminę w powieści „Sto lat samotności”. Również K. Sowa zwraca uwagę na odrodzenie się lokalizmu w XX wieku. Przyczyny widzi głównie w nie-

1 M. S. Szczepański, Regiony pogranicza: między centrum świata i peryferiami. W: Społecz-ności lokalne i regionalne. Miedzy teorią socjologiczną a praktyka. Red. E. Jurczyńskiej-McClusky. Wydawnictwo Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała, 2002 s. 43-45.

100 Aleksander Wolski

udolności państwa - niepokojąco głębiej ingerującego i kontrolującego. Nastąpiła na tym gruncie silna przeciwreakcja polegająca na rewitalizacji układów lokalnych.2

Zastanowić się więc warto przez chwilę nad cechami definiującymi istotę społeczności lokalnej.

Społeczność lokalna to ograniczona całość, w której życie i interesy poszcze-gólnych członków w dużym stopniu identyfikują się z życiem i interesami całości, gdzie silne nakładanie się ról w zmitologizowanej i sakralizowanej wielowymiaro-wej przestrzeni społeczno-gospodarczo-kulturowo-geograficznej prowadzi do wza-jemnych powiązań o dużym stopniu integralności.3. Mamy tu nacisk na wspólnotę bytu i gospodarowania wytwarzającą silną sieć powiązań. Trzeba o tym pamiętać wkraczając w ten świat z prawidłowościami gospodarki rynkowej, częstokroć igno-rującej dobro zbiorowe.

Społeczność jest ważnym, a zarazem dyskusyjnym terminem socjologicz-nym. Społeczność lokalna powiązana jest m.in. z lokalizmem. Oba te terminy mają wspólną etymologie. Słowo lokalny wywodzi się od łacińskiego „localis” i oznacza konkretne miejsce, tutejszy, umiejscowiony, przypisany do miejsca.4 Więc nieroze-rwalnie złączony z szeroko rozumianym krajobrazem i monteskiuszowskim „duchem miejsca”. Ignorowanie specyfiki miejsca i jego granic może prowadzić do konfliktów w samym wnętrzu społeczności, jak również w relacjach społeczność – otoczenie.

Analizując w dużym skrócie rozwój badań nad społecznościami lokalnymi, można zaznaczyć, iż wywodzą się one z dwóch nurtów myśli socjologicznej. Przed-stawicielami pierwszej orientacji są Emile Durkheim, George Simmel, Ferdinand Tonnies. Dyskutowali oni o elementach integrujących zbiorowości ludzkie, oceniając cechy, kierunki i siłę przekształceń więzi. Według nich, pojęcie społeczności odnosi się do „istoty tożsamości zbiorowej, trwałych więzi emocjonalnych oraz harmonii społecznej pojawiającej się między jednostkami i opartej na osobistej i bezpośred-nich kontaktach”. Społeczność lokalna w ich mniemaniu jest wspólnotą, która nie musi być związana z konkretnym terytorium. Wiążą się z nią trzy aspekty. Pierwszy mówi o przeżywaniu i uznawaniu symboli i wartościach jako źródłach kulturowej świadomości grupy. W drugim aspekcie chodzi o obiektywne zależności i stosun-ki, które wywołują się między ludźmi. Trzeci polega na przestrzeganiu i uznawaniu zasad współdziałania. Te trzy elementy przenikają społeczność, tworząc jednolitą całość aprobowaną przez jednostkę.

Druga orientacja kładzie nacisk na miejsce bądź terytorium. Dla tej orien-tacji, terytorium odgrywa główną rolę jako nadrzędną zasadę organizującą życie

2 K. Z. Sowa: Socjologia. Społeczeństwo. Polityka. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedago-gicznej, Rzeszów 1992, s. 70-88.

3 Bohdan Jałowiecki, Marek S. Szczepański: Rozwój lokalny i regionalny w perspektywie socjologicznej. Śląskie Wydawnictwa Naukowe Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych w Tychach. Tychy 2002, s. 37-39

4 Ibidem s. 15.

101Szanse i zagrożenia rozwoju społeczności lokalnych w warunkach funkcjonowania…

społeczne. Tryb życia, produkcja i konsumpcja dóbr, układ norm i zasad, a także system sprawowania władzy stały się niezbędnym elementem układu przestrzenne-go. Terytorium zostało przyjęte zarówno jako fundament organizacji ekonomicznej, politycznej i kulturowej społeczeństwa, jak i integralny element egzystencji ludz-kiej, dodatkowo zaczęło także spełniać funkcję ojczyzny, a także stało się miejscem do obywatelskiej i politycznej samorealizacji. Łącząc te dwie orientacje: „zmienną przestrzenną i zmienną opisującą siłę i podstawę powiązań w danym środowisku, możemy wyróżnić społeczność (wspólnotę) lokalną i zbiorowość lokalną oraz spo-łeczność terytorialną i zbiorowość terytorialną.”5 O trwałości i znaczeniu społeczno-ści lokalnych pisali już Florian Znaniecki, Paweł Rybicki, Stanisław Ossowski.6

Marek Szczepański określa społeczność lokalną jako „szczególny rodzaj zbiorowości ludzkiej uwzględniany często w badaniach społeczno-geograficznych. Według socjologów cechuje się ona wyraźnie rozwiniętymi interakcjami społecz-nymi, poczuciem przynależności do określonego zbioru ludzkiego i terytorium oraz sposobem życia (odrębność etniczna, uwarunkowania historyczne). W studiach geo-graficznych natomiast społeczność lokalną uznaje się jako zbiorowość ludzką przy-wiązaną emocjonalne do niewielkiego terytorium np. miasto, wieś, gmina, parafia. Społeczności te charakteryzuje ograniczona liczba członków, a relacje między nimi mają charakter bezpośredni, łączy ich wspólnota celów i środków wynikających ze wspólnoty życia, samowystarczalność.”7

Dla Ossowskiego społeczności lokalne, będące podstawą społecznej harmonii, to grupy niewielkie o charterze lokalnym, więc ściśle związane z miejscem, oparte na łączności osobistej i co ważne stałej. Przy zachowaniu swojej autonomii decyzyjnej gwarantującej zrozumienie i ciągłość realizacji lokalnych potrzeb. Idealna społecz-ność lokalna zdaniem Ossowskiego powinna spełniać cztery podstawowe warunki:

muszą w niej bezwzględnie dominować kontakty bezpośrednie o różno-1. rakim i intensywnym charterze, zachodzące głównie w ramach sąsiedz-twa, (musi zaistnieć tzw. właściwy „dystans sąsiedzki”);społeczność ta powinna zawierać się na obszarze, który umożliwia jego 2. pieszą penetrację;więź społeczna powinna polegać na silnej identyfikacji uczestników spo-3. łeczności z miejscem zamieszkania;są to wreszcie społeczności w swoisty sposób kształtujące i adaptujące 4. zajmowaną przestrzeń, gdzie swoistość adaptacji jest pierwszoplanowa.8

5 Encyklopedia socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2000, tom IV, s. 97-98. 6 Warto tu wspomnieć o tak już sztandarowych publikacjach jak: P. Rybicki: Społeczeństwo

miejskie. PWN, Warszawa 1972; F. Znaniecki: Miasto w świadomości jego mieszkańców. Z badań Pol-skiego Instytutu Socjologicznego nad miastem Poznań. Wydawnictwo Polskiego Instytutu Socjologicz-nego, Poznań 1931; St. Ossowski: Urbanistyka i socjologia, Organizacje przestrzeni i życia społeczne-go w przyszłych osiedlach, Ogólne zagadnienia dotyczące współżycia zbiorowego w dzielnicy pracy.

7 M. Szczepański: Podróże po mniejszym niebie, Gazeta Uniwersytecka, nr 4, Styczeń 2002.8 Tamże, s.60-61, porównaj też St. Ossowski: Urbanistyka i socjologia, Organizacje prze-


Sąsiedztwo, owy „dystans sąsiedzki” stanowi w wizji Ossowskiego waru-nek podstawowy zaistnienia i rozwoju społeczności lokalnej. Wprowadzenie nie-odpowiedzialnej rywalizacji gospodarczej w sąsiedzkie układy doprowadzić może do trwałego skonfliktowania w strukturze społeczności lokalnej. Dystans ten zwią-zany jest w pierwszym rzędzie z odległością, małym dystansem ekologicznym, choć byłoby to nadmierne uproszczenie. Wiąże się on również ze wzajemną znajomością wyglądu ludzi, swojskością ich postaci, wspólnotą otoczenia zewnętrznego, co wy-musza wspólnotę zainteresowań i gospodarowania. Dystans ten powinien również zapewniać dostateczny poziom kontaktu, jak i intymności. Potwierdza to również J. Kurczewska w swoim modelu ograniczonej lokalności i S. Cieśla prezentując mo-del sąsiedztwa.9

W formie dość wyidealizowanego obrazu, u Ossowskiego społeczności lokal-ne miały stanowić warunek sprawnego i autentycznego funkcjonowania demokracji – trochę po tocquevillowsku będąc pośrednikiem łączącym dwa światy: centralistyczną makrostrukturę i mikroświaty indywidualnych potrzeb społecznych.10 Jednak łącze-nie tych światów wymaga bardzo odpowiedzialnych i świadomych działań ze strony liderów obu światów – będzie o tym mowa szerzej w dalszej części artykułu.

Dość wstępną listę czynników sprawczych społeczności lokalnych przedsta-wił Marek Gramlewicz:

Społeczności są zazwyczaj stosunkowo niewielkie;1. Wytwarza się w nich poczucie związania z terytorium;2. Wytwarza się w nich poczucie wspólnotowości podstawowych wartości;3. Wytwarza się w nich poczucie własnej odrębności w stosunku do innych 4. zbiorowości terytorialnych”.11

Bardziej rozbudowaną listę cech przedstawiają Marek Szczepański i Bohdan Jałowiecki, którzy proponują dla społeczności takie cechy, jak:

Ograniczona liczba aktorów;1. Relacje o charakterze bezpośrednim;2. Wspólnota celów i środków;3. Mobilizacja do działań prospołecznych;4. Długie trwanie;5. Uniwersa symboliczne,;6. Oprawa instytucjonalna;7. Autarkia.8. 12

strzeni i życia społecznego w przyszłych osiedlach, Ogólne zagadnienia dotyczące współżycia zbio-rowego w dzielnicy pracy.

9 Tamże, s.63-67, porównaj też S. Cieśla: Sąsiedztwo w mieście. Pojęcia, typologie, znacze-nie, Rocznik Nauk Społecznych 1976, t. VII.

10 Tamże s. 59; porównaj też A. de Tocqueville: O demokracji w Ameryce, PWN, Warsza-wa 1976.

11 M. Gramlewicz: Elementy socjologii, AMR, Katowice 2004, s. 56.12 M. Szczepański, B. Jałowiecki: Rozwój lokalny…, Op. Cit., s. 23.


W ujęciu idealno-typologicznym, w społeczności lokalnej wskazana liczba mieszkańców nie powinna przekraczać 5000 osób, a na społeczny rozmiar idealne-go „polis” zwrócił już uwagę Platon. Współcześnie, ludzie będący członkami danej społeczności znają się bezpośrednio i utrzymują kontakt „face to face”. Przekracza-jąc liczbę 5000 osób nasila się anonimowość, a społeczna kontrola ulega osłabieniu. Wówczas powstaje problem, zwany syndromem samotności w tłumie. Przejawia się zarówno bliskością fizyczną z ludźmi, a zarazem społecznym ich oddalenem, charak-teryzującym się zanikiem kontaktów czy znajomości.13 Nasuwa to kolejną przestro-gę, ukierunkowaną na kontrolę migracji. Migracja to element często towarzyszący rozwojowi gospodarczemu danych zbiorowości. Nie oznacza to, że ze społeczności lokalnych należy tworzyć swoisty „skansen”, jednak ważnym jest odpowiedzenie so-bie na pytanie, co stanowi o dobrobycie danej społeczności? Czy siłą współnoty jest bieżący zysk i należy dążyć do jego pomnażania za wszelką cenę, czy siłą jest unikal-ność tej społeczności i to powinno stanowić punkt odniesienia wszelkich działań?

Społeczność lokalna to układ lokalny składający się z kilku podstawowych elementów:

Przestrzeni terytorialnej;1. Zamieszkujących tę przestrzeń ludzi;2. Wspólnych powiązań i zależności ludzi i instytucji, sprawiających, że ca-3. łość jest wewnętrznie zintegrowana, co umożliwia podejmowanie wspól-nych działań na rzecz rozwiązywania lokalnych problemów;Społecznych interakcji;4. Kulturowych i psychospołecznych więzi łączących część lub całość 5. mieszkańców z daną strukturą społeczno-przestrzenną.14

Społeczność lokalna jest „strukturą społeczno - przestrzenną”, stanowioną przez ludzi wchodzących ze sobą w interakcje społeczne, żyjących ze sobą na okre-ślonym terytorium, mających wspólny cel, który podobnie jak poczucie grupowości i tożsamości jest komponentem wspólnych więzi.15

R.M. French uwzględnił zarówno cechy konstytutywne społeczności lokalnej jak i cztery elementy spostrzegania społeczności lokalnej jako: 1) miejsca zamiesz-kania i życia pewnego zbioru ludzi; 2) wyodrębnionej naturalnej jednostki prze-strzennej; 3) sposobu życia oraz; 4) systemu społecznego. Natomiast D. B. Clark posłużył się tymi samymi kryteriami, co wcześniejszy badacz, tworząc swój podział cech społeczności lokalnej. Pojmował ją jako: 1) miejscowość; 2) zbiorową działal-ność – aktywność; 3) określoną strukturę społeczną; 4) poczucie solidarności i zna-czenia – społeczność lokalna jako sentyment.16

13 Ibid., s. 18.14 B. Lewenstein: Wspólnota społeczna a uczestnictwo lokalne, Uniwersytet Warszawski,

Warszawa 1999, s. 25.15 B. Szacka, Op. Cit., s. 229. 16 J. Turowski: Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Towarzystwo naukowe KUL, Lublin


Talcott Parsons definiuje społeczność lokalną jako „zbiorowość, której człon-kowie dzielą wspólny obszar danego terytorium, traktując go, jako bazę swojego działania, na której mogą przejawiać codzienną aktywność”.17

R. Park i E. Burgess ujęli społeczną lokalność jako zbiorowisko mniejszych społeczności (subcommunites), zamieszkującą w określonych częściach miasta. A.H. Hawley wzoruje się na definicji Parka, jednoczenie odbiega od niektórych jego ujęć, porównując społeczność lokalną do organizmu ludzkiego, podzieloną na czę-ści. Społeczność lokalna jest „ bardziej lub mniej samowystarczalną całością, mającą w sobie zasady – podstawy procesu swego życia, ona ma także swój wzrost, swoją naturalną historię ze ściśle określonymi stadiami: młodości, dojrzałości i starości. Jest to więc całość różna od sumy swych części, posiadająca siły, potencjalne możli-wości, ale tkwiące nie w wyłącznie jednej ze swych części. Jeśli nie jest to organizm, to jest to co najmniej superorganizm.” Społeczność lokalna tutaj ujęta jest jako nie-zależny, autonomiczny twór, oddzielny od innych, podkreślający swoją naturalność, jedność i „jedyność”.18

Jesse Bernard kładzie nacisk na pojęcia takie jak terytorium, przestrzeń czy bszar. Występują one jako istotny element w tworzeniu się społeczności lokal-nej. „Community” charakteryzuje się jako lokalność, terytorialność, która odnosi się do ludzi, zamieszkujących wspólne terytorium, mających wspólne interesy. Nie-mniej jednak, J. Bernard zwraca uwagę na wymiar przestrzenny i wymiar społeczno-psychologiczny, który musi być brany pod uwagę przy analizie społeczności lokalnej.

Max Weber ujął społeczność lokalną jako grupę o wielu interesach ( a multi-interest-group), która jest w pewnym stopniu heterogeniczna. Wspólnota, jedność wy-wodzi się od wzajemnych zależności, które występują między grupami zmierzający-mi do realizacji interesów, ale funkcjonującymi na określonym wspólnym terenie.19

Pokrewnym pojęciem (obok społeczności lokalnej) jest zbiorowość teryto-rialna i lokalizm. Zbiorowość terytorialna – nowy element struktury społecznej, któ-ry kształtuje się na obszarach (osiedla, zespoły mieszkaniowe) zurbanizowanych. Jej geneza ma ścisły związek z cywilizacją przemysłową, która powoduje przestrzen-ną koncentrację dóbr i ludzi, przekształcenia gospodarki rolnej i migrację ludności wiejskiej do przemysłu.

Lokalizm jest wyzwaniem w obliczu wizji rozwojowych wyolbrzymiają-cych wzrost gospodarczy, tzn. trwała zwyżka produkcji, odnosząca się jako zasad-nicze kryterium i wskaźnik postępu społecznego. Dopełnia to też procesy globali-zacji i ciągle je łagodzi, równocześnie poddając się naciskom przeciwnym. Tabela 1 przedstawia dychotomiczną konfigurację: lokalizm – globalizacja.

2000, s.216-217. 17 J. Sztumski, J. Wódz: Społeczności lokalne regionu Górnego Śląska, Polska Akademia

Nauk, Wrocław 1987, s. 6-9.18 J. Turowski, Op. Cit., s.213.19 Ibid., s.215.


Tabela 1 Dwie koncepcje społecznego świata20

KATEGORIAORGANIZACJA SPOŁECZNA

LOKALIZM GLOBALIZACJA

DEFINICJA PRZESTRZENI

Przestrzeń jako „oswojone miejsce”Przestrzeń jako wartość użytkowa

Przestrzeń jako pole realizacji celów gospodarczych i czynnik maksymalizacji zysku

PODSTAWOWE CELEZabezpieczenie społeczne, jakość życia, ochrona przyrody i przestrzeni historycznej

Infrastruktura zabezpieczającaWarunki produkcji i konsumpcji

STRUKTURA WŁADZYSamorządność na bazie terytorialnej partycypacji obywateli

Racjonalizacja biurokratyczna, hierarchiczność, dominacja wielkich korporacji o międzynarodowym kapitale

SYSTEM KULTUROWY

Tożsamość, autonomia, tradycje historyczne, komunikacja dwustronna, informacja, empatia

Monopol przekazów i jednostronny strumień informacji, kultura masowa, standaryzacja znaczeń, atomizacja i izolacja społeczna

W prezentowanych tu sposobach widzenia społeczności lokalnej, elementem wspólnym dla wszystkich autorów, jest ścisłe powiązanie tych społeczności z miej-scem. O ile jednak sam fakt fizyczności miejsca jest ważny, to w danym momencie życia jednostki najważniejsze jest samo odczuwanie bliskości z danym miejscem.

Społeczność lokalna sprawuje trzy funkcje. Pierwsza to funkcja poznawcza, która umożliwia empiryczną charakterystykę fundamentalnych cech wspólnoty lo-kalnej w pewnym czasie. Z funkcją metodologiczną jest wtedy, gdy jako typ idealny ilustruje specyficzne urządzenia służącemu zbadaniu modyfikacji więzi w układach przestrzennych. Z funkcją ideologiczną łączy się postulat odnoszący się do upra-gnionych cech układu lokalnego.21

Reasumując przedstawione wcześniej podstawowe wiadomości na temat społeczności lokalnych, może je cechować:

utrzymanie kontaktów bezpośrednich w społeczności do 5000 osób;1. kontrola społeczna;2.

20 M. Szczepański, B. Jałowiecki: Rozwój lokalny i regionalny…, Op. Cit., s.22.21 Encyklopedia socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 1998, tom III, s.98.


przekazywanie tradycji;3. uświadomiona i obserwowana wspólnota celów i środków, wynikająca 4. ze wspólnego życia codziennego;indywidualna identyfikacja ze społecznością lokalną i jej kulturą;5. funkcjonujący w świadomości lokalnej podział na my i oni, wraz z po-6. czuciem odrębności i stereotypami;odniesienie do dominujących form preferencji politycznych, kulturo-7. wych, historycznych;przypisanie do przestrzeni i miejsc;8. świadomość dziedzictwa kulturowego;9. rozumienie i odczytywanie znaczeń symboli kultury;10. związek indywidualny i zbiorowy z dziejami lokalnej przestrzeni;11. wspólnota gospodarcza.12.

Warto w tym miejscu zastanowić się, szczególnie pod kontem tematu pre-zentowanego artykułu, jakie są realne czynniki rozwojowe społeczności lokalnych. Zacząć jednak, tą część rozważań, wypada od wyjaśnienia samego pojęcia rozwoju lokalnego. W opinii Lucyny Wojtasiewicz „Rozwój lokalny jest to proces pozytyw-nych zmian ilościowych i jakościowych zachodzących w danym układzie z uwzględ-nieniem właściwych mu potrzeb, preferencji i hierarchii wartości”. Definicja ta od-powiada koncepcji lansującej zatarcie się granic między sferą kulturową a sferą ekonomiczną. Komercjalizacja zjawisk kulturowych nie jest tylko następstwem tego zjawiska. Istotną rolę odgrywa także wzrost świadomości powiązań między wszyst-kimi płaszczyznami aktywności człowieka.22

Rozwój lokalny jest nieodzownym elementem społeczności lokalnej. Wła-ściwie rozumiany rozwój tych społeczności powinien zawsze odnosić się do całej zbiorowości, nie tylko pojedynczych podmiotów fizycznych czy prawnych. W Pol-sce najniższym szczeblem lokalnym jest gmina, dlatego rozwój lokalny identyfikuje się z rozkwitem wspólnoty szczebla gminnego. Rozwój ten zorientowany jest na za-sady zrównoważonego rozwoju, o którym stanowią trzy filary:

Zasady filara etyczno-moralnego:1. Antropocentryzm – są to pragnienia i potrzeby osób zamieszkujących • gminę, które powinny być w centrum uwagi przy procesie rozwoju oraz posiadać prawo do zdrowego i twórczego życia w zgodzie z na-turą, a najważniejszym elementem jest byt i zdrowie mieszkańców. Trwałość i sprawiedliwość międzypokoleniowa – spełniając potrzeby • ówczesnej wspólnoty nie mogą blokować potrzeb przyszłych gene-racji.Światocentryzm – krytyka podmiotowości tyczy się/nawiązuje do ca-• łej wspólnoty, do całego rodzaju ludzkiego, złamanie objawów ego-

22 L. Wojtasiewicz: Czynniki rozwoju lokalnego – nowe ujęcie metodologiczne, Biuletyn KPZKPAN 1997, s.7


centryzmu i przekroczenia etnocentryzmu, jednocześnie redukując i wykluczając do wykonania celów ważnych w kontekście lokalno-centryzmu (egocentryzmu).Praw człowieka – każda jednostka społeczności lokalnej posiada pra-• wo do podmiotowego i przedmiotowego rozwoju.

Zasada filara fizyczno-przyrodniczego: 2. Systemowość – wszystkie elementy lokalności są ze sobą powiązane, • dlatego zachowania, działania lokalne mogą być pośrednie lub bezpo-średnie, bliskie lub oddalone w czasie i przestrzeni, które mogą mieć za-równo charakter lokalny, jak i globalny, kontynentalny czy regionalny.Wyczerpywalność i ograniczoność – pokłady środowiska i chłonność • środowiska gminy jest skończona.Różnorodność – podział genetyczny, kulturowy, społeczny i gatunko-• wy zapewnia wytrzymałość na zakłócenia, zaburzenia procesu roz-wojowego.

Zasada filara ekonomiczności:3. Oszczędność i wydajność – trzeba być wydajnym i oszczędzającym, • biorąc pod uwagę przestrzeń, czas i energię.Recyrkulacja, zamykanie obiegu i integracji – raz wzięta materia • ze środowiska powinna być wykorzystywana kilkakrotnie w celu za-mknięcia cyklu obiegu, w szczególności w ramach lokalnej integracji i recyrkulacji.Powiększenie i odnawialność kapitału – powinno się ubiegać o zwięk-• szenie całości kategorii kapitału, a także korzystać z odnawialnych jego form.23

Zrównoważony rozwój lokalny powinna zatem cechować:Wielopodmiotowość;1. Wielopoziomowość;2. Wielokapitałowość.3.

W analizie wspomnianych wyżej cech konstytucyjnych rozwoju lokalnego, a tylko taki stanowi o dobrobycie społeczności lokalnej, ważnym jest, aby podejmo-wać decyzje wspólnotowe, nie indywidualne. Decyzje powinny być oparte bardziej na zasadzie konsensusu, nie kompromisu.

Każdemu członkowi wspólnoty lokalnej przynależy prawo zarówno do swojego rozwoju, jak i współrządzenia i kreowania rozwoju wspólnoty. Członek wspólnoty po-winien dążyć do celu, zważając przy tym na polityczno-organizacyjne poziomy celów, zaczynając od celów lokalnych, regionalnych, przez cele krajowe, unijne, aż do celów globalnych. Używane do rozwoju lokalnego powinny być wszystkie lokalne kapitały z triady społecznej, tzn. kapitał społeczny, środowiskowy i gospodarczy.

23 R. Janikowski: Zrównoważony rozwój lokalny. Teoria i praktyka, GWSH, Katowice 2006, s. 83-84.


Te ogólne zasady są szczególnie ważne w zderzeniu z rzeczywistością gospo-darczą. Często w planach krótkoterminowych zysków nie ma miejsca na tego typu refleksję. Jednak angażując się gospodarczo w społeczność lokalną, należy pamiętać, o jej zasadniczych dla inwestora cechach: swoistości i długim trwaniu. Tu nie moż-na tworzyć planów wyłącznie krótkoterminowych. Takie myślenie musi się zemścić w tych wspólnotach. Katastrofa takiego sposobu myślenia dotyczyć może już samej inwestycji, jak również rozbicia czy podzielenia samej wspólnoty. Oczywistym jest, iż inwestor zewnętrzny może brać pod uwagę wyłącznie zysk bieżący, bez analizy skut-ków dla rozwoju społeczności lokalnej, jednak liderzy tych społeczności powinni wy-kazywać się szerszym myśleniem, szczególnie, że to oni w tej społeczności zostaną.

Istnieje wiele czynników rozwijających społeczności lokalne. Dzieje się tak dlatego, gdyż obywatele aktywnie uczestniczą w swojej społeczności lokalnej. Jed-nym z podziałów owych czynników jest podział na cztery płaszczyzny: ekonomicz-ną, polityczną, społeczną i kulturalną. W bardzo racjonalny i ciekawy sposób czyn-niki te zostały wykorzystane w projekcie „Budujemy nowy Lisków”24, który jednak nie zostanie tu szerzej omówiony.

Rozwój lokalny na płaszczyźnie gospodarczej opiera się na poszerzaniu prywatnej bądź zbiorowej przedsiębiorczości, uwzględniając przy tym miejscowe zasoby, takie jak: surowce, siła robocza, krajobraz, itp. Jeżeli ten rozwój odbywa się miejscowymi siłami, to określimy go czynnikami endogennymi, natomiast jeżeli korzystamy z czynników zewnętrznych pod kontrolą społeczności jest to czynnik egzogenny. W drugim przypadku ważnym elementem jest owa kontrola. Gdy jej nie ma, wtedy ma miejsce kolonizacja wewnętrzna, a nie rozwój lokalny. Kolonizacja polega na tym, gdy państwo bądź duża organizacja społeczna decyduje się na in-westycje na danym terenie, bez omówienia tego ze społecznością lokalną. Nato-miast z egzogennym rozwojem mamy do czynienia wtedy, kiedy warunki inwestycji są omawiane z zainteresowanymi obywatelami, którzy uzgadniają takie warunki, by waloryzowały ich miejscowość.

Na płaszczyźnie politycznej, rozwój lokalny ma miejsce wtedy, kiedy układ lokalny korzysta w dużym stopniu z autonomii z dziedziny alokacji zasobów i roz-porządza możliwości, takimi jak np. podejmowanie decyzji w sprawach własnych w sposób demokratyczny i samorządny.

Rozwój lokalny na płaszczyźnie społecznej jest możliwy poprzez wyraża-nie interesów grupowych, tworzenie się zrzeszeń, a także branie odpowiedzialności z zakresu życia codziennego i dziedzin takich jak oświata, kultura, opieka społeczna czy służba zdrowia.

24 Wspomniane działania zostały opisane min. w publikacjach: Kapitał Społeczny. Ekonomia społeczna. red. T.Kaźmierczak, M.Rymsza, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007; Zmiany w spo-łeczności lokalnej. Szkice o kapitale społecznym w praktyce społecznej i nie tylko. red. T.Kaźmierczak, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007; W poszukiwaniu strategii pobudzenia oddolnego rozwoju społeczności wiejskich. red. T.Kaźmierczak, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008.


W sferze kulturalnej, rozwój lokalny polega na korzystaniu z lokalnych kana-łów komunikacji społecznej, wobec tego samodzielny od państwa instytucji i mass mediów, tzn. lokalna prasa, stacje radiowe czy telewizja regionalna.

Zasadniczym założeniem tak rozumianego rozwoju lokalnego jest uspołecznie-nie państwa i ocenzurowanie jego pozycji do niezastąpionych funkcji w obszarze bez-pieczeństwa narodowego, powszechnych warunków rozwoju gospodarczego w formie urządzeń wielkiej infrastruktury, zharmonizowania funkcjonowania układów lokalnych, ochrony środowiska, a także rozstrzygnięcia w razie powstania sporu, konfliktu. Taki model organizacji społeczeństwa nie jest niemożliwą utopią. Przykładem jego dobrego funkcjonowania jest Szwajcaria i zbliżają się do niego Francja, Włochy czy Niemcy.

Ważne jest również mocne zaangażowanie obywateli, mające na celu rozwój lokalny. Jeżeli decentralizacja się nie sprawdzi, to przekonanie społeczności o sa-morządnym kierowaniu własnymi sprawami nie stanie się odruchowym elementem każdego obywatela.25

Kolejnym podziałem czynników rozwojowych jest podział na czynniki przyrod-nicze, społeczne i ekonomiczne, które dzielą się na dwie warstwy potrzeby i możliwości. J. Parysek ujął czynniki rozwoju społeczności lokalnych w postaci ukazanej w Tabeli 2.

Tabela 2 Elementarne czynniki rozwoju lokalnego w Polsce26

Wyszcze-gólnienie

CZYNNIKIPrzyrodnicze Społeczne Ekonomiczne

Potrzeba

Poprawa stanu środowiskaAktywna polityka ekologicznaOchrona zasobów przyrodyRacjonalne wykorzystanie zasobów wodnych

Podniesienie ogólnego poziomu życiaRozwiązanie problemów mieszkaniowychRozwój cywilizacyjno-kulturowyRozwiązanie problemów bezrobocia

Restrukturyzacja gospodarkiTworzenie miejsc pracyWykorzystanie posiadanego majątkuPodniesienie rozwoju gospodarczegoPrywatyzacja i rozwój przedsiębiorczościStabilizacja gospodarki

Możli-wości

Zasoby surowców mineralnychSurowce rolnicze i leśneTereny wymagające zagospodarowaniaWalory krajobrazowe i klimatyczne

Struktury samorządu terytorialnego Duża aktywność zawodowa ludnościZnaczny potencjał demograficznyDość wysoki poziom wykształcenia ludnościTradycje kultury ludowej

Rynkowy model gospodarkiIstniejąca baza produkcyjnaNiewykorzystany majątek trwałyMożliwości rozwoju międzynarodowej kooperacjiRozwijające się placówki otoczenia biznesu

25 B. Jałowiecki: Rozwój lokalny, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1989, s. 344-345.26 R. Janikowski, Op. Cit., s. 85.


Układ lokalny początkuje wejście do szerszych dyskusji o procesie rozwoju społecznego i jego problemach. W układach lokalnych wytwarzana jest część dóbr i usług, systemów wartości i etos pracy. Uzgadniane są decyzje odnoszące się do mi-gracji i innych zachowań przestrzennych. Modulują się style życia, uszczegóławia się w międzyludzkich stosunkach struktura klasowa społeczeństwa, a nierówności społeczne wyrażają się bezpośrednio w ludzkich losach. W układach lokalnych od-zwierciedla się system instytucji państwowych i odsłania się społeczne założenia pia-stowania władzy. Do układów lokalnych nie powinno się odnosić jako do osobnych całości, lecz trzeba je rozważać jako części szczerszego systemu regionu, państwa czy nawet kontynentu. Układ lokalny jest stricte związany na wielu płaszczyznach wielostronnymi stosunkami, zarazem pionowymi z układami uporządkowanymi wyższego rzędu, jak i poziomymi z innymi podobnymi systemami.27

Wyróżniamy 4 zasadnicze typy przekształceń układów lokalnych, działa-jących pod wpływem bodźców zewnętrznych. Pierwszy typ jest wtedy, gdy układ lokalny przyjmuje i aprobuje nowy element, stając się przy tym kluczowym czyn-nikiem rozwojowym. W drugim typie przekształceń mamy do czynienia z nowym czynnikiem zewnętrznym, który zagraża korzyściom układu lokalnego. W ten spo-sób może dojść do jego rozpadu czy nawet destrukcji. Intensywny proces rozkła-du lokalnego prowadzi do zmiany miejsca w obszar, a społeczności w zbiorowość. Przykładem mogą być duże aglomeracje, które pochłaniają układy lokalne. Trzeci typ przekształceń polega na tym, że tradycyjny układ utrzymuje się w prawie nie-tkniętym stanie w nowym otoczeniu. Układ lokalny stara się utrzymać dopuszczalną autonomię i tożsamość. Ostatni typ przekształceń to strach przed obcymi. Dochodzi do tworzenia społeczności lokalnych na wspólnym obszarze (np. na terenach metro-politarnych tworzą się tzw. społeczności lokalne strachu, które izolują się w swoich zespołach mieszkaniowych).28

Pamiętać należy, iż dopiero wzajemne współdziałanie, wzajemna kontrola i współmotywowanie się wspomnianych obszarów może przynieść efekt rozwojowy.

Do pozostałych czynników rozwoju na omawianym gruncie społecznym należą:Wspomniana już elita, czy raczej elity, gdyż wiadomo, że elit może być 1. tyle ile cenionych wartości w danym społeczeństwie.Instytucje, które stabilizują działania elit, liderów. Powinny utrzymywać 2. osiągniętą dynamikę i strukturę rozwoju lokalnego – z dużym naciskiem na słowo „powinny”.Zintegrowana społeczność przedsiębiorców, których działania mają nie-3. ocenioną wartość w kreowaniu nie tylko stabilności gospodarczej i roz-woju gospodarczego, lecz również w kreowaniu kultury ekonomicznej.Aktywność społeczności lokalnej, jednak aktywność ta powinna być 4. mądrze monitorowana. Społeczność lokalna a w szczególności wiejska

27 M. Szczepański, B. Jałowiecki: Rozwój lokalny…, Op. Cit. s.19-20.28 Ibid., s. 20-21.


i małomiasteczkowa ma dość silne tendencje do stagnacji, można je po-równać z plemienną im mobilnością, co może tworzyć atrakcyjne skan-seny, jednak bardzo negatywnie wpływa na życie codzienne i jego kon-kurencyjność w obliczu dużych aglomeracji.Skłonność do współpracy międzygminnej, która jest istotnym elemen-5. tem rozwojowym, jednak pod warunkiem, iż jest ona motywowana nie bezwzględną petryfikacją utrzymania dobrobytu elit lokalnych, a dopa-sowaniem do wymogów makrostrukturalnych, przy zachowaniu swojej tożsamości.

Przy analizie czynników rozwojowych społeczności lokalnej jako wyjściowe należy wziąć również pod uwagę: potrzeby mieszkańców, walory i zasoby lokalnego środowiska, zainwestowanie infrastrukturalne, poziom oświaty i kultury społecznej, atmosferę do rozwoju inicjatyw lokalnych, kontrast między rynkiem lokalnym a ze-wnętrznym.29

Aspektem bezspornie istotnym, dla każdego, kto nosi się z zamiarem in-westycji w społeczność lokalną, niezależnie od rodzaju tej inwestycji, jest wzięcie pod uwagę środowiska lokalnego, jako grupy odniesienia. Można by rzec nawet, iż w tych społecznościach środowisko lokalne jest „miarą wszechrzeczy”.

W polskiej literaturze socjologicznej niewiele jest informacji mówiących o koncepcji grup odniesienia w społecznościach lokalnych. Funkcjonowanie grup odniesienia w społeczności lokalnej analizowane będzie w trzech płaszczyznach: ekonomicznej, politycznej i społecznej.30

Termin grupa odniesienia wprowadził do nauk społecznych Herbert Hyman. Użył go w „Archives of psychology” jako pojęcia „na określenie grupy, na tle której jednostka ocenia własną sytuację lub postępowanie. Hyman wprowadził rozróżnie-nie na grupę członkowską, do której jednostka faktycznie należy oraz grupę odnie-sienia stanowiącą podstawę porównań. Grupa odniesienia może, ale nie musi, być tą, do której jednostka należy.”31

Natomiast Theodor M. Newcomb wziął za kryterium grupy odniesienia nie formalną przynależność do grupy, tylko znajomość w ich przeważających warto-ściach. Wiedza o tych wartościach i odłączenie się od nich łączy grupę odniesienia negatywną, natomiast znajomość i identyfikacja z nimi stwarza grupę odniesienia pozytywnego.

Robert Merton podzielił teorie grup odniesienia na dwa obszary. Pierwszy jego zdaniem ma za zadanie uporządkować przyczyny i skutki oceniania np. doko-nywania ocen samego siebie, uwzględniając wzory czy wartości innych jednostek,

29 Porównaj M. Jaroszyńska: Czynniki rozwoju małych miast. w: Problemy rozwoju małych miast w wymiarze lokalnym i regionalnym. Red. K. Heffner, T. Marszał, PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Warszawa 2005, s. 10 – 12.

30 J. Wódz: Społeczności lokalne. Szkice socjologiczne, UŚ, Katowice 1986, s.67.31 Słownik socjologii i nauk społecznych, PWN, Warszawa 2006 s. 109.


które posłużą za wskaźnik porównań. Odniesienie sprowadza się albo do porówny-wania własnej sytuacji albo do przyjęcia wartości, norm czy wzorów grupowych. Grupa odniesienia stwarza kryteria ocen własnej sytuacji. Widoczne jest to dzięki stanom afektywnym, które przejawiają się np. poczuciem upośledzenia bądź uprzy-wilejowania. W drugim zasięgu, grupa odniesienia występuje jako powód akceptacji wartości lub norm, sformułowane jako postawy jednostek.

Harold H. Kelly podzielił funkcje grupy odniesienia na normatywną i porów-nawczą. Funkcja normatywna występuje wtedy, gdy występuje możliwość nagradza-nia jednostki za przyjęcie norm, bądź karania za nieprzestrzeganie norm. Natomiast grupa pełni funkcję porównawczą, dopiero po otrzymaniu standardu, dzięki któremu jednostka jest w stanie ocenić siebie i innych.32

Zmiany w funkcjonowaniu grup odniesienia w społecznościach lokalnych, które zachodzą pod wpływem modernizacji, zbadane są w trzech płaszczyznach: ekonomicznej, politycznej i społecznej. W. Mirowski pisze, że „modernizacja struk-tury społeczno-ekonomicznej oznacza przede wszystkim:

Specjalizację ekonomiczną.1. Zanik znaczenia kryteriów statusu społecznego opartych na dziedziczno-2. ści i przypisaniu do miejsca i klasy społecznej.Otwarcie kanałów ruchliwości społecznej dla szerokich rzesz ludności.3. Osłabienie tradycyjnych elit w życiu społecznym.4. Rozpowszechnienie uczestnictwa w życiu politycznym.5. Rozwój sieci masowego przekazu i wzrost ich znaczenia.”6. 33

Poszczególne kryteria modernizacji wskazują na zmiany jakie zachodzą w sferze ekonomicznej, politycznej i społecznej w funkcjonowaniu grup odniesienia. Grupami odniesienia stają sie dla społeczności grupy umiejscowione na zewnątrz społeczności.

Biorąc pod uwagę ekonomiczną stronę społeczności i zmiany w płaszczyźnie politycznej można pokazać je za pośrednictwem ról zawodowych. Idealne społecz-ności lokalne funkcjonują bez pomocy zewnętrznych instytucji, są samowystarczalne ekonomicznie, a relacje z innymi grupami są ograniczone. W takich społecznościach podział pracy jest prosty, jednostki sprawują podobną pracę i produkują to, co jest im potrzebne do przeżycia. Dla członków danej grupy, grupy odniesienia złożone są z jed-nostek, posiadających podobne specjalności, zajmujące podobne miejsca pracy. Takie zachowanie ma miejsce dlatego, iż jednostka aby miała szanse porównywać się z gru-pą, musi zauważyć bądź wyobrażać sobie określone podobieństwa co do swego statusu i pozycji grupy. Gdy w społeczności lokalnej ma miejsce proces specjalizacji ról ekono-micznych, grupą odniesienia dla członka przestaje być grupa złożona z osób tej samej społeczności, a staje się grupa, w której jednostki pochodzą z zewnętrznej społeczności lokalnej, ale piastują te same miejsca pracy i pełnią te same role zawodowe.

32 Encyklopedia socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 1998, tom I, s.258.33 J. Wódz: Społeczności lokalne…, Op. Cit., s.72.


Pod wpływem procesu modernizacji, w płaszczyźnie politycznej zmiany, które zachodzą w społeczności lokalnej ustalają stopniową dyferencjację władzy politycz-nej, tym bardziej popularyzowanie struktur władzy, a także zmniejszenie roli tradycyj-nych elit władzy. Te wszystkie czynniki wpływają na grupy odniesienia. Pokazując ten wpływ, odnieść się trzeba do niektórych elementów koncepcji struktury władzy w spo-łeczności lokalnej Zygmunta Baumana. W społeczności lokalnej, jednostka nieustannie styka się z grupami odniesienia, przynależnymi do danej społeczności i grupami umiej-scowionymi na zewnątrz danej społeczności (władzy państwowej). Niewątpliwie jest to ważna różnica, jako że w tradycyjnej społeczności lokalnej nie działały zewnętrzne grupy odniesienia, nawet dla elit władzy. Grupy odniesienia można rozróżnić w odnie-sieniu do miejsca w strukturze władzy społeczności lokalnej danej jednostki i jej grupy odniesienia. Miejsca te uściślają charakter jaki zachodzi między władzą, a stosunkiem wpływu. Nie zmienia to faktu, że elita władzy inaczej będzie działać jako grupa od-niesienia dla jednostki z nie-elit, a inaczej dla jednostki z elity. Działalność polityczna umożliwia jednostce pozyskanie nowej grupy odniesienia, usytuowanej wewnątrz i na zewnątrz społeczności i nie zawęża się do grup położonych wewnątrz społeczności, jak to bywa w społecznościach lokalnych. W procesie modernizacji nierealna jest tylko opieka nad interesami społeczności, bez zrozumienia interesów ogólnospołecznych. Takie postępowanie świadczy o potrzebie istnienia zewnętrznych grup odniesienia.

Za pośrednictwem różnicowania się struktury władzy, jednostka pozyskuje także nowe grupy odniesienia. Rodzą się nowe elity, gdy zanikają stare, które tracą możliwość podejmowana decyzji i przeobrażenia się w grupy odniesienia norma-tywnego. Prócz zaniku starych elit, widoczna jest regularna dyferencjacja struktury władzy. Wytwarzają się nowe elity wpływów, grupy interesów, jak również zmie-nia się charakter wpływu władzy państwowej. Jednostka przez cały czas znajduje się wobec grup odniesienia, poprzez rozwój aktywności politycznej, która wchodzi w coraz to nowsze sfery życia.

Wpływ jaki wywiera proces modernizacji na sferę społeczną społeczności lo-kalnej, objawia się z zaniku kryteriów statusu społecznego, związanego z dziedzicz-nością i przypisywaniu do miejsca i klasy społecznej, otwarciu kanałów ruchliwości, sekularyzacji, a także rozwoju mass mediów i wzroście ich znaczenia.

Zanik zmiennej przypisania oznacza zmiany jakie przechodzi społeczność lokalna. Owa utrata niesie za sobą zanik spetryfikowanych układów grup odniesień, które zostały przypisane jednostce, umożliwia większą elastyczność przy selekcji grup odniesienia. Dyskontuje temu też otwarcie kanałów ruchliwości społecznej, wewnętrznej jak i zewnętrznej. Jednostka ma możliwość kontaktu z innymi grupami i dzięki temu ma możliwość orientacji na nowe grupy odniesienia, wtedy społecz-ność przestaje mieć charakter społeczności zamkniętej, a jej członkowie nie ocenia-ją grupy zewnętrznej jako negatywnej grupy odniesienia. Ruchliwość wewnętrzna umożliwia jednostkom zajmowanie pozycji peryferyjnych i daje jednostkom możli-wość wyboru jako grupy odniesienia, grupę zewnętrzną.


Proces modernizacji wpływa na zmiany w funkcjonowaniu grup odniesie-nia w społeczności lokalnej. Zmiany te zachodzą w płaszczyźnie ekonomicznej, po-litycznej i społecznej i polegają na funkcjonowaniu w społeczności zewnętrznych grup odniesienia, a nie jak to było dotychczas, że występowały tylko wewnętrzne układy grup odniesienia.34

Podsumowując elementy konstytutywne dla formowania się i trwania spo-łeczności lokalnych, mogą one wpływać korzystnie lub negatywnie na działania spo-łeczności:

Korzyści:Przewidywalne zachowania społeczności – możliwość planowania dzia-1. łań długofalowych, ze względu na ciągłość historyczną, powolność zmian.Stabilne działania – trwałość wprowadzanych zmian przy zachowaniu 2. warunku ich akceptacji.Bezpieczne otoczenie – podnoszenie się poziomu bezpieczeństwa przy 3. stałości kontroli wewnętrznej wytwarzanej przez społeczność.Wzmożona kontrola społeczna – działania samopomocowe społeczności.4. Kontakt bezpośredni członków społeczności pomiędzy sobą – wzmac-5. nianie relacji sąsiedzkich.Wspólnota celów – efektywniejsza pomoc instytucji i organizacji spo-6. łecznych.Przypisanie do przestrzeni i miejsca – integracja ze środowiskiem zamiesz-7. kania, co daje w efekcie małą mobilność przestrzenną pracowników.Wspólnota doświadczeń i gospodarcza – dostęp do działań grupowych 8. społeczności, łatwość uczenia się poprzez wspólnotę doświadczeń i szyb-szy przekaz zdobytej wiedzy.

Zagrożenia:Wymuszona stagnacja – obojętność na otoczenie.1. Zapóźnienie – zachowania archaiczne – negacja działań naprawczych.2. Brak konkurencyjności – niski poziom działań społecznych.3. Stereotypy – wzrost konfliktów i agresji, szczególnie z otoczeniem ze-4. wnętrznym przeważnie postrzeganym jako inne, często gorsze w kontra-ście do rodzimego.Izolacja – zewnętrzna jak i endogeniczna.5. Nieufność – wzrost poczucia zagrożenia.6. Etnocentryzm – odrzucanie obcych.7. Wzmożona kontrola społeczna – patologiczne działania jednostek i mniej-8. szych grup, często niezezwalające na aprobatę zachowań innowacyjnych, gloryfikujące nadmierny konformizm i zmuszające jednostki nadmiernie reformatorskie do migracji.

34 Ibid., s.73-77


Wskazane tu szanse i zagrożenia społeczności lokalnej na gruncie działań gospodarczych wskazują na elementy, które należy wziąć pod uwagę myśląc o funk-cjonowaniu gospodarczym w tych społecznościach. Szczególnie w funkcjonowaniu specjalnych stref ekonomicznych, częstokroć umieszczanych odgórnie na terenach dogodnych inwestycyjnie. Z jednej strony należy oczywiście rozważyć szanse roz-woju ekonomicznego tych obszarów w ramach stref, jednak równie mocno nale-ży zaakcentować prawo społeczności do utrzymania własnej tożsamości. Przy tego typu decyzji, ważnym jest również to, aby kierować się wspomnianą już zasadą kon-sensusu, czyli dobra nie tyleż grup mniejszościowych, jednostek, czy makrostruk-tur, lecz dobra społeczności. Nie należy też postrzegać ich wyłącznie przez pryzmat wrogości i skansenowości. Są to miejsca swoiste, które mogą dać wiele korzyści, jeśli uszanuje się ich prawa ale jednocześnie przynieść wiele frustracji przy pogwał-ceniu ich sacrum.

117

Bożena Zasępa

eFeKtY i SKutKi ODDZiAłYWANiA SpecJALNYch StreF eKONOMicZNYch

W OBSZArZe rYNKu prAcY Ze SZcZegóLNYM uWZgLĘDNieNieM KAtOWicKieJ SSe

Wstęp

Specjalne strefy ekonomiczne to jeden z instrumentów polityki regionalnej, który pełnił szczególną rolę zwłaszcza przed wejściem Polski do Unii Europejskiej. Miarą efektów ich działalności może być m.in. wartość zrealizowanych inwestycji i utworzonych, ewentualnie utrzymanych miejsc pracy. Analizę efektów funkcjono-wania specjalnych stref ekonomicznych (SSE) należy oprzeć głównie o dane z lat 2004-2009. Wejście w struktury unijne zaowocowało bowiem większą dostępnością strukturalnych instrumentów wspierania rozwoju regionalnego, otwarciem europej-skich rynków pracy, a co za tym idzie, wzrostem mobilności przestrzennej i zawo-dowej. Na tym tle efekty funkcjonowania SSE są jedną z miar wewnętrznego zaan-gażowania państwa w obszar polityki regionalnej.

Również od 2004 roku w nowym kontekście zostały zdefiniowane zadania państwa odnoszące się do obszaru polityki rynku pracy. Zgodnie z zapisami usta-wy z 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy1 działania w tym segmencie sprowadzają się do promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej. Do wykonywania tych zadań zobowiązano instytucje rynku pracy (publiczne służby zatrudnienia, Ochotnicze Hufce Pracy, instytucje szkoleniowe, agencje zatrudnienia, instytucje dialogu społecznego i partnerstwa lokalnego), działające na rzecz pełnego i produktyw-nego zatrudnienia, rozwoju zasobów ludzkich, osiągnięcia wysokiej jakości pra-cy, wzmacniania integracji i solidarności społecznej oraz zwiększania mobilności na rynku pracy (art.1 ust. 1-2).

Przez długi okres czasu dominowała w Polsce orientacja na walkę z bez-robociem, natomiast działania generujące wzrost zatrudnienia były marginalizo-wane. Środki przeznaczano głównie na działania osłonowe oraz rozwiązania dez-aktywizujące (rozbudowany system wcześniejszych emerytur, łatwa dostępność do świadczeń rentowych, świadczenia i zasiłki przedemerytalne, odprawy pienięż-ne dla pracowników wycofujących się z zawodów w restrukturyzowanych bran-żach gospodarki). Efektem ubocznym takich działań, pomimo ich efektu osłono-

1 Tj. Dz.U. z 2008r. Nr 69, poz. 415 z późn. zm.

118 Bożena Zasępa

wego/socjalnego, było jak pisze Michał Boni ,,zniszczenie podstaw do budowania orientacji prozatrudnieniowej”.2

Wydaje się, że kluczem do osiągnięcia poprawy w zakresie aktywizowania i racjonalnego wykorzystania zasobów pracy jest wykorzystanie różnych, komple-mentarnych w stosunku do siebie rozwiązań, które dadzą efekt synergii. Ponadto rozwiązania te muszą zostać ujęte w ramy działania strategicznego, zarówno na po-ziomie krajowym, jak i regionalnym i lokalnym.

Umiejętność budowania strategii, jej zaplanowanie, wdrożenie, a następnie monitoring to konieczność we współczesnej polityce społecznej. Procesy związane z przygotowaniem i realizacją strategii społecznych składają się z kilku etapów.3 Diagnozowanie to określenie stanu faktycznego w oparciu o analizy i badania. Prognozowanie ma na celu określenie głównych kierunków i celów rozwojowych oraz zmian. Na etapie programowania następuje proces operacjonalizacji strate-gii, w postaci szczegółowych priorytetów i kierunków działań. Wdrażanie strategii zakłada wykorzystanie lub/i stworzenie sytemu instytucjonalnego, w celu imple-mentacji strategii. Na etapie projektowania następuje planowanie przedsięwzięć pozwalających realizować poszczególne działania. Realizacja projektów oraz oce-na skuteczności i efektywności projektów w kontekście założeń to ostatnie etapy jej wdrażania.

Jak widać, pierwszym krokiem w kierunku przygotowania strategii jest rze-telna i wieloaspektowa diagnoza. W kontekście rynku pracy powinna ona uwzględ-niać nie tylko stan faktyczny dotyczący sytuacji krajowego/regionalnego/lokalne-go rynku pracy, ale także ocenę funkcjonujących dotychczas rozwiązań (ewaluacja ex-post). W przygotowanie strategii należy włączyć wszystkie podmioty biorące udział w jej realizacji oraz uwzględnić postulaty podmiotów działających w tym obszarze, bowiem strategia powinna być akceptowana przez środowiska, którym służy.

Traktując SSE jako instrumenty wsparcia inwestycji, należy zadać pytanie na ile ich funkcjonowanie przyczyniło się do poprawy sytuacji na regionalnych/lokalnych rynkach pracy? W tym celu należy prześledzić dynamikę utworzonych miejsc pracy w poszczególnych 14 strefach. Pełna analiza powinna uwzględniać także diagnozę regionalnych rynków pracy pod kątem takich informacji jak: liczba pracujących i aktywnych zawodowo (wskaźnik zatrudnienia i aktywności zawo-dowej), liczba bezrobotnych (stopa bezrobocia rejestrowanego), bilans zawodów deficytowych i nadwyżkowych. Ważnym elementem analizy jest bowiem odpo-

2 M. Boni, Dylematy rynku pracy w Polsce, [w:] Nowe dylematy polityki społecznej, Raporty CASE nr 65, pod red. S. Golinowskiej, M. Boniego, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2006, s. 104-105.

3 M. Grewiński, A. Karwacki, Strategia-istota, reguły i wyzwania implementacji ze środowi-ska biznesu do polityki społecznej, [w:] Strategie w polityce społecznej, pod red. M. Grewińskiego, A. Karwackiego, Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej, Warszawa 2009, s. 19-20.

119Efekty i skutki oddziaływania specjalnych stref ekonomicznych w obszarze rynku…

wiedź na pytanie czy rodzaj działalności podejmowanej przez przedsiębiorców jest w jakiś sposób skorelowany z obrazem bezrobocia na obszarze funkcjonowania strefy? Można bowiem założyć, że o wyborze miejsca inwestycji decyduje szereg czynników, a ich odpowiednia korelacja i pozytywny bilans wpływają na pod-jęcie decyzji przez inwestora. Może to oznaczać, że atrakcyjność inwestycyjna poszczególnych regionów kraju jest niezależna od usytuowania w ich obszarze administracyjnym specjalnej strefy ekonomicznej. Ponieważ prześledzenie sytu-acji w obszarze rynku pracy we wszystkich 14 SSE przekracza możliwości tej publikacji przyjęto, iż analiza taka zostanie przeprowadzona na przykładzie Ka-towickiej SSE z pominięciem tych jej części, które nie wchodzą w obszar ad-ministracyjny województwa śląskiego. To swego rodzaju uproszczenie wynika z braku możliwości uzyskania danych statystycznych w porównywalnych okre-sach czasu. Ponadto obszar strefy będący poza granicami województwa śląskie-go jest stosunkowo niewielki i obejmuje w województwie opolskim Strzelce Opolskie, gminy Ujazd i Kietrz oraz Myślenice w województwie małopolskim.

Dynamika utworzonych w specjalnych strefach ekonomicznych miejsc pracy

Na dzień 31 grudnia 2009 roku SSE obejmowały obszar o łącznej powierzch-ni 12 632,87 ha zlokalizowany na obszarze 129 miast i 174 gmin. W stosunku do 2008 roku powierzchnia ta zwiększyła się prawie o 788 ha w wyniku włączenia 959,58 ha i wyłączenia 169,98 ha.4

Od początku istnienia SSE przedsiębiorcy prowadzący działalność na ich te-renie ponieśli nakłady inwestycyjne w wysokości 66 589,7 mln zł (stan na 31 grud-nia 2009 roku). Największy udział (24,07%) w łącznej kwocie inwestycji posiadała Katowicka SSE, na drugim miejscu znalazła się Wałbrzyska SSE (17,0%), na trze-cim Łódzka SSE (10,2%). Najmniejsze udziały odnotowano w Słupskiej SSE (1,3%) i Starachowickiej SSE (1,7%).5

Tabela 1 prezentuje dane dotyczące informacji o liczbie utworzonych w la-tach 2004-2006 na obszarze SSE miejsc pracy oraz ich dynamice. Tabela 2 zawiera natomiast informacje obejmujące lata 2006-2009 dodatkowo z uwzględnieniem po-działu na miejsca pracy nowoutworzone oraz utrzymane.

W analizowanym okresie największa dynamika przyrostu zatrudnienia wystą-piła między 2004 i 2005 rokiem - 150,5% (wzrost o 37 614 miejsc pracy). Na koniec 2005 roku przedsiębiorcy utworzyli ponad 112 tys. miejsc pracy, z czego prawie 46% z nich znajdowało się w trzech strefach: katowickiej, wałbrzyskiej i mieleckiej.

4 Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2008 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009, s. 6.

5 Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2009 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2010, s. 15.

120 Bożena Zasępa

Tabela 1 Miejsca pracy utworzone w SSE w latach 2004-2006

Strefa31.12.04ogółemw tys.

31.12.05ogółemw tys.

31.12.06ogółem w tys.

dynamika = rok poprzedni 100 w %

2005 do 2004

2006 do 2005

Kamiennogórska 1 930 2 329 3 302 120,7 141,8

Katowicka 17 374 21 690 32 204 124,8 148,5

Kostrzyńsko-Słubicka 1 753 7 241 10 075 413,1 139,1

Krakowska 1 479 3 823 4 711 258,5 123,2

Legnicka 4 843 5 385 6 945 111,2 129,0

Łódzka 3 061 5 380 8 172 175,8 151,9

Mielecka 9 166 11 003 11 983 120,0 108,9

Pomorska 8 291 10 152 12 013 122,4 118,3

Słupska 973 1 541 1 926 158,4 125,0

Starachowicka 2 290 4 830 6 055 210,9 125,4

Suwalska 3 235 3 739 4 090 115,6 109,4

Tarnobrzeska 7 769 10 306 14 755 132,7 143,2

Wałbrzyska 10 786 18 789 22 980 174,2 122,3

Warmińsko-Mazurska 1 604 5 960 7 206 371,6 120,9

RAZEM 74 554 112 168 146 417 150,5 130,5

Źródło: : Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2006 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2007, s. 13.

W 2006 roku działający na terenie stref inwestorzy zapewniali łącznie ponad 146 tys. miejsc pracy, z czego ponad 70% to nowe miejsca pracy stworzone przez inwestorów po uzyskaniu zezwolenia na prowadzenie działalności na terenie spe-cjalnej strefy ekonomicznej. Liczba miejsc pracy w 2006 roku wzrosła w stosunku do roku poprzedniego o 30%. Przyrost ten był niższy niż w 2005 roku, kiedy to liczba miejsc pracy zwiększyła się o połowę w porównaniu z 2004 rokiem. Najwięk-sze zatrudnienie wystąpiło w strefie katowickiej i wałbrzyskiej osiągając poziom odpowiednio 32 tys. i 23 tys. miejsc pracy. Rok 2006 przyniósł największy przy-rost zatrudnienia w strefach: łódzkiej, katowickiej, tarnobrzeskiej, kamiennogórskiej i kostrzyńsko-słubickiej.6

W 2007 roku na obszarze SSE zapewniono ok. 182 tys. miejsc pracy, z czego 77% stanowiły nowe miejsca pracy. Liczba miejsc pracy w omawianym roku wzro-sła w stosunku do roku poprzedniego o blisko 25%. Największe zatrudnienie wystę-

6 Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2006 roku, op. cit., s. 14.


powało w strefie katowickiej i wałbrzyskiej, odpowiednio 35,3 tys. i 28,7 tys. miejsc pracy. Rok 2007 przyniósł największy przyrost zatrudnienia w strefach: łódzkiej, kamiennogórskiej i pomorskiej.7

W 2008 roku 74% spośród 210 tys. miejsc stanowiły nowe miejsca pracy. Ich ogólna liczba wzrosła w stosunku do 2007 roku o blisko 15,5%. Największy przyrost zatrudnienia wystąpił w strefie krakowskiej (o ok. 38%), łódzkiej (28,6%) i kostrzyń-ń-sko – słubickiej (27,6%). Spadek nastąpił w strefie kamiennogórskiej, natomiast naj-większe zatrudnienie wykazała strefa katowicka i wałbrzyska, odpowiednio 42,8 tys. i 30,9 tys. miejsc pracy. Na strefę katowicką i wałbrzyską przypadała też największa liczba nowych miejsc pracy. W strefach tych powstało odpowiednio 22,2% i 13,9% z liczby miejsc pracy utworzonych we wszystkich strefach. Na kolejnych pozycjach plasują się strefy: tarnobrzeska (10,3%), łódzka (8,4%) oraz mielecka i pomorska (po niespełna 8%).8

W 2009 roku łącznie w przedsiębiorstwach funkcjonujących w obrębie SSE zatrudnionych było 209 tys. osób. Liczba miejsc pracy zmalała jednak w 2009 roku w stosunku do 2008 roku o 3 573 miejsca. Jak argumentuje Mini-sterstwo Gospodarki, na sytuację taką złożyło się załamanie koniunktury gospo-darczej oraz wzrost liczby inwestycji innowacyjnych, zmniejszających potrzebę zatrudniania ludzi. Największy spadek zatrudnienia wystąpił w strefie staracho-wickiej (o 18,9%), słupskiej (o 12,6%) i kamiennogórskiej (o 8,5%). Najwięk-szy przyrost odnotowano natomiast w strefie krakowskiej, pomorskiej, łódzkiej i warmińsko-mazurskiej, odpowiednio o 11,6%, 11,1%, 9,8% i 9,7%. Najwięk-ńsko-mazurskiej, odpowiednio o 11,6%, 11,1%, 9,8% i 9,7%. Najwięk-sko-mazurskiej, odpowiednio o 11,6%, 11,1%, 9,8% i 9,7%. Najwięk-sze zatrudnienie ogółem odnotowano w strefie katowickiej oraz wałbrzyskiej, na które przypadła również największa liczba nowych miejsc pracy, odpowiednio 21,0% i 12,5%.9

W sferze społecznej niewątpliwie pozytywnym skutkiem funkcjonowa-nia SSE jest napływ nowych inwestycji oraz powstanie nowych i utrzymanie ist-niejących miejsc pracy. Strefy generują miejsca pracy nie tylko w swoim obrębie, ale również poza granicami, co sprzyja rozwojowi usług m.in. w takich segmen-tach jak budownictwo i transport oraz w firmach bezpośrednio współpracują-cych z przedsiębiorcami mającymi siedziby na obszarze SSE. Wymiernym efek-tem powinno być także obniżenie nakładów na świadczenia pomocy społecznej oraz mniejsze wykorzystanie środków będących do dyspozycji instytucji rynku pracy, przeznaczanych na aktywizowanie osób pozostających poza rynkiem pra-cy. Jest to jednak obszar wymagający dokładnych analiz. Wydaje się, że trudno

7 Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2007 roku, op. cit., s. 17.

8 Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2008 roku, op. cit., s. 18-19.

9 Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2009 roku, op. cit., s. 14-15.

122 Bożena ZasępaTabela 2 M

iejsca pracy utworzone w

SSE w latach 2006-2009 (w

tys.)

Strefa

31.12.0631. 12.07

31.12.0831.12.09

dynamika

rok poprzedni=100 w

%

ogółemutrzy m

anenow

eogółem

utrzy m

anenow

eogółem

utrzy m

anenow

eogółem

utrzy m

anenow

e2007do

2006

2008 do 2007

2009 do 2008

12

34

56

78

910

1112

1314

1516

Kam

iennogórska3 302

733 229

5 033265

4 7684 469

2654 204

4 087271

3 816152,4

88,891,5

Katow

icka32 204

5 31526 889

35 2854 763

30 52242 593

7 98134 611

40 7249 041

31 683109,6

120,795,6

Kostrzyńsko-

Słubicka10 075

5 1214 954

12 8915 359

7 53216 446

5 28911 157

15 6015 285

10 316128,0

127,694,9

Krakow

ska4 711

1 4813 230

5 5661 833

3 7337 699

1 9555 744

8 5942 456

6 138118,1

138,3111,6

Legnicka

6 945216

6 7298 104

2817 823

8 698281

8 4178 079

2677 812

116,7107,3

92,9Ł

ódzka8 172

1 3956 777

14 7564 645

10 11118 983

5 92113 062

20 8446 202

14 642180,6

128,6109,8

Mielecka

11 983763

11 22013 104

88212 222

15 8243 503

12 32115 558

3 60511 953

109,4120,8

98,3Pom

orska12 013

5 8036 210

17 4936 580

10 91317 545

5 33212 213

19 5005 154

14 346145,6

100,3111,1

Słupska1 926

1731 753

2 180193

1 9872 728

7531 975

2 383729

1 654113,2

125,187,4

Starachowicka

6 0552 030

4 0266 970

2 0664 904

8 0303 475

4 5556 512

3 4213 091

115,1115,2

81,1Suw

alska4 090

04 090

5 096133

4 9635 132

1334 999

5 026133

4 893124,6

100,797,9

Tarnobrzeska14 755

4 33410 421

18 7993 102

15 69722 538

6 49916 039

23 3356 660

16 675127,4

119,9103,5

Wałbrzyska

22 9807 925

15 05528 673

8 50920 164

30 9249 286

21 63828 473

9 54418 929

124,8107,9

92,1W

armińsko-

Mazurska

7 2063 521

3 6858 415

3 8334 582

8 9333 833

5 1009 799

4 8194 980

116,8106,2

109,7

RA

ZE

M146 417

38 150108 267182 365

42 444139 921210 542

54 507156 035208 515

57 587150 928

124,6115,5

99,0

Źródło: Informacja o realizacji ustaw

y o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2006 roku, op. cit., s.13, Inform

acja o realizacji ustaw

y o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2007 roku, op. cit., s.16, Inform

acja o realizacji ustawy o specjalnych

strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2008 roku, op. cit., s.17, Inform

acja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonom

icznych. Stan na 31 grudnia 2009 roku, M

inisterstwo G

ospodarki, Warszaw

a 2010, s. 13.


będzie wyodrębnić tą część wydatków, których zmniejszenie bezpośrednio można zawdzięczać funkcjonowaniu specjalnych stref ekonomicznych. W obszarze dzia-łalności publicznych służb zatrudnienia na szczeblu powiatowym informacja taka mogłaby być np. generowana bezpośrednio z bazy osób zarejestrowanych jako bez-robotne lub poszukujące pracy, które znalazły zatrudnienie w przedsiębiorstwach funkcjonujących na obszarze SSE. Uchwycenie wpływu funkcjonowania stref na bniżenie wydatków na pomoc społeczną wymagałoby skierowania do poszcze-gólnych gmin zapytania w tej kwestii.

Sytuacja na śląskim rynku pracy w kontekście funkcjonowania Kato-wickiej SSE

Jak już wspomniano we wstępie, ocena wpływu specjalnych stref ekonomicz-nych na lokalne i regionalne rynki pracy powinna odbywać się z uwzględnieniem dokładnej diagnozy w tym obszarze. Zakładając, iż jednym z powodów tworzenia SSE powinien być ich pozytywny wpływ na powstawanie nowych miejsc pracy oraz na aktywizację zawodową osób zamieszkałych w obszarze ich oddziaływania, należałoby prześledzić dynamikę zjawiska bezrobocia, scharakteryzować jego ty-powość pod kątem cech demograficznych osób będących poza rynkiem pracy oraz odpowiedzieć na pytanie, czy charakter tworzonych w obrębie SSE miejsc pracy jest skorelowany z wyzwaniem, jakim jest ograniczanie bezrobocia i aktywizowanie zasobów pracy. Można bowiem założyć, że decyzja o wyborze lokalizacji przedsię-wzięcia biznesowego jest podyktowana wieloma czynnikami, wśród których oddzia-ływanie w kierunku zmniejszania skali niezagospodarowania lokalnych zasobów pracy, będzie jednym z wielu.

Z raportów Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową wynika, iż do pod-stawowych czynników wpływających na atrakcyjność inwestycyjną województw i podregionów należą: dostępność transportowa, koszty pracy, wielkość i jakość za-sobów pracy, chłonność rynków zbytu, poziom rozwoju infrastruktury gospodarczej i społecznej, poziom rozwoju gospodarczego, stopień ochrony i stan środowiska przyrodniczego, poziom bezpieczeństwa powszechnego oraz aktywność regionów wobec inwestorów. W zależności od rodzaju podejmowanej działalności (przemysło-wa, usługowa, zaawansowane technologie) waga tych czynników zmienia się i tak np. w przypadku każdej działalności najważniejszy czynnik to wielkość i jakość za-sobów pracy, przy czym w działalności przemysłowej daje on wagę 40%, w usługach 25%, a w zaawansowanych technologiach 30%. Odpowiednie zasoby pracy umożli-wiają nie tylko zatrudnienie odpowiedniej ilości pracowników, ale także takich pra-cowników, których umiejętności zawodowe, kwalifikacje i predyspozycje są z punk-tu widzenia inwestora najbardziej optymalne. W grupie istotnych zmiennych jest również dostępność transportowa i chłonność rynków zbytu. Poziom analizy według

124 Bożena ZasępaTa

bela

3 W

skaź

niki

rynk

u pr

acy

na o

bsza

rze

śląs

kiej

czę

ści K

atow

icki

ej S

SE w

lata

ch 2

007-

2010

Gm

ina/

mia

sto

KSS

E

Lic

zba

bezr

obot

nych

st

an n

a

Lud

ność

w w

ieku

pr

oduk

cyjn

ym st

an

naPr

acuj

ący

stan

na

Wsk

aźni

k be

zrob

ocia

re

jest

row

aneg

oW

skaź

nik

obci

ążen

ia

bezr

oboc

iem

31.0

3.20

0931

.03.

2010

31.1

2.20

0731

.12.

2008

31.1

2.20

0731

.12.

2008

rok

2009

do

roku

200

7

rok

2010

do

rok

u 20

08

rok

2009

do

rok

u 20

07

rok

2010

do

rok

u 20

08

12

34

56

78

910

11

Gliw

ice

5 85

57

004

131

921

130

890

70 1

7171

623

4,4

5,4

810

Zab

rze

6 73

08

204

125

138

124

729

40 2

4041

324

5,4

6,6

1720

Knu

rów

1 09

81

250

26 6

1926

378

12 1

8513

529

4,1

4,7

99

Lub

linie

c80

998

215

729

15 6

347

342

7 34

45,

16,

311

13

Sosn

owie

c9

441

11 0

9015

2 16

315

0 52

351

479

51 9

676,

27,

418

21

Dąb

row

a G

órni

cza

5 52

46

429

89 2

0288

603

41 1

5640

431

6,2

7,3

1316

Czę

stoc

how

a10

892

12 6

4115

9 71

915

8 25

078

116

76 5

296,

88,

014

17

Siew

ierz

483

613

7 84

87

897

2 05

73

045

6,2

7,8

2320

Sław

ków

286

385

4 57

54

582

1 15

41

456

6,3

8,4

2526

Siem

iano

wic

e Śl

ąski

e2

830

2 67

647

375

46 9

2112

272

13 1

156,

05,

723

20

125Efekty i skutki oddziaływania specjalnych stref ekonomicznych w obszarze rynku…Z

awie

rcie

3 26

83

922

34 7

4834

490

13 8

4913

950

9,4

11,4

2428

Kon

iecp

ol1

026

999

6 40

36

429

1 65

21

526

16,0

15,5

6265

Tych

y3

018

3 76

189

958

89 3

9143

765

47 6

873,

44,

27

8

Bie

ruń

387

470

13 2

9613

321

10 6

7011

029

2,9

3,5

44

Kat

owic

e5

463

8 38

020

2 37

120

0 36

615

5 71

815

8 16

92,

74,

24

5

Cze

rwio

nka

Les

zczy

ny80

71

219

26 6

8526

837

4 31

64

390

3,0

4,5

1928

Żor

y1

744

2 29

344

446

44 0

5411

306

11 7

603,

95,

215

19

Ryb

nik

3 17

44

510

93 8

2993

778

39 6

2240

750

3,4

4,8

811

Paw

łow

ice

340

412

12 0

2812

140

8 26

18

642

2,8

3,4

45

Jast

rzęb

ie Z

drój

3 14

23

732

62 0

3461

147

30 6

5331

290

5,1

6,1

1012

God

ów29

635

98

127

8 22

083

292

63,

64,

436

39

Cze

chow

ice

Dzi

edzi

ce1

179

1 46

328

561

28 7

4611

715

13 2

904,

15,

110

11

Bie

lsko

- Bia

ła5

713

6 12

311

4 91

211

4 31

165

121

67 7

825,

05,

49

9

Woj

ewód

ztw

o śl

ąski

e15

4 17

819

0 15

83

051

575

3 04

3 43

01

156

028

1 19

3 25

45,

16,

213

16

Źród

ło:

http

://w

ww.

wup

-kat

owic

e.pl

/__d

ata/

asse

ts/p

df_fi

le/0

007/

6784

/gm

iny_

wsk

azni

ki_m

arze

c_20

09.p

df ,

http

://w

ww.

wup

-kat

owic

e.pl

/__d

ata/

asse

ts/p

df_fi

le/0

016/

1057

3/w

skaz

niki

_mar

zec_

2010

.pdf

(dos

tęp:

12.

07.2

010)

.

126 Bożena Zasępa

województw obok wspomnianych determinantów wykazuje także duży udział czyn-nika jakim jest aktywność regionów wobec inwestorów (waga 20%).10

Jednym z liderów rankingów tworzonych od 2005 roku przez Instytut jest województwo śląskie, zajmujące obszar 3,9% powierzchni kraju. Na koniec grudnia 2008 roku województwo zamieszkiwało 4 645,7 tys. osób (12,2% ogółu ludności), z czego 78,2% mieszkało w miastach. Saldo migracji wewnętrznych i zagranicz-nych na pobyt stały w przeliczeniu na 1000 mieszkańców wyniosło minus 1,5 (grupa województw o średnim poziomie wskaźnika). Przeciętnie w 2008 roku rynek pracy charakteryzowały następujące parametry: wskaźnik zatrudnienia na poziomie 48,3% (średnia dla kraju 50,4%), współczynnik aktywności zawodowej 51,7% (średnia kra-jowa 54,2%) oraz stopa bezrobocia 6,6% (średniorocznie w kraju 7,1%).11

Nakłady inwestycyjne (w cenach bieżących) na koniec 2007 roku w woje-wództwie śląskim to kwota 24 639,3 mln zł, co stanowiło 12,9% ogółu nakładów w kraju, w tym w poszczególnych działach produkcji ulokowano ich następujący procent: dział 1 - 0,6%, dział 2 – 57,5%, dział 3 – 41,9%. Nakłady na działalność B+R w 2007 roku (w cenach bieżących) to 587,1 mln zł (8,8% nakładów w kra-ju), w przeliczeniu na mieszkańca 126 zł (średnia krajowa 175 zł). 38,3% przedsię-biorstw w przemyśle poniosło nakłady na działalność innowacyjną (średnia krajowa to 31,8%). Przeciętne wynagrodzenie w 2008 roku w województwie śląskim to kwo-ta 3 239,09 zł, co stanowiło 102,6% średniej płacy krajowej. Województwo zajmuje tym samym drugie miejsce w kraju pod względem jego wysokości za wojewódz-twem mazowieckim (127,8%), a przed pomorskim (100,3%).12

Biorąc pod uwagę podstawowy czynnik jakim jest jakość i wielkość za-sobów pracy (liczba osób pracujących i bezrobotnych, ilość wolnych miejsc pra-cy, liczba absolwentów zasilających rynek pracy i wysokość wynagrodzeń) wo-jewództwo w latach 2008-2009 zajmowało w rankingach IBnGR pozycję lidera, przy czym bardziej ważąca jest w tym przypadku wielkość, a nie jakość tychże zasobów.13 Również w przypadku stopnia rozwoju infrastruktury gospodarczej (m.in. aktywność inwestorów, obszar do zagospodarowania w ramach SSE) i spo-łecznej województwo zajęło w rankingu pierwsza pozycję.14 Syntetyczna ocena w latach 2005-2009 również dała województwu pierwszą pozycję przed woje-wództwem dolnośląskim i mazowieckim.15

Skalę zagospodarowania zasobów pracy na obszarze Katowickiej SSE w ostatnich latach przedstawia Tabela 3. Oprócz informacji o skali bezrobocia (liczba i stopa bezrobocia rejestrowanego) zawarto w niej także dane dotyczące liczby osób

10 Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2009, pod red. M. Nowic-kiego, IBnGR, Gdańsk 2009, s.12.

11 Regiony Polski, GUS, Warszawa 2009, s. 6, 12,12 Regiony Polski, op. cit., s. 20, 24, 26.13 Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2009, op. cit., s. 41-43.14 Ibidem, s. 50-53.15 Ibidem, s. 55-59.


Tabela 4 Bezrobotni według płci

Gmina/miasto KSSE

Stan na 31.03.2009 Stan na 31.03.2010

Ogółem w tys.

Kobiety Ogółem w tys.

Kobiety

w tys. % w tys. %

Gliwice 5 855 3 129 53,4 7 004 3 564 50,9

Zabrze 6 730 3 902 58,0 8 204 4 390 53,5

Knurów 1 098 701 63,8 1 250 743 59,4

Lubliniec 809 387 47,8 982 467 46,6

Sosnowiec 9 441 4 967 52,6 11 090 5 568 50,2

Dąbrowa Górnicza 5 524 2 844 51,5 6 429 3 240 50,4

Częstochowa 10 892 5 311 48,8 12 641 5 713 45,2

Siewierz 483 236 48,9 613 311 50,7

Sławków 286 141 49,3 385 188 48,8

Siemianowice Śląskie 2 830 1 532 54,1 2 676 1 414 53,0

Zawiercie 3 268 1 629 49,8 3 922 1 879 47,9

Koniecpol 1 026 493 48,0 999 482 48,2

Tychy 3 018 1 706 56,5 3 761 1 950 51,8

Bieruń 387 198 51,2 470 261 55,5

Katowice 5 463 2 840 52,0 8 380 4 205 50,2

Czerwionka Leszczyny 807 547 67,8 1 219 685 56,2

Żory 1 744 1 181 67,7 2 293 1 384 60,4

Rybnik 3 174 2 057 64,8 4 510 2 605 57,8

Pawłowice 340 230 67,6 412 266 64,6

Jastrzębie Zdrój 3 142 2 064 65,7 3 732 2 198 58,9

Godów 296 206 69,6 359 216 60,2

Czechowice Dziedzice 1 179 675 57,2 1 463 777 53,1

Bielsko- Biała 5 713 3 037 53,2 6 123 3 131 51,1

Województwo śląskie 154 178 84 175 54,6 190 158 97 480 51,3

Źródło: opracowanie własne na podstawie http://www.wup-katowice.pl/__data/assets/pdf_fi-le/0010/9991/Liczba_bezrobotnych_w_ukladzie_gmin_-_31_03_2009_z_opisem.pdf http://www.wup-katowice.pl/__data/assets/pdf_file/0017/10574/wykszt_marzec_2010.pdf (dostęp: 12.07.2010).

pracujących, będących w wieku produkcyjnym oraz wskaźnika obciążenia bezrobo-ciem (liczba bezrobotnych na 100 osób pracujących).

We wszystkich miastach i gminach znajdujących się w obrębie SSE odnotowano wzrost liczby osób bezrobotnych. Poza kilkoma przypadkami (Bieruń, Czechowice–

128 Bożena Zasępa

Tabela 5 Bezrobotni według wykształcenia (stan na 31.03.2009)

Gmina/miasto KSSE ogółem wyższepolice alne i średnie

zawodowe

średnie ogólno-

kształcące

zasadnicze zawo-

dowe

gimnaz-jalne

i poniżejGliwice 5 855 675 1 342 628 1 235 1 975Zabrze 6 730 367 1 218 558 1 588 2 999Knurów 1 098 89 257 129 268 355Lubliniec 809 82 185 84 178 280Sosnowiec 9 441 1 032 2 368 890 2 724 2 427Dąbrowa Górnicza 5 524 631 1 634 563 1 590 1 106Częstochowa 10 892 1 546 2 695 1 000 2 837 2 814Siewierz 483 64 122 60 112 125Sławków 286 24 88 18 69 87Siemianowice Śląskie 2 830 206 588 265 825 946Zawiercie 3 268 360 877 310 1 095 626Koniecpol 1 026 68 249 128 326 255Tychy 3 018 410 744 354 894 616Bieruń 387 60 91 40 105 91Katowice 5 463 798 1 234 527 1 141 1 763Czerwionka Leszczyny 807 54 159 79 234 281Żory 1 744 181 394 226 452 491Rybnik 3 174 290 550 407 798 1 129Pawłowice 340 35 66 55 87 97Jastrzębie Zdrój 3 142 251 561 423 802 1 105Godów 296 42 85 24 83 62Czechowice Dziedzice 1 179 116 272 101 396 294Bielsko-Biała 5 713 742 1 381 573 1 689 1 328Województwo śląskie 154 178 14 510 35 821 14 370 44 105 45 372

Źródło: http://www.wup-katowice.pl/__data/assets/pdf_file/0010/9991/Liczba_bezrobotny-ch_w_ukladzie_gmin_-_31_03_2009_z_opisem.pdf (dostęp: 12.07.2010).

Dziedzice, Czerwionka Leszczyny, Pawłowice, Godów) nastąpiło zmniejszenie licz-by osób w wieku produkcyjnym. Natomiast jedynie w Dąbrowie Górniczej, Często-chowie i Koniecpolu spadła liczba osób pracujących. Należy zwrócić jednak uwagę, że dostępne dane obejmują różne, chociaż bliskie okresy czasowe. Zmniejszenie liczby osób w wieku produkcyjnym jest związane zarówno z procesem starzenia się populacji


Tabela 6 Bezrobotni według wykształcenia (stan na 31.03.2010)

Gmina/miasto KSSE ogółem wyższepolicealne i średnie

zawodowe

średnie ogólno-

kształcące

zasadnicze zawo-

dowe

gimnaz-jalne

i poniżej

Gliwice 7 004 863 1 549 743 1 717 2 132

Zabrze 8 204 497 1 497 743 1 951 3 516

Knurów 1 250 114 285 151 355 345

Lubliniec 982 102 225 117 240 298

Sosnowiec 11 090 1 343 2 806 1 122 3 162 2 657

Dąbrowa Górnicza 6 429 788 1 871 650 1 798 1 322

Częstochowa 12 641 1 842 3 039 1 104 3 240 3 416

Siewierz 613 87 162 77 138 149

Sławków 385 46 106 22 86 125

Siemianowice Śląskie 2 676 230 621 270 797 758

Zawiercie 3 922 426 1 115 372 1 259 750

Koniecpol 999 76 238 111 324 250

Tychy 3 761 583 849 464 1 069 841

Bieruń 470 84 102 52 145 87

Katowice 8 380 1 299 1 916 773 1 747 2 645

Czerwionka Leszczyny 1 219 149 348 224 632 593

Żory 2 293 228 524 293 664 584

Rybnik 4 510 475 810 587 1 204 1 434

Pawłowice 412 47 85 68 109 103

Jastrzębie Zdrój 3 732 278 598 512 1 120 1 224

Godów 359 35 98 31 126 69

Czechowice Dziedzice 1 463 141 322 128 479 393

Bielsko- Biała 6 123 935 1 482 605 1 757 1 344

Województwo śląskie 190 158 19 450 43 808 18 169 54 845 53 886

Źródło: http://www.wup-katowice.pl/__data/assets/pdf_file/0017/10574/wykszt_marze-c_2010.pdf (dostęp: 12.07.2010).

(wchodzenie do grupy wieku produkcyjnego mniej licznych roczników i opuszczanie tej grupy przez roczniki wyżowe lat powojennych), jak i migracjami (głównie zagranicz-nymi). Dane dotyczące wzrostu liczby osób pracujących odnoszą się do lat 2007-2008, zatem nie obejmują okresu kryzysu gospodarczego, którego skutki są widoczne w po-staci wzrostu liczby osób bezrobotnych zarejestrowanych na dzień 31.03.2010. Poza

130 Bożena Zasępa

Siemianowicami Śląskimi i Koniecpolem, we wszystkich miastach i gminach wzrósł wskaźnik bezrobocia rejestrowanego. Średni wskaźnik dla województwa (6,2%) prze-kroczono w Koniecpolu (15,5%), Zawierciu (11,4%), Częstochowie (6,8%) i Sławko-wie (6,3%). Konsekwencją tego jest także wzrost (poza Siewierzem i Siemianowicami Śląskimi) wskaźnika obciążenia bezrobociem. W kilku miastach jego poziom pozostał bez zmian w stosunku do marca 2009 roku (Knurów, Bieruń, Bielsko–Biała), jednakże przeważają miejsca, w których odnotowano jego wyraźny wzrost.

Oprócz ogólnej charakterystyki bezrobocia, istotnym poziomem analizy jest uchwycenie jego specyfiki ze względu na płeć i wykształcenie. Z punktu widzenia zapotrzebowania na wykwalifikowane zasoby pracy, istotna informacja dotyczy ska-li bezrobocia wśród osób do 25 roku życia (z reguły nie posiadają kwalifikacji zawo-dowych, a jeżeli tak, to nie są one poparte doświadczeniem zawodowym) oraz ilości osób pozostających poza rynkiem pracy dłużej niż 12 miesięcy (ich kwalifikacje za-wodowe ulegają dezaktualizacji). Ta grupa bezrobotnych może również wskazywać na ciągle istniejący problem bezrobocia strukturalnego. Tabele 4-8 prezentują dane dotyczące tej problematyki.

Biorąc pod uwagę płeć, wśród bezrobotnych w województwie śląskim do-minują kobiety (54,6% w 2009 roku i 51,3% na dzień 31 marca 2010 roku). Średnia dla śląskiego obszaru SSE wynosi od 45,2% (Częstochowa) do 64,6% (Pawłowi-ce). Biorąc pod uwagę dominujący profil działalności gospodarczej w obrębie SSE (motoryzacja, materiały budowlane) można wnioskować, iż kobiety mają większe trudności w uzyskaniu zatrudnienia w tych branżach, co może przełożyć się na ich ograniczone szanse aktywizacji zawodowej.

Przyjmując w analizie wykształcenie, jako ważną cechę osób bezrobotnych, wyraźnie widać dużą liczbę bezrobotnych legitymujących się wykształceniem zasad-niczym zawodowym oraz policealnym i średnim zawodowym (odpowiednio 28,8% i 23% na koniec marca 2010 roku), chociaż jest to potencjalna baza ,,rekrutacyjna” dla przedsiębiorców. Barierą zatrudnienia tych osób może być jednak niedopasowa-nie kwalifikacji zawodowych do potrzeb rynku pracy. Na tle ciągłego, chociaż mało dynamicznego, rozwoju sektora wysokich technologii, absorbującego głównie zaso-by siły roboczej posiadające wykształcenie wyższe, niepokoić może wzrost liczby osób bezrobotnych z tym poziomem wykształcenia (na przestrzeni ostatniego roku o 4 940 osób w skali całego województwa).

Bezrobotni do 24 roku życia (Tabela 7) stanowili w marcu 2009 roku niespełna 20% ogółu osób bezrobotnych w województwie śląskim. Na obszarze śląskim Kato-wickiej SSE najmniejszą ich liczbę odnotowano w Częstochowie (11,8%), Bielsku- Białej (15,0%) i Sosnowcu (15,1%), natomiast znacznie powyżej średniej w Pawło-wicach (37,3%), Godowie (37,2%) oraz w Sławkowie (33,6%). Problem młodych ludzi poza rynkiem pracy jest, jak widać, problemem gmin lub/i miejscowości poło-żonych na peryferiach strefy. Należy także wspomnieć, iż znaczna cześć osób w tej grupie wiekowej nadal się kształci lub wyjechała w poszukiwaniu pracy za granicę


Tabela 7 Bezrobotni w wieku do 24 lat

Gmina/miasto KSSE

Stan na 31.03.2009

Ogółem w tys.Bezrobotni do 24 lat

w tys. %

Gliwice 5 855 1 094 18,7

Zabrze 6 730 1 457 21,6

Knurów 1 098 311 28,3

Lubliniec 809 188 23,2

Sosnowiec 9 441 1 422 15,1

Dąbrowa Górnicza 5 524 1 004 18,2

Częstochowa 10 892 1 284 11,8

Siewierz 483 96 19,9

Sławków 286 96 33,6

Siemianowice Śląskie 2 830 618 21,8

Zawiercie 3 268 538 16,5

Koniecpol 1 026 200 19,5

Tychy 3 018 527 17,5

Bieruń 387 100 25,8

Katowice 5 463 885 16,2

CzerwionkaLeszczyny 807 224 27,8

Żory 1 744 507 29,1

Rybnik 3 174 785 24,7

Pawłowice 340 127 37,3

Jastrzębie Zdrój 3 142 881 28,0

Godów 296 110 37,2

CzechowiceDziedzice 1 179 208 17,4

Bielsko- Biała 5 713 855 15,0

Województwo śląskie 154 178 30 413 19,7

Źródło: opracowanie własne na podstawie http://www.wup-katowice.pl/__data/assets/pdf_file/0010/9991/Liczba_bezrobotnych_w_ukladzie_gmin_-_31_03_2009_z_opisem.pdf (dostęp: 12.07.2010).

Tymczasowo zatem nie zasilają oni grona osób bezrobotnych. Wyraźnie widać już pro-blem bezrobocia w kolejnej grupie wiekowej 25-34; w 2009 roku bezrobotni w tym prze-dziale wiekowym stanowili 29,3% osób bezrobotnych w województwie śląskim.16.

16 Ranking zawodów deficytowych i nadwyżkowych w województwie śląskim w I półroczu 2009 roku, Wojewódzki Urząd Pracy, Obserwatorium Rynku Pracy, Katowice 2009, s.10-11.

132 Bożena Zasępa

Tabela 8 Bezrobotni powyżej 12 miesięcy

Gmina/miasto KSSE

Stan na 31.03.2009 Stan na 31.03.2010

ogółem w tys.

bezrobotni powyżej 12 miesięcy ogółem w

tys.

bezrobotni powyżej 12 miesięcy

w tys. % w tys. %

Gliwice 5 855 1 240 21,2 7 004 1 238 17,7

Zabrze 6 730 1 797 26,7 8 204 1 869 22,8

Knurów 1 098 260 23,7 1 250 253 20,2

Lubliniec 809 131 16,2 982 183 18,6

Sosnowiec 9 441 1 800 19,1 11 090 2 334 21,0

Dąbrowa Górnicza 5 524 914 16,5 6 429 925 14,4

Częstochowa 10 892 2 485 22,8 12 641 3 416 27,0

Siewierz 483 99 20,5 613 90 14,7

Sławków 286 72 25,2 385 57 14,8

Siemianowice Śląskie 2 830 366 13,0 2 676 226 8,4

Zawiercie 3 268 854 26,1 3 922 988 25,2

Koniecpol 1 026 356 34,7 999 362 36,2

Tychy 3 018 459 15,2 3 761 489 13,0

Bieruń 387 59 15,2 470 59 12,5

Katowice 5 463 773 14,1 8 380 842 10,0

Czerwionka Leszczyny 807 144 17,8 1 219 176 14,4

Żory 1 744 336 19,3 2 293 411 18,0

Rybnik 3 174 544 17,1 4 510 653 14,5

Pawłowice 340 66 19,4 412 81 19,7

Jastrzębie Zdrój 3 142 701 22,3 3 732 578 15,5

Godów 296 43 14,5 359 50 13,9

Czechowice Dziedzice 1 179 305 25,9 1 463 376 25,7

Bielsko- Biała 5 713 1 847 32,3 6 123 1 704 27,8

Województwo śląskie 154 178 35 383 23,0 190 158 39 055 20,5

Źródło: opracowanie własne na podstawie http://www.wup-katowice.pl/__data/assets/pdf_file/0010/9991/Liczba_bezrobotnych_w_ukladzie_gmin_-_31_03_2009_z_opisem.pdf http://www.wup-katowice.pl/__data/assets/pdf_file/0017/10574/wykszt_marzec_2010.pdf (dostęp: 12.07.2010).

Również nieco ponad 20% ogółu bezrobotnych w województwie na dzień 31 marca 2010 roku stanowią bezrobotni pozostający bez pracy powyżej 12 miesięcy (Tabela 8). Ich liczba zmniejszyła się w ciągu ostatniego roku o 2,5 pp. Największa liczba


Tabela 9 Miejsca pracy utworzone w Katowickiej SSE w latach 2004-2009

Wyszczególnieniestan na

31.12.2004stan na

31.12.2005stan na

31.12.2006stan na

31.12.2007stan na

31.12.2008stan na

31.12.2009Ogółem w tys. 17 374 21 690 32 204 35 285 42 593 40 724

Utrzymane w tys. - - 5 315 4 763 7 981 9 041

Nowe w tys. - - 26 889 30 522 34 611 31 683Razem wszystkie strefy

74 554 112 168 146 417 182 365 210 542 208 515

Źródło: Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2006 roku, op. cit., s.13; Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach eko-nomicznych. Stan na 31 grudnia 2007 roku, op. cit., s.16; Informacja o realizacji ustawy o specjal-nych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2008 roku, op. cit., s.17; ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2009 roku, op. cit., s.16; Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekono-micznych. Stan na 31 grudnia 2008 roku, op. cit., s.13.

długotrwale bezrobotnych została odnotowana w Koniecpolu (36,2%), Bielsku-Białej (27,8%) i Częstochowie (27,0%), natomiast najmniejsza w Siemianowicach Śląskich (8,4%), Bieruniu (12,5%) i Tychach (13,0%). Wprawdzie w tym ostatnim przypad-ku (Bierunia i Tychów) wyraźnie widać lokalizację podstrefy tyskiej, ale wniosek, iż zięki jej funkcjonowaniu zredukowano w istotny sposób problem bezrobocia dłu-gotrwałego byłby zbyt daleko idący. Niewątpliwie SSE przyczyniają się do redukcji bezrobocia strukturalnego, które najczęściej ma też charakter długookresowy, ale nie są jedynymi determinantami poprawy sytuacji w tym zakresie. Dużą rolę spełniają tutaj bowiem aktywne programy rynku pracy wdrażane przez publiczne służby za-trudnienia we współpracy z pozostałymi instytucjami rynku pracy oraz fakt znaczą-cej w ostatnich latach migracji zarobkowej Polaków za granicę.

Biorąc pod uwagę wybrane grupy bezrobotnych będących w szczególnej sy-tuacji na rynku pracy (bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowe-go, bez wykształcenia średniego), w kontekście ich potencjalnego zatrudnienia w ra-mach przedsięwzięć ulokowanych w obrębie SSE, w ewidencji PUP w województwie śląskim na koniec czerwca 2008 roku znajdowało się odpowiednio 41 373 (31,8% ogółu), 37 710 (29,0% ogółu) i 78 198 (60,1% ogółu) osób. W czerwcu 2009 roku nastąpił spadek w każdej z grup do odpowiednio 28,0%, 26,9% i 56,8% ogółu zareje-strowanych bezrobotnych. Wzrósł natomiast procent bezrobotnych do 25 roku życia oraz niepełnosprawnych (odpowiednio z 16,2% do 19,7% oraz z 6,0% do 6,2%).17

Wnioski

Specjalne strefy ekonomiczne są istotnym instrumentem wsparcia rozwo-ju regionalnego. W sferze społecznej przyczyniają się do tworzenia miejsc pracy,

17 Ranking zawodów deficytowych i nadwyżkowych w województwie śląskim w I półroczu 2009 roku, op. cit., s. 14.

134 Bożena Zasępa

a co za tym idzie do wzrostu poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego regionu. Generując zatrudnienie na swoim obszarze wpływają na rozwój obszarów sąsiadują-cych. Tabela 9 przedstawia dane na temat miejsc pracy utworzonych w latach 2004-2009 na obszarze Katowickiej SSE. Wyraźna tendencja wzrostowa, zahamowana nieco w roku 2009 (efekt kryzysu gospodarczego i wdrażania technologii ogranicza-jących zapotrzebowanie na siłę roboczą), daje podstawę do wniosków o prozatrud-nieniowej roli SSE.

Pełna ocena wpływu SSE na aktywizowanie lokalnych/regionalnych rynków pracy oraz ich zatrudnieniowej kompatybilności z wielkością i jakością dostępnych zasobów pracy wymaga jednak pogłębionych analiz. Informacje na ten temat powin-ny być systematycznie zbierane, zarówno od przedsiębiorców, jak i z bazy Powia-towych Urzędów Pracy. Części informacji należałoby poszukiwać także w gminach (Ośrodki Pomocy Społecznej). Działanie takie wymaga merytorycznej koordynacji na poziomie regionalnym i zaangażowania w proces monitoringu i ewaluacji środo-wisk naukowych.

135

„Nie ma szklanego sufitu, jest tylko gruba warstwa mężczyzn”1.L. Liswood

Wstęp

Wartość sukcesu przedsiębiorstwa coraz częściej mierzona jest zarówno w aspekcie ekonomicznym, jak i socjologicznym – jako efekt owocnej współpracy i satysfakcjonujących relacji współpracowników. Organizacja nowoczesna to orga-nizacja w pełni wykorzystująca potencjał swoich zasobów. To struktura, która prócz orientacji na zysk podejmuje kwestie zapewnienia pracownikom najbardziej dogod-nych warunków pracy, ich rozwoju przy równoczesnej świadomości konieczności podjęcia działań w zakresie profilaktyki dyskryminacji sensu largo.

Idea zarządzania różnorodnością – modelu, póki co, jeszcze dość „egzotycz-nego” w polskich realiach – oparta jest właśnie na założeniu zarówno uwzględniania, jak i optymalnego wykorzystania różnorodności w miejscu pracy i stworzenia tym samym środowiska pracy wolnego od dyskryminacji. To koncepcja, której celem jest wykreowanie zorientowanego na heterogeniczność zespołu.

Skutecznie wdrażana polityka zarządzania różnorodnością przynosi wy-mierne efekty w postaci wyższego poziomu kreatywności i innowacji w realizacji zadań. Stworzenie „przyjaznego” środowiska pracy stanowi bowiem istotny czyn-nik motywujący pracowników, czego konsekwencją jest wzrost ich efektywności. Wbrew pozorom firma z „ludzką twarzą” to koncepcja całkiem realna, a do jej urze-czywistnienia konieczne są przede wszystkim dobre chęci. Pracownicy (zwłaszcza kobiety) coraz częściej nad błyskawiczną karierę przedkładają, bowiem równowa-gę pomiędzy sferą zawodową a prywatną.2 Mechanizmy takie jak: uelastycznienie

1 L. Liswood, Kobieta uosabia zmianę, Polityka, nr 28/2010, s. 79.2 Mowa tu o polityce work-life balance, oznaczającą przyjęcie perspektywy równowagi mię-

dzy pracą zawodową a życiem prywatnym, stanowiącej domenę zakładów pracy. Ważnym elementem programów WLB są elastyczne rozwiązania w sferze zatrudnienia i organizacji czasu pracy. Progra-my realizowane pod hasłem WLB mają na celu takie ukształtowanie czasu pracy, w którym każdy pracownik – niezależnie od wieku, płci czy rasy – może jak najlepiej połączyć pracę z innymi swoimi obowiązkami i aspiracjami. Na podstawie: Elastyczne Formy Pracy – poradnik dla pracowników, Wyd. WSE, Białystok 2007, s. 21.

Magdalena Półtorak

pOLitYKA róWNYch SZANS KOBiet i MĘżcZYZN JAKO ścieżKA DO ZArZąDZANiA różNOrODNOścią

NA prZYKłADZie DZiAłALNOści iNWeStYcYJNeJ W KAtOWicKieJ SpecJALNeJ StreFie

eKONOMicZNeJ

136 Magdalena Półtorak

miejsca i czasu pracy, dywersyfikacja składu zespołów decyzyjnych, wprowadzenie specjalnych rozwiązań dla kobiet w ciąży oraz młodych rodziców, polityka rozwoju zawodowego i wynagrodzeń czy stosowanie programów mentoringowych stanowią istotną składową racjonalnego zarządzania różnorodnością.

Niniejszy artykuł stanowi próbę odpowiedzi na pytanie czy firmy zmasku-linizowanych branż potrafią „otworzyć się” na akceptację różnic w postaci kobiet w swoich szeregach. Na podstawie badania przeprowadzonego w firmach zrzeszo-nych w Katowickiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej autorka postara się wskazać średni odsetek zatrudnionych kobiet, rodzaj stanowiska, na którym są najczęściej obsadzane, relację wysokości otrzymywanych wynagrodzeń obu płci oraz podejście firmy do narzędzi z zakresu polityki równych szans i godzenia życia zawodowego z rodzinnym.

Polityka równych szans kobiet i mężczyzn a diverisity management czy-li „wymieszana sałatka”3

Osiągnięcie faktycznej równości kobiet i mężczyzn na rynku pracy stano-wiło jeden z kardynalnych postulatów drugiej fali feminizmu. Począwszy od sloga-nów o „równych szansach”, poprzez konkretne wnioski dotyczące równego dostępu do pracy, awansu i analogicznych wynagrodzeń za wykonywanie tych samych czyn-ności, aż po powstałą w latach 90-tych i – uwaga! – opartą na różnicy koncepcję „za-rządzania różnorodnością”. Zmiany na rynku pracy końca XX wieku zaowocowały większą heterogenicznością siły roboczej. Pomimo wzrostu aktywności zawodowej kobiet wciąż jednak trudno mówić o równych szansach obu płci. Kobiety, mimo iż w strukturze społecznej stanowią ilościową większość, mają status grupy mniej-szościowej.4 Bogate ustawodawstwo5 zabraniające dyskryminacji ze względu na płeć (jak również inne kryteria), sukcesywnie „koduje” wprawdzie w społecznej świado-mości obowiązek zwalczania tego rodzaju praktyk, pozostawiając jednak po stronie jednostki konieczność samodzielnego egzekwowania swoich praw i podejmowania działań prawnych, zgodnie z łacińską zasadą: probatio incumbit ei, qui dicit, non ei, qui negat (dowieść winien ten kto twierdzi, nie ten kto przeczy).6

3 Porównanie wprowadzone przez Moorhaed’a i Griffien’a (1995), cyt. za: R. Lawthom, Przeciw wszelkiej nierówności: zarządzanie różnorodnością, [w:] Psychologia pracy i organizacji, N. Chmiel (red.), GWP, Gdańsk 2003, s. 436.

4 Szerzej: H.M. Hacker, Kobiety jako grupa mniejszościowa, [w:] Nikt nie rodzi się kobietą, T. Hołówka (red.), Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1982.

5 Zarówno międzynarodowe (w tym głównie unijne) jak i krajowe.6 Jako, że często udowodnienie niektórych faktów bywa bardzo trudne, bądź zupełnie nie-

możliwe (a do takich spraw należą również sprawy z zakresu dyskryminacji ze względu na płeć) i na gruncie wspomnianej maksymy skarżący pracownik mógłby być pozbawiony skutecznych środ-ków realizacji zasady równości traktowania przed sądem, prawo unijne wprowadziło instytucję prze-niesienia ciężaru dowodu: z powoda – pracownika, że był dyskryminowany, na pozwanego – pra-

137Polityka równych szans kobiet i mężczyzn jako ścieżka do zarządzania…

Fundamentalną przesłanką koncepcji równych szans jest konstatacja, iż ta-lenty i zdolności rozkładają się równomiernie wśród przedstawicieli wszystkich grup (kobiet i mężczyzn, zdrowych i niepełnosprawnych etc.). Teoria nie idzie jed-nak w parze z praktyką. Pracodawcy – świadomie bądź nie – dyskryminują. Opisane m.in. przez R. Lawthom badania nt. różnic rodzajowych w osiąganiu sukcesu zawo-dowego mężczyzn i kobiet dowodzą, iż ponad połowa rozbieżności jest wynikiem dyskryminacji z powodu płci.7 Co szczególnie interesujące – mężczyźni pracują-cy w firmach „równych szans” czują niechęć do kobiet przede wszystkim z uwagi na zagrożenie konkurencją z ich strony.8

Antidotum na nie(zupełnie) skuteczną politykę równych szans okrzyknięto teorię zarządzania różnorodnością. Ta mająca swoje korzenie w USA koncepcja, także w krajach UE stała się popularnym narzędziem biznesowym, głosząc, że róż-nicami, heterogenicznością i różnorodnością można zarządzać i – co więcej – robić to z korzyścią dla wszystkich zainteresowanych. Wg Kandoli i Fullertona „Siłę robo-czą stanowi zróżnicowana populacja ludzka. Na tę różnorodność składają się różnice dostrzegalne i niedostrzegalne, w tym płeć […]. Zarządzanie różnorodnością opiera się na założeniu, że wykorzystanie tych różnic stworzy środowisko pracy, w którym każdy będzie czuł się wartościowy, w którym talenty wszystkich osób będą w pełni zużytkowane, a cele organizacji zostaną osiągnięte”.9 Tak nakreślona idea przeciw-stawia więc wynikającej z teorii równych szans konieczności zasymilowania się gru-py mniejszościowej z kulturą dominującą – różnicę, pojmowaną jako nieodłączny element organizacji.

Coraz częściej można zauważyć, że stosowana dotychczas polityka równych szans, powoli zaczyna ustępować nowemu podejściu, w którym odpowiedzialność za podnoszenie świadomości i jej zmiany spoczywa na wszystkich członkach orga-nizacji (a nie tylko na skoncentrowanym na działaniach naprawczych bądź afirma-cyjnych - dziale personalnym).10 Konieczność respektowania przepisów prawa (za-kazujących dyskryminacji, mobbingu czy molestowania) stawia instytucje w pozycji gwaranta pracowniczego równouprawnienia. Nie bez znaczenia pozostaje również fakt, iż w gospodarce XXI wieku na sukces i konkurencyjność przedsiębiorstwa de-

codawcę, że jego praktyki nie były w rzeczywistości dyskryminujące. (Dyrektywa Rady 97/80/WE z dnia 15 grudnia dotycząca ciężaru dowodu w sprawach dyskryminacji ze względu na płeć, Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich z 20 stycznia 1998r., L 14/6. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=DD:05:03:31997L0080:PL:PDF, dostęp: 15 lipca 2010.

7 Mowa tu o zjawisku tzw. „szklanego sufitu”, barierach dla kobiet na kierowniczych stano-wiskach, niższych oczekiwaniach płacowych, kolizji kariery zawodowej i zaangażowania w pracę ze stereotypowym rozumieniem obowiązków kobiety etc.

8 R. Lawthom, Przeciw wszelkiej nierówności: zarządzanie różnorodnością, [w:] Psycholo-gia pracy i organizacji, N. Chmiel (red.), GWP, Gdańsk 2003, s. 419-420.

9 R. Kandola, J. Fullerton, Managing the Mosaic: Diversity in Action. London: IPD, cyt. za: R. Lawthom, Przeciw …, op. cit. s. 422.

10 R. Lawthom, Przeciw…, op. cit., s. 430-432.


cydujący wpływ mają cechy takie jak: szybkość, zwinność, wyobraźnia, inteligencja i odwaga, a znaleźć je można tylko w zasobach niematerialnych, czyli w ludziach.11

W literaturze nt. zarządzania różnorodnością odnaleźć można dwa podejścia będące punktem wyjścia dla tworzącej różnorodne zasoby ludzkie organizacji.12

podejście deficytowe• , u którego podstaw leży przekonanie, że niektóre grupy pracowników (np. kobiety) nie posiadają odpowiednich kwalifi-kacji, koniecznych do wykonywania określonych zadań; należy zatem zastosować takie narzędzia, które umożliwią im podnoszenie kwalifikacji (np. zarządzanie ścieżką kariery, coaching czy mentoring);podejście dyskryminacyjne• , którego celem jest eliminacja dyskryminacji i uprzedzeń w stosunku do pracowników stanowiących grupę mniejszo-ściową.

Akumulacja w organizacji różnorodnych zdolności i umiejętności nie stano-wi jednak sama w sobie gwarancji sukcesu konkurencyjnego. Istotne bowiem, aby stworzyć oparty na otwartości klimat organizacyjny, w którym zniwelowany zosta-nie podział na grupy większościowe i mniejszościowe, natomiast różnice między ludźmi nie uniemożliwią prawidłowej współpracy.

B. Mazur wskazuje ponadto dwa inne podejścia, których wdrożenie może przyczynić się do utworzenia motywującego środowiska pracy:

„kulturalizacja”• – mająca na celu integrację pracowników odmiennych kultur;indywidualizacja• – traktująca różnorodność jako źródło innowacji, a roz-wój której wspierać należy poprzez zastosowanie mechanizmów ułatwia-jących godzenie obowiązków zawodowych z życiem rodzinnym (np. ela-styczne formy zatrudnienia i czasu pracy).13

Wskazane powyżej koncepcje umożliwiają organizacjom wybór takiego roz-wiązania diverisity management, które będzie najbardziej trafną odpowiedzią na po-stawione sobie cele. Podejście deficytowe i dyskryminacyjne sprawdzi się w przy-padku podmiotów, których priorytetem jest respektowanie zasady równych szans dla wszystkich pracowników. Te natomiast, które w zarządzaniu różnorodnością wi-dzą przede wszystkim możliwość osiągnięcia wymiernych korzyści ekonomicznych czy też przewagi konkurencyjnej, powinny zastosować kulturalizacją i indywiduali-zację.14

11 A. Pocztowski, Zarządzanie zasobami ludzkimi w nowej gospodarce, [w:] Zarządzanie zasobami ludzkimi, nr 1/2003, s. 12.

12 F. Plastra, Organisaties en Diversiteit. Naar een Contextuele Benadering van Intercultu-Naar een Contextuele Benadering van Intercultu-reel Management, (1999), Lemma, Utrecht 261, s. 27-31; cyt za: B. Mazur, Zarządzanie różnorodno-ścią, [w:] Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa, Nr 3 (698), 2008, s. 4.

13 B. Mazur, Zarządzanie różnorodnością…, op. cit., s. 5.14 S. Bogaert, D. Vloeberghs, Differentiated and Individualized Personnel Management: Di-

versity Management in Belgium, European Management Journal , Sierpień 2004, vol. 23, Issue 4; cyt. za: B. Mazur, Zarządzanie…, op. cit., s. 6.


Należy jednak pamiętać, iż zarządzanie różnorodnością jest „misją” długo-okresową. Włączenie do struktur zatrudnienia osób do tej pory marginalizowanych (np. kobiet) z pewnością oznacza kres swoistego marnotrawstwa wiedzy, doświad-czenia i umiejętności. Krokiem ku wdrożeniu wspomnianego rozwiązania może być w pierwszej kolejności analiza i monitoring sytuacji kobiet w miejscu pracy,15 po-zwalające sprawdzić czy dana firma stosuje politykę równouprawnienia w zatrudnie-niu i jak radzi sobie z różnorodnością płci. Weryfikacji podlegać powinny elementy takie jak: proces rekrutacji, dostęp do awansów, dostęp do szkoleń, wysokość wy-nagrodzeń, możliwość łączenia obowiązków zawodowych z rodzinnymi, ochrona przed molestowaniem seksualnym i lobbingiem.16

Jako, że tradycyjne modele zarządzania okazują się coraz mniej efektywne, pracodawcy częściej sięgają po omawiane rozwiązanie – zdają sobie bowiem sprawę z konieczności nadążania za zmieniającymi się potrzebami, metodami i technikami zarządzania firmą. Na skutek przemian w społecznej świadomości ludzie są coraz bardziej zainteresowani społecznymi i etycznymi wymiarami swojej pracy oraz tym, w jaki sposób nabywają produkt lub korzystają z usług, a nie tylko co nabywają lub z czego korzystają. Przedsiębiorstwom nastawionym dotychczas wyłącznie na zysk pozostaje więc przekształcić się w uczestników tzw. odpowiedzialnego biz-nesu, który prócz tego, że przynosi profity, dba o rozwój wszystkich jego uczestni-ków.17 Otwartość na zmianę wydaje się więc być condito sine qua non racjonalnego wykorzystania posiadanych zasobów kadrowych.

Zaprezentowane w dalszej części opracowania wyniki badań pozwolą przy-bliżyć status kobiet w strukturach zatrudnienia przedsiębiorstw zrzeszonych w ra-mach KSSE pod kątem efektywnego wykorzystania ich potencjału. Autorka pozwoli sobie również ocenić podejście badanych inwestorów do polityki WLB w kontek-ście wspomnianego „odpowiedzialnego biznesu”.

Geneza i spektrum działania Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej

Strategicznym założeniem powołanych do życia w latach dziewięćdziesią-tych ub. wieku stref ekonomicznych w Polsce była intensyfikacja rozwoju gospo-darczego części terytorium kraju.18 Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna S.A.

15 Służyć temu może opracowany przez zespół ekspertów i ekspertek z czołowych ośrodków akademickich i badawczych w Polsce wskaźnik równouprawnienia w zatrudnieniu – Gender Index, będący elementem projektu GENDER INDEX, którego celem było opracowanie i popularyzowanie efektywnego modelu zarządzania firmą, uwzględniającego politykę równouprawnienia płci. Koncep-cja projektu to efekt współpracy ekspertów Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) z Partnerami krajowymi.

16 Genderowy Index problemów, Genderowy Index rozwiązań, UNDP, EQUAL s. 7.17 Ł. Gabler, Zarządzanie różnorodnością, [w:] Służba pracownicza, nr 7 (425) rok XXXV,

Warszawa, s. 31-32.18 Mowa o tym w art. 3 ustawy z dnia 20 października 1994 roku o specjalnych strefach


(KSSE S.A.) – będąca obecnie liderem wśród polskich specjalnych stref ekono-micznych – utworzona została rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 18 czerwca 1996 roku,19 zaś jej celem było przede wszystkim wspomożenie i zdynamizowanie procesów restrukturyzacyjnych regionu oraz stworzenie nowych miejsc pracy. Kon-cepcja ta miała zostać zrealizowana poprzez nakierowanie strumieni inwestycyjnych na obszary szczególnie zagrożone wystąpieniem negatywnych zjawisk związanych ze zmianami zachodzącymi w gospodarce.

KSSE jest strefą rozproszoną, składającą się z czterech podstref:• gliwickiej,• jastrzębsko-żorskiej,• sosnowiecko-dąbrowskiej,• tyskiej.•

ustanowioną de facto na okres dwudziestu czterech lat,20 do której zadań należy:promocja Strefy i poszukiwanie nowych inwestorów• sprzedaż ziemi i innych nieruchomości objętych statusem Strefy• wydawanie zezwoleń na prowadzenie działalności gospodarczej w Strefie• przyznanie praw do ulgi podatkowej• pomoc inwestorom w prowadzeniu działalności.•

Prócz działalności statutowej KSSE świadczy również dodatkowe usługi wspierające podmioty działające w strefie oraz jej otoczeniu:

aktywne pośrednictwo w obrocie nieruchomościami w otoczeniu Strefy;• obsługa konsultingowa, szkolenia dotyczące tematyki związanej z funk-• cjonowaniem specjalnych stref ekonomicznych;prowadzenie bazy potencjalnych usługodawców na rzecz realizacji inwe-• stycji w KSSE.„one-stop-shop” (kompleksowa obsługa inwestora);• wynajem pomieszczeń biurowych i magazynowych;• działania w zakresie wspierania kooperacji w regionie;• doradztwo personalne oraz szkolenia kadr prowadzone przez Centrum • Rozwoju Kadr z siedzibą w podstrefie tyskiej;usługi w zakresie medycyny pracy.• 21

Spośród ponad dwustu podmiotów gospodarczych, więcej niż trzy czwarte pro-wadzi aktywną działalność, pozostali natomiast znajdują się w różnych fazach realiza-cji projektów. Największe inwestycje w KSSE dotyczą branży motoryzacyjnej, metalo-wej, budowlanej, maszynowej oraz elektronicznej. Swoją działalność zdecydowały się weń ulokować zarówno duże koncerny międzynarodowe, jak i prężne firmy krajowe.

ekonomicznych, Dz. U. z dnia 23 listopada 1994 roku Nr 123, poz. 600 z późn. zm.19 Dz.U. Nr 88 poz. 397 z późn. zm. 20 Początkowo do 8 sierpnia 2016 r., a z końcem 2008 roku okres ten został przedłużony

do końca 2020 roku.21 Na podstawie: http://www.ksse.com.pl/, dostęp: 15 lipca 2010r.


Wpływ Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej na restrukturyza-cję i rozwój województwa śląskiego22

Niepodlegająca dyskusji ocena oddziaływania KSSE na restrukturyzację i rozwój województwa śląskiego napotyka na kilka zasadniczych trudności. Pierwszą z nich jest jeszcze zbyt krótki okres działania. Można bowiem oczekiwać, że osta-teczne rezultaty będą widoczne dopiero po pełnym zagospodarowaniu obszaru i roz-poczęciu działalności przez wszystkie podmioty gospodarcze ulokowane na jej tere-nie. Pierwsze pięć lat istnienia KSSE było okresem przyciągania inwestorów, który w praktyce (ze względu na powiększenie strefy i istnienie wolnych terenów przezna-czonych dla inwestorów) nie został jeszcze zakończony. Druga przeszkoda w oce-nie dotyczy niewymierności wpływu działania KSSE na niektóre płaszczyzny życia społeczno – gospodarczego regionu. Mowa jest tutaj przede wszystkim o czynni-ku wzrostu innowacyjności przedsiębiorstw, zmiany struktury zatrudnienia, czy też wpływu na model kształcenia. Trzecie ograniczenie odnosi się do braku możliwości faktycznej weryfikacji decyzji lokalizacyjnych wśród inwestorów. Należy założyć, że niektóre inwestycje realizowane w ramach KSSE zostałyby podjęte również bez jej udziału, a strefa mogła jedynie przyspieszyć termin podjęcia i wpłynąć na ich skalę. Podobna trudność występuje w przypadku badania powiązań kooperacyjnych pomiędzy podmiotami z KSSE i zlokalizowanymi w ich najbliższym otoczeniu, któ-re korzystnie wpływają bezpośrednio na stymulowanie rozwoju regionalnego.

Wpływ KSSE na restrukturyzację województwa śląskiego można rozpatry-wać w kilku płaszczyznach, co związane jest z analizą jej oddziaływania na poszcze-gólne dziedziny życia społecznego i gospodarczego. Wśród głównych obszarów, w ramach których widoczne jest to oddziaływanie, można wymienić:

przyciąganie inwestycji i rozwój przedsiębiorczości;• wzrost innowacyjności regionu i import zaawansowanych technologii;• tworzenie nowych miejsc pracy;• zmianę charakteru regionu.•

Do czynników o charakterze podporządkowanym, ale trudnym do przecenie-nia znaczeniu zaliczyć można:

zmianę struktury zatrudnienia;• wpływ na model kształcenia;• wpływ na dochody jednostek samorządu terytorialnego.•

Jednak ze względu na ujęcie tematu, autorka postanowiła skoncentrować się jedynie na kwestiach związanych ze strukturą zatrudnienia pod kątem płci i przyję-tym w ramach KSSE modelem zarządzania kapitałem ludzkim, z punktu widzenia podejścia do różnorodności.

22 Szerzej: W. Wojtasik, Specjalne strefy ekonomiczne jako element polityki regionalnej III RP na przykładzie Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, [maszynopis w posiadaniu autorki].


KSSE a sytuacja kobiet na regionalnym rynku pracy

Specyfika Polski jako kraju z wyjątkowo krótką historią gospodarki rynko-wej pozwala zaryzykować tezę, iż (tak jak w wielu innych przypadkach) mechani-zmy stosowane z powodzeniem w USA i państwach Europy Zachodniej od blisko dwudziestu lat, w przypadku Polski (i funkcjonujących na jej obszarze strefach eko-nomicznych) znajdują się dopiero w stadium tworzenia.

„Skutkiem ubocznym” transformacji systemowej była bowiem istotna zmiana na rynku pracy.23 Światło dzienne ujrzało zjawisko bezrobocia – nieznane w gospodarce socjalistycznej, a spowodowane upadkiem nierentownych zakładów lub ich przekształceniami własnościowymi.24 Koincydencyjnie, przejście do gospo-darki rynkowej zaowocowało wzrostem szans na samozatrudnienie i rozwój przed-siębiorczości, z czego skorzystało m.in. wiele kobiet.

Nie bez znaczenia pozostaje również fakt, iż wraz z akcesją do struktur unij-nych Polska została zobligowana do implementacji m.in. prawodawstwa dotyczące-go zakazu dyskryminacji w zatrudnieniu.25 Jedną z kardynalnych zasad polityki Unii Europejskiej jest bowiem przekonanie, że kobiety mają jednakowe prawo do podej-mowania pracy zawodowej i na takich samych warunkach jak mężczyźni. Struktura organizacyjna Unii Europejskiej obejmuje instytucje odpowiedzialne za monitoro-wanie sytuacji kobiet.26 Istotnym elementem działalności na rzecz niedyskryminacji są także projekty służące wyrównywaniu szans kobiet na rynku pracy.27 Unia Eu-

23 Szerzej na ten temat m.in. E. Lisowska, Kobiety i gospodarka, [w:] Raport „Kobiety dla Polski. Polska dla Kobiet. 20 lat transformacji systemowej 1989-2009”, Warszawa 2009, s. 7-8.

24 W pierwszej kolejności upadały zakłady przemysłu lekkiego, w których większość zatrud-nionych osób stanowiły kobiety. Tak więc na początku transformacji to one częściej niż mężczyźni traciły pracę i stawały się bezrobotnymi. Wyraźnie obniżyły się wskaźniki zatrudnienia zarówno ko-biet, jak i mężczyzn, rosła stopa bezrobocia, osiągając najwyższy poziom 20% w 2003 roku.

25 Katalog wdrożonych aktów prawnych z zakresu równouprawnienia w zatrudnieniu: http://www.rownetraktowanie.gov.pl/pl/dokumenty_i_akty_prawne/akty_prawne_1/regulacje_miedzyna-rodowe_1/prawo_europejskie, dostęp: 15 lipca 2010.

26 Podmioty funkcjonujące na poziomie Parlamentu Europejskiego: Komisja Praw Kobiet i Równouprawnienia (FEMM), Podkomitet Praw Człowieka w ramach Komisji Spraw Zagranicz-nych, Grupa Wysokiego Szczebla ds. Równości Płci, Jednostka Praw Kobiet w ramach Dyrekcji Generalnej ds. Badań, Sieć Komitetów Parlamentarnych ds. Równych Szans Kobiet i Mężczyzn; Podmioty funkcjonujące na poziomie Komisji Europejskiej: Komisarz ds. Zatrudnienia, Spraw Spo-łecznych i Równych Szans, Grupa Komisarzy ds. Równych Szans, Komitet Doradczy ds. Równych Szans, Międzyresortowa Grupa ds. Równości Płci, Jednostka ds. Kobiet i Rozwoju w ramach Dy-rekcji Generalnej ds. Stosunków Zewnętrznych, Jednostka ds. Kobiet i Rozwoju w ramach Dyrekcji Generalnej ds. Rozwoju, Jednostka ds. Równych Szans Kobiet i Mężczyzn w ramach Dyrekcji Ge-neralnej V Zatrudnienie i Sprawy Społeczne, Grupy eksperckie i sieci w ramach Dyrekcji Generalnej Zatrudnienie i Sprawy Społeczne, Dział Informacji Kobiecej w ramach Dyrekcji Generalnej Informa-cja, Komunikacja, Kultura i Media Audiowizualne; Komitet ds. Równych Szans Kobiet i Mężczyzn; Ombudsman; Europejski Instytut ds. Równości Kobiet i Mężczyzn.

27 Jednym z najnowszych projektów wdrażanych przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich


ropejska stanowi więc dobry do naśladowania przykład kompleksowego podejścia do zwalczania dyskryminacji kobiet w gospodarce.

Z uwagi na tzw. podwójne obciążenie i wynikającą zeń mniejszą dyspozy-cyjność problemem bezrobocia częściej dotknięte są kobiety. Choć na chwilę obecną w skali kraju różnica wydaje się niewielka,28 to w województwie śląskim (przy ogól-nym wskaźniku znacznie niższym niż krajowy – 6,8%) wynosi prawie 2 punkty procentowe.29

Jednym z fundamentalnych celów powołania KSSE miała być właśnie pro-filaktyka zjawiska wzrostu bezrobocia w regionie. Likwidacja przedsiębiorstw, których warunki funkcjonowania nie przystawały do wymogów gospodarki rynko-wej, restrukturyzacja zatrudnienia w przedsiębiorstwach państwowych oraz zmia-ny strukturalne w gospodarce województwa śląskiego przyniosły od początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku wystąpienie zjawiska niedoboru ilości miejsc pracy w stosunku do możliwości podażowych siły roboczej. Sytuację tę określa się „rynkiem pracodawcy”. Należy podkreślić, iż pomimo stopniowego ograniczania produkcji w głównych działach gospodarki regionu (górnictwie węgla kamienne-go i hutnictwie żelaza i stali), w początkowym okresie zmian strukturalnych po-ziom bezrobocia w regionie był jednym z najniższych w Polsce. Spowodowane było to wykorzystaniem możliwości wynikających z absorpcji pracowników zwalnianych z restrukturyzowanych i likwidowanych zakładów przez szybko rozwijający się sek-tor prywatny, wielkością lokalnego rynku oraz instrumentami zmiany struktury ryn-ku pracy (wcześniejsze emerytury, zasiłki przedemerytalne itp.). Niemniej jednak, proste formy rozwoju regionalnego rynku pracy uległy wyczerpaniu, a niekorzystna struktura wiekowa ludności (wejście na rynek pracy roczników wyżu demograficz-nego), połączona ze spadkiem aktywności gospodarczej w skali całego kraju, za-owocowała początkową aprecjacją poziomu bezrobocia.30

Porównanie skali zjawiska na chwilę obecną z sytuacją w 2000 roku w mia-stach i gminach, na terenie których zostały zlokalizowane poszczególne obszary KSSE, opisuje Tabela 1.

Na podstawie powyższego zestawienia wyraźnie widać, że na przestrzeni niespełna dekady w obrębie omawianego obszaru wszystkie wskaźniki uległy zmia-nie in minus, co pozwala przypuszczać, że funkcjonowanie Strefy przyczyniło się

przy MPPiS, współfinansowanym ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Pro-gramu Operacyjnego Kapitał Ludzki jest właśnie projekt pt. „Godzenie ról rodzinnych i zawodowych kobiet i mężczyzn”. Szerzej: http://www.kobieta.gov.pl/?1,9,495,201007, dostęp: 15 lipca 2010.

28 Wskaźniki za I kwartał 2010 roku informują, iż wzrost bezrobocia w większym stopniu dotyczył mężczyzn niż kobiet, natomiast stopa bezrobocia dla kobiet jest nieznacznie wyższa niż dla mężczyzn – 10,7% wobec 10,5% (ogółem: 10,6%). http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_pw_kwart_inf_aktywn_ekonom_ludnosci_1kw_2010.pdf, dostęp: 15 lipca 2010.

29 Odpowiednio: 5,9% - mężczyźni, 7,8 – kobiety, na podstawie: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/katow/ASSETS_09w06_01.pdf, dostęp: 15 lipca 2010.

30 Szerzej: W. Wojtasik, Specjalne …op.cit.


Tabela 1 Bezrobocie w miastach i gminach z obszarami KSSE w 2000 i 2009 roku31 (stan na dzień 31 grudnia 2001 i 31 grudnia 2009r.)

Miasto / gminaBezrobotni

zarejestrowaniW tym kobiet Stopa % bezrobocia

2000 2009 2000 2009 2000 2009

Bielsko Biała 7 792 5 466 58% 53% 8,6 5,8

Czerwionka-Leszczyny 1 024 1 065 58% 61% 11,7 4,0

Częstochowa 14 959 11 383 56% 48% 12,7 10,3

Dąbrowa Górnicza 9 077 6 131 61% 51% 13,6 10,7

Gliwice 10 637 6 310 60% 53% 11,1 6,6

Godów 662 350 63% 67% 14,3 4,2

Jastrzębie Zdrój 6 104 3 312 68% 61% 13,7 8,1

Pawłowice 846 389 60% 65% 12,3 3,2

Rybnik 7 459 3 882 60% 60% 11,8 6,9

Sosnowiec 14 871 10 224 58% 51% 16,5 12,3

Tychy 6 896 3 222 63% 55% 13,2 5,2

Żory 4 839 1 895 67% 62% 26,9 10,0

SUMA / wartość średnia 85 166 52 819 ↓ 61% 57% ↓ 13,8 7,2 ↓

ostatecznie do generalnego spadku bezrobocia w regionie.32 Warto również zauwa-żyć, że tak jak w 2000 roku kobiety stanowiły w większości przypadków ponad 60% ogółu bezrobotnych, z końcem 2009 roku wartość spadła do średnio 57%. Analo-giczny spadek odnotowano w przypadku stopy bezrobocia. Ocena wpływu KSSE na zjawisko bezrobocia powinna być jednak rozpatrywana w odniesieniu do kilku płaszczyzn:

tworzenie nowych miejsc pracy przez inwestorów z obszaru strefy;• możliwość zatrudniania bezrobotnych z regionalnego rynku pracy;• możliwość zatrudniania byłych pracowników przemysłu górniczego • i hutniczego;możliwość tworzenia nowych miejsc pracy dla kobiet• .

Zgodnie z uprzednio przyjętym założeniem autorka skoncentruje się na ostatniej. Rola KSSE w przeciwdziałaniu wzrostowi bezrobocia wśród kobiet polegać

miała na przyciąganiu inwestycji pozwalających na stworzenie miejsc pracy pozwala-

31 źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznika Statystycznego Powiatów Woje-wództwa Śląskiego, Wojewódzki Urząd Statystyczny, Katowice 2001 oraz http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/katow/ASSETS_bezrobocie22009_1.pdf, dostęp: 15 lipca 2010.

32 W zaledwie trzech przypadkach odnotowano wzrost zjawiska w stosunku do poziomu w 2000 roku (gminy: Czerwionka-Leszczyny, Godów, Pawłowice).


jących aktywizować je zawodowo. Zmieniający się w ostatnich dziesięcioleciach tra-dycyjny model śląskiej rodziny, w którym kobieta prowadziła dom i opiekowała się rodziną przy biernym stosunku do pracy zawodowej, na skutek przemian społeczno ekonomicznych, wzrostu poziomu wykształcenia i aspiracji, uzyskania szerszych kwa-lifikacji zawodowych, skutkował coraz częstszym podejmowaniem przez nie pracy za-wodowej. Jak już wspomniano, w województwie śląskim wśród bezrobotnych większą grupę stanowią kobiety. Zjawisko to jest charakterystyczne przy rozpatrywaniu struk-tury bezrobocia według wieku, wykształcenia, okresu pozostawania bez pracy, a także poszczególnych kategorii bezrobotnych. Bezrobocie dotyczy kobiet o różnych kwalifi-kacjach zawodowych; struktura gospodarcza województwa sprawia, że pozostającymi bez pracy są głównie kobiety posiadające wykształcenie podstawowe lub te, które ukoń-czyły szkoły zawodowe na poziomie zasadniczym.33 Biorąc pod uwagę zaawansowanie techniczne inwestorów z obszaru KSSE stanowiło to (i wciąż najwyraźniej stanowi) poważny problem w odniesieniu do możliwości zatrudniania przez nich kobiet.34

KSSE – strefą „równych szans”? Raport z badań

Badanie przeprowadzono na przełomie czerwca i lipca 2010 roku wśród wszystkich czynnie działających inwestorów KSSE (na chwilę obecną jest ich 168). Na skutek braku odpowiedzi na przesłany drogą elektroniczną kwestionariusz, za-kończonej niepowodzeniem próby kontaktu telefonicznego35 bądź wyraźną odmowę respondentów36 ostatecznie wywiad przeprowadzono na próbie liczącej 73 podmioty (co stanowi 44% ogółu).

metoda badań – ilościowa;• technika – wywiad kwestionariuszowy;• narzędzie badawcze – kwestionariusz wywiadu, składający się z 10 pytań • zamkniętych i jednego otwartego.

Warto również zauważyć, że w przeprowadzonym badaniu w wielu przy-padkach wśród ankietowanych zaobserwowano pewnego rodzaju „deklaratoryj-ność”. Ponieważ kwestia równego traktowania kobiet i mężczyzn przede wszystkim za sprawą mediów stała się ostatnio dość „modna” – instytucje starają się nadążać za społecznymi oczekiwaniami i wyraźnie źle się czują w pozycji ignoranta tegoż zagadnienia. Autorka wzięła więc pod uwagę ewentualny rozdźwięk pomiędzy de-klaracją a stanem faktycznym.37

33 M.A. Rzepka, Sytuacja kobiet zatrudnionych w przemyśle na terenie województwa śląskie-go w okresie transformacji społeczno-ustrojowej, [w:], Społeczno-polityczne aspekty transformacji ustrojowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001, s. 283.

34 W. Wojtasik, Specjalne…, op.cit. 35 Niewłaściwy numer telefonu lub połączenie, które nie doszło do skutku.36 Wśród argumentów znalazły się: polityka firmy (założenie o nieuczestniczeniu w jakich-

kolwiek badaniach), brak kompetentnej osoby, brak czasu etc. 37 Polacy uchodzą bowiem za społeczeństwo obdarzone wyjątkowo niskim poczuciem własnej war-


Pytanie 1: Czy przedsiębiorstwo zatrudnia kobiety?Wszystkie przebadane jednostki wskazały, iż w gronie zatrudnionych znaj-

duje się przynajmniej jedna kobieta.

Pytanie 2: Jaki odsetek ogółu zatrudnionych stanowią kobiety?

25%

50%

15%

10%

do 15% 15-30% 40-50% pow. 50%

Odsetek kobiet zatrudnionych w przedsiębiorstwach zrzeszonych w KSSE kształtuje się od pojedynczych pracownic do struktury, w której kobiety stanowią większość. Połowa ankietowanych wskazała jednak, iż w danej jednostce kobiety stanowią od 15% do 30% załogi.38

Pytanie 3: W której kategorii stanowisk zatrudnione kobiety stanowią większość?

26%

61%

10%

3%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

1

kierownicy wyższegoszczeblakierownicy działów

pracownicy biurowi

pracownicy fizyczni

tości, wyczulone na to co powiedzą o nas inni – choćby prawie-anonimowi ankieterzy. Szerzej nt. rozdźwięku między deklaracją a faktem w: P. Bratkowski, Kłamstwo sondażowe, Newsweek nr 27/2010, s. 18-21.

38 Należy przypomnieć, iż grupa będąca w mniejszości ma realny wpływ na proces podejmo-wania decyzji dopiero wówczas, gdy stanowi min. 30% danej struktury. Szerzej nt. tej „masy krytyc-Szerzej nt. tej „masy krytyc-znej” w: D. Dahlerup, The story of The Theory of Critical Mass, „Politics & Gender”, nr 2 (4), 2006.


Ponad 60% ankietowanych wskazała, iż stanowiska biurowe są stanowiska-mi sfeminizowanymi.39 W ¼ przypadków kobiety dominują wśród pracowników fizycznych (co wynika ze specyfiki przedsiębiorstw zrzeszonych w KSSE), wykonu-jących tzw. prace lekkie w procesie produkcyjnym. Co dziesiąty respondent wskazał w strukturze zatrudnienia kobietę na stanowisku kierownika działu. Nieznaczny od-setek (zaledwie 3%) to firmy zarządzane przez kobiety. W pojedynczych przypad-kach natrafiono na firmę, w której kobiety są w mniejszości w przypadku każdego stanowiska lub stanowią większość w każdym.

Pytanie 4: W przypadku kiedy kobieta i mężczyzna piastują analogiczne stanowi-ska bądź wykonują te same czynności wysokość ich wynagrodzeń jest:

88%

10%

3%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

1

zróżnicowana-kobietyzarabiają więcejzróżnicowana-kobietyzarabiają mniejjednakowa

Zdecydowana większość inwestorów zrzeszonych w KSSE wynagradza swoich pracowników sprawiedliwie (tj. wg kompetencji, stażu pracy, niezależnie od płci). 10% ankietowanych przyznało jednak, że w praktyce wynagrodzenia ko-biet i mężczyzn nie są jednakowe i kobiety za wykonywanie tych samych czynno-ści co mężczyźni otrzymują niższe wynagrodzenie. Jedynie w dwóch przypadkach wskazano, iż kobiety zarabiają więcej. Co również warte uwagi: 15 respondentów (co stanowi aż 20% próby) odpowiedziało, że w danym przedsiębiorstwie „stanowi-ska raczej się nie powtarzają” zatem trudno zweryfikować wysokość wynagrodzeń pod tym względem.

39 Co nie dziwi, gdyż kobiety w grupie zawodowej pracowników biurowych stanowią 64,9% ogólnej liczby pracujących. KSSE nie odbiega zatem od średniej krajowej. Na podstawie: Kobiety i Mężczyźni na rynku pracy, Raport GUS, Warszawa 2008.


Pytanie 5: Czy przedsiębiorstwo stosuje elastyczne formy zatrudnienia, ułatwiają-ce kobietom godzenie pracy zawodowej z życiem prywatnym?

49%

51%

tak nie

Na gruncie polityki WLB badane przedsiębiorstwa podzieliły się niemalże po połowie, z minimalną przewagą tych „obojętnych” wobec problemu godzenia życia zawodowego z prywatnym. Wśród odpowiedzi pojawiały się również spostrzeżenia, że choć firma nie miała dotychczas do czynienia z wnioskami o zastosowanie tego typu rozwiązań, to ich „nie wyklucza” i na wniosek zainteresowanego pracownika jest skłonna je zastosować, pod warunkiem, iż dane „stanowisko na to pozwoli”.

Pytanie 6: Jeśli przedsiębiorstwo stosuje elastyczne formy zatrudnienia, są nimi:

74%

6%

6%

0%

15%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

1

wykonywanie częścizawodowych obowiązków wdomuzadaniowy czas pracy

job-sharing

telepraca

elastyczny czas pracy

Blisko ¾ ankietowanych wskazało, iż jeśli stosują elastyczną formę zatrud-nienia to najczęściej jest nią elastyczny czas pracy (w rozumieniu: skrócony czasu pracy, praca w niepełnym wymiarze, ruchomy czas pracy).40 W 15% przypadków

40 Choć należy w tym miejscu zaznaczyć, iż wskazane przez Kodeks Pracy elastyczne formy kształtowania czasu pracy są w praktyce stosowane dość wąsko. P. Śmigielski widzi przyczynę zjawi-ska w braku zrozumienia regulacji kodeksowych (przepisy o czasie pracy należą bowiem do najbar-dziej skomplikowanych w KP), znikomej wiedzy samych zainteresowanych (co również potwierdzo-ne zostało w przeprowadzonym przez autorkę badaniu), a także braku popularyzacji poszczególnych


pracodawcy KSSE dopuszczają wykonywanie zawodowych obowiązków w domu. Zaledwie 3 firmy stosują zadaniowy czas pracy lub job-sharing.41 Żadna z sondowa-nych firm nie wykorzystuje formy jaką jest telepraca.

Pytanie 7: Czy w przedsiębiorstwie funkcjonują mechanizmy wspierające awans zawodowy kobiet (szkolenia, coaching, mentoring)?

44%

56%

tak nie

Ponad połowa respondentów wskazała, że płeć nie jest kryterium, którym pracodawca kieruje się delegując swojego pracownika na szkolenie, gdyż system wspierający podnoszenie kwalifikacji traktuje jednakowo kobiety, jak i mężczyzn. Natomiast 44% zadeklarowało, iż w polityce firmy zwraca się uwagę na programy skierowane wyraźnie ku kobietom. Częstą odpowiedzią uzupełniającą była również konstatacja, że w firmie istnieje dość płaska struktura, zatem choć w teorii praco-dawca umożliwia rozwój ścieżki kariery to de facto warunki do awansu nie istnieją.

rozwiązań prawnych. Szerzej: P. Śmigielski, Wady i zalety elastycznego kształtowania czasu pracy z punktu widzenia pracobiorcy, [w:] Flexicurity – między elastycznością a bezpieczeństwem na rynku pracy, Biblioteka Monitora Prawa Pracy, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2008, s. 105.

41 Job-sharing – dzielenie stanowiska pracy pomiędzy dwóch lub więcej pracowników za-trudnionych w niepełnym wymiarze.


Pytanie 8: Czy wracająca po urlopie macierzyńskim/wychowawczym kobieta ma możliwość stopniowego powrotu do pracy (w niepełnym wymiarze, wg indywi-dualnego harmonogramu pracy)?

74%

26%

tak nie

Blisko ¾ ankietowanych twierdzi, iż firma umożliwia kobietom powracają-cym do pracy po przerwie spowodowanej urodzeniem dziecka rozwiązanie (poza regulacjami kodeksowymi), dzięki któremu będzie mogła „płynnie” pogodzić sferę prywatną z zawodową.

Część respondentów zaznaczyła także, że w danej firmie taka sytuacja jesz-cze nie zaistniała. Nie widziało jednak przeciwwskazań, aby „na wniosek pracowni-cy” zastosować mechanizm stopniowego powrotu do pracy, z zaznaczeniem jednak, iż piastowane „stanowisko na to pozwoli”.

Pytanie 9: Czy w przedsiębiorstwie obowiązuje wewnętrzny „Kodeks etycznego postę-powania”, w którym zaznaczono, iż Pracodawca nie toleruje nadużyć i molestowania w żadnej postaci w stosunku do pracowników, wykonawców, dostawców, klientów?

69%

31%

tak nie

Ponad dwie trzecie przebadanych firm posiada wewnętrzny „Kodeks etycz-nego postępowania” lub wyraźny zapis o zakazie dyskryminacji w regulaminie pra-cy. W pozostałych przypadkach respondenci dowodzą, iż zapisy Kodeksu pracy są wystarczające, nie ma zatem potrzeby tworzenia odrębnych.


Pytanie 10: Czy przedsiębiorstwo realizuje któryś z unijnych projektów na rzecz równych szans kobiet i mężczyzn oraz godzenia życia zawodowego i rodzinnego?

11%

89%

tak nie

Unijne projekty (zwłaszcza te z zakresu polityki WLB) nie zdobyły jeszcze popularności wśród inwestorów KSSE. Nieco ponad 10% ankietowanych wykazało zainteresowanie dofinansowaniem ze strony UE,42 nie potrafiąc jednak (w większo-ści przypadków) podać nazwy projektu, z którym występowało przedsiębiorstwo.43

Pytanie 11: Czy przedsiębiorstwo stosuje jakieś inne działania z zakresu WLB (poza wymienionymi), dzięki którym można by było określić je mianem „fir-ma równych szans”?

24%

76%

tak nie

Niespełna ¼ ankietowanych wskazała na inne „narzędzia”, dzięki którym płaszczyzna prywatna z zawodową stanowią spójną całość. Najczęściej przytacza-nym przykładem „działań dodatkowych” były akcje na rzecz integracji pracowni-ków (i ich rodzin, głównie dzieci) w ramach przedsięwzięć związanych różnymi

42 Sztandarowym przykładem na rzecz godzenia życia zawodowego z rodzinnym jest Pod-działanie 1.3.2 w ramach Priorytetu I POKL: http://www.kapitalludzki.gov.pl/priorytety/priorytet-i/dzialanie-1-3/poddzialanie-1-3-2/, dostęp: 15 lipca 2010.

43 Wyjątkiem były: firma występująca z wnioskiem o dofinansowanie systemu szkoleń „Di-versity” oraz biorąca udział w projekcie „Kobiety na inżynierów” oraz firma partycypująca w projek-cie „Przedsiębiorcza kobieta w organizacji”.


uroczystościami etc. W jednostkowych przypadkach wspominano o „dobrych prak-tykach” w postaci:

zachowania równowagi płci w procesie rekrutacji pracowników,• profilaktyki dyskryminacji jako elemencie okresowej oceny przełożonych.• wewnętrznych regulacji umożliwiających kobietom pracę 4 (zamiast 5) • dni w tygodniu do ukończenia przez dziecko 12 miesięcy życia z zacho-waniem prawa do wynagrodzenia za cały etat, pozostawienia w dyspozycji pracownicy na urlopie macierzyńskim służ-• bowego telefonu/laptopa, pokoju dla matek karmiących, • systemu „kartek okolicznościowych” i upominków z okazji urodzenia dziecka,• cichego „agreementu” na rzecz praktykantów – kobiet,• działań charytatywnych i współpracy z otoczeniem lokalnym • (m.in. na rzecz Fundacji Pomocy Dzieciom, OIK, Domów Dziecka, dzieci upośledzonych, chorych przebywających w hospicjum, lokalnych szkół, współtworzenie systemu ostrzegania przeciwpowodziowego),„zdrowego podejścia”, „indywidualnego podejścia do pracownika”, • „przyjaznego podejścia”, „szacunku do pracowników”.

Na podstawie powyższych faktów dokonać można następujących konstatacji. KSSE, choć koncentruje inwestycje wokół branż dość zmaskulinizowanych jest strefą z perspektywą „otwarcia” na kobiety. W połowie przebadanych przypadków ilość za-trudnionych kobiet oscyluje wokół „masy krytycznej”, mającej (przynajmniej potencjal-ny) wpływ na procesy decyzyjne. Odsetek kobiet na stanowisku „pracownik biurowy” jest analogiczny do krajowego (około 60%). Niestety tylko 13% zatrudnionych kobiet zasila szeregi kadry zarządzającej.44 W zdecydowanej większości przypadków wyso-kość wynagrodzeń kobiet i mężczyzn, którzy piastują te same stanowiska lub wykonu-ją analogiczne czynności jest jednakowa. W odniesieniu do stosowania polityki WLB przedsiębiorstwa zrzeszone w ramach KSSE są podzielone. Jeśli jednak stosują jakieś elastyczne formy pracy, ułatwiające godzenie sfery zawodowej z prywatną, najczęściej jest to elastyczny czas pracy. Szkolenia i inne narzędzia wspierające karierę zawodową, zwłaszcza kobiet, to kolejny element dzielący respondentów (ponad połowa stara się podchodzić indywidualnie do pracowników, nie biorąc pod uwagę kryterium płci).

W ¾ przypadków kobiety wracające do pracy po urlopie macierzyńskim mogą zrobić to w sposób „płynny” (w niepełnym wymiarze czasu pracy lub według indywidualnego harmonogramu). Blisko 70% przedsiębiorców przywiązuje (przy-najmniej w teorii) dużą wagę do profilaktyki, formułując w regulacjach wewnętrz-nych wyraźny zapis o zakazie dyskryminacji. Nieznaczny jednak odsetek (11%) czynnie korzysta ze środków na rzecz równych szans i/lub godzenia życia zawo-

44 Zabawnego porównania dokonała Alimo-Metcalfe konfrontując włączanie kobiet w hierarchie organizacyjne do czekania, aż rybom urosną stopy. Cyt. za: R. Lawthom, Przeciw…, op. cit., s. 433.


dowego z prywatnym, oferowanych przez UE. Ostatnim spostrzeżeniem jest fakt, że choć w ¼ przedsiębiorstw wskazano na zastosowanie „innych działań” w ramach polityki WLB to w praktyce tylko jednostkowe przypadki stosują omawiane narzę-dzia spójnie, profesjonalnie i z premedytacją. KSSE jawi się więc jako strefa, gdzie koncepcja diversity management stanowi dopiero perspektywę.

Wnioski końcowe

Firmy faworyzujące jedną płeć, rezygnują z potencjału drzemiącego w róż-norodności. Autorka nie chciałaby jednak sprowadzać dyskusji nad wyższością omawianego modelu zarządzania nad tradycyjnym wyłącznie do kryterium płci, lecz efektywności przedsiębiorstw.

Niezależnie od sympatii do rozwiązań prorównościowych należy zgodzić się z faktem, iż wpływ kobiet na politykę i rynek ulega systematycznemu wzrostowi.45 Nie bez znaczenia pozostaje również zmiana optyki na skutek zaistniałego na skalę światową zjawiska kryzysu gospodarczego, którego przyczyn (teza Magazynu Fore-ign Policy46) coraz częściej upatruje się w męskim ego i wynikającym zeń agresyw-nym i ryzykanckim stylu zarządzania.47

Gospodarka przedkryzysowa zapewniała mężczyznom hegemonię na rynku pracy, a systemy społeczne „konserwowały” dominację mężczyzn.48 Jednak w chwi-li obecnej mężczyźni już wypadają gorzej pod względem wykształcenia użytecznego w gospodarce opartej na wiedzy, a trend ten wydaje się pogłębiać. Dodawszy pro-gnozę autorów badania BCG, iż kobiety niebawem zaczną odgrywać jeszcze większą rolę gospodarczą niż obecnie mają, są bowiem istotną siłą nabywczą49 oraz onsta-tację, iż koedukacyjne grupy decyzyjne mniej ryzykują niż grupy męskie, wpro-wadzenie w czyn zarządzania poprzez różnorodność wydaje się jedynym słusznym (bo racjonalnym) rozwiązaniem.

Różnorodność (czyli istnienie różnych punktów widzenia) to inwestycja długoterminowa. To efekt udziału obu płci w procesach zarządzania i współpracy, na skutek której firmy wypracować mogą wyższą efektywność. Aby jednak firma mo-gła wprowadzić w czyn ideę zarządzania różnorodnością musi uprzednio stworzyć

45 Na chwilę obecną na całym świecie u władzy jest 9 kobiet na stanowisku premiera i 10 na stanowisku prezydenta, źródło: Council of Woman World Leaders, cyt. za: W. Smoczyński, Idą nowe, Polityka, nr 28/2010, s. 77-79.

46 Kobiety trzęsą światem (teraz już zupełnie jawnie), http://www.thinktankmagazine.pl/arty-kul/kobiety-trzesa-swiatem-teraz-juz-zupelnie-jawnie, dostęp: 15 lipca 2010.

47 Wskazać tu można m.in. przykład Islandii czy Litwy, gdzie męska elita odesłana została przez elektorat na „ławkę rezerwowych”, a władzę przejęły kobiety.

48 Dla przykładu: w Polsce rząd inaczej traktował protesty i interesy mężczyzn (górników, stoczniowców, solidarnościowców), inaczej natomiast kobiet (np. pielęgniarek).

49 Badanie The Boston Consulting Group, http://www.womenspeakworldwide.com/Early-results.htm, dostęp: 15 lipca 2010.


odpowiednie dla obu płci warunki pracy. Wśród tych najprostszych mechanizmów wspierających aktywność zawodową kobiet są m.in.: elastyczne formy zatrudnienia, czy praca na odległość. Nie bez znaczenia są również fundusze europejskie, któ-re „wymuszają” stosowanie horyzontalnej równości płci w inwestycjach unijnych.

Wiele polskich firm (w tym również te zrzeszone w Katowickiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej) funkcjonuje w sposób tradycyjny – dominuje w nich wodzow-ski, autokratyczny sposób zarządzania, rzadziej natomiast korzysta się ze sprawdzo-nych rozwiązań i wolniej wprowadza innowacje. Warto jednak pamiętać, że kobiety stanowią ponad połowę potencjału społeczeństwa (a więc i firm). Nierozsądnym wy-daje się więc korzystanie jedynie z połowy jego zasobów.

Jak wynika m.in. z doświadczeń J. Dąbrowskiego „Kobiety mają inną per-cepcję, przez co wnoszą w kwestie strategiczne inny niż męski punkt widzenia. Sta-wiają wyzwania intelektualne […], są doskonałymi analityczkami”.50

Ponadto na uwagę zasługują takie „kobiece” cechy jak:umiejętność niuansowania prostych rozwiązań,• intuicja i empatia,• lojalność i współpraca.•

Firmy, które chcą być konkurencyjne powinny sięgać po potencjał kobiet, które:dłużej żyją (a więc dłużej pracują),• inaczej radzą sobie ze stresem,• mają potrzebę doskonalenia się,• chętniej kształcą się ustawicznie.•

Krokiem ku zmianie może być legislacja i podkreślanie dobrych (bo sprawdzo-nych) praktyk, również (a może przede wszystkim) tych, które stosuje konkurencja. Należy również kłaść nacisk na upowszechnianie publicznych wzorców, tak by obok popularnej debaty istniała fachowa dyskusja o polskich praktykach zarządzania (rola thinktanków, organizacji przedsiębiorców). Prawo może (prócz wprowadzenia bezpo-średniego wymogu partycypacji kobiet w określonych gremiach) wypracować pewien mechanizm, który „zakoduje się” następnie w społecznej świadomości i poskutkuje wypracowaniem czegoś na wzór modelu skandynawskiego. Zarządzanie różnorodno-ścią i stworzenie zarówno kobietom jak i mężczyznom warunków do godzenia życia zawodowego z rodzinnym poskutkuje osiągnięciem przezeń wewnętrznej harmonii, a tym samym większej skuteczności i efektywności w pracy.

50 J. Dąbrowski, A. Wiktorska-Święcicka, Różnorodność opłaca się organizacjom, Think-tank Magazine, dodatek specjalny na II Kongres Kobiet „Różnorodność”, www.thinktankmagazine.pl, dostęp: 15 lipca 2010.

155

Specjalne strefy ekonomiczne to jeden z elementów polityki regionalnej prowa-dzonej w Polsce. Nadrzędnym celem ich tworzenia było przyciągnięcie kapitału dla ak-tywizacji gospodarczej poszczególnych obszarów, w konsekwencji przyspieszenie rozwoju gospodarczego danego regionu. Wśród pośrednich celów podkreślić należy przede wszystkim zwiększenie zatrudnienia, czyli poprawę sytuacji na runku pracy.

Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna (KSSE) została ustanowiona na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 18 czerwca 1996 r. Realizacja jej założeń pole-ga na podejmowaniu inicjatyw, których celem jest wzrost innowacyjności gospodarki na obszarach objętych strefą. Motywem nadrzędnym jest tworzenie jak najlepszych wa-runków do realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych oraz zwiększanie efektywności wy-korzystywania potencjału gospodarczego regionów, w tym zasobów ludzkich, poprzez tworzenie atrakcyjnych miejsc pracy. Wśród celów utworzenia KSSE warto podkreślić: pobudzanie działalności produkcyjnej i usługowej w regionie poprzez tworzenie no-woczesnych ośrodków przemysłowych; kształtowanie warunków do pozyskiwania in-westycji z sektora badawczo-rozwojowego; wspieranie procesów rewitalizacji terenów zdegradowanych, ze szczególnym uwzględnieniem terenów poprzemysłowych; rozwój współpracy z instytucjami zajmującymi się promocją regionalnej oferty inwestycyjnej mającej na celu stymulowanie kooperacji firm działających w regionach; wspieranie roz-woju parków technologicznych oraz klastrów przemysłowych; aktywizacja rynku pracy, wzrost poziomu wykształcenia i kwalifikacji pracowników.

Pośrednią płaszczyzną oddziaływania działań KSSE jest status społeczno-ekonomiczny mieszkańców obszaru. Intensywna modernizacja, pobudzanie po-tencjału aktywności zawodowej ludzi, tworzenie nowoczesnych miejsc pracy, an-gażowanie mieszkańców w nowe inwestycje i produkcje, reorganizacja zakładów produkcyjnych mogą zasadniczo wpływać na psychologiczną kondycję jednostek. Jak wskazują wyniki badań w literaturze przedmiotu właśnie status społeczno-eko-nomiczny jest jednym z ważniejszych uwarunkowań poczucia alienacji jednostek.

Status społeczno-ekonomiczny a poczucie alienacji jednostek

Rozważania prowadzone przez Dwighta G. Deana1 oraz Ephraima H. Mizru-1 D. G. Dean, Alienation: Its meaning and measurement, “American Sociological Review”,

Agnieszka Turska-Kawa

pOcZucie ALieNAcJi MieSZKAŃcóW Z tereNóW KAtOWicKieJ SpecJALNeJ StreFY eKONOMicZNeJ

156 Agnieszka Turska-Kawa

chiego2 dowiodły, iż mieszkańców miast charakteryzuje większy poziom poczucia alienacji niż mieszkańców wsi. Mizruchi stwierdził ponadto, iż mieszkańcy dużych miast odczuwają silniejsze poczucie anomii.

Russell Middletown empirycznie zweryfikował tezę, iż niższy poziom wy-kształcenia współwystępuje z wyższym poziomem poczucia alienacji.3 Podobne wyniki, dotyczące poczucia anomii, uzyskali Alan H. Roberts i Milton Rokeach,4 Mizruchi,5 Hallowell Pope i Miller Dwayne Ferguson.6 Interesujące badania wśród amerykańskich studentów przeprowadziła Aida K. Tomeh.7 Dowodzi ona, iż wy-kształcenie matki znacząco wpływa na poczucie bezsilności i bezsensu, natomiast wykształcenie ojca oddziałuje jedynie na poczucie izolacji. Przewagę wpływu wy-kształcenia matki nad wykształceniem ojca na poczucie alienacji jednostek uzyskał w postępowaniu badawczym także Li-Chen Ma.8 Wyższy poziom wykształcenia matki współwystępuje z mniejszym poziomem poczucia społecznej alienacji oraz bezsensu, natomiast wyższe wykształcenie ojca wiąże się z mniejszym poziomem poczucia anomii. Grupę badawczą stanowili tajwańscy studenci.

Kolejną ważną wśród uwarunkowań poczucia alienacji zmienną jest ruchli-wość społeczna. Dorothy L. Meier i Wendell Bell dowodzą, iż ruchliwość społeczna w dół w hierarchii społecznej zwiększa poczucie alienacji, z kolei ruchliwość spo-łeczna w górę zmniejsza to odczucie.9 Krzysztof Korzeniowski podkreśla jednak, iż analiza tego czynnika powinna być opatrzona komentarzem dotyczącym tego, w jakiej strukturze ma miejsce ruchliwość społeczna. W strukturze społecznej, w któ-rej status jest funkcją indywidualnych osiągnięć lub niepowodzeń, mobilność w górę powinna prowadzić do zmniejszenia poczucia alienacji, mobilność zaś w dół, do jego wzrostu. Natomiast w strukturze, w której status jest jednostce kulturowo przypisany, mobilność w górę może prowadzić do negatywnych zjawisk psychologicznych, w tym

vol. 26/5, 1961, ss. 753-758.2 E. H. Mizruchi, Social structure and anomie in small city, [w:] E. E. Sampson (red.), Ap-

proaches, context and problems of social psychology, Prentice Hall, Inc, Nowy Jork 1965.3 R. Middletown, Alienation, race and education, “American Sociological Review”, vol. 32,

1967, ss. 755-768.4 A. H. Roberts, M. Rokeach, Anomie, authoritarianism and prejudice: a replication, “Amer-

ical Journal of Sociology”, vol. 61, 1956, ss. 355-358.5 E. H. Mizruchi, Social structure and anomie in small city, [w:] E. E. Sampson (red.), Ap-

proaches, context and problems of social psychology, Prentice Hall, Inc, Nowy Jork 1965.6 H. Pope, M. D. Ferguson, Age and anomie in middle late life: a multivariate analysis

of a national sample of white men, “International Journal of Aging and Human Development“, vol. 15, 1982-1983, ss. 51-74.

7 A. K. Tomeh, Alienation: A cross-cultural analysis, “Journal of Social Psychology”, vol. 94, 1974, ss. 187-200.

8 Li-Chen Ma, Social correlates of alienation among college students in Taiwan, “The Jour-nal of Social Psychology”, vol. 125/5, 2001, ss. 671-673.

9 D. L. Meier, W. Bell, Anomie and differential access to achievement of life goals, “Ameri-can Sociological Review”, vol. 24/2, 1959, ss. 189-202.

157Poczucie alienacji mieszkańców obszaru Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej

do poczucia alienacji.10 Jako uzasadnienie swojej tezy Korzeniowski przytacza wy-niki badań prowadzonych przez Milesa E. Simpsona w Stanach Zjednoczonych oraz Meksyku i Kostaryce.11 Autor poddał pomiarowi poczucie bezsilności i ano-mii oraz badał wpływ ruchliwości społecznej w zakresie zawodu i wykształcenia. W wyniku przeprowadzonego procesu badawczego okazało się, iż tylko w krajach Ameryki Łacińskiej, gdzie przesłanką statusu jest przypisanie, stwierdzono istotny alienujący wpływ ruchliwości w górę. Simpson sugeruje dwie możliwe przyczyny powstawania poczucia alienacji w tej sytuacji. Pierwszą jest obniżenie samooceny na skutek piętnowania niższego pochodzenia, drugą zaś dezintegracja systemu nor-matywnego jednostki. Korzeniowski oba te zjawiska określa wspólnym terminem dezorganizacji osobowości lub nieprzystosowania psychologicznego.

Inną ważną zmienną wyróżnianą przez badaczy są postrzegane cechy struk-tury społecznej. Nurt ten w literaturze przedmiotu ma obszerne uzasadnienie empi-ryczne.

Wielu autorów wśród tych cech szczególną uwagę zwraca na centralizację władzy, która współwystępuje z brakiem uczestnictwa jednostek w podejmowaniu decyzji.12 Andrew Kakabadse dowodzi, iż centralizacja władzy jest jednym z dwóch najtrafniejszych predykatorów poczucia bezsilności i wyobcowania.13 Drugim jest formalizacja struktury organizacyjnej, rozumiana jako stopień standaryzacji zacho-wań organizacyjnych i dozwolona wielkość odchyleń od tych standardów.

Jedną z ważnych zmiennych, zwiększających poczucie alienacji, okazuje się dyrektywny styl kierowania zespołem.14 Styl ten charakteryzuje się nakazowym cha-rakterem komunikacji z członkami organizacji, system nagród i kar jest tu wyraźnie określony, a ewentualne nowe pomysły wysuwane przez członków grupy rzadko są akceptowane. Kierownik zarządzający grupą w sposób dyrektywny stwarza klimat,

10 K. Korzeniowski, Poczucie podmiotowości – alienacji politycznej, Wydawnictwo NA-KOM, Poznań 1992, s. 48.

11 M. Simpson, Social, mobility, normlessness and powerlessness In two cultural context, “American Sociological Review”, vol. 35, 1970, ss. 1002-1013. Za: K. Korzeniowski, Poczucie podmiotowości… op. cit., s. 48-49.

12 M. Aiken, J. Hage, Organization, alienation: a comparative analysis, “American Socio-logical Review, vol. 31, 1966, s. 497-507; C. P. Wagoner, Police alienation: some sources and impli-cations, “Journal of Police Science and Administration, vol. 4(4), 1976, s. 389-403; R. A. Blazowsky, School bureaucracy and teacher alienation, “Dissertation Abstract International”, vol. 38, 1978, s. 3820-3821; H. Cox, J. R. Wood, Organizational Structure and professional alienation: the case of public school, ”Peabody Journal of Education”, vol. 58, 1-6, 1980.

13 A. Kakabadse, Organizational Alienation and Job Climate,” Small Group Behavior”, vol. 17,1986, ss. 458-471. Za: K. Korzeniowski, Poczucie podmiotowości… op. cit., s. 50-51.

14 G. A. Miller, Professionals in bureaucracy alienation among industrial scientists and en-gineers, “American Sociological Review, vol. 32, 1967, s. 755-768; R. T. Barth, V. Baba, Alienation among professional engineers; a Canadian-American Comparison, “Relations Industrielles”, vol. 37, 1982, s. 126-140; L. I. Pearlin, Alienation from work: a study of nursing personnel, “American Socio-logical Review”, vol. 27, 1962, ss. 314-336.


w którym zanika swobodna komunikacja wśród podwładnych i interakcje w grupie. Dyrektywny styl sprawowania opieki rodzicielskiej okazuje się również czynnikiem zwiększającym poczucie alienacji studentów w badaniach przeprowadzonych przez Li-Chen Ma.15

Większość cech struktury społecznej, które badacze wymieniają w kontek-ście czynników zwiększających poczucie alienacji wiąże się z biurokratyczną struk-turą organizacyjną. Michel Crozier wskazuje na następujące jej cechy:

centralizacja systemu podejmowania decyzji,• bezosobowość i drobiazgowość przepisów,• nacisk grupy na jednostkę, ścisła i permanentna kontrola,• rozwój równoległych stosunków władzy w związku z pozostałymi sfera-• mi niepewności.16

Badacze podejmują również problem związków poczucia alienacji i uczest-nictwa jednostek w organizacjach społecznych. Większość autorów jest zgodna, iż uczestnictwo w organizacjach społecznych współwystępuje z mniejszym pozio-mem poczucia alienacji. William Kornhauser twierdzi, iż dobrowolne stowarzysze-nia stwarzają jednostkom możliwość doświadczania się jako zdolnych do określania własnego życia i wpływania na życie współtowarzyszy.17 Z kolei Arnold M. Rose uważa, iż poprzez uczestnictwo w formalnych grupach ludzie stają się świadomi, jak w ich społeczeństwie funkcjonują procesy społeczne, polityczne i ekonomiczne.18 Seeman, na podstawie wyników przeprowadzonych przez siebie badań, podkreśla, że uczestnictwo w organizacjach nie tylko zmniejsza poczucie alienacji, ale także implikuje wzrost świadomości politycznej.19

Okazuje się jednak, iż typ organizacji wykazuje odmienne związki z poczu-ciem alienacji. Philip H. Pollock badał uczestnictwo w trzech typach organizacji: wspólnotowych (grupy hobbystyczne, kluby sportowe), zadaniowych (kluby poli-tyczne) oraz zawodowych (organizacje farmerskie, związki zawodowe). Analizie poddaje dwa typy poczucia alienacji: polityczną oraz społeczną. Przeprowadzone przez niego badania dowodzą, iż:

zaangażowanie się w organizacje zadaniowe związane jest z niskim po-• ziomem poczucia alienacji politycznej i nie wydaje się mieć wpływu na poczucie alienacji społecznej,zaangażowanie w organizacje wspólnotowe wiąże się z niższym pozio-• mem poczucia alienacji zarówno społecznej, jak i politycznej,

15 Li-Chen Ma, Social correlates… op. cit.16 M. Crozier, Biurokracja, Anatomia zjawiska, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1967.17 Za: K. Korzeniowski, Poczucie podmiotowości… op. cit., s. 55.18 A. M. Rose, Alienation and participation: A comparison of group leaders and the “mass”,

“American Sociological Review”, vol. 27/6, 1962, ss. 834-838. Za: K. Korzeniowski, Poczucie podmiotowości… op. cit., s. 55.

19 M. Seeman, Alienation, membership and political knowledge: a comparative study, “Pub-lic Opinion Quarterly”, vol. 30, 1966, ss. 353-367.


zaangażowanie w organizacje zawodowe nie okazało się mieć związku • ani z poczuciem alienacji społecznej, ani politycznej.20

Pollock różnice te tłumaczy faktem, iż organizacje wspólnotowe dostarczają więcej sposobności dla bezpośrednich interakcji społecznych. Nie tłumaczy jednak dlaczego częstsze interakcje miałyby prowadzić do zmniejszenia się poczucia alie-nacji społecznej i politycznej.

Bezrobocie może być jednym z ważnych czynników warunkującym poczu-cie alienacji. Wielokrotnie wyniki badań dowodziły, iż brak pracy, w szczególności u osób wykształconych, może implikować wiele symptomów poczucia alienacji. Wśród badaczy najczęściej podkreślane są: brak zadowalających kontaktów inter-personalnych,21 spadek motywacji, poczucie rezygnacji, brak wiary we własne moż-liwości,22 rozczarowanie systemem politycznym,23 niemożność nadania swojemu życiu satysfakcjonujących celów,24 niskie poczucie własnej wartości.25 Grupa bada-czy z Indii: Lal Bahadur Singh, Arun Kumar Singh oraz Asha Rani w wyniku prze-prowadzonych przez siebie badań na grupie 400 osób (podzielonych na 4 subgru-py: wykształceni bezrobotni, niewykształceni bezrobotni, wykształceni zatrudnieni, niewykształceni zatrudnieni) dowodzi, iż wykształcone i niewykształcone osoby miały znacząco większy poziom poczucia alienacji niż wykształceni i niewykształ-ceni zatrudnieni.26 Najbardziej podatna na wyróżnione przez autorów wymiary po-czucia alienacji: rozpacz, rozczarowanie, narcyzm, poczucie pustki, dezorganizacji

20 P. H. Pollock, Organizations and alienation: The mediation hypothesis revisited, “The So-ciological Quarterly”, vol. 23, 1982, s. 143-155. Za: K. Korzeniowski, Poczucie podmiotowości… op. cit., s. 57.

21 T. Atkinson, R. Liem, J. H. Liem, The social costs of unemployment: Implications for social supports, “Journal of Health and Social Behavior”, vol. 27/4, 1986, ss. 317-331; F. Coffield, C. Borrill, S. Marshall, How young people try to survive being unemployed, “New Society”, vol. 64 (czerwiec), 1983, ss. 332-334; J. K. Liker, G. H. Elder, Economic hard- ship and marital relations in the 1930s, “American Sociological Review”, vol. 48, 1983, ss. 343-359; J. F. Madonia, The trauma of unemployment and its consequences, “Social Casework”, vol. 64, 1983, ss. 482-488.

22 P. Eisenberg, P. F. Lasarsfeld, The psychological effects of unemployment, “Psychological Bulletin”, vol. 35, 1938, ss. 358-390.

23 G. Breakwell, Political and attributional responses of the young short-term unemployed, “Political Psychology”, vol. 7, 1986, ss. 265-278; A. W. Clark, The effects of unemployment on po-litical attitudes, “Australian and New Zeland Journal of Sociology”, vol. 21, 1985, ss. 100-108; M. P. Jackson, Youth unemployment, Croom Helm, Londyn 1985.

24 M. Jahoda, Employment and unemployment: a social-psychological analysis, Cambridge University Press, Cambridge 1982; M. Jahoda, Economic recession and mental health: some concep-tual issues, “Journal of Social Issues”, vol. 44, 1988, ss. 13-23.

25 M. Jahoda, P. F. Lasarsfeld, H. Zeisel, Marienthal: the sociography of an unemployed community, Aldine, Chicago, 1971; N. T. Feather, Unemployment and its psychological correlates: A study of depressive symptoms, self-esteem, Protestant ethic value, attributional style and apathy, “Australian Journal of Psychology”, vol. 34, 1982, ss. 309-323.

26 L. B. Singh, A. K. Singh, A. Rani, Alienation: A symptomatic reaction of educated unem-ployed youth in India, “International Yournal of Psychology”, vol. 31/2, 1996, ss. 101-110.


otoczenia okazała się być grupa wykształconych bezrobotnych, kolejno znaleźli się niewykształceni bezrobotni, wykształceni zatrudnieni. Najniższy poziom poczucia alienacji charakteryzował niewykształconych zatrudnionych.

W literaturze przedmiotu obserwuje się nurt, którego badacze przesłanek alienacji upatrują w szerzej postrzeganych zmianach cywilizacyjnych. Z jednej stro-ny są to nowe formy życia zbiorowego, które pojawiły się jako efekt procesów indu-strializacji i urbanizacji. Proces edukacyjny oraz potrzeba znalezienia lepiej płatnej pracy, rozwoju zawodowego niejednokrotnie wymuszają przeniesienie się jednostek z mniejszych miejscowości do większych ośrodków miejskich. Migracje te wiążą się często z utratą dotychczasowego wsparcia rodziny i przyjaciół i konieczność adapta-cji do nowych warunków kulturowo-społecznych. Seeman zauważa, że zjawiska te są często fundamentem dwóch, najczęściej zdaniem autora występujących u miesz-kańców wielkich miast rodzajów alienacji: izolacji społecznej, która jest objawem braku poczucia wspólnotowości oraz obcości kulturowej, będącej przejawem zaniku wspólnych wartości.27 Zmiany cywilizacyjne mogą także przyspieszać tworzenie się nowych instytucji, formalizację procesu decyzyjnego oraz powstawanie tworu, który Marek Szczepański określa społeczeństwem organizacyjnym.28 Adaptacja do biuro-kratycznych sfer prowadzi często do wykorzenienia z oryginalności, przystosowania do mechanicznego funkcjonowania, zaniku samodzielności. Ponadto intensyfikacji podlega proces depersonalizacji oraz rozluźnienie więzi interpersonalnych. Instytu-cje cechują też bardzo często stosunki konfliktowe, klikowe lub dyskryminacyjne, co skłania zarówno ich członków, jak i petentów do posługiwania się niepożądanymi ze społecznego punktu widzenia sposobami realizacji celów.29 Jednym ze skutków oddziaływania procesów związanych z industrializacją i urbanizacją jest powsta-nie społeczeństwa masowego. Herbert Blumer masę określa jako zróżnicowaną pod względem społecznym, ekonomicznym i kulturalnym zbiorowość anonimowych jednostek, między którymi występują słabe interakcje i niewielka wymiana doświad-czeń, przez co są one słabo zorganizowane i niezdolne do wspólnego, skoordyno-wanego działania. Czynnikiem spajającym tę zatomizowaną zbiorowość miały być media masowe.30 Społeczeństwo masowe znajduje się pod kontrolą biurokracji pań-stwowej oraz wielkich korporacji sterujących reklamą. Masowy charakter ma dziś nie tylko przekazywanie informacji, ale także kształtowanie przekonań oraz potrzeb. Szczególnie podatne na wartości kulturowe transmitowane przez media są właśnie

27 M. Seeman, The urban alienations: some dubious theses from Marx to Marcuse, “Journal of Personality and Social Psychology”, vol. 19/2, 1971.

28 M. Szczepański, Zagadnienia socjologii współczesnej, Wydawnictwo /naukowe PWN, Warszawa 1965.

29 J. Miluska, Alienacja: kryzys jednostki czy społeczeństwa? O wyznacznikach i pokonywa-niu alienacji, [w:] Z. Kwieciński. L. Witkowski (red.), Ku pedagogii pogranicza, Uniwersytet im. Mi-kołaja Kopernika, Ośrodek Studiów Kulturowych i Edukacyjnych, Toruń 1990, s. 44-45.

30 Za: M. Mrozowski, Media masowe. Władza rozrywka i biznes, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2001.


osoby, które znajdują się w procesie adaptacji w większych ośrodkach miejskich, które poszukują swojego miejsca i chłoną nowe wartości kulturowe.

Koncepcja poczucia alienacji według Melvina Seemana

Przedstawiona w części empirycznej niniejszego tekstu analiza przyjmuje za punkt wyjścia koncepcję poczucia alienacji zaproponowaną przez Melvina Se-emana. Podejście to dominuje we współczesnych badaniach nad alienacją. Jest ono najbardziej rozbudowane pod względem teoretycznym i empirycznym.31 Autor pod-jął próbę integracji różnych teorii alienacji. W zaproponowanej przez siebie kon-cepcji odwołuje się do przeżyć jednostki, jej stanów psychicznych, odczuć, emocji. M. Seeman alienację pojmuje ogólnie, jako nadawanie niskiej wartości swoim celom i wierzeniom, które generalnie w społeczeństwie są cenione wyżej. Sytuacja ta może prowadzić z jednej strony do fizycznej izolacji ze społeczeństwa (jednostka prowadzi pustelnicze życie), z drugiej – psychologicznej.32 Teoria M. Seemana ujmuje zróżni-cowanie terminu alienacja, autor podkreślił, że nie można go używać w badaniach nie precyzując każdorazowo jego znaczenia. Jednocześnie dzieli poczucie alienacji na 5 wymiarów: poczucie bezsilności, bezsensu, anomii, izolacji oraz wyobcowania.

Poczucie bezsilności to żywione przez jednostkę oczekiwanie (lub prawdopo-dobieństwo), że od jej zachowania nie zależą jego skutki bądź oczekiwane wzmoc-nienia.33 Kategoria ta ma szeroki wymiar społeczny i, według autora, jest adekwatna do poczucia wpływu jednostki na zdarzenia społeczno-polityczne.

Poczucie bezsensu to niski poziom oczekiwania, że w sposób satysfakcjonujący można czynić przewidywania dotyczące przyszłych efektów zachowań.34 W poczuciu bezsensu chodzi o odczuwalną możliwość przewidywania efektów swoich zachowań. Jest to sytuacja, w której jednostka nie ma przekonania, w co powinna wierzyć.

Poczucie anomii to oczekiwanie, że nieaprobowane zachowania są koniecz-ne dla osiągnięcia określonych celów.35 Jest to przekonanie jednostki, iż istniejące normy społeczne – prawne, moralne, obyczajowe, zwyczajowe – przestały obowią-zywać, a przestrzeganie ich uniemożliwia jednostkom osiąganie celów.

Poczucie izolacji to przypisywanie niskiej nagradzającej wartości celom i przekonaniom, które są wysoko wartościowe w społeczeństwie.36 Tak rozumiana kategoria wydaje się mało jasna. W późniejszych swoich pracach M. Seeman za-

31 M. Seeman, On the meaning of alienation, “American Sociological Review”, vol. 24, 1959, ss. 783-791.

32 A. Mohseni-Tabrizi, Patterns of student adjustment to the contemporary political and so-cial scene in Iran, “Critique”, vol. 14/1, 2005. s. 78.

33 Za. K. Korzeniowski, Ku pojęciu poczucia alienacji, „Przegląd Psychologiczny”, vol. 29, 1986, ss. 345-372.

34 Ibidem.35 Ibidem.36 Ibidem.


stąpił pojęcie izolacji terminami izolacja od wartości i izolacja społeczna. Poczucie izolacji to subiektywny stan osamotnienia, które Krystyna Kmiecik-Baran definiuje jako względnie trwałe oczekiwanie, że wchodzenie w pożądane relacje społeczne jest z różnych względów niemożliwe do osiągnięcia.37

Poczucie wyobcowania to stopień, w jakim zachowanie jednostki jest zależ-ne od antycypowanych zewnętrznych wobec niego wzmocnień, to niemożność za-angażowania się jednostki w aktywność samonagradzającą.38 To pewność jednostki, iż jej postępowanie, zgodne z własnymi przekonaniami, wartościami i normami jest dla niej szkodliwe i znacząco utrudnia realizację celów.

Typy osób wyalienowanych – prezentacja badań na obszarze KSSE

W przeprowadzonych badaniach została wykorzystana autorska skala, która powstała w oparciu o narzędzie zaproponowane przez K. Kmiecik-Baran.39 Podporą teoretyczną kwestionariusza, jak wspomniano wyżej, była koncepcja poczucia alie-nacji M. Seemana. W procesie postępowania badawczego wyróżniono trzy niezależ-ne wymiary poczucia alienacji, na których plasowały się wyniki respondentów:

Poczucie bezsilności-mocy –1. to z jednej strony żywione przez jednostkę przekonanie, że od jej zachowania nie zależą oczekiwane wzmocnienia, z drugiej poczucie siły i związku efektów naszego zachowania z podję-

37 K. Kmiecik-Baran, HIV/AIDS Alienacja oraz wsparcie i odrzucenie społeczne, Wydawnic-two Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1995, s. 50.

38 Za: K. Korzeniowski, Ku pojęciu poczucia alienacji…op. cit., s. 345-372.39 Krystyna Kmiecik-Baran w zaproponowanym przez siebie narzędziu wyróżniła 5 skal:

poczucie bezradności-zaradności, poczucie samowyobcowania-autonomii, poczucie bezsensu-sensu, poczucie izolacji-integracji, anomii-ładu społecznego. Do tak skonstruowanej skali dołączyłam do-datkową: alienacji-samoznaczenia politycznego, która odnosiła się do płaszczyzny politycznej życia społecznego. W procesie postępowania badawczego okazało się jednak, że wbrew koncepcji Kmie-cik-Baran, wymiary te są od siebie niezależne i w sumie nie dają jednego wyniku poczucia alienacji. Przyczyn niskiej wartości wyróżnionych przez Krystynę Kmiecik-Baran czynników można dopatry-wać się w dwóch obszarach. Po pierwsze badania nad pierwotną skalą były prowadzone w pierw-szych latach ostatniej dekady XX wieku. Ponad 15-letni okres zmian społeczno-politycznych mógł obniżyć trafność wyróżnionych na początku lat 90-tych czynników. Po drugie, niniejsze badania pro-wadzone były na innej próbie badawczej. Kmiecik-Baran prowadziła badania pilotażowe, których celem było skonstruowanie narzędzia, na studentach Uniwersytetu Gdańskiego. Ponadto wymiary zostały wyznaczone na podstawie literatury przedmiotu, do każdego z nich ustalono zestaw twierdzeń diagnostycznych, które później zostały poddane weryfikacji metodą sędziów kompetentnych oraz poprzez obliczenie mocy dyskryminacyjnej pozycji. Ponadto, być może zastosowana przy konstru-owaniu pierwotnej wersji narzędzia analiza czynnikowa ukazałaby nierozłączność niektórych skal. W związku z powyższym zdecydowałam się podjąć kroki celem udoskonalenia trafności narzędzia. Okazało się, że pozycje narzędzia wyraźnie grupują się w 3 czynniki, a nie w 6, jak zakładano opie-rając się na założeniach teoretycznych i skali Kmiecik-Baran. Analizując ładunki czynnikowe pozy-cji kwestionariuszowych w ostateczności zredukowano 120 pozycji pierwotnego narzędzia do 36, po 12 itemów na każdy z nowych czynników. Rzetelność (zmodyfikowanej) Skali Poczucia Alienacji wynosi rtt=0,87.


tymi działaniami. Wymiar ten wiąże się z poczuciem wpływu jednostki na otoczenie społeczne, stopniem pasywizmu, który jest efektem przeko-nania o sile własnej osoby i własnego działania. Poczucie alienacji-samoznaczenia politycznego2. - z jednej strony poczu-cie bezsilności politycznej, nieufności wobec przywódców oraz przeko-nanie, że w systemie brakuje sił i wartości, z którymi jednostka mogła-by się identyfikować, z drugiej natomiast poczucie znaczenia, wartości własnej osoby, sprawstwa, możności wywierania wpływu w określonym kierunku, poczucie trafnej oceny rzeczywistości politycznejPoczucie izolacji-integracji –3. jest to z jednej strony poczucie oderwania od innych, znaczących osób oraz wartości, z którymi warto się identyfi-kować i za którymi należy podążać, z drugiej poczucie łączności z innymi ludźmi oraz przekonanie, że istnieją wartości, dla których warto działać. Wymiar ten jest związany ze swego rodzaju kotwicami społecznymi – cennymi punktami zaczepienia, które motywują jednostkę do działania, dając jej swoistą siłę i podbudowanie. Mogą to być zarówno inni ludzie, jak i system wartości.

Badania zostały przeprowadzone wśród pełnoletnich mieszkańców Kato-wickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Próba została dobrana w sposób kwoto-wo-warstwowy. Populację podzielono w sposób kompletny i rozłączny na warstwy ze względu na miejsce zamieszkania: miasto lub wieś. Procedurą doboru kwotowego objęto zmienne płeć i wiek. Celem zwiększenia reprezentatywności zastosowano dodatkowe kryterium – populację podzielono na warstwy ze względu na zamiesz-kiwany podregion (Częstochowski, Bielsko-Bialski, Centralny Śląski, Rybnic-ko-Jastrzębski). W analizie statystycznej wzięto również pod uwagę stan cywilny, wykształcenie oraz wielkość zamieszkiwanego miasta, jednak nie były to zmienne kontrolowane w doborze.

Celem eksploracyjnej analizy danych - identyfikacji skupień, gromadzących osoby z różnymi wynikami poczucia alienacji, uwzględniających wyróżnione wy-miary zastosowano analizę skupień metodą dwustopniowego grupowania. Algorytm ten automatycznie określił pięć zbiorów danych w analizowanej próbie. Tabela 1 prezentuje zestawienie wyróżnionych skupień z uwzględnieniem średnich wyników na poszczególnych wymiarach poczucia alienacji. Warto nadmienić, że wyróżnione w zbiorze danych skupienia są zbliżone pod względem liczebności. Różnica pomię-dzy najliczniejszą i najmniej liczną grupą wynosi niespełna 8%.

Średnie wartości stenowe w poszczególnych wymiarach poczucia alienacji znacząco różnicują osoby przynależące do wyróżnionych skupień (Tabela 1). Uzy-skane dane wskazują, że najsilniejszą grupą są osoby przynależące do drugiego sku-pienia. Cechuje je generalnie niski poziom poczucia alienacji. Najsłabszą wydaje się grupa trzecia – osoby te mają względnie wysokie poczucie alienacji. Analiza układów


Tabela 1. Zestawienie wyróżnionych skupień z poszczególnymi podskalami zmodyfikowanej Skali Poczucia Alienacji. Środki ciężkości.

Skupienie Liczba obserwacji

Wartości stenowe Odchylenie standardowe

Poczucie bezsilności-

mocy

Poczucie alienacji-samozna-

czenia poli-tycznego

Poczucie izolacji-

integracji

Poczucie bezsilności-

mocy

Poczucie alienacji-samozna-

czenia poli-tycznego

Poczucie izolacji-

integracji

1 152 6,6 5,0 8,4 1,721 1,625 0,897

2 184 3,8 3,5 4,5 0,938 1,237 1,034

3 140 7,1 7,5 5,4 1,177 0,743 0,968

4 206 3,9 7,2 4,4 1,166 0,939 0,920

5 179 6,5 4,7 4,9 1,083 1,013 0,788

Źródło: opracowanie własne.

wartości poszczególnych wymiarów umożliwiła rozpoznanie i nazwanie wykrysta-lizowanych typów osób wyalienowanych: umiarkowanie wyalienowani z poczuciem izolacji, zaangażowani politycznie z poczuciem mocy, wyalienowani politycznie z po-czuciem bezsilności, wyalienowani politycznie z poczuciem mocy oraz umiarkowanie wyalienowani (Tabela 2).

Tabela 2. Kategorie skupień osób z różnymi układami wartości w zmodyfikowanej Skali Poczucia Alienacji.

TypKrańce wymiarów poczucia alienacji

Bezsilność Moc Alienacja polityczna

Samoznaczenie polityczne Izolacja Integracja

Umiarkowanie wyalienowani z poczuciem izolacji

przeciętna przeciętna przeciętna przeciętne wysoka niska

Zaangażowani politycznie z poczuciem mocy

niska wysoka niska wysokie przeciętna przeciętna

Wyalienowani politycznie z poczuciem bezsilności

wysoka niska wysoka niskie przeciętna przeciętna

Wyalienowani politycznie z poczuciem mocy

niska wysoka wysoka niskie przeciętna przeciętna

Umiarkowanie wyalienowani przeciętna przeciętna przeciętna przeciętne przeciętna przeciętna



Poniżej przedstawiono szczegółową charakterystykę poszczególnych typów osób wyalienowanych zdiagnozowanych w niniejszych badaniach, ze szczególnym uwzględnieniem zmiennych socjodemograficznych.

Umiarkowanie wyalienowani z poczuciem izolacji

Pierwsza grupa osób skupia jednostki ze średnim poziomem poczucia bez-silności i alienacji politycznej oraz z wysokim poziomem poczucia izolacji. Są to osoby, które nie mają poczucia zakotwiczenia zewnętrznego, brak im bliskich ludzi i cennych wartości, w których mogliby mieć oparcie i które stanowiłyby wsparcie w trudnych sytuacjach. Praca, dom nie stanowią dla nich wartości samej w sobie. Trudno im wskazać osoby, do których mogą zawsze wracać. Nie mają poczucia by-cia potrzebnym. Jednocześnie są to jednostki o średnim poziomie poczucia wpływu na otoczenie społeczno-polityczne, co w pewien sposób może rekompensować ni-skie poczucie zewnętrznego oparcia.

Wśród umiarkowanie wyalienowanych z poczuciem izolacji jest 44,1%. ko-biet oraz 55,9 % mężczyzn. Najwięcej wśród nich jest osób między 25 a 34 rokiem życia, najmniej tych do 24 roku życia. Ponad jedną piątą tej grupy stanowią ludzie najstarsi. Większość to mężatki i żonaci, w porównaniu z innymi typami duży procent stanowią rozwódki i rozwodnicy. Pod względem wykształcenia najwięcej jest osób ze średnim, w zestawieniu z innymi typami dość dużo jest osób z wykształceniem zawodowym. Jedna trzecia umiarkowanie wyalienowanych z poczuciem izolacji to mieszkańcy wsi. Znacząca ich część zamieszkuje miasta 100-200 tys. mieszkańców. Zdecydowana większość tych osób pochodzi z podregionu Centralnego Śląskiego (Tabela 3).

Zaangażowani politycznie z poczuciem mocy

Drugą grupę osób stanowią jednostki z niskim poczuciem bezsilności, aliena-cji politycznej i względnie niskim (dolna granica średniego) poczuciem izolacji. Są to osoby silne, mające poczucie sprawstwa i związku swojego zachowania z ocze-kiwanymi wzmocnieniami. Pewne siebie, niemające problemów z podejmowaniem decyzji. Charakteryzuje je wewnętrzna moc, która pozwala na wyznaczanie sobie wartościowych celów i dążenie do nich. Odczuwają silną podmiotowość polityczną i przekonanie, że w systemie społeczno-politycznym istnieją wartości, z którymi war-to się identyfikować. Wsparcie w działaniu zapewniają im nie tylko cenione wartości i wyznaczone cele, ale także bliskie osoby, z którymi czują się silnie związane. Mają poczucie bycia potrzebnym. Zaangażowani politycznie z poczuciem mocy to zatem osoby, które nie tylko mają wewnętrzne poczucie sprawstwa i znaczenia własnej


Tabela 3. Struktura socjodemograficzna umiarkowanie wyalienowanych z poczuciem izolacji. Kategoria Ilość Procent

Płeć

Kobiety 67 44,1%

Mężczyźni 85 55,9%

Wiek

18-24 9 5,9%

25-34 39 25,7%

35-44 22 14,5%

45-54 29 19,1%

55-64 20 13,2%

>65 33 21,7%

Stan cywilny

panna/kawaler 56 36,8%

mężatka/żonaty 66 43,4%

rozwódka/rozwodnik 19 12,5%

wdowa/wdowiec 11 7,2%

Wykształcenie

podstawowe/gimnazjalne 11 7,2%

zawodowe 38 25,0%

średnie 65 42,8%

wyższe 38 25,0%

Miejsce zamieszkania

wieś 50 32,9%

miasto do 10 tys. mieszkańców 11 7,2%

miasto 10-50 tys. mieszkańców 14 9,2%



miasto pow. 200 tys. mieszkańców 15 9,9%

Podregion

Częstochowski 9 5,9%

Bielsko-Bialski 9 5,9%

Centralny Śląski 124 81,6%

Rybnicko-Jastrzębski 10 6,6%



osoby, ale także przekonanie o zewnętrznym oparciu w bliskich i wartościach, z któ-rymi się identyfikują.

Wśród zaangażowanych politycznie z poczuciem mocy jest 44,6%. kobiet oraz 55,4% mężczyzn. W sumie blisko połowa z nich to ludzie młodzi poniżej 34 roku życia. Większość to mężatki i żonaci, bardzo niewielki procent stanowią wdowy i wdowcy oraz rozwódki i rozwodnicy. Najwięcej jest osób z wykształce-niem średnim, ponad jedną trzecią zaangażowanych politycznie z poczuciem mocy stanowią ludzie z wykształceniem wyższym. Największa ilość osób zamieszkuje miasta o wielkości 100-200 tys. mieszkańców, duży jest odsetek osób mieszkają-cych na wsi oraz w najmniejszych miastach. Blisko połowa zamieszkuje podregion Centralny Śląski, stosunkowo dużo mieszka w Rybnicko-Jastrzębskim (Tabela 4).

Wyalienowani politycznie z poczuciem bezsilności

Trzecią grupę osób charakteryzuje wysokie poczucie bezsilności, alienacji politycznej i średnie izolacji. Są to osoby mające słabe poczucie związku podejmo-wanych przez siebie działań z ich efektami, co może przekładać się na brak inicja-tywy. Niskie przekonanie o poczuciu własnej skuteczności wiąże się z pasywizmem i niepewnością zachowania w określonych sytuacjach. U osób tych poczucie braku siły własnej osoby współwystępuje z brakiem poczucia podmiotowości politycznej, niemożności dostrzeżenia indywidualnego wpływu na otoczenie polityczne. Jed-nostki skupione w tej grupie wykazują generalny brak zaufania względem sceny po-litycznej, nie dostrzegają na niej sił i wartości, za którymi warto podążać. Nie wierzą w skuteczność polityki i słuszne intencje polityków. Są zmęczeni i znużeni polską sceną polityczną. Poczucie integracji z innymi ludźmi i wartościami u osób tych po-zostaje na poziomie średnim, zatem jest to obszar, z którego mogą one czerpać swo-istą siłę i podbudowanie w działaniu. Mają pewne poczucie oparcia osób i wartości, w których można odnaleźć oparcie i mobilizację. Wyalienowani politycznie z po-czuciem bezsilności to zatem osoby, które nie mają wewnętrznego poczucia wpływu na otoczenie społeczno-polityczne, ale mają względne przekonanie o zewnętrznym oparciu w znaczących osobach i wartościach.

Wśród wyalienowanych politycznie z poczuciem bezsilności zdecydowaną większość stanowią kobiety – 67,1%., mężczyzn jest 32,9%. Najwięcej jest osób między 25 a 34 rokiem życia, niewielki procent stanowią najmłodsi. Pozostałe gru-py wiekowe są zbliżone wielkością. Mężatki i żonaci stanowią najwyższy odsetek grupy, jednak w porównaniu z innymi typami wśród wyalienowanych politycznie z poczuciem bezsilności dużo jest rozwódek i rozwodników oraz wdów i wdowców. Ponad połowę tej grupy stanowią osoby z wykształceniem średnim. Blisko połowa to mieszkańcy dużych i bardzo dużych miast powyżej 100 i 200 tys. mieszkańców. Zdecydowana większość zamieszkuje podregion Centralny Śląski (Tabela 5).


Tabela 4. Struktura socjodemograficzna zaangażowanych politycznie z poczuciem mocy.Kategoria Ilość Procent

Płeć

Kobiety 82 44,6%


Wiek

18-24 43 23,4%

25-34 36 19,6%

35-44 24 13,0%

45-54 32 17,4%

55-64 19 10,3%

>65 30 16,3%

Stan cywilny





Wykształcenie


zawodowe 23 12,5%

średnie 85 46,2%

wyższe 66 35,9%


wieś 35 19,0%






Podregion







Tabela 5. Struktura socjodemograficzna wyalienowanych politycznie z poczuciem bezsilności.Kategoria Ilość Procent

Płeć

Kobiety 94 67,1%


Wiek

18-24 5 3,6%

25-34 34 24,3%

35-44 28 20,0%

45-54 25 17,9%

55-64 25 17,9%

>65 23 16,4%

Stan cywilny





Wykształcenie


zawodowe 24 17,1%

średnie 82 58,6%

wyższe 23 16,4%


wieś 19 13,6%






Podregion







Wyalienowani politycznie z poczuciem mocy

Czwarta wyróżniona grupa skupia jednostki z niskim poczuciem bezsilności, względnie niskim poczuciem izolacji (dolna granica średniego) oraz wysokim pozio-mem poczucia alienacji politycznej. Są to zatem osoby, które odczuwają silne poczu-cie wpływu na otoczenie społeczne oraz poczucie związku między podejmowanymi działaniami a oczekiwanymi wzmocnieniami. Potrafią skutecznie walczyć o swoje prawa i bronić własnego zdania. Nie cechuje je pasywizm, są aktywne w działaniu. Mają również poczucie zakotwiczenia społecznego – potrafią wskazać osoby, które są dla nich ważne i stanowią oparcie, rozpoznają także wartości, z którymi warto się identyfikować i za którymi warto podążać. Czują się potrzebni i ważni dla innych. Są to jednak osoby, które cechuje słabe poczucie podmiotowości politycznej. Czują się zmęczeni polską sceną polityczną. Mają generalnie niskie zaufanie względem sceny politycznej, nie wierzą w skuteczność działania polityków i w ich działania na rzecz dobra społecznego. Nie rozpoznają w polityce wartości, z którymi warto się identyfikować. Nie czują możności trafnej oceny działań politycznych, ponieważ są zdania, że polityką kierują nielogiczne reguły, a także cwaniactwo i siła przebicia. Wyalienowani politycznie z poczuciem mocy to zatem osoby, które mają poczucie wewnętrznej siły działania, odczuwają oparcie w zewnętrznym systemie wartości i w bliskich ludziach, jednak odczuwają znużenie i brak zainteresowania sceną po-lityczną.

Wśród wyalienowanych politycznie z poczuciem mocy znajduje się 53,9% kobiet oraz 46,1% mężczyzn. Najwięcej jest osób miedzy 45 a 54 rokiem życia, najmniej osób najstarszych. Mężatki i żonaci stanowią największy odsetek grupy, niewiele jest rozwódek i rozwodników. Blisko połowa osób ma wykształcenie śred-nie. W porównaniu z innymi typami w grupie tej najwięcej jest osób z wykształ-ceniem podstawowym lub gimnazjalnym. Najwięcej wyalienowanych politycznie z poczuciem mocy zamieszkuje miasta o wielkości 100-200 tys. mieszkańców, naj-mniej w porównaniu z innymi typami jest mieszkańców największych miast powyżej 200 tys. mieszkańców. Stosunkowo najmniej wśród wszystkich typów zamieszkuje podregion Centralny Śląski, znacząco dużo mieszka w Częstochowskim oraz Biel-sko-Bialskim (Tabela 6).

Umiarkowanie wyalienowani

Piątą grupę osób cechują średnie wyniki wyróżnionych wymiarów poczucia alienacji. Są to zatem jednostki, które odczuwają średnie poczucie wpływu na oto-czenie społeczno-polityczne i oraz wewnętrzną siłę do działania. Mają też względne poczucie, że wokół nich są bliscy ludzie, którzy mogą dawać im oparcie oraz warto-ści, z którymi warto się identyfikować i za którymi należy podążać.


Tabela 6. Struktura socjodemograficzna wyalienowanych politycznie z poczuciem mocy.Kategoria Ilość Procent

Płeć

Kobiety 111 53,9%


Wiek

18-24 30 14,6%

25-34 27 13,1%

35-44 37 18,0%

45-54 52 25,2%

55-64 37 18,0%

>65 23 11,2%

Stan cywilny





Wykształcenie


zawodowe 33 16,1%

średnie 98 47,8%

wyższe 57 27,8%


wieś 35 17,0%






Podregion







Wśród umiarkowanie wyalienowanych znajduje się 53,1% kobiet oraz 46,9% mężczyzn. Najwięcej jest osób między 25 a 34 rokiem życia, jednak niewiele mniej jest osób między 35 a 44 i 45 a 55 rokiem życia. Panny i kawalerowie stanowią naj-większy odsetek tej grupy, nieco mniej jest mężatek i żonatych. W porównaniu z in-nymi typami umiarkowanie wyalienowani najczęściej posiadają średnie wykształ-cenie. Najwięcej osób to mieszkańcy miast o wielkości 100-200 tys. mieszkańców, stosunkowo duży odsetek jest mieszkańców największych miast. Najwięcej osób pochodzi z podregionu Centralny Śląski (Tabela 7).

Poczucie alienacji a aktywność zawodowa mieszkańców KSSE

Jednym z podstawowych celów powołania KSSE było przeciwdziałania zja-wisku wzrostu bezrobocia w regionie, stąd właściwe wydaje się odniesienie wyni-ków do sytuacji społecznej w tym obszarze, przede wszystkim do rynku pracy oraz warunków życia.

W województwie śląskim w ostatnim kwartale 2008 roku odnotowano niż-szą niż krajowa stopę bezrobocia (6,9% wobec 9,5%), niższa była również liczba bezrobotnych przypadająca na jedną ofertę pracy (16 wobec 49). Mimo to woje-wództwo śląskie posiada jedną z największych liczb (tuż po województwie ma-zowieckim) zarejestrowanych bezrobotnych. Najbardziej obciążone bezrobociem są osoby w wieku 25-34 lata (27,9%). W skali roku nastąpił spadek liczby bez-robotnych we wszystkich grupach wiekowych. Większość bezrobotnych zareje-strowanych w urzędach pracy to osoby z niskim poziomem wykształcenia. Ponad połowę bezrobotnych stanowią osoby z wykształceniem gimnazjalnym i niższym oraz zasadniczym zawodowym (57,6%). W 2008 roku zwiększył się udział osób z wykształceniem wyższym wśród zarejestrowanych, jednak nadal nie przekracza on 10% (z 7,4% do 9,9%).

Należy podkreślić, że bezrobotne kobiety są lepiej wykształcone niż bezro-botni mężczyźni. Biorąc pod uwagę czas pozostawania bez pracy największa grupę (30 proc.) stanowią osoby długotrwale pozostające bez pracy (powyżej roku), czę-ściej są to kobiety. Udział bezrobotnych długotrwale poszukujących zatrudnienia wzrasta wraz z wiekiem. Wśród tych osób najwyższy udział odnotowano wśród bez-robotnych w wieku 55 lat i więcej (51,2%), natomiast najniższy wśród jednostek, które nie przekroczyły 24 lat (11,2%).40 Wśród zarejestrowanych bezrobotnych wię-cej jest kobiet, co może uzasadniać ich wyższy poziom bezsilności. Wzmacniać go może fakt, że bezrobotne kobiety są lepiej wykształcone niż mężczyźni, mimo tego częściej stają się ofiarami długotrwałego bezrobocia. W badaniach uczonych z Indii: Lal Bahadur Singh, Arun Kumar Singh oraz Asha Rani dowiedziono, że najbardziej podatną grupą na eksplorowane przez autorów wymiary poczucia alienacji: rozpacz,

40 Urząd Statystyczny w Katowicach, Bezrobocie w województwie śląskim w 2008 roku, Ka-towice, marzec 2009, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/katow/ASSETS_bezrobocie42008.pdf.


Tabela 7. Struktura socjodemograficzna umiarkowanie wyalienowanych.Kategoria Ilość Procent

Płeć

Kobiety 95 53,1%


Wiek

18-24 19 10,6%

25-34 37 20,7%

35-44 33 18,4%

45-54 35 19,6%

55-64 31 17,3%

>65 24 13,4%

Stan cywilny





Wykształcenie


zawodowe 24 13,4%

średnie 108 60,3%

wyższe 37 20,7%


wieś 33 18,4%






Podregion







rozczarowanie, narcyzm, poczucie pustki, dezorganizacji otoczenia okazała się być grupa wykształconych bezrobotnych. Brak pracy najbardziej dotyka osoby młode, w wieku 24-35 lat. Osoby te najczęściej przynależą do typów z poczuciem izolacji oraz bezsilności. Wyższe wykształcenie generalnie ujemnie koreluje z bezrobociem. W przeprowadzonych badaniach największy odsetek osób z wyższym wykształce-niem odnotowano wśród jednostek z poczuciem mocy.

Jak zaznaczono, bezrobocie może być jednym z ważnych czynników deter-minujących poczucie alienacji. Wielokrotnie wyniki badań dowodziły, iż brak pra-cy, w szczególności u osób wykształconych, może implikować wiele symptomów poczucia alienacji. Przez badaczy najczęściej podkreślane są: brak zadowalających kontaktów interpersonalnych,41 spadek motywacji, poczucie rezygnacji, brak wiary we własne możliwości,42 rozczarowanie systemem politycznym,43 niemożność nada-nia swojemu życiu satysfakcjonujących celów,44 niskie poczucie własnej wartości.45

W IV kwartale 2008 roku w województwie śląskim odnotowano jeden z niż-szych w kraju współczynników aktywności zawodowej (52,1%). Był on wyższy dla mężczyzn (59,6 wobec 45,3%) oraz wyższy dla mieszkańców miast niż wsi (53,4 % wobec 47,7%). W ciągu ostatniego roku wzrosła aktywność zawodowa mieszkań-ców województwa śląskiego o 0,8%, przy czym dla kobiet o 1,5%, dla mężczyzn współczynnik ten się nie zmienił. Wzrosła aktywność zawodowa zarówno miesz-kańców miast (o 0,8%), jak i wsi (o 1%). W odniesieniu do grup wiekowych najwyż-szy współczynnik aktywności zawodowej odnotowano wśród osób w wieku pro-dukcyjnym. Najbardziej aktywne zawodowo są osoby z wykształceniem wyższym (82%), policealnym i średnim zawodowym (65,9%), natomiast najmniej – z gimna-zjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym (12,4%).46 Można przypuszczać, że niższy poziom aktywności zawodowej kobiet może w pewnym zakresie wiązać się z ich wyższym poziomem poczucia bezsilności. Podobnie niższy poziom ak-tywności zawodowej mieszkańców wsi współwystępuje z ich wyższym poziomem izolacji. Wyższe wykształcenie, prezentowane w przeważającej mierze przez osoby z poczuciem mocy, implikuje większą aktywność zawodową.

41 T. Atkinson, R. Liem, J. H. Liem, The social costs of unemployment: Implications…op. cit., ss. 317-331; F. Coffield, C. Borrill, S. Marshall, How young people try … op. cit., ss. 332-334; J. K. Liker, G. H. Elder, Economic hard- ship and marital…op. cit., ss. 343-359; J. F. Madonia, The trauma of unemployment … op. cit, ss. 482-488.

42 P. Eisenberg, P. F. Lasarsfeld, The psychological effects… op. cit., ss. 358-390.43 G. Breakwell, Political and attributional responses…op. cit., ss. 265-278; A. W. Clark,

The effects of unemployment…op. cit., ss. 100-108; M. P. Jackson, Youth unemployment…op. cit.44 M. Jahoda, Employment and unemployment…op. cit.; M. Jahoda, Economic recession and

mental…op. cit., ss. 13-23.45 M. Jahoda, P. F. Lasarsfeld, H. Zeisel, Marienthal: the sociography…op. cit.; N. T. Feath-

er, Unemployment… op. cit., ss. 309-323. 46 Urząd Statystyczny w Katowicach, Aktywność ekonomiczna ludności w województwie

śląskim, Katowice, marzec 2009, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/katow/ASSETS_Aktyw-nosc42008.pdf.


W województwie śląskim można zauważyć również jeden z niższych w kraju wskaźników zatrudnienia. Jednocześnie w skali ostatniego roku zwiększyła się po-pulacja pracujących kobiet (o 1,5%) oraz pracujących mieszkańców wsi (o 5,9%). Nadal jednak wskaźnik zatrudnienia jest wyższy dla mężczyzn (56,1 wobec 41,8%) oraz mieszkańców miast (49,7% wobec 44,9%). W odniesieniu do wieku największą grupę pracujących tworzą osoby w wieku 25-34 lata, jednak populacja ta w stosunku do poprzedniego roku zmniejszyła się aż o 11,5%. Najmniej liczną grupę tworzą osoby do 24 roku życia, a ich liczba zmalała w ostatnim roku o 17,6%. Najwięcej osób pracujących posiada wykształcenie policealne i średnie zawodowe (32,4%.) oraz zasadnicze zawodowe (30,1%.). Najmniej - gimnazjalne i niepełne podstawowe (4,4%.).47 Wskaźnik zatrudnienia podobnie jak współczynnik aktywności zawodo-wej jest wyższy dla mężczyzn i dla mieszkańców miast. Najliczniejsi wśród pracu-jących to osoby w wieku 25-34 lata, jednak liczba ta w odniesieniu do poprzedniego roku zdecydowanie zmalała. Może to wiązać się z wyższym w tej grupie poziomem izolacji i bezsilności. Podkreślić należy lepszą sytuację kobiet i mieszkańców wsi w sytuacji zatrudnienia w stosunku do roku poprzedniego.

Na tle innych województw ze względu na warunki życia gospodarstw domo-wych województwo śląskie plasuje się na piątym miejscu, po opolskim, pomorskim, dolnośląskim i mazowieckim. Uwzględniając wskaźniki szczegółowe, wojewódz-two to ma dość dobrą sytuację w obszarze dochodów, natomiast potrzeby w zakresie zasobności materialnej zaspokojone na jednym z najniższych poziomów. Potrzeby żywieniowe mieszkańców zaspokojone są na średnim poziomie, na jednym z naj-wyższych odczuwają zaspokojenie potrzeb w obszarze warunków mieszkaniowych. W województwie śląskim jest bardzo dobra sytuacja w zakresie kształcenia dzieci i jedna z lepszych w zakresie ochrony zdrowia. Jednocześnie, mieszkańcy wykazują jeden z niższych poziomów zaspokojenia potrzeb w zakresie uczestnictwa w kultu-rze i wypoczynku.48 Województwo śląskie ma również jeden z najniższych wskaź-ników wykluczenia społecznego (tuż po wielkopolskim) i najniższy zagrożenia tym wykluczeniem.49 W zakresie wykluczenia strukturalnego i fizycznego wykluczenia prezentuje najniższe wykluczenie w skali kraju, natomiast w normatywnym plasuje się za województwem wielkopolskim.

47 Ibidem.48 J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza Społeczna… op. cit.49 Autorzy Diagnozy społecznej… wyróżnili trzy rodzaje wykluczenia społecznego. Pierw-

szy z czynników to wykluczenie strukturalne – definiowany jest przede wszystkim przez miejsce za-mieszkania (wieś), niskie wykształcenie własne i ojca, dochody na osobę w gospodarstwie domowym poniżej granicy ubóstwa. Drugi czynnik to wykluczenie fizyczne – wyznacza go przede wszystkim podeszły wiek i inwalidztwo, a także w mniejszym stopniu niskie wykształcenie ojca. Trzeci czynnik, określony jako wykluczenie normatywne, związany jest z nadużywaniem alkoholu lub przyjmowa-niem narkotyków, konfliktem z prawem, samotnością i byciem ofiarą dyskryminacji ze względu na narodowość, wygląd, przekonania lub z innych powodów. J. Czapiński, T. Panek (red.), Diagnoza Społeczna… op. cit., s. 316-318.


Wydaje się zatem, że województwo śląskie dobrze rokuje w odniesieniu do sytuacji rynku pracy oraz poczucia jakości życia. Stopa bezrobocia jest dość ni-ska, niskie wskaźniki zatrudnienia i aktywności zawodowej poprawiły się w ostat-nim roku, w szczególności jeśli chodzi o kobiety i mieszkańców wsi. Mieszkańcy z jednej strony, odczuwają w satysfakcjonujący sposób zaspokojenie potrzeb ży-wieniowych, warunków mieszkaniowych, kształcenia dzieci, ochrony zdrowia, z drugiej jednak, mają niskie poczucie zaspokojenia potrzeb w zakresie zasobności materialnej i uczestnictwa w kulturze oraz wypoczynku. Pamiętać należy, że jest to subiektywne postrzeganie własnej sytuacji materialnej, z kolei osoby z poczuciem gorszej sytuacji materialnej słabiej odczuwają potrzebę uczestnictwa w niektórych formach kultury i wypoczynku. Ponadto podkreślić należy, że mieszkańcy woje-wództwa śląskiego prezentują najniższy poziom wykluczenia społecznego. Można mieć nadzieję, że pozytywnie rokujące wskaźniki utrzymają swoje tendencje, co, z pewnością jednak w dłuższej perspektywie czasu, może wpłynąć na wyższe poczu-cie mocy jednostek oraz ich wyższe poczucie integracji.

177

Wstęp

Współczesny świat zmaga się z różnymi problemami ekonomicznymi, któ-rych źródła nie do końca są rozpoznane. Wśród naukowców trwa spór, jak na nie reagować. Czy oddziaływać aktywnie, czy też pozostawić wszystko wolnemu ryn-kowi. Ten od dawna istniejący podział wśród ekonomistów nabiera jednak innego znaczenia, zwłaszcza jeśli uświadomimy sobie, że w globalnej gospodarce pojawiają się mechanizmy i instytucje, na które nie można reagować w taki sposób jak niegdyś. Wydaje się, że zmiany cywilizacyjne spowodowane ogromnymi przekształceniami społecznymi nie pozostają bez wpływu na sposoby skutecznego oddziaływania. In-nymi słowy, nie można stosować takich narzędzi jakie wcześniej były popularne i skuteczne, bowiem zmieniły się okoliczności i warunki otoczenia.

Poszczególne państwa starają się w takich warunkach poszukiwać określo-nych podstaw instytucjonalnych i warunków ekonomiczno-prawnych umożliwia-jących wzrost konkurencyjności ich gospodarek. Dzięki określonym instrumentom gospodarki rynkowej państwo może stymulować pozytywne procesy wzmacniania owej konkurencyjności i jednocześnie ograniczać negatywne skutki. Spośród narzę-dzi decydujących o rozwoju gospodarczym wymienić należy rozwiązania istniejące w specjalnych strefach ekonomicznych (SSE). Strefy takie, a także obszary o po-dobnych cechach, są tworzone w wielu państwach,1 ponieważ inne sposoby pozy-skiwania inwestycji okazały się mało skuteczne. Doświadczenia pokazują, że takie rozwiązania są nadal stosunkowo efektywnym narzędziem przyciągania inwestycji i gdyby były nieskuteczne po prostu by z nich zrezygnowano.

Specjalne strefy ekonomiczne są zatem bardzo ważnym instrumentem wa-runkującym rozwój regionalny w Polsce, w tym odgrywają szczególną rolę na po-graniczach, czyli obszarach, które z uwagi na swoją specyfikę wynikającą z peryfe-ryjnego położenia są szczególnie narażone na różne niepożądane zjawiska.

1 Według szacunków Międzynarodowej Organizacji Pracy już w 1997 roku działało na świe-cie ok. 850 specjalnych stref ekonomicznych, zatrudniających ok. 27 mln pracowników. Gdy zestawi się to z danymi Banku Światowego z 1990 roku (86 stref, ok. 0,5 mln miejsc pracy) to widać dużą dy-namikę wzrostu i zainteresowania tą formą działalności. Zob. D. Sobol, Spółki zarządzające specjal-nymi strefami ekonomicznymi w Polsce, [w:] Zarządzanie w XXI wieku. Kierunki zmian, red. P. Ma-śloch, M. J. Stankiewicz, Toruń 2010, s. 257-258.

Robert Radek

WpłYW SpecJALNYch StreF eKONOMicZNYch NA rOZWóJ pOLSKiegO pOgrANicZA

178 Robert Radek

Proces zmian systemu społeczno-gospodarczego w Polsce w okresie trans-formacji ujawnił wiele barier, których źródłem były patologie poprzedniego syste-mu gospodarczego, w tym – skalę ukrytego bezrobocia. Bardzo dotkliwe stały się w okresie przekształceń złożone kwestie społeczne, na które antidotum stanowiło aktywizowanie życia gospodarczego oraz tworzenie nowych miejsc pracy. Szczegól-nie korzystną rolę w tym procesie zaczęły odgrywać SSE. Ich podstawowym celem miało być uaktywnienie gospodarcze niektórych regionów poprzez restrukturyzację z udziałem instytucji i wsparcia, głównie w postaci ulg czy zwolnień podatkowych. Kluczowe w tym procesie okazało się również zaangażowanie zewnętrznych inwe-storów strategicznych, ich kapitału oraz technologii.2

W polskich warunkach główną przyczyną tworzenia specjalnych stref eko-nomicznych było dążenie do łagodzenia strukturalnego bezrobocia w wybranych regionach kraju poprzez skierowanie tam nowych inwestycji dzięki zastosowaniu pakietu zachęt finansowych3. Dotychczasowe doświadczenia pokazują, że dzięki SSE rozwija się przedsiębiorczość wewnątrz strefy oraz na terenie całych gmin i re-gionów, w których położona jest strefa. Przedsiębiorcy, którzy decydują się lokować swoje inwestycje na terenie tych stref, zyskują różnego rodzaju ulgi i zwolnienia podatkowe, co przyczynia się do wspomnianego rozwoju przedsiębiorczości, a także daje szansę w osiągnięciu celu, jakim jest przewaga konkurencyjna.

Kilkunastoletni okres funkcjonowania SSE w Polsce jest dobrą okazją do pod-sumowań i pytań o ich przyszłość. Czy specjalne strefy rzeczywiście spełniły pokładane w nich nadzieje i dzięki nim wyrównują się warunki i szanse słabych gospodarczo re-gionów. Niewątpliwie można odnotować szczególne korzyści wynikające z SSE w tych regionach i gminach, które borykają się ze szczególnie wysokim bezrobociem. Z drugiej jednak strony trzeba pamiętać, że istnieją czynniki decydujące o właściwym lub nie-właściwym funkcjonowaniu specjalnej strefy ekonomicznej. Najważniejszym z nich jest niewątpliwie wybór lokalizacji. Umieszczenie strefy w słabo rozwiniętym regionie, ze złą infrastrukturą transportową, zwłaszcza drogową i lotniczą jest często źródłem pro-blemów i niepowodzenia przedsięwzięcia. Kolejnym kluczowym czynnikiem warun-kującym sukces jest zapewnienie inwestorom dostępu do odpowiedniej infrastruktury technicznej w samej strefie. Wreszcie niedocenianym, a także istotnym elementem, jest prawidłowe ustalenie powiązań i zależności między zarządzającym strefą a administra-cją rządową, która przez cały czas powinna wspierać i koordynować rozwój strefy.4

2 W. Lizińska, R. Kisiel, Specjalne strefy ekonomiczne jako instrument polityki regionalnej na przykładzie Warmińsko-Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, Olsztyn 2008, s. 7.

3 A. Bazydło, M. Smętkowski, Specjalne Strefy Ekonomiczne – światowe zróżnicowanie in-strumentu, [w:] Polskie specjalne strefy ekonomiczne: zamierzenia i efekty, red. E. Kryńska, War-szawa 2000, s. 17-54; M. Ofiarska, Specjalne strefy ekonomiczne w Polsce. Zagadnienia publicz-noprawne, Szczecin 2000, passim; P. Siudak, Wpływ pierwotnych procedur tworzenia specjalnych stref ekonomicznych w Polsce na efekty funkcjonowania tych stref, [w:] Zarządzanie finansami firm – teoria i praktyka, Wrocław 2007, s. 376-386.

4 W. Lizińska, R. Kisiel, Specjalne strefy..., s. 8.

179Wpływ specjalnych stref ekonomicznych na rozwój polskiego pogranicza

Ostatnie rozszerzenia Unii Europejskiej w 2004 i 2007 roku stworzyły dodat-kowy impuls do wykorzystywania specjalnych stref ekonomicznych jako narzędzi do przyciągania inwestorów zagranicznych, którzy w nowych państwach członkow-skich zaczęli upatrywać swoich szans rozwojowych. Nie bez powodu wskazuje się w literaturze na dwa zjawiska postępującego procesu integracji gospodarczej sprzy-jające SSE, a mianowicie: efekt kreacji i przesunięcia inwestycji zagranicznych. Oba procesy występują właśnie w Polsce, a istniejące specjalne strefy ekonomiczne nadal skłaniają poprzez zwolnienia podatkowe i inne udogodnienia do inwestowania na tych terenach. Dowodem na to są liczne wnioski władz lokalnych o obejmowanie strefami nowych obszarów5. Warto podkreślić, że inwestowanie w polskie SSE bardzo korzyst-nie oddziałuje na tereny nimi objęte, powodując przede wszystkim wzrost liczby no-wych miejsc pracy, ale także nie pozostaje bez wpływu na całą gospodarkę państwa, która staje się całościowo bardziej konkurencyjna. SSE niezwykle korzystnie oddzia-łują na polską gospodarkę, która przechodząc etapy modernizacji i restrukturyzacji potrzebuje znacznie większego zasilania kapitałowego niż w normalnych warunkach. W tej sytuacji bezpośrednie inwestycje w specjalnych strefach stają się jednym z klu-czowych czynników wspomagających rozwój gospodarczy kraju.6

Pomimo wielu pozytywów specjalne strefy ekonomiczne mają jednak swoje problemy, wśród których wymienia się m.in. brak środków umożliwiających roz-budowę nowoczesnej infrastruktury, brak jednego wspólnego elementu promocji, nieumiejętność współpracy ze sobą, a nawet zbyt dużą liczbę samych stref, których funkcjonowanie nie zawsze wiąże się z lokalnymi i regionalnymi potrzebami.7

Powstanie i rozwój specjalnych stref ekonomicznych na polskich po-graniczach

Wśród nowoczesnych obszarów uprzywilejowanych takich jak strefy wolne-go handlu, strefy handlu zagranicznego, czy wolne strefy przetwórcze i eksportowe, specjalne strefy ekonomiczne są najczęściej stosowanymi narzędziami aktywizacji obszarów nimi objętych. Najogólniej strefy uprzywilejowania ekonomicznego dzie-limy z uwagi na cel i specjalizację gospodarczą na trzy typy: handlowe, produkcyjne i usługowe. Polskie specjalne strefy ekonomiczne należą do tzw. stref produkcyj-nych i powstają ze względu na chęć:

pobudzania rozwoju określonych dziedzin wytwórczości,•

5 Starania o stworzenie specjalnych stref aktywizacji gospodarczej podejmuje prawie 60% polskich samorządów gminnych. Zob. S. Ciok, S. Dołzbłasz, M. Leśniak, A. Raczyk, Polska-Niemcy. Współpraca i konkurencja na pograniczu, Wrocław 2008, s. 135.

6 W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce 1990-2003, [w:] Bezpo-średnie inwestycje zagraniczne w podnoszeniu konkurencyjności polskiej gospodarki, red. W. Kara-szewski, Toruń 2005, s. 13-26.


180 Robert Radek

aktywizacji działalności gospodarczej słabiej rozwiniętych regionów,• tworzenia nowych miejsc pracy,• wzrostu dochodów z tytułu lokalnych podatków i opłat,• wzrostu eksportu,• poprawy stanu infrastruktury,• dostępu do nowoczesnych technologii produkcji oraz jakości wytwarza-• nych produktów czy usług,podnoszenia poziomu kwalifikacji ludności lokalnej celem ulokowania • jej na powstającym w obrębie stref rynku pracy oraz rozpowszechniania nowej kultury pracy,zagospodarowania, modernizacji i podniesienia efektywności wykorzy-• stania posiadanego majątku produkcyjnego,zagospodarowania niewykorzystanych zasobów naturalnych z zachowa-• niem zasad równowagi ekologicznej,zwiększenia konkurencyjności gospodarki wobec rynku międzynarodo-• wego.8

Według innych typologii można wyróżniać sześć rodzajów stref. Są to po pierwsze, bezcłowe/bezpodatkowe porty, składy i tereny przyportowe, na te-renie których zwalnia się z ceł opłat, podatków importowych i pośrednich wszyst-kie towary wwożone i wywożone. Po drugie, istnieją bezcłowe/bezpodatkowe strefy handlowe, tzw. sklepy wolnocłowe, na terenie których z cła, opłat i podatków po-średnich zwalniane są towary wywożone za granicę. Po trzecie, działają również wolne strefy bankowe, charakteryzujące się tym, iż podmioty gospodarcze zwol-nione są z kontroli dewizowej, konieczności utrzymywania określonej wielkości re-zerw, a także mają swobodę w kwestii ustalania stopy procentowej i kursów walut. Po czwarte, spotkać można wolne strefy ubezpieczeniowe, w stosunku do których nie obowiązują krajowe przepisy ubezpieczeniowe. Po piąte, funkcjonują także bez-cłowe, proeksportowe strefy produkcyjne, w których stosowany jest szereg zwolnień dla firm produkujących na eksport, jak na przykład zwolnienie z ceł, podatków bez-pośrednich i pośrednich oraz uproszczenie procedur formalnoprawnych dla inwe-storów zagranicznych. Wreszcie ostatnim typem są omawiane specjalne strefy eko-nomiczne, w odniesieniu do których stosowane są zwolnienia z ceł, ulgi podatkowe, niskie czynsze dzierżawne oraz udogodnienia dla zagranicznych inwestorów9.

W ostatnim czasie w związku ze wzrostem roli informacji i wiedzy we współ-czesnej gospodarce światowej wyodrębnił się jeszcze jeden rodzaj strefy uprzywile-

8 J. Brudlak, Specjalne strefy ekonomiczne jako element społecznej gospodarki rynkowej w Polsce, [w:] Społeczna gospodarka rynkowa. Idee i możliwości praktycznego wykorzystania w Pol-sce, red. E. Mączyńska, P. Pysz, Warszawa 2003, s. 220; B. Filipiak, M. Kogut, A. Szewczuk, M. Zio-ło, Rozwój lokalny i regionalny: uwarunkowania finansowe, procedury, Szczecin 2005, passim.

9 A. Durski, Strefy uprzywilejowane w gospodarce światowej, „Sprawy Międzynarodowe” 1988, nr 10, s. 93-104.


jowanej, a mianowicie parki technologiczne, nazywane też parkami nauki lub techno-parkami. Na ich terenie inwestują firmy wykorzystujące zaawansowane technologie oraz współpracujące z laboratoriami badawczymi i instytucjami naukowymi. Silną zachętę do działania w tego typu parkach dla przedsiębiorców stanowią zwolnie-nia podatkowe, możliwość korzystania w nowoczesnej infrastruktury przemysłowej i naukowo-badawczej oraz ułatwiony dostęp do grantów i dotacji rządowych.10

W ujęciu prawnym SSE są takimi enklawami, na których terenie mają za-stosowanie szczególne przepisy regulujące działalność gospodarczą. Specyfika tych regulacji sprowadza się do tego, iż działające na jej obszarze firmy mają stworzone atrakcyjniejsze warunki do rozwoju niż panujące na zewnątrz strefy.11 Wśród szcze-gólnych udogodnień należy wymienić m.in.: preferencje podatkowe, wolny przepływ kapitałowy, preferencje kredytowe, subsydiowanie, uproszczone procedury admini-stracyjne. Ze względu na oddziaływanie polskich stref, są one elementem poprawy konkurencyjności gospodarki lokalnej i regionalnej, a nawet krajowej. Posiadanie na terenie gminy obszarów objętych zwolnieniami jest jednym z kilku najistotniej-szych dostępnych władzom lokalnym sposobów zwiększania atrakcyjności, a więc i szans na pozyskanie inwestora. Co więcej ustanowienie preferencyjnej polityki podatkowej na stosunkowo długi czas na takim terytorium państwa jest skutecznym i co najważniejsze, praktycznie bezkosztowym dla państwa w pierwszym okresie sposobem pozyskania zewnętrznego kapitału aktywnego.

Specjalne strefy produkcyjne w Polsce przybierają postać stref/parków prze-mysłowych o zróżnicowanej, a nawet chaotycznej strukturze wytwarzania. Nie mają one charakteru wyspecjalizowanych stref przemysłowych, a zarządy SSE wydając zgody na podjęcie produkcji w strefie, często kierują się wyłącznie tym, czy nowy inwestor w ogóle się pojawi, jak wiele środków zainwestuje i jak to przełoży się na liczbę nowozatrudnionych.12

Specjalne strefy ekonomiczne (SSE) zostały utworzone na podstawie usta-wy z dnia 20 października 1994 roku o specjalnych strefach ekonomicznych (Dz.U. z 2007 roku Nr 42, poz. 274 i z 2008 roku Nr 118, poz. 746). Polski rząd w oparciu o analizę dotychczasowych efektów działalności specjalnych stref ekonomicznych uznał, iż strefy ekonomiczne są nadal atrakcyjnym instrumentem zachęt do inwesto-wania w Polsce, w związku z czym przedłożył do Sejmu projekt nowelizacji usta-wy o specjalnych strefach ekonomicznych, który został uchwalony w dniu 30 maja

10 A. Bazydło, M. Smętkowski, Specjalne Strefy Ekonomiczne..., s. 17-54.11 S. Korenik, Uwarunkowania ekonomiczne tworzenia specjalnych stref ekonomicznych,

[w:] Gospodarka lokalna w teorii i praktyce, red. M. Obrębalski, Wrocław 1998, s. 135-141; A. Am-broziak, Funkcjonowanie specjalnych stref ekonomicznych w Polsce w obliczu zmian warunków udzielania pomocy regionalnej, [w:] Gospodarka Polski w Unii Europejskiej w latach 2004-2006. Wybrane zagadnienia, red. H. Bąk, G. Wojtkowska-Łodej, Warszawa 2007, s. 209-236; W. Jarczew-ski, Specjalne Strefy Ekonomiczne jako czynnik przyciągania inwestycji, [w:] Klimat inwestycyjny w województwie małopolskim, red. B. Domański, W. Jarczewski, Kraków 2006, s. 51-54.

12 J. Brudlak, Specjalne strefy ekonomiczne..., s. 221.

182 Robert Radek

2008 roku (Dz. U. Nr 118, poz. 746). Jedną z podstawowych zmian wprowadzonych przedmiotową nowelizacją ustawy było zwiększenie limitu sumarycznego obsza-ru stref w Polsce z 12 tys. ha do 20 tys. ha. W związku z nowymi uregulowaniami w zakresie specjalnych stref ekonomicznych oraz wydłużeniem okresu funkcjonowa-nia wszystkich stref ekonomicznych w Polsce do dnia 31 grudnia 2020 roku uznano, iż właściwe jest opracowanie Koncepcji rozwoju specjalnych stref ekonomicznych. Dokument ten opracowano w styczniu 2009 roku.13 Dążąc do optymalizacji efektów tworzenia nowych obszarów stref w niniejszym dokumencie położono nacisk na zdefi-niowanie inwestycji pożądanych dla gospodarki kraju. Za inwestycje kwalifikujące się do wsparcia instrumentem specjalnych stref ekonomicznych uznaje się inwestycje:

innowacyjne (tzn. takie, które potwierdzone zostaną opiniami co najmniej a) jednej jednostki naukowej z Polski lub innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, merytorycznie powiązanej z danym sektorem);realizowane w sektorach priorytetowych (są to inwestycje realizowane b) na terenie specjalnych stref ekonomicznych w następujących sektorach: motoryzacyjnym; lotniczym; elektronicznym; maszynowym; biotechno-logii; chemii małotonażowej; w działalność badawczo-rozwojową; no-woczesnych usług oraz przemysł produkujący urządzenia służące do pro-dukcji paliw i energii ze źródeł odnawialnych),wspierające rozwój klastrów, parków przemysłowych i technologicznych,c) zwiększające stopień uprzemysłowienia regionów słabo uprzemysło-d) wionych,tworzące określoną liczbę nowych miejsc pracy lub o określonych mini-e) malnych kosztach kwalifikowanych inwestycji – w zależności od stopy bezrobocia w powiecie.

Powstające w pierwszym okresie strefy, takie jak mielecka, katowicka, le-gnicka, łódzka czy wałbrzyska koncentrowały się głównie na celach ogólnogospo-darczych i starały się bezpośrednio aktywizować społecznie i ekonomicznie właśnie te regiony, które w swojej istocie najbardziej zagrożone były recesją, bądź też zdo-minowane były przez sektory przemysłu, które wymagały głębokiej restrukturyza-cji. W drugim etapie, gdy postanowiono do istniejących 6 stref dołączyć 8 nowych, okazało się, że głównym motywem było dążenie do redukcji lokalnego bezrobocia strukturalnego. Taki drastyczny wzrost liczby stref w ocenie Najwyższej Izby Kon-troli nie do końca był racjonalny, a co więcej spowodował, że pojawiła się niezbyt korzystna konkurencja między nimi14.

W Polsce funkcjonuje obecnie 14 specjalnych stref ekonomicznych, tj. stre-fy: kamiennogórska, katowicka, kostrzyńsko-słubicka, krakowska, legnicka, łódzka,

13 Koncepcja rozwoju specjalnych stref ekonomicznych, Ministerstwo Gospodarki, Warsza-wa 2009, s. 3.

14 Zob. materiały dostępne na stronie: http://bip.nik.gov.pl/pl/bip/wyniki_kontroli_wstep/in-form1999/1999182 [10.07.2010] P. Siudak, Wpływ pierwotnych procedur..., s. 376-386.


mielecka, pomorska, słupska, starachowicka, suwalska, tarnobrzeska, wałbrzyska oraz warmińsko-mazurska. Spośród wymienionych w zasadzie większość jest zlo-kalizowana na terenach polskiego pogranicza,15 co ma swoje głębokie uzasadnienie w specyfice obszarów położonych przy granicy państwa. Określa się te obszary jako peryferyjne i narażone przez to na liczne trudności. W związku z tym lokalizowanie na ich obszarze SSE jest jak najbardziej właściwe.

Specjalne Strefy Ekonomiczne zazwyczaj są ustanawiane w celu przyspie-szania rozwoju gospodarczego na danym fragmencie terytorium kraju. W związku z tym ich sytuowanie na obszarach pogranicza ma swoje głębokie uzasadnienie me-rytoryczne. Rada Ministrów, na wniosek ministra właściwego do spraw gospodarki przedstawia wniosek, po uzyskaniu opinii zarządu województwa oraz zgody rady gminy (rad gmin) właściwej (właściwych) ze względu na położenie strefy. Do skła-danego wniosku minister dołącza również założenia planu rozwoju strefy, obejmują-ce w szczególności analizę przewidywanych skutków społecznych i ekonomicznych ustanowienia strefy. Dodatkowo Rada Ministrów uwzględniając takie dane, jak po-ziom bezrobocia w regionie, poziom PKB na jednego mieszkańca na danymobsza-rze, czy inne problemy społeczne, określa dopuszczalną wielkość pomocy publicz-nej w poszczególnych tworzonych strefach.

SSE może być ustanowiona wyłącznie na gruntach stanowiących własność Skarbu Państwa albo gminy (gmin), związku komunalnego lub będących w użyt-kowaniu wieczystym zarządzającego. Może również być ustanowiona, jeżeli na-bycie przez zarządzającego prawa do gruntów wynika z umowy zobowiązującej, która przewiduje ustanowienie strefy jako jedyny warunek nabycia. Poza tym, gdy-by zaistniały ważne względy gospodarcze część strefy może obejmować grunty sta-nowiące własność: Skarbu Państwa, których użytkownikiem wieczystym jest osoba inna niż zarządzający – za zgodą użytkownika wieczystego, osób innych niż Skarb Państwa, gmina (związek komunalny) i zarządzający – za zgodą właściciela. Istnieje jeszcze jedna możliwość utworzenia strefy na gruntach prywatnych z tym, że wiąże się to z koniecznością utworzenia dużej liczby miejsc pracy lub poniesienia znacz-nych nakładów inwestycyjnych.16

Sporym udogodnieniem organizacyjnym stało się również wprowadzenie możliwości nieodpłatnego przekazywania spółkom zarządzającym strefami mienia z Zasobu Agencji Nieruchomości Rolnych i Agencji Mienia Wojskowego, co pozwo-liło na skrócenie procedury negocjowania projektów dużych koncernów dzięki za-stosowaniu trybu bezprzetargowego. Dotyczyło to głównie gruntów znajdujących się

15 Łódzkiej i Starachowickiej SSE z pewnością nie można zakwalifikować do stref znajdu-jących się na pograniczach, a w przypadku Krakowskiej, Tarnobrzeskiej, Katowickiej SSE pojawiają się wątpliwości, gdyż większa część obszaru wymienionych stref zlokalizowana jest poza klasycz-nym terenem pogranicza. Zob. mapę lokalizacji stref – Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2009, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2010, s. 32.


184 Robert Radek

Tabela 1. Wielkość i lokalizacja specjalnych stref ekonomicznych w Polsce |(pogrubioną czcionką wyróżniono obszary włączone do strefy w 2009 roku)

Lp. Strefa – województwo

Obszar strefy w (ha)Lokalizacja strefy – stan na dzień 31.12.2009

31.12.2008 31.12.2009

1.Kamiennogórskadolnośląskie,wielkopolskie

338,70 368,78

miasta: Jawor, Jelenia Góra, Kamienna Góra, Kowary,Lubań, Ostrów Wielkopolski, Piechowicegminy: Dobroszyce, Gryfów Śląski, Janowice Wielkie,Kamienna Góra, Lubawka, Nowogrodziec, Odolanów,Prusice, Żmigród

2.Katowickaśląskie, małopolskie,opolskie

1 544,18 1 544,18

miasta: Bielsko-Biała, Bieruń, Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jastrzębie-Zdrój, Katowice, Kietrz, Knurów, Lubliniec, Rybnik, Siemianowice Śląskie, Sławków, Sosnowiec, Strzelce Opolskie, Tychy, Zabrze, Zawiercie, Żorygminy: Czechowice-Dziedzice, Czerwionka-Leszczyny,Godów, Koniecpol, Myślenice, Pawłowice, Siewierz, Ujazd

3.

Kostrzyńsko-Słubickalubuskie,zachodniopomorskie,wielkopolskie

1 186,38 1 258,33

miasta: Gorzów Wielkopolski, Gubin, Kostrzyn nadOdrą, Nowa Sól, Poznań, Zielona Góragminy: Barlinek, Buk, Bytom Odrzański, Chodzież, Czerwieńsk, Goleniów, Gryfino, Gubin, Karlino, Lubsko, Międzyrzecz, Nowy Tomyśl, Police, Przemęt, Rzepin, Skwierzyna, Słubice, Strzelce Krajeńskie, Sulęcin, Swarzędz, Zielona Góra

4.Krakowskamałopolskie,podkarpackie

416,67 528,83

miasta: Bochnia, Gorlice, Kraków, Krosno, Limanowa, Nowy Sącz, Oświęcim, Tarnówgminy: Andrychów, Bochnia, Dobczyce, Gdów, KsiążWielki, Niepołomice, Słomniki, Wolbrom, Zabierzów, Zator

5. Legnickadolnośląskie 457,49 457,49

miasta: Chojnów, Głogów, Legnica, Lubin, Złotoryjagminy: Gromadka, Legnickie Pole, Polkowice, Prochowice, Przemków, Środa Śląska




31.12.2008 31.12.2009

6.

Łódzkałódzkie,wielkopolskie,mazowieckie

908,20 1 162,30

miasta: Bełchatów, Koło, Konstantynów Łódzki, Kutno, Łęczyca, Łowicz, Łódź, Ozorków, Piotrków Trybunalski, Raciąż, Radomsko, Rawa Mazowiecka, Sieradz, Skierniewice, Tomaszów Mazowiecki, Turek, Warszawa, Zduńska Wola, Zgierz, Żyrardówgminy: Aleksandrów Łódzki, Brójce, Grodzisk Mazowiecki, Kleszczów, Koluszki, Ksawerów, Nowe Skalmierzyce, Opatówek, Ostrzeszów, Paradyż, Przykona, Sławno, Słupca, Stryków, Tomaszów Mazowiecki, Ujazd, Widawa, Wieluń, Wola Krzysztoporska, Wolbórz, Wróblew, Zduńska Wola,Żabia Wola, Żychlin

7.

Mieleckapodkarpackie,małopolskie,lubelskie

925,67 998,53

miasta: Dębica, Gorlice, Jarosław, Leżajsk, Lubaczów, Lublin, Mielec, Radzyń Podlaski,

Sanok, Zamośćgminy: Dębica, Głogów Małopolski, Jarosław,

Kolbuszowa, Laszki, Leżajsk, Ostrów, Ropczyce, Trzebownisko, Zagórz

8.

Pomorskapomorskie,kujawskopomorskie,zachodniopomorskie

1 161,87 1 220,11

miasta: Bydgoszcz, Gdańsk, Grudziądz, Kwidzyn, Malbork, Rypin, Stargard Szczeciński, Starogard Gdański, Tczewgminy: Barcin, Chojnice, Człuchów, Gniewino, Kowalewo Pomorskie, Krokowa, Łysomice, Sztum, Świecie, Tczew

9.

Słupskapomorskie,zachodniopomorskie,wielkopolskie

401,09 401,09 miasta: Koszalin, Słupsk, Szczecinek, Wałczgminy: Debrzno, Rogoźno, Słupsk, Żukowo

10.

Starachowickaświętokrzyskie,mazowieckie, opolskie, łódzkie, lubelskie

580,76 580,45

miasta: Ostrowiec Świętokrzyski, Puławy, Skarżysko-Kamienna, Starachowicegminy: Iłża, Końskie, Mniszków, Morawica, Sędziszów, Suchedniów, Stąporków, Szydłowiec, Tułowice

11.

Suwalskapodlaskie,warmińskomazurskie,mazowieckie

342,77 342,77 miasta: Białystok, Ełk, Grajewo, Suwałkigminy: Gołdap, Małkinia Górna, Suwałki

186 Robert Radek



31.12.2008 31.12.2009

12.

Tarnobrzeskapodkarpackie,mazowieckie,świętokrzyskie,lubelskie,dolnośląskie

1 336,44 1 336,44

miasta: Jasło, Pionki, Przemyśl, Przeworsk, Radom,Siedlce, Stalowa Wola, Tarnobrzeg, Tomaszów Lubelskigminy: Gorzyce, Janów Lubelski, Jasło, Jedlicze,Kobierzyce, Łuków, Nisko, Nowa Dęba, Ożarów Mazowiecki, Pilawa, Połaniec, Poniatowa, Rymanów, Staszów, Tomaszów Lubelski, Tuczępy, Wyszków

13.

Wałbrzyskadolnośląskie,opolskie,wielkopolskie,lubuskie

1 544,68 1 651,52

miasta: Bolesławiec, Dzierżoniów, Kalisz, Kłodzko, Kudowa-Zdrój, Leszno, Nowa Ruda, Oleśnica, Oława, Opole, Świdnica, Świebodzice, Wałbrzych, Wrocławgminy: Brzeg Dolny, Bystrzyca Kłodzka, Długołęka, Góra, Jarocin, Jelcz-Laskowice, Kluczbork, Kłodzko, Kobierzyce, Kościan, Krotoszyn, Namysłów, Nowa Ruda, Nysa, Oława, Praszka, Prudnik, Skarbimierz, Strzegom, Strzelin, Syców, Szprotawa, Śrem, Świdnica, Święta Katarzyna, Twardogóra, Wiązów, Wołów, Września, Ząbkowice Śląskie, Żarów

14.

Warmińsko-Mazurskawarmińskomazurskie,mazowieckie

700,21 782,05

miasta: Bartoszyce, Ciechanów, Elbląg, Iława, LidzbarkWarmiński, Mława, Mrągowo, Nowe Miasto Lubawskie, Olsztyn, Ostrołęka, Ostróda,gminy: Bartoszyce, Ciechanów, Dobre Miasto, Iłowo-Osada, Morąg, Nidzica, Olecko, Olsztynek, Orzysz, Pasłęk, Piecki, Szczytno, Wielbark

Razem 11 845,11 12 632,87

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2009, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2010, s. 7-8

w posiadaniu Agencji Nieruchomości Rolnych, która dysponuje terenami o charak-terze greenfield o odpowiednio dużym areale. Właśnie spora część gruntów SSE zo-stała pozyskana z mienia agencji, a szczególnie z tych udogodnień skorzystały strefy pomorska i warmińsko-mazurska.17

17 Ibidem, s. 16.


Organem administracji rządowej uprawnionym do tworzenia SSE jest Rada Ministrów, która na sformułowany po konsultacjach z władzami samorządowymi wniosek Ministra Gospodarki wydaje rozporządzenie, w którym z kolei określa: nazwę, teren i granice strefy, zakres przedmiotowy działalności gospodarczej, za-rządzającego strefą, okres na jaki się ją ustanawia, wysokość i warunki udzielania pomocy publicznej przedsiębiorcom prowadzącym działalność gospodarczą na pod-stawie zezwolenia, szczegółowe warunki uznawania wydatków za wydatki ponie-sione na inwestycje na terenie strefy, a także minimalną ich wysokość, sposób dys-kontowania kosztów inwestycji i wielkość pomocy publicznej na dzień uzyskania zezwolenia.18

Dodatkowo do funkcjonowania strefy potrzebne są następujące akty wyko-nawcze i regulaminy:19

regulamin strefy opracowany przez zarządzającego, a zatwierdzony przez • Ministra Gospodarki;zarządzenie Ministra Gospodarki w sprawie sposobu przeprowadzania • zasad i warunków przetargów lub rokowań oraz kryteriów oceny zamie-rzeń, co do przedsięwzięć gospodarczych, które mają być podjęte na te-renie strefy;zarządzenie Ministra Gospodarki w sprawie powierzenia zarządzającemu • udzielania zezwoleń na prowadzenie działalności gospodarczej na terenie strefy (fakultatywnie);rozporządzenie Ministra Gospodarki w sprawie ustanowienia planu roz-• woju strefy.

Po ustanowieniu SSE bezpośrednia realizacja zadań, dla których je utwo-rzono, zostaje powierzona powołanemu specjalnie w tym celu podmiotowi zarzą-dzającemu strefą. Osobę/podmiot zarządzający wskazuje w przedmiotowym rozpo-rządzeniu Rada Ministrów, przy czym zarządzającym może być wyłącznie spółka kapitałowa, w której większość głosów na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy bądź zgromadzeniu wspólników dysponuje Skarb Państwa lub samorząd województwa, na terenie którego powołana jest strefa. Obecnie w Polsce istnieje dziesięć spółek akcyjnych oraz trzy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością pełniące funkcje za-rządzającymi strefami, zaś podmiotem sprawującym nadzór właścicielski nad nimi jest Minister Gospodarki.20

Do zadań zarządzającego należy prowadzenie strefy zgodnie z planem jej rozwoju, regulaminem strefy, przepisami prawa oraz realizacja działań zmierzają-cych do rozwoju działalności gospodarczej na terenie strefy. Oprócz tego, zarządza-jący powinien umożliwić przedsiębiorcom używanie i korzystanie ze składników

18 Zob. Ustawa o specjalnych strefach ekonomicznych, Dz.U. 1994, nr 123, poz. 600 z późn. zm.19 A. Bazydło, M. Smętkowski, Specjalne Strefy Ekonomiczne..., s. 17-54.20 Zob. art. 6 i 7 Ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych, Dz.U. 1994, nr 123, poz. 600

z późn. zm., zob. szerzej D. Sobol, Spółki zarządzające specjalnymi strefami..., s. 258-260.

188 Robert Radek

mienia położonych na obszarze strefy, gospodarowania urządzeniami infrastruktury gospodarczej i technicznej, umożliwić świadczenie usług przedsiębiorcom działają-cym na terenie strefy przez osoby trzecie oraz prowadzić działania promujące po-dejmowanie działalności gospodarczej w strefie. Ponadto, zarządzający uprawniony jest do zbywania praw własności nieruchomości i użytkowania wieczystego gruntów położnych na terenie strefy, a także prawa ich pierwokupu.21

Wszystkie podmioty gospodarcze, które chcą skorzystać z udogodnień i po-mocy w ramach strefy muszą uzyskać zezwolenie na prowadzenie działalności gospodarczej na jej terenie. Zezwolenie takie jest wydawane w drodze przetargu, ewentualnie rokowań,22 jeśli aplikujący podmiot wpisuje się ze swoją działalnością w realizację celów strefy, określoną m.in. w planie jej rozwoju, jak również są speł-nione warunki do prowadzenia tego typu działalności. W dotychczasowej prakty-ce zdażały się odmowy udzielania zezwolenia, których powodem najczęściej było zagrożenie konkurencyjne, jakie dana inwestycja stanowiłaby dla przedsiębiorstw działających poza strefą.23

Istnieje jeszcze kilka innych uwarunkowań i ograniczeń w ramach podej-mowania działalności gospodarczej, związanych na przykład ze szczegółowymi za-sadami dotyczącymi przedmiotu działalności, ale nie są one kluczowe jeśli chodzi o prowadzoną analizę24.

Efekty funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych na terenach polskiego pogranicza

Jeśli przyjmie się, że główną ideą tworzenia specjalnych stref ekonomicznych w Polsce było łagodzenie strukturalnego bezrobocia w wybranych regionach, to faktycz-nie lokowanie tychże stref na terenach polskiego pogranicza, nie tylko było uzasadnione, ale również pożyteczne. Ożywienie gospodarcze obszarów przygranicznych i odwróce-nie niekorzystnych dotąd tendencji rozwojowych, związanych z tzw. peryferyjnością obszarów granicznych, było i jest zadaniem kluczowym, bowiem przekłada się na po-ziom życia mieszkańców nie tylko tych terenów. Same struktury istniejące na pograni-czach, czy to specjalne towarzystwa wspierania rozwoju gospodarczego, jak na przy-kład Polsko-Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki,25 czy też funkcjonujące

21 Zob. Ustawa o specjalnych strefach ekonomicznych, Dz.U. 1994, nr 123, poz. 600 z późn. zm.22 Minister Gospodarki albo podmioty przez niego uprawnione, określają w drodze rozpo-

rządzenia, sposób przeprowadzenia, zasady i warunki przetargu lub rokowań, a także kryteria oceny zamierzeń w odniesieniu do przedsięwzięć dla każdej strefy. Oprócz tego, minister odpowiada rów-nież za kontrolę działalności gospodarczej podmiotów, którym udzielono zezwoleń do prowadzenia działalności gospodarczej. Zob. Ustawa o specjalnych…

23 A. Bazydło, M. Smętkowski, Specjalne Strefy Ekonomiczne…, s. s. 17-54.24 Zob. szerzej W. Lizińska, R. Kisiel, Specjalne strefy..., s. 20-21.25 Zob. K. Jóskowiak, Samorząd terytorialny w procesie integracji europejskiej. Polskie do-

świadczenia i wnioski na przyszłość, Katowice 2008, s. 150-151; E.Hubska-Bogdanowicz, Polsko-


euroregiony wspierane przez programy Unii Europejskiej, nie są jedynymi czynnikami rozwoju gospodarczego obszarów przygranicznych. Zgodnie z polityka gospodarczą UE to na państwach ciąży obowiązek tworzenia ram i warunków działalności gospodar-czej oraz budowy infrastruktury, zaś zadaniem aktywnie działających przedsiębiorstw jest rozwój gospodarki. Władze lokalne nie posiadają niestety wystarczająco silnych in-strumentów wpływania na przebieg zjawisk gospodarczych na podległym im obszarze, a ich działania w zasadzie mają jedynie charakter pośredni i organizacyjny.26

Na terenach pogranicza powinno się w takiej sytuacji: po pierwsze – stwarzać korzystne warunki do działalności gospodarczej, po drugie – stymulować ogólny rozwój gospodarczy i powodować przez to wyprowadzanie obszarów granicznych ze stagnacji, po trzecie – ułatwiać różnym podmiotom gospodarczym, a zwłaszcza małym i średnim zakładom produkcyjnym, kooperacyjne powiązania z komplemen-tarnymi strukturami gospodarczymi po drugiej stronie granicy, co w konsekwencji może doprowadzić do tego, że odizolowane dotąd przestrzenie ekonomiczne zaczy-nają się konsolidować w ramach regionów transgranicznych, przynosząc efekt sy-nergii w mikroskali, po czwarte – rozwiązywać problemy strukturalne pograniczne-go rynku pracy, m.in. poprzez budowę sieci połączeń na tym rynku.27

Wszystkim tym opisanym działaniom sprzyjają właśnie specjalne strefy eko-nomiczne, które swoim obszarem obejmują również niektóre gminy pogranicza. Dane uzyskiwane w poszczególnych SSE wskazują, że faktycznie w wyniku utworzenia stref powstawały nowe miejsca pracy, które nie zostałyby wygenerowane, gdyby nie stwo-rzono preferencyjnych warunków dla inwestorów. Tworząc SSE nie zakładano, że ich obszar ma być zwarty, co było jak najbardziej logiczne, bowiem inwestorzy dzięki temu mieli możliwość elastycznego i dogodnego dla siebie lokowania inwestycji, przy jed-noczesnym dostosowaniu się do lokalnych potrzeb w ramach strefy. Jak pokazują ze-brane dane, powierzchnia SSE w całej Polsce, czyli także na terenach pogranicza, stale się zwiększa28 i jest znacznie rozproszona. Na dzień 31 grudnia 2009 roku specjalne strefy ekonomiczne obejmowały tereny zlokalizowane w 129 miastach i 174 gminach o łącznej powierzchni 12 632,87 ha. Z ogólnej powierzchni stref 24,4% stanowią grun-ty, które w momencie włączenia do stref były własnością lub w użytkowaniu wie-czystym podmiotów innych niż Skarb Państwa, jednostki samorządu terytorialnego i spółki zarządzające strefami, czyli tzw. grunty prywatne.

Ważnym elementem służącym ocenie efektywności SSE może być poziom zagospodarowania ich obszaru. Im poziom zagospodarowania wyższy, tym można

Niemieckie Towarzystwo Wspierania Gospodarki – partner w polsko-niemieckich przedsięwzięciach gospodarczych, „Studia Regionalne i Lokalne” 2000, nr 4, s. 173.

26 W literaturze często można spotkać opinie wskazujące, że władze lokalne w Polsce mają tylko niewielki wpływ na sytuację gospodarczą w gminie. Zob. E. Kulesza, Współpraca transgraniczna jako czynnik rozwoju lokalnego na przykładzie gmin polskiego pogranicza z Rosją, Toruń 2003, s. 195.

27 Zob. M. Greta, Euroregiony a integracja europejska. Wnioski dla Polski, Łódź 2003, s. 162; K. Jóskowiak, Samorząd terytorialny…, s. 150.

28 Wystarczy porównać chociażby wzrost pomiędzy rokiem 2008 a 2009 – zob. Tabela 1.

190 Robert Radek

Tabela 2. Zagospodarowanie obszaru specjalnych stref ekonomicznych w poszczególnych latach

Lp. StrefaStopień zagospodarowania gruntów (w %) – stan na koniec roku

kalendarzowego

2004 2006 2007 2008 2009

1. Kamiennogórska 42,6 61,32* 49,29 50,62* 51,13

2. Katowicka 57,1 65,01 73,91 63,78 64,37*

3. Kostrzyńsko-Słubicka 34,5 69,24 75,23 64,18 62,51

4. Krakowska 33,2 82,76 76,63 71,84 60,49

5. Legnicka 56,9 66,97 77,50* 68,84 68,84*

6. Łódzka 60,9 77,29 65,60 72,35 63,30

7. Mielecka 79,0 77,52* 68,48 77,57* 73,89

8. Pomorska 71,0 68,26 68,62 69,23 70,88

9. Słupska 49,4 71,81 48,36 54,16 59,93*

10. Starachowicka 53,2 76,06* 48,76 62,71 63,04*

11. Suwalska 65,2 68,59* 73,48 67,98 69,03*

12. Tarnobrzeska 42,3 85,58 73,19 76,72 78,69*

13. Wałbrzyska 73,6 84,97 65,75 70,12 67,77

14. Warmińsko-Mazurska 17,7 64,40* 73,23 74,13* 72,76

Razem 54,8 73,77 68,45 68,84 67,48

*strefy których powierzchnia nie uległa zwiększeniu w porównaniu z rokiem poprzednim

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2009, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2010, s. 8-9; Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2008, Mi-nisterstwo Gospodarki, Warszawa 2009, s. 11; Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2007, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2008, s. 11; Informa-cja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2006, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2007, s. 9; Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicz-nych. Stan na 31 grudnia 2004, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2005, s. 11.

przyjąć, że podmioty odpowiedzialne za zarządzania strefą są aktywne i prowadzą właściwą politykę przyciągania inwestorów. Oczywiście nie jest to jednoznaczne z jakością realizowanych działań, ale stanowi jeden z obiektywnych mierników oceny przynajmniej w wymiarze ilościowym. Do gruntów zagospodarowanych zostały zali-czone grunty zajęte przez przedsiębiorców posiadających zezwolenie na prowadzenie działalności gospodarczej na terenie strefy, grunty zajęte przez przedsiębiorców dzia-łających bez zezwolenia (ponieważ je wcześniej utracili lub z uwagi na przedmiot działalności nie mogli go uzyskać), a także grunty zajęte przez infrastrukturę.

Analiza zmian w zakresie zagospodarowania gruntów w SSE, jakie miały miejsce w ostatnich latach wskazuje, że działania podejmowane we wszystkich stre-


fach, w tym położnych na terenach pogranicza, były efektywne i owocowały stop-niowym wzrostem procentowego udziału gruntów zagospodarowanych przez inwe-storów. Należy również odnotować sukcesywny rozrost terytorialny obszaru stref, który wpłynął na ostateczny kształt badanego miernika. Pod koniec rozpatrywanego okresu, w grudniu 2009 roku, największy stopień zagospodarowania osiągnęły strefy: tarnobrzeska (78,7%), mielecka (73,9%) i warmińsko-mazurska (72,8%). Najwięcej wolnych gruntów w stosunku do powierzchni danej strefy znajdowało się natomiast w strefach: kamiennogórskiej i słupskiej, gdzie stopień zagospodarowania wyniósł odpowiednio 51,1% i 59,9%. Największy wzrost zagospodarowania gruntów w po-równaniu z 2008 rokiem można zaobserwować w strefie słupskiej (o 5,8 punktów procentowych), co wynika z faktu, iż w 2009 roku w strefie ulokowało się kilku nowych inwestorów, podczas gdy łączna powierzchnia strefy pozostała na niezmie-nionym poziomie. Największy spadek stopnia zagospodarowania obszaru miał miej-sce w przypadku strefy krakowskiej (o ponad 11 punktów procentowych) i łódzkiej (o 9 punktów procentowych). Spadek zagospodarowania jest wynikiem zwiększenia powierzchni tych stref w 2009 roku o ok. 27%.29

Kolejnym obszarem wartym analizy jest liczba wydawanych zezwoleń na pro-wadzenie działalności gospodarczej wspieranej z publicznych środków. Świadczyć ona może m.in. o atrakcyjności strefy w oczach inwestorów, ale nie do końca prze-kłada się na efekt końcowy, jakim są rzeczywiście zainwestowane środki. Oprócz wydawanych zezwoleń, trzeba pamiętać o sporej liczbie cofanych, co wynikać może na przykład z nierealizowania przez przedsiębiorcę warunków zezwolenia dotyczą-cych wielkości nakładów inwestycyjnych lub zatrudnienia. Zdarzają się również re-zygnacje przedsiębiorców, które prowadzą do tzw. wygaszenia zezwolenia lub też w sytuacji, gdy wydanie zezwolenia nastąpiło z rażącym naruszeniem przepisów prawa, takie zezwolenia są po prostu unieważniane.30

Do końca 2009 roku Minister Gospodarki cofnął 479 zezwoleń. Najwięcej cofnięć miało miejsce w 2004 roku (94). W 2009 r. cofnięto 30 zezwoleń. Z ogólnej liczby decyzji cofających zezwolenia najwięcej przypada na strefę suwalską (59), pomorską (56) i katowicką (52). Jednakże biorąc pod uwagę udział zezwoleń cofnię-tych w ogólnej liczbie zezwoleń wydanych w danej strefie, najbardziej niekorzystną relację zaobserwowano w strefach: pomorskiej (43%), warmińsko-mazurskiej (39%) i suwalskiej (38%). Liczba zezwoleń wygaszonych wyniosła 250, z czego ponad 17% przypadło na strefę suwalską (44). Oznacza to, że w tej strefie 28% projek-tów inwestycyjnych zostało zaniechanych z woli inwestora. Wysoki udział zezwo-leń wygaszonych wystąpił także w strefie kamiennogórskiej (prawie 34% zezwoleń wydanych w tej strefie). Znaczna liczba wygaszeń miała miejsce w 2000 roku (34), czyli w przededniu wejścia w życie mniej korzystnych zasad udzielania pomocy

29 Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2009, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2010, s. 9.


192 Robert RadekTa

bela

3. L

iczb

a w

ażny

ch z

ezw

oleń

wyd

anyc

h na

pro

wad

zeni

e dz

iała

lnoś

ci g

ospo

darc

zej

w sp

ecja

lnyc

h st

refa

ch e

kono

mic

znyc

h w

pos

zcze

góln

ych

lata

ch

Lp.

Stre

fa

Lic

zba

wyd

anyc

h ze

zwol

eń –

stan

na

koni

ec r

oku

kale

ndar

zow

ego

2004

2005

2006

2007

2008

2009

nara

s-ta

jąco

w r

oku

2004

nara

s-ta

jąco

w r

oku

2005

nara

s-ta

jąco

w r

oku

2006

nara

s-ta

jąco

w r

oku

2007

nara

s-ta

jąco

w r

oku

2008

nara

s-ta

jąco

w r

oku

2009

1.K

amie

nnog

órsk

a24

626

1039

1439

344

641

22.

Kat

owic

ka10

67

118

24*

143

36*

170

33*

186

24*

192

133.

Kos

trzy

ńsko

-Słu

bick

a50

870

25*

9126

*10

124

*11

014

106

84.

Kra

kow

ska

182

215

3012

3811

479

5412

5.L

egni

cka

396

419

4915

535

547

532

6.Ł

ódzk

a47

14*

5914

7623

*91

1910

920

121

20*

7.M

iele

cka

7110

*73

978

1088

1410

622

*12

823

*8.

Pom

orsk

a47

242

451

1665

1662

668

89.

Słup

ska

214

278

359

419

5111

475

10.

Star

acho

wic

ka

399

4510

6019

6710

7718

735

11.

Suw

alsk

a67

262

858

152

252

453

312

.Ta

rnob

rzes

ka70

19*

8118

8817

102

1911

221

115

813

.W

ałbr

zysk

a41

859

22*

7922

100

23*

131

37*

141

14*

14.

War

miń

sko-

Maz

ursk

a39

143

947

1052

1355

661

8R

azem

679

9876

717

592

423

010

5920

111

9620

512

5313

1

*stre

fy, w

któ

rych

wyd

ano

w d

anym

roku

naj

wię

cej z

ezw

oleń

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e na

pod

staw

ie: I

nfor

mac

ja o

real

izac

ji us

taw

y o

spec

jaln

ych

stre

fach

eko

nom

iczn

ych.

Sta

n na

31

grud

nia

2009

, M

inis

ters

two

Gos

poda

rki,

War

szaw

a 20

10, s

. 10;

Info

rmac

ja o

real

izac

ji us

taw

y o

spec

jaln

ych

stre

fach

eko

nom

iczn

ych.

Sta

n na

31

grud

nia

2008

, M

inis

ters

two

Gos

poda

rki,

War

szaw

a 20

09, s

. 14;

Info

rmac

ja o

real

izac

ji us

taw

y o

spec

jaln

ych

stre

fach

eko

nom

iczn

ych.

Sta

n na

31

grud

nia

2007

, M

inis

ters

two

Gos

poda

rki,

War

szaw

a 20

08, s

. 14;

Info

rmac

ja o

real

izac

ji us

taw

y o

spec

jaln

ych

stre

fach

eko

nom

iczn

ych.

Sta

n na

31

grud

nia

2006

, M

inis

ters

two

Gos

poda

rki,

War

szaw

a 20

07, s

. 11.

193Wpływ specjalnych stref ekonomicznych na rozwój polskiego pograniczaTa

bela

4. N

akła

dy in

wes

tycy

jne

w sp

ecja

lnyc

h st

refa

ch e

kono

mic

znyc

h na

rast

ając

o (w

mln

zło

tych

) w

pos

zcze

góln

ych

lata

ch w

raz

z ic

h dy

nam

iką

(rok

pop

rzed

ni =

100

%)

Lp.

Stre

fa

Nak

łady

inw

esty

cyjn

e w

lata

ch w

mln

zło

tych

ora

z ic

h dy

nam

ika

2004

2005

2006

2007

2008

2009

nara

s-ta

jąco

dyna

-m

ika

nara

s-ta

jąco

dyna

-m

ika

nara

s-ta

jąco

dyna

-m

ika

nara

s-ta

jąco

dyna

-m

ika

nara

s-ta

jąco

dyna

-m

ika

nara

s-ta

jąco

dyna

-m

ika

1.K

amie

nnog

órsk

a31

8,8

379,

5*60

6,0

190,

1*10

00,8

165,

212

16,0

121,

613

32,9

109,

614

36,2

107,

82.

Kat

owic

ka66

31,9

108,

577

13,9

116,

310

197,

213

2,2

1176

0,1

115,

313

843,

711

7,7

1602

5,3

115,

83.

Kos

trzy

ńsko

-Słu

bick

a78

4,3

125,

910

39,3

132,

515

00,2

144,

324

50,4

163,

3*31

25,1

127,

533

32,7

106,

64.

Kra

kow

ska

395,

412

7,1

463,

111

7,1

481,

810

4,0

1025

,721

2,9*

1243

,112

1,2

1564

,112

5,8*

5.L

egni

cka

2346

,511

6,6

2780

,511

8,5

3125

,611

2,4

3625

,711

6,0

4024

,011

1,0

4257

,610

5,8

6.Ł

ódzk

a11

91,7

160,

920

61,8

173,

0*30

08,5

145,

938

96,0

129,

558

01,1

148,

9*71

63,8

123,

57.

Mie

leck

a22

40,5

107,

023

63,2

105,

528

04,3

118,

731

3,6

111,

037

81,9

121,

541

77,1

110,

48.

Pom

orsk

a11

26,5

169,

014

28,8

126,

817

30,6

121,

126

48,7

153,

037

01,8

139,

8*59

10,1

159,

7*9.

Słup

ska

108,

113

2,3

135,

612

5,4

517,

338

1,5*

615,

811

9,1

728,

311

8,3

769,

110

5,6

10.

Star

acho

wic

ka

292,

019

1,1*

372,

512

7,6

593,

915

9,4

740,

012

4,6

980,

213

2,5

1260

,212

8,6*

11.

Suw

alsk

a39

9,9

112,

547

8,1

119,

663

0,3

131,

810

01,1

158,

813

41,4

134,

0*13

76,5

102,

612

.Ta

rnob

rzes

ka70

8,3

141,

910

70,5

151,

123

94,2

223,

7*41

29,4

172,

5*47

33,0

114,

654

59,4

115,

313

.W

ałbr

zysk

a32

63,3

227,

6*45

96,5

140,

958

72,1

127,

878

55,2

133,

896

26,7

122,

611

219,

811

6,5

14.

War

miń

sko-

Maz

ursk

a12

0,0

116,

859

7,2

497,

7*15

73,6

263,

5*20

07,6

127,

624

42,5

121,

726

37,8

108,

0R

azem

1992

7,2

130,

525

707,

012

9,0

3543

0,3

137,

846

085,

213

0,1

5670

5,7

123,

066

589,

711

7,4

*stre

fy, w

któ

rych

dyn

amik

a na

kład

ów in

wes

tycy

jnyc

h by

ła n

ajw

ięks

zaŹr

ódło

: opr

acow

anie

wła

sne

na p

odst

awie

: Inf

orm

acja

o re

aliz

acji

usta

wy

o sp

ecja

lnyc

h st

refa

ch e

kono

mic

znyc

h. S

tan

na 3

1 gr

udni

a 20

09,

Min

iste

rstw

o G

ospo

dark

i, W

arsz

awa

2010

, s. 1

1; In

form

acja

o re

aliz

acji

usta

wy

o sp

ecja

lnyc

h st

refa

ch e

kono

mic

znyc

h. S

tan

na 3

1 gr

udni

a 20

08,

Min

iste

rstw

o G

ospo

dark

i, W

arsz

awa

2009

, s. 1

5; In

form

acja

o re

aliz

acji

usta

wy

o sp

ecja

lnyc

h st

refa

ch e

kono

mic

znyc

h. S

tan

na 3

1 gr

udni

a 20

07,

Min

iste

rstw

o G

ospo

dark

i, W

arsz

awa

2008

, s. 1

5; In

form

acja

o re

aliz

acji

usta

wy

o sp

ecja

lnyc

h st

refa

ch e

kono

mic

znyc

h. S

tan

na 3

1 gr

udni

a 20

06,

Min

iste

rstw

o G

ospo

dark

i, W

arsz

awa

2007

, s. 1

1-12

.

194 Robert Radek

w specjalnych strefach ekonomicznych oraz w 2008 roku (37 wygaszeń). Jednak najwięcej zezwoleń wygaszono w 2009 roku, kiedy aż 44 przedsiębiorców podjęło decyzję o rezygnacji z działalności w strefie w oparciu o zezwolenie.31

W latach 2004-2009 można było zaobserwować różną dynamikę wydawa-nych zezwoleń. Poniższa tabela prezentuje dane ministerstwa gospodarki wskazu-jące na liczbę wydawanych zezwoleń w poszczególnych strefach narastająco oraz z uwzględnieniem odrębnie każdego roku kalendarzowego.

Analiza powyższych danych pozwala wyodrębnić te strefy, w których liczba wydawanych zezwoleń w poszczególnych latach była największa. Przodowały w tym względzie strefy: katowicka, kostrzyńsko-słubicka, łódzka, mielecka, wałbrzyska. Wszystkie wymienione strefy z wyjątkiem łódzkiej to obszary obejmujące gminy po-granicza, co może pozytywnie wpływać na rozwój obszarów przygranicznych. Również uwzględniając wydane zezwolenia narastająco okazuje się, że z ogólnej liczby zezwoleń najwięcej przypada na strefę katowicką (192). Na kolejnych pozycjach plasują się strefy: wałbrzyska (141 zezwoleń), mielecka (128), łódzka (121), tarnobrzeska (115) i kostrzyń-sko-słubicka (106). Łącznie na te 6 stref przypada 64% wszystkich ważnych zezwoleń.

Ciekawie prezentują się też zestawienia pokazujące nakłady inwestycyjne w SSE w ciągu ostatnich sześciu lat wraz z ich dynamiką. Analiza Tabeli 4 pozwala zauważyć, że strefy ekonomiczne na obszarach pogranicza również wypadają do-brze w tym zestawieniu.

Do końca 2009 roku przedsiębiorcy prowadzący działalność na terenach specjalnych stref ekonomicznych ponieśli nakłady inwestycyjne w wysokości bli-sko 66,6 mld zł, co stanowi wzrost w stosunku do roku poprzedniego o 17,4%. Tak jak w latach poprzednich największy udział w łącznej kwocie inwestycji ma strefa katowicka - 24,1% i wałbrzyska - 16,9 %. Jeśli chodzi natomiast o dynami-kę wzrostu inwestycji, na uwagę zasługuje strefa pomorska, w której wartość in-westycji wzrosła o blisko 60%, głównie dzięki inwestycjom Bridgestone Stargard, która w 2009 roku zainwestowała ponad 745 mln zł oraz firmie Mondi Świecie, której inwestycje zwiększyły się o blisko 575 mln zł. W liczbach bezwzględnych największy wzrost wartości inwestycji w porównaniu z 2008 roku wystąpił w strefie pomorskiej - o 2,21 mld zł, m.in. dzięki Bridgestone Stargard i Mondi Świecie oraz w katowickiej - o 2,18 mld zł, głównie w wyniku inwestycji General Motors Ma-nufacturing, DSO oraz Fiat Powertrain Technologies Poland. Na kolejnym miejscu uplasowała się strefa wałbrzyska, w której dominującymi inwestorami były firmy Cadbury Wedel, Mahle Polska, SCA Hygiene Products.32

Systematyczny wzrost wartości inwestycji w strefach zaowocował wzrostem liczby nowych miejsc pracy, co obrazuje Tabela 5.

31 Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2009, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2010, s. 9-10.

32 Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Stan na 31 grudnia 2009, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2010, s. 12.

195Wpływ specjalnych stref ekonomicznych na rozwój polskiego pograniczaTa

bela

5. M

iejs

ca p

racy

w sp

ecja

lnyc

h st

refa

ch e

kono

mic

znyc

h na

rast

ając

o

w p

oszc

zegó

lnyc

h la

tach

wra

z z

ich

dyna

mik

ą (r

ok p

oprz

edni

= 1

00%

)

Lp.

Stre

fa

Lic

zba

mie

jsc

prac

y or

az ic

h dy

nam

ika

2004

2005

2006

2007

2008

2009

nara

s-ta

jąco

dyna

-m

ika

nara

s-ta

jąco

dyna

-m

ika

nara

s-ta

jąco

dyna

-m

ika

nara

s-ta

jąco

dyna

-m

ika

nara

s-ta

jąco

dyna

-m

ika

nara

s-ta

jąco

dyna

-m

ika

1.K

amie

nnog

órsk

a19

3013

6,5

2329

120,

733

0214

1,8

5033

152,

4*44

6988

,840

8791

,52.

Kat

owic

ka17

374

112,

621

690

124,

832

204

148,

5*35

285

109,

642

593

120,

740

724

95,6

3.K

ostr

zyńs

ko-S

łubi

cka

1753

144,

472

4141

3,1*

1007

513

9,1

1289

112

8,0

1644

612

7,6*

1560

194

,94.

Kra

kow

ska

1479

164,

3*38

2325

8,5*

4711

123,

255

6611

8,1

7699

138,

3*85

9411

1,6*

5.L

egni

cka

4843

108,

853

8511

1,2

6945

129,

081

0411

6,7

8698

107,

380

7992

,66.

Łód

zka

3061

126,

253

8017

5,8

8172

151,

9*14

756

180,

6*18

983

128,

6*20

844

109,

87.

Mie

leck

a91

6688

,311

003

120,

011

983

108,

913

104

109,

415

824

120,

815

558

98,3

8.Po

mor

ska

8291

171,

3*10

152

122,

412

013

118,

317

493

145,

6*17

545

100,

319

500

111,

1*9.

Słup

ska

973

103,

815

4115

8,4

1926

125,

021

8011

3,2

2728

125,

123

8387

,410

.St

arac

how

icka

22

9012

8,4

4830

210,

960

5512

5,4

6970

115,

180

3011

5,2

6512

81,1

11.

Suw

alsk

a32

3510

6,0

3739

215,

640

9010

9,4

5096

124,

651

3210

0,7

5026

97,9

12.

Tarn

obrz

eska

7769

115,

010

306

132,

714

755

143,

2*18

799

127,

422

538

119,

923

335

103,

513

.W

ałbr

zysk

a10

786

153,

2*18

789

174,

222

980

122,

328

673

124,

830

924

107,

928

473

92,1

14.

War

miń

sko-

Maz

ursk

a16

0410

8,1

5960

371,

6*72

0612

0,9

8415

116,

889

3310

6,2

9799

109,

7*R

azem

7455

412

0,0

1121

6815

0,5

1464

1713

0,5

1823

6512

4,6

2105

2411

5,5

2085

1599

,0

*stre

fy, w

któ

rych

dyn

amik

a za

trudn

ieni

a by

ła n

ajw

ięks

zaŹr

ódło

: opr

acow

anie

wła

sne

na p

odst

awie

: Inf

orm

acja

o r

ealiz

acji

usta

wy

o sp

ecja

lnyc

h st

refa

ch e

kono

mic

znyc

h. S

tan

na 3

1 gr

udni

a 20

09, M

i-ni

ster

stw

o G

ospo

dark

i, W

arsz

awa

2010

, s. 1

0; I

nfor

mac

ja o

rea

lizac

ji us

taw

y o

spec

jaln

ych

stre

fach

eko

nom

iczn

ych.

Sta

n na

31

grud

nia

2008

, M

inis

ters

two

Gos

poda

rki,

War

szaw

a 20

09, s

. 14;

Info

rmac

ja o

real

izac

ji us

taw

y o

spec

jaln

ych

stre

fach

eko

nom

iczn

ych.

Sta

n na

31

grud

nia

2007

, M

inis

ters

two

Gos

poda

rki,

War

szaw

a 20

08, s

. 14;

Info

rmac

ja o

real

izac

ji us

taw

y o

spec

jaln

ych

stre

fach

eko

nom

iczn

ych.

Sta

n na

31

grud

nia

2006

, M

inis

ters

two

Gos

poda

rki,

War

szaw

a 20

07, s

. 11.

196 Robert Radek

Analiza zestawienia ponownie pozwala stwierdzić, że dynamika wzrostu miejsc pracy w SSE z terenów pogranicza jest wysoka, choć nie rozkłada się równo-miernie i są liczne odchylenia od średniej. Zdarzają się również spektakularne wzro-sty, jak na przykład w strefie kostrzyńsko-słubickiej, modelowej strefie pogranicza, w której dynamika w latach 2004-2005 wyniosła aż 413,1%. W tym samym okresie równie wielki przyrost odnotowała strefa warmińsko-mazurska, aż o 371,6%. W la-tach 2006-2007 również strefa kamiennogórska mogła poszczycić się dużą dyna-miką sięgającą 152,4%. Co ciekawe, nie zawsze widać korelację pomiędzy liczbą miejsc pracy a nakładami inwestycyjnymi.33

Wszystkie zaprezentowane tabele nie są w stanie oddać efektów działania SSE na polskie pogranicze, gdyż zbyt wiele jest zmiennych, które mogą wpływać na ocenę efektywności stref. Pamiętając o tym, że właściwości specjalnych stref ekonomicznych, ich specyfika są ważnym elementem sprzyjającym zdynamizo-waniu wzrostu gospodarczego obszarów nim objętych, powinno się konstruować nowe strategie działania na pograniczach właśnie pod kątem wykorzystania tych szans, które SSE stwarzają. Każde działania podejmowane w ramach stref, wzrost inwestycji, wzrost liczby miejsc pracy przynosi liczne pośrednie i bezpośrednie ko-rzyści na pograniczu. Należałoby w związku z tym rozważyć możliwość uatrak-cyjnienia narzędzia jakim są specjalne strefy ekonomiczne. Zwraca się uwagę przy tym, że wiele stref z uwagi na ich położenie przygraniczne, powinno wykorzystywać szanse położenia, aby aktywizować gospodarczo tereny pogranicza. Kostrzyńsko-Słubicka Specjalna Strefa Ekonomiczna stworzona na zapleczu aglomeracji Berlina, we współpracy z największym parkiem technologicznym powstającym w berlińskiej dzielnicy Alershof, doskonale wpisuje się w tego typu aktywizujące działania i po-winna wykorzystać szanse jakie to położnie jej stwarza.34 Również po niemieckiej stronie pogranicza trwają dyskusje nad stworzeniem czegoś na kształt polskich SSE. W tym kontekście rozważana jest lokalizacja w okolicach Lipska, Drezna, bądź w którejś części saksońskich euroregionów.35

Spośród innych propozycji wartych rozważenia w kontekście działania SSE należy wskazać na propozycję, którą przedstawiła już kilka lat temu Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów. Chodzi o to, aby rozważyć ideę tworzenia transgranicznych specjalnych stref ekonomicznych (TSSE),36 a więc ta-kich struktur, które poprzez swoje działania spajałyby obszary pogranicza Polski i jej sąsiadów. Z pewnością powodowałoby to, że lepiej można byłoby wykorzy-

33 Zob. szerzej W. Lizińska, R. Kisiel, Specjalne strefy..., s. 46.34 E. Nowińska, Współpraca ponadgraniczna Polski i Niemiec, [w:] Polacy i Niemcy na

drodze do partnerskiego sąsiedztwa. Próba bilansu dziesięciolecia 1989-1998, red. D. Bingen, K. Malinowski, Poznań 2000, s. 201.

35 S. Ciok, S. Dołzbłasz, M. Leśniak, A. Raczyk, Polska-Niemcy…, s. 135.36 K. Starzyk, Ekonomia polityczna transgranicznej współpracy gospodarczej, [w:] Gospo-

darcze sąsiedztwo Polski w warunkach: transformacji, integracji z Unią Europejską, globalizacji, red. K. Starzyk, Warszawa 2005, s. 45.


stać potencjał tych obszarów i pozwoliłoby unikać konkurencji, wprowadzając w jej miejsce kooperację. Transgraniczna specjalna strefa ekonomiczna funkcjonowałaby w kształcie wyodrębnionym pod względem prawno-organizacyjnym w regionach przygranicznych zainteresowanych krajów. Preferencje dla prowadzonej w niej dzia-łalności produkcyjnej, handlowej i usługowej dotyczyłyby m.in. regulacji celnych, podatkowych, administracyjnych, w dziedzinie zatrudnienia, dostępności do kredy-tów itp., w całym obszarze takiej strefy. W praktyce oznaczałoby to silne włączanie spójnej struktury do gospodarki europejskiej i zanik różnych barier i ograniczeń wy-nikających z istnienia formalnego granic.

Oczywiście odrębną kwestią jest wola polityczna stron realizacji przedsię-wzięcia wykraczającego poza tradycyjne postrzeganie suwerenności państwa. Ce-lowość tworzenia TSSE, jej podstawowe założenia ekonomiczne i prawne oraz implikacje dla rozwoju transgranicznej współpracy gospodarczej między zaintere-sowanymi stronami, wydają się tu jednak kluczowe i przemawiają za taką formą współpracy. Celem TSSE byłoby stworzenie nowych impulsów rozwoju zarówno obszarów nią objętych, jak też gmin i regionów sąsiadujących ze strefą, poprzez rozbudowę technicznej infrastruktury transgranicznej oraz rozwój otoczenia biznesu z myślą o stworzeniu warunków służących obniżeniu ryzyka inwestycyjnego i han-dlowego podmiotów działających w strefie. Można założyć, że TSSE stanowiły-by ważne źródło transferu technologii, kreowania nowych zdolności eksportowych oraz tworzenia nowych miejsc pracy. Rozwojowi TSSE towarzyszyłoby pobudzanie lokalnej przedsiębiorczości, a w konsekwencji wzrost konkurencyjności regionu37.

Ustanowienie takiej strefy mogłoby następować etapami. Pierwsza faza pole-gałaby na ustanowieniu dwóch autonomicznych organizmów ekonomicznych w for-mie specjalnej strefy ekonomicznej – po polskiej stronie, jak i po stronie sąsiada. Za-rządzanie nimi byłoby z kolei bieżąco koordynowane przez profesjonalne i wysoko wyspecjalizowane podmioty gospodarcze, z myślą o wspólnych przedsięwzięciach transgranicznych, w tym zwłaszcza w dziedzinie współpracy produkcyjnej, rozwija-nej zarówno w formie inwestycji bezpośrednich, jak też różnego rodzaju powiązań kooperacyjnych i specjalizacyjnych.

Druga faza natomiast sprowadzałaby się do przekształcenia tych dwóch od-rębnych organizmów w TSSE, poprzez likwidację dzielącej je granicy oraz usta-nowienie wspólnego zarządzającego strefą. Dalszy rozwój terytorialny takiej strefy mógłby następować poprzez dołączenie do niej różnych parków technologicznych lub innych preferencyjnych obszarów działalności gospodarczej.

Proces przygotowania projektu takiej strefy, a zwłaszcza jej uruchomienie, które wymagałoby na pewno stworzenia w niej odpowiedniej infrastruktury technicz-nej, bankowej, ubezpieczeniowej i promocyjnej, jest niezwykle kosztowny. Można jednak zakładać, że w nowych warunkach, po uzyskaniu przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej w 2004 roku, liczyć powinno się na wsparcie finansowe ze stro-

37 Ibidem, s. 45-46.

198 Robert Radek

ny unijnej, zwłaszcza w ramach programów przeznaczonych na rozwój współpracy transgranicznej, również z państwami sąsiadującymi niebędącymi członkami UE.38

Wnioski

Podsumowując, poszczególne specjalne strefy ekonomiczne charakteryzują się zróżnicowaną atrakcyjnością inwestycyjną, co przekłada się również na stopień ich zagospodarowania. W tej dziedzinie najlepsze wyniki powyżej średniej uzysku-ją m.in. strefy legnicka, wałbrzyska, pomorska, mielecka, suwalska, tarnobrzeska i warmińsko-mazurska, a więc strefy silnie związane z obszarem pogranicza. Roz-sądne korzystanie z możliwości jakie dają SSE może przynieść wiele pożytku za-równo inwestorom, lokalnej społeczności, jak i samorządom na pograniczu. To wła-śnie od tych podmiotów zależy czy odniosą one sukces i będą mogły zostać uznane za faktycznie skuteczny mechanizm rozwoju oraz wspierania przedsiębiorczości.

SSE na trwale zadomowiły się w przestrzeni gospodarczej Polski i stanowią ważny czynnik kształtowania innowacyjności przedsiębiorstw w nich zlokalizowanych. Są przy tym również ważnym elementem kształtującym konkurencyjność poszczegól-nych regionów, jako fragmentów przestrzeni gospodarczej kraju. W związku z tym ich rola jest niebagatelna właśnie na pograniczu, które wymaga wzmacniania wieloaspekto-wej konkurencyjności z uwagi na swoją specyfikę w obszarze gospodarki.

Należy żywić nadzieję, że z punktu widzenia polityki gospodarczej państwa SSE mają szansę nadal pozostać ważnym elementem kształtowania przestrzeni spo-łeczno-gospodarczej kraju, zwłaszcza na obszarach pogranicza, a także dobrze wpi-sywać się w europejskie tendencje rozwojowe w tym zakresie.

Warto rozważyć także stworzenie transgranicznych specjalnych stref ekono-micznych, jako nowej strategii działania na obszarach peryferyjnych jakim są pogra-nicza. Wymaga to jednak dalszych szczegółowych analiz i badań.

38 Ibidem, s. 46.

199

Wstęp

Choć historia specjalnych stref ekonomicznych sięga dużo dalej, ich polski epizod rozpoczął się dopiero w 1994 roku, wraz z ogłoszeniem ustawy z dnia 20 paź-dziernika 1994 r. o Specjalnych Strefach Ekonomicznych1 wraz z aktami wykonaw-czymi. Ustawa określa zasady i warunki inwestowania na terenie SSE oraz korzyści płynące z faktu prowadzenia tam działalności gospodarczej.

W latach 1995-1997 utworzono 17 SSE, by następnie w 2001 roku ogra-niczyć ich liczbę do 14.2 Aktualnie w Polsce istnieje 14 specjalnych stref ekono-micznych. Obszar stref wynosi ponad 13 336 ha3 - w maju 2008 Ustawa o zmianie ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych podniosła łączny limit powierzchni do 20 tys. ha.4

Ustawa o SSE z 1994 definiuje również wstępnie pojęcie SSE; wedle jej Art.2 „Specjalną strefą ekonomiczną, zwaną dalej „strefą”, jest wyodrębniona zgod-nie z przepisami ustawy, niezamieszkała część terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, na której terenie może być prowadzona działalność gospodarcza na zasadach okre-ślonych ustawą”. Przedsiębiorcy działający w strefach mogą korzystać z pewnego systemu preferencji z tytułu kosztów poniesionych inwestycji i tworzenia nowych miejsc pracy. Najbardziej znaczącym udogodnieniem jest fakt, iż przedsiębiorcy lo-kujący swe inwestycje na terenie SSE mogą korzystać z pomocy publicznej udziela-nej w formie zwolnień z podatku dochodowego.5

1 Dz.U. z 2007 r. Nr 42, poz. 274 i z 2008 r. nr 118, poz. 7462 Zlikwidowano dwie strefy: Technopark Modlin i częstochowską SSE, zaś żarnowiecka

i tczewska uległy połączeniu i funkcjonują pod nazwą Pomorska SSE3 Portal Ministerstwa Gospodarki: http://www.mg.gov.pl/Przedsiebiorcy/Specjalne+strefy-

+ekonomiczne, dostęp z dnia 15.06. 20104 Dz.U. z 2008 r. nr 118, poz. 7465 Jak informuje Ministerstwo Gospodarki: Wielkość pomocy zależy od maksymalnej inten-

sywności pomocy określonej dla obszaru, gdzie realizowana jest inwestycja oraz wielkości kosztów kwalifikujących się do objęcia pomocą. Maksymalna intensywność pomocy w przypadku inwestycji realizowanych na terenie województw: lubelskiego, podkarpackiego, warmińsko-mazurskiego, pod-laskiego, opolskiego, świętokrzyskiego, małopolskiego, lubuskiego, łódzkiego i kujawsko-pomor-skiego wynosi 50%, w pozostałych województwach - 40%. Wyjątek stanowi Warszawa, w przypadku

Julia Liszkowska

SpecJALNe StreFY eKONOMicZNe W prOceSie KSZtAłtOWANiA KApitAłu LuDZKiegO

200 Julia Liszkowska

Pierwotnie istniejące zapisy o całkowitym (a w czasie późniejszym – czę-ściowym) zwolnieniu z podatku CIT wraz z wstąpieniem Polski do Unii Europej-skiej zostały dostosowane do ustawy o pomocy publicznej implementującej w kraju wymogi prawa wspólnotowego. W efekcie maksymalną wysokość pomocy publicz-nej w formie zwolnienia z podatku CIT ustalono na 50% wartości realizowanej in-westycji (lub dwuletnich kosztów pracy zatrudnionych osób).6

Art. 3 wspomnianej Ustawy z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych informuje o celach, jakie mają być osiągane przez lokaliza-cję SSE na danym obszarze:

„rozwój określonych dziedzin działalności gospodarczej,1) rozwój nowych rozwiązań technicznych i technologicznych oraz ich wy-2) korzystanie w gospodarce narodowej,rozwój eksportu,3) zwiększenie konkurencyjności wytwarzanych wyrobów i świadczonych usług,4) zagospodarowanie istniejącego majątku przemysłowego i infrastruktury 5) gospodarczej,tworzenie nowych miejsc pracy,6) zagospodarowanie nie wykorzystanych zasobów naturalnych z zachowa-7) niem zasad równowagi ekologicznej.”

Korzystanie z dostępnych zwolnień podatkowych z tytułu dokonanych in-westycji wymaga od przedsiębiorcy prowadzenia działalności gospodarczej przez okres nie krótszy niż 5 lat oraz utrzymania własności składników majątku, z którymi były związane wydatki inwestycyjne, przez okres 5 lat.7 Przy zwolnieniach wyni-kających z tworzenia nowych miejsc pracy przedsiębiorca ma obowiązek utrzymać nowo utworzone miejsca pracy przez okres 5 lat, jeśli jest zaś małą lub średnią firmą – przez 3 lata. Przy dużych projektach inwestycyjnych (powyżej 50 mln euro kosz-tów kwalifikowanych) wielkość pomocy wylicza się wzorem wskazanym w rozpo-rządzeniu określającym zasady udzielania pomocy publicznej przedsiębiorcom dzia-łającym na terenie SSE.8

której pułap ten wynosi 30%. Ponadto pomoc udzielaną małym przedsiębiorcom podwyższa się o 20 punktów procentowych, natomiast średnim - o 10 punktów. Nie dotyczy to przedsiębiorców działa-jących w sektorze transportu. Wielkość pomocy z tytułu kosztów nowej inwestycji oblicza się jako iloczyn maksymalnej intensywności pomocy określonej dla danego obszaru i kosztów inwestycji kwalifikujących się do objęcia pomocą. Z kolei wielkość pomocy z tytułu tworzenia nowych miejsc pracy związanych z daną inwestycją oblicza się jako iloczyn maksymalnej intensywności pomocy i dwuletnich kosztów płacy brutto nowo zatrudnionych pracowników, powiększonych o wszystkie obowiązkowe płatności związane z ich zatrudnieniem.

6 Smętkowski Maciej, Rola specjalnych stref ekonomicznych w kształtowaniu struktury prze-strzennej przemysłu w Polsce, W: Prace Komisji Geografii Przemysłu Nr 10 Warszawa – Kraków 2008, ss.204-216, s. 205

7 Okresy te są skrócone do 3 lat w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw.8 Portal Ministerstwa Gospodarki: http://www.mg.gov.pl/Przedsiebiorcy/Specjalne+strefy-

+ekonomiczne, dostęp z dnia 15.06. 2010

201Specjalne Strefy Ekonomiczne w procesie kształtowania kapitału ludzkiego

Funkcjonowanie stref zostało wydłużone do 2020 roku – są one niezgodne z zasadą równej konkurencji zawartą w prawie unijnym.

Podstawą korzystania z dostępnej pomocy publicznej jest zezwolenie na pro-wadzenie działalności gospodarczej na terenie SSE, wydane przez spółkę zarządza-jącą strefą (w drodze przetargu lub rokowań). Zasady przeprowadzania procedur przetargowych i rokowań określone są osobno dla każdej strefy w rozporządzeniach Ministra Gospodarki i Pracy z 2004 r. w sprawie przetargów i rokowań oraz kryte-riów oceny zamierzeń co do przedsięwzięć, które mają być podjęte przez przedsię-biorców na terenie strefy.9

W zezwoleniu zawarta jest m.in. dokładna ilość pracowników, którzy będą zatrudnieni przez przedsiębiorstwo uzyskujące pozwolenie, oraz zobowiązanie do utrzymania istnienia tych miejsc pracy przez co najmniej 5 lat. Przedsiębiorstwo uzyskujące zezwolenie zatrudnić musi przynajmniej 150 osób.

Specjalne Strefy Ekonomiczne wpływać mogą na poziom kapitału ludzkiego poprzez trzy kanały: generowanie miejsc pracy, poprawę kwalifikacji i umiejętności zatrudnionych oraz podwyższenie poziomu technologicznego. Jak dotąd zezwole-nia na działalność dostało w nich 1200 firm, które zainwestowały ponad 63 mld zł. Tylko w strefach w szczytowym momencie zatrudnienie znalazło ponad 150 tys. nowozatrudnionych osób.10

Strefy i miejsca pracy

Tworzenie nowych miejsc pracy jest wymienione jako jeden z celów istnie-nia specjalnych stref ekonomicznych. Zrozumiałe jest, iż strefy lokowane są w miej-scu dysponującym odpowiednim potencjałem ludzkim, także w miejscach o dużym bezrobociu, co pozwala na zapewnienie taniej siły roboczej, m. in. z ywagi na fakt wąskiej specjalizacji zawodowej mieszkańców pobliskich terenów. Optymalnie przedsiębiorstwa powinny być też zainteresowane stworzeniem warunków do przy-ciągnięcia lub wykształcenia lokalnej kadry naukowej. Jest to jednak cel długofalo-wy, który w związku ze zbliżającym się zakończeniem funkcjonowania Stref w Pol-sce przestał być dla firm strefowych priorytetem.11

Jednym z kryteriów oceniania sukcesu istnienia strefy – obok choćby kryte-rium ekonomicznego – jest tzw. efekt społeczny. Podstawą oceny jest ilość i rodzaj nowo stworzonych miejsc pracy, stworzone etaty winny być przeznaczone dla nie-wykwalifikowanych pracowników i osób z wykształceniem zawodowym – z powodu

9 Dz. U. 2004r. Nr 254, poz. 2539 - 2551 ze zmianami10 Baj Leszek, Bój o specjalne strefy ekonomiczne. To będzie ich koniec?, Wyborcza, http://

wyborcza.biz/biznes/1,101562,7945351,Boj_o_specjalne_strefy_ekonomiczne__To_bedzie_ich.html, 10 lipca 2010

11 Raport: Parki przemysłowe, technologiczne i specjalne strefy ekonomiczne, IPO, 2009, ss.21-22


niższej mobilności tych grup zawodowych to miejsce pracy musi niejako „przyjść” do nich.12

SSE generują miejsca pracy tak bezpośrednio w strefie jak i pośrednio w są-siednim obszarze. W zakresie w jakim SSE obejmują przedsiębiorstwa, których dzia-łalność wymaga dużych nakładów pracy, SSE są ważnym źródłem nowych miejsc pracy umiejscowionych bezpośrednio na obszarze SSE. Ze względu na dostępność bardzo taniej siły roboczej, kraje rozwijające się zazwyczaj przyciągają inwestycje związane z przetwórstwem i pracochłonne gałęzie przemysłu – co zwiększa zapo-trzebowanie na niewykwalifikowaną siłę roboczą w strefie. Także w Polsce ze wzglę-du na lokowanie SSE na obszarach o wyższym niż średnia bezrobociu – co oznacza gotowość do pracy za niższe płace – przedsiębiorstwa operujące w strefach zajmują się głównie przetwórstwem lub produkcją. SSE tworzą także miejsca pracy dla nie-wykwalifikowanej siły roboczej poprzez tworzenie popytu na infrastrukturę fizyczną w danej strefie – np. poprzez stymulowanie lokalnego budownictwa. Zapotrzebowa-nie na media takie jak woda, energia elektryczna, również wzrasta – podobnie jak popyt na usługi takie jak hotele i restauracje, transport itp.13

W 2009 roku ponad 26% łącznych nakładów inwestycyjnych w strefach w Polsce ponieśli przedsiębiorcy reprezentujący sektor motoryzacyjny – zajmujący się produkcją elementów samochodów. Drugie miejsce zajmują producenci wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (9,6%), a trzecie - producenci wyrobów z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych (9%). Na trzecim miejscu plasują się produ-cenci wyrobów metalowych, którzy nieznacznie wyprzedzają producentów kompu-terów i wyrobów elektronicznych i optycznych (odpowiednio 7,4 i 7,3% zainwesto-wanego kapitału).14

Pośredni wpływ SSE na rynek pracy objawia się jako dodatkowe możliwości zatrudnienia, generowane w sektorach gospodarki, których dotyka działalność SSE. Poza bezpośrednim efektem zmniejszenia bezrobocia dzięki etatom utworzonym w przedsiębiorstwach działających w strefach, zanotować można wzrost zapotrze-bowania na pracę w okolicach strefy, wyzwolony przez nowe miejsca pracy właśnie. Inwestycje w strefach pociągają za sobą wzrost zapotrzebowania na takie usługi jak transport, komunikacja, przemysł samochodowy, usługi projektowe i budowlane, lotnictwo cywilne, transport wszelkiego typu, turystyka, hotelarstwo i gastronomia, bankowość i ubezpieczenia, usługi telekomunikacyjne, informatyczne i pokrew-ne. W działalności tej możliwość zatrudnienia znajdują tak wykwalifikowani jak i niewykwalifikowani pracownicy. Badacze szacują, iż na każde 1000 miejsc pracy

12 Raport: Parki przemysłowe, technologiczne i specjalne strefy ekonomiczne, IPO, 2009, s. 2013 Aggarwal Aradhna, Impact of Special Economic Zones on Employment, Poverty and

Human Development, May 2007, INDIAN COUNCIL FOR RESEARCH ON INTERNATIONAL ECONOMIC RELATIONS, s.2

14 Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych, Stan na 31 grudnia 2009 r., Ministerstwo Gospodarki, Maj 2010, s.20


powstających w strefie rodzi się w jej otoczeniu dodatkowych 350 do 500 etatów - ma to oczywiście dalszy wpływ na zmniejszenie stopy bezrobocia w gminach wokół strefy.15

Pewne znaczenie ma także generowanie dochodów, co oznacza wzrost sum wydawanych na różne towary i usługi w okolicach stref, takich jak mieszkalnictwo, edukacja, zdrowie i transport.16

Dla maksymalnego wykorzystania instrumentu stref ważna jest także moż-liwość uzyskiwania zezwoleń na operowanie w strefie dla działalności „Business Process Offshoring” (BPO), a więc usług z dziedziny finansów, księgowości, za-rządzania zasobami ludzkimi, administracji, technologii teleinformatycznych oraz związanych z obsługą klientów zewnętrznych, jak np. call center. Ten typ działal-ności przyczynia się do spadku bezrobocia wśród absolwentów wyższych uczelni mieszkających w pobliżu stref. Strefy odnotowują aktualnie właśnie coraz większą liczbę inwestycji o charakterze usługowym.17

Jak dotąd, specjalne strefy ekonomiczne wygenerowały w Polsce dodatko-we 160 tys.miejsc pracy18. Najdynamiczniejszy wzrost liczby zatrudnionych nastąpił w latach 2005-2007, gdzie rokrocznie przybywało ich po około 35 tysięcy.19 Liczba miejsc pracy zmalała jednak w 2009 roku w stosunku do roku poprzedniego o 1%, podczas gdy w 2008 roku. odnotowano wzrost o 15,5%, zaś w 2007 roku. o ok. 25%.20

Największy spadek zatrudnienia w porównaniu z 2008 roku nastąpił w strefie starachowickiej - o 18,9%, słupskiej - o 12,6% i kamiennogórskiej - o 8,5%. Z kolei największy przyrost miejsc pracy odnotowano w strefie krakowskiej - o 11,6%, po-morskiej - o 11,1%, łódzkiej - o 9,8% i warmińsko-mazurskiej - o 9,7%.21

Do stref dominujących łącznie pod względem zatrudnienia, podobnie jak w przypadku inwestycji, zalicza się strefa katowicka, m.in. dzięki inwestycjom TRW Polska - 4633 miejsc pracy, General Motors Manufacturing Poland - 2746, LEAR Corporation Poland II - 1691 oraz wałbrzyska (MAHLE Polska - 2616, Toyota Mo-tor Manufacturing Poland - 1875, FAURECIA WAŁBRZYCH – 1956). Na kolej-

15 Godlewska-Majkowska Hanna, Skuteczność specjalnych stref ekonomicznych, jako instru-mentu polityki regionalnej w Polsce, PAiIZ ,Warszawa 2009, s.15

16 Aggarwal Aradhna, Impact of Special Economic Zones on Employment, Poverty and Hu-man Development, May 2007, INDIAN COUNCIL FOR RESEARCH ON INTERNATIONAL ECO-NOMIC RELATIONS, s.3

17 Dopiero koniec 2010 roku będzie lepszy dla stref, Portal Gazety Prawnej, http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/365173,dopiero_koniec_2010_roku_bedzie_lepszy_dla_stref.html, dostęp 2 lipca 2010

18 Portal Ministerstwa Gospodarki: http://www.mg.gov.pl/Przedsiebiorcy/Specjalne+stre-fy+ekonomiczne, dostęp z dnia 15.06. 2010

19 Raport: Parki przemysłowe, technologiczne i specjalne strefy ekonomiczne, IPO, 2009, s. 2120 Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych, Stan na 31 grudnia

2009 r., Ministerstwo Gospodarki, Maj 2010, s.1221 Op.cit. s.14


nych miejscach uplasowała się strefa tarnobrzeska (m.in. dzięki inwestycjom Po-limex-Mostostal, Heesung Electronics Poland, LG Display Poland, LG Electronics Wrocław) oraz łódzka (Dell, Hutchinson, Ferax, Gillette i Indesit).

Na strefę katowicką i wałbrzyską przypadła też największa liczba nowych miejsc pracy - odpowiednio 21,% i 12,5% liczby miejsc pracy utworzonych we wszyst-kich strefach w 2009 roku.. Na kolejnych pozycjach plasują się strefy: tarnobrzeska (11,1%), łódzka (9,7%) oraz pomorska (niespełna 9,5%) i mielecka (7,9%).22

Łącznie w samych strefach i wokół nich powstało około pół miliona miejsc pracy.23

Dostrzegalna jest także, będąca wynikiem kryzysu, zmiana w strukturze firm wchodzących do stref – aktualnie są to głównie małe i średnie przedsiębiorstwa, które zatrudniać będą mniej osób.24

Z punktu widzenia inwestorów taka sytuacja jest oczywiście dobra: nie mają oni większych trudności ze znalezieniem kadry menedżerskiej, inżynierów oraz ro-botników i pracowników administracyjnych. Sytuacja jest nawet lepsza niż wedle raportu KPMG na rok 2008. Również oceny kwalifikacji pracowników są pozytyw-ne25, choć nie powinno to dziwić, skoro o każdy etat na terenach SSE ubiega się wielu kandydatów i przedsiębiorcy mogą wybierać spośród osób o zróżnicowanych kwalifikacjach tych najlepszych.

Choć kryzys spowolnił tempo powstawania nowych miejsc pracy w strefach – np. z końcem grudnia 2008 roku we wszystkich SSE pracowało ponad 210 tys. osób (z czego ponad 70% na nowo utworzonych miejscach pracy, po uzyskaniu przez przedsiębiorców zezwoleń), 15% więcej niż rok wcześniej, zaś w 2009 roku już o 1% mniej – to jednak spadek zatrudnienia jest niższy niż spadki np. w poziomie nakładów inwestycyjnych i ilości wydanych zezwoleń.

W zdecydowanej większości (blisko 60% firm) przedsiębiorcy pytani przez KPMG nie przewidywali zmian w zatrudnieniu - co czwarta firma planowała wzrost zatrudnienia, a zaledwie co szósta redukcję. Spostrzeżenia dyrektor w Polskiej Agen-cji Informacji i Inwestycji Zagranicznych Iwony Chojnowskiej-Haponiki, iż „zwol-nienia pracowników, choć pojawiają w SSE, to są mniejsze niż poza nimi”26 nie są jednak zbytnio odkrywcze i nie są także powodem do specjalnego optymizmu

22 Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych, Stan na 31 grudnia 2009 r., Ministerstwo Gospodarki, maj 2010, s.15

23 Specjalne strefy ekonomiczne mogą pomóc w przetrwaniu kryzysu, Portal Gazety Praw-nej, http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/262271,specjalne_strefy_ekonomiczne_moga_pomo-c_w_przetrwaniu_kryzysu.html, dostęp 2 lipca 2010

24 Dopiero koniec 2010 roku będzie lepszy dla stref, Portal Gazety Prawnej, http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/365173,dopiero_koniec_2010_roku_bedzie_lepszy_dla_stref.html, dostęp 2 lipca 2010

25 SSE w Polsce: raport 2009, KPMG, Warszawa 2010, s.926 Specjalne strefy ekonomiczne sposobem na kryzys, Portal Gazety Prawnej, http://biznes.

gazetaprawna.pl/artykuly/314978,specjalne_strefy_ekonomiczne_sposobem_na_kryzys.html, dostęp 1 lipca 2010


i chwalenia SSE: przedsiębiorstwa w specjalnych strefach ekonomicznych ze wzglę-du na uzyskiwaną pomoc publiczną radzą sobie z kryzysem dużo lepiej niż firmy poza nimi – nie ma po prostu między nimi sprawiedliwej konkurencji.

Istnieją też dodatkowe korzyści związane z istnieniem SSE. Wraz ze zwiększe-niem się ilości miejsc pracy spadły także wydatki na pomoc społeczną, zaś miejscowe gminy zyskały pieniądze, dzięki sprzedaży i opodatkowaniu nieruchomości - czytamy w raporcie NIK z lipca 2009.27. Wedle raportu NIK rząd nie wie dokładnie jaki jest dokładny bilans działalności SSE – m.in. ile dokładnie kosztowały zwolnienia podat-kowe i dotacje państwowe dla firm działających na obszarze stref. Także nie wszystkie gminy, na których terenach działają SSE zebrały dokładne dane na ten temat.28

Strefy i podwyższanie kwalifikacji i umiejętności pracowników

Istnieją różne sposoby, w jakie SSE może pozytywnie przyczynić się do roz-woju kapitału ludzkiego. Jednym z nich są szkolenia na poziomie przedsiębiorstwa. Druga metoda polega na zmianie systemu edukacji, tak aby zaspokoić potrzeby przed-siębiorstw funkcjonujących w strefie – np. zwiększenie naboru uczniów na określone specjalności, zmiana profili nauczania w szkolnictwie zawodowym zgodnie z zapotrze-bowaniem ze strony nowych inwestorów. Sama strefa może także utworzyć instytucje szkoleniowe by zwiększyć dostępną pulę wykwalifikowanej siły roboczej. Wreszcie, SSE oferują bardzo sprzyjające warunki inwestycyjne w celu przyciągnięcia bezpośred-nich inwestycji zagranicznych bez względu braki infrastrukturalne i zawiłości procedu-ralne. Zazwyczaj BIZ niesie ze sobą transfer technologii, metod zarządzania, i innych umiejętności (takich jak marketing i dystrybucja), które także przenoszone są na pra-cowników.29 Tzw. knowledge spillovers powstają m.in. dzięki istnieniu kooperacyjnych między producentami działającymi w SSE z firmami ulokowanymi w jej sąsiedztwie.

Także każde przeniesienie się pracownika poza strefę oferuje efekt uboczny w postaci rozprzestrzenienia się tej wiedzy w firmach poza strefą.

Istnienie strefy wzmaga również popyt na szeroko pojęte podnoszenie kwa-lifikacji poza miejscem pracy - komputery, języki obce, kursy księgowości, mar-ketingu itp., co powoduje rozwój pobliskiej bazy szkoleniowej; a nawet powstanie nowych szkół wyższych w pobliskich ośrodkach.

Należy jednak żałować, iż nie ma w Polsce regulacji podobnej np. do cze-skiej, która pozwala na zwrot przedsiębiorcom do 35% kosztów szkoleń pracowni-ków. Choć powstawanie nowych miejsc pracy jest jednym z podstawowych celów

27 Wystąpienie pokontrolne NIK KGP-41022-1/0828 Problemy specjalnych stref ekonomicznych, 28 marzec 2010, Portal Eurofunds file:///C:/

Documents%20and%20Settings/xp/Pulpit/SSE/Portal%20eurofunds.org%20-%20Problemy%20specjalnych%20stref%20ekonomicznych%20%28SSE%29.htm dostęp z dnia 13 czerwca 2010

29 Aggarwal Aradhna, Impact of Special Economic Zones on Employment, Poverty and Human Development, May 2007, Indian Council For Research On International Economic Relations, S.3


tworzenia SSE, tylko w części planów rozwoju SSE zatwierdzonych w 2009 roku zawarto jakikolwiek zapis na temat podnoszenia kwalifikacji pracowników. W żad-nej nie zawarto konkretniejszych planów co do czynności, jakie należy w tym celu wykonać. W związku z tym można uznać za częściowo słuszne zarzuty, iż SSE wy-korzystują istniejące zasoby ludzkie, nie dając nic w zamian. Dla części pracow-ników strefach jest to ich pierwsza praca, uzyskują więc praktyczne umiejętności i kwalifikacje, jakich nie daje sama edukacja – jednak jest to mniejszość. Większość firm w specjalnych strefach ekonomicznych chce zatrudniać wykwalifikowanych pracowników z doświadczeniem - i tym samym uniknąć konieczności płacenia za ich doszkalanie. W związku z faktem, iż większość firm w strefach zajmuje się pro-dukcją lub przetwórstwem poziom kwalifikacji pracowników nie ulega zmianie; pra-cują używając tych samych technologii i maszyn przez lata. Oznacza to, iż jeśli np. firma upadnie lub wycofa się z działalności w strefie, wielu pracowników pozosta-nie bez pracy z tym samym poziomem kwalifikacji, jaki mieli rozpoczynając pracę u przedsiębiorcy strefowego. Co na rynku pracy skazuje ich na powrót do sytuacji, w jakiej byli przed powstaniem w strefie inwestycji, w jakiej pracowali – bezrobot-nych o kwalifikacjach niedopasowanych do wymogów rynku pracy.

Inwestycje, które wymagają odpowiednio wykwalifikowanej kadry, lokowane są w pobliżu dużych ośrodków akademickich mogących zapewnić odpowiednią podaż wy-kwalifikowanych pracowników bez potrzeby inwestowania w nich dla podniesienia kwa-lifikacji – na przykład w Krakowskim Parku Technologicznym inwestują firmy z sektora IT oraz nowoczesnych usług typu wspomnianych wcześniej BPO i SSC - wydzielonych centrów usług wspólnych pracujących na zlecenie macierzystej organizacji.30

Polska ma od dłuższego czasu jeden z najniższych wskaźników uczestnictwa osób dorosłych w kształceniu ustawicznym w Europie – i strefy nie są w tym aspek-cie wyjątkiem, którym przecież być powinny.

Transfery technologii i innowacje

SSE nastawione są na eksport, przyciąganie bezpośrednich inwestycji zagra-nicznych i wspieranie innych form współpracy między przedsiębiorstwami lokalnymi i międzynarodowymi. Globalne standardy, konkurencja i rozwój technologii stanowią dla SSE wyzwania w globalnych łańcuchach wartości. Stymuluje to ustawiczne uczenie się i innowacje, które są kluczowymi aspektami ludzkiego rozwoju, szczególnie wzma-gane gdy zezwolenie na działalność wydano firmom z sektorów innowacyjnych, trak-towanych priorytetowo. W związku z szerokimi kontaktami firm w strefach z przedsię-biorstwami ulokowanymi poza nimi, mają miejsce także tzw. technology spillovers.

Wraz z nowymi inwestycjami w SSE pojawiają się nowe technologie, któ-30 W specjalnych strefach ekonomicznych dominują motoryzacja i branża metalowa, Por-

tal Gazety Prawnej, http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/347204,w_specjalnych_strefach_ekono-micznych_dominuja_motoryzacja_i_branza_metalowa.html, dostęp 2 lipca 2010


rych znajomość szerzy się wśród pracowników. Nauka i wiedza zdobyte w SSE jest ostatecznie przekazywana przedsiębiorstwom poza strefą poprzez sieć powiązań zwrotnych.31 Także wdrażanie przez zagranicznych inwestorów nowych form za-rządzania i organizacji pracy (ponad 82% firm inwestujących w SSE to przedsię-biorstwa zagraniczne) przyczynia się do rozwoju kultury biznesu, unowocześnienia struktur organizacyjnych i systemów zarządzania. Prezes Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej Piotr Wojaczek stwierdził niedawno przy okazji wizyty unij-nego komisarza ds. przedsiębiorczości i przemysłu Guentera Verheugena w Polsce w kwietniu tego roku:„(SSE)…stały się zalążkiem parków przemysłowych - miejsc, gdzie przygotowuje się dla inwestora infrastrukturę, gdzie jest inna kultura organi-zacji pracy, inna logistyka (…)”32

Wykres. 1 SSE a kapitał ludzki

SSE

Kapitał zagraniczny, zasoby ludzkie, wiedza techniczna, systemy zarządzania

1. Bezpośrednie generowanie miejsc pracy

2. Pośrednio wytworzone miejsca pracy

1. Szkolenia, podnoszenie kwalifikacji

2. Tzw. knowledge spillovers

1. Transfery technologii 2. Technology spillovers

Generowanie dochodów

Wydatki na opiekę zdrowotną, edukację

Poprawa efektywności

i produktywności

Poprawa efektywności

i produktywności

Rozwój kapitału ludzkiego i poprawa warunków życia

Opracowanie na podstawie Aggarwal Aradhna, Impact of Special Economic Zones on Em-ployment, Poverty and Human Development, May 2007

W 2009 roku wyraźnie widoczne były skutki kryzysu, przejawiające się 31 Aggarwal Aradhna, Impact of Special Economic Zones on Employment, Poverty and Hu-

man Development, May 2007, INDIAN COUNCIL FOR RESEARCH ON INTERNATIONAL ECO-NOMIC RELATIONS,s.6

32 Specjalne strefy ekonomiczne mogą pomóc w przetrwaniu kryzysu, Portal Gazety Prawnej, http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/262271,specjalne_strefy_ekonomiczne_moga_pomoc_w_przetrwaniu_kryzysu.html, dostęp 2 lipca 2010


w zmniejszeniu wielkości zatrudniania oraz wartości nakładów inwestycyjnych. W pierwszych trzech kwartałach 2009 roku łączna liczba utworzonych miejsc pracy w SSE spadła o prawie 5%, podczas gdy w latach 2006-2008 dynamika przyrostu miejsc pracy wynosiła odpowiednio 30% i 12%. Maleje także przyrost nakładów in-westycyjnych w SSE, w 2007 roku wynosił on 30%, w 2008 – 23%, a w pierwszych trzech kwartałach 2009 r. już tylko 12%.33

Choć od początku 2010 roku media informowały o znacznej poprawie w po-ziomie nowych inwestycji w SSE, kryzys finansowy wpłynął na znacznie przyspie-szenie dyskusji nad nowelizacją aktualnie obowiązujących uregulowań prawnych dotyczących stref. Spółki zarządzające strefami wydały w pierwszym kwartale 2010 roku 41 nowych zezwoleń – niemal dwa razy tyle co w tym samym okresie 2009 roku Porównywalnie wzrosła też liczba zadeklarowanych inwestycji: przedsię-biorcy zobowiązali się do zainwestowania 1,16 mld zł – w pierwszych miesiącach ubiegłego roku było to 521,1 mln zł.34

Informacje z drugiego kwartału 2010 roku nie są już tak optymistyczne - w II kwartale wartość inwestycji w specjalnych strefach ekonomicznych spadła w po-równaniu z I kwartałem o połowę. Pięć stref nie zawarło żadnej umowy, zaś wartość zaplanowanych inwestycji obniżyła się o prawie połowę: z 1,16 mld zł w pierwszych trzech miesiącach roku do 624 mln zł w okresie kwiecień – czerwiec.35

W rzeczywistości jest nawet gorzej - pierwsze półrocze 2010 roku okazało się wręcz słabsze niż ten sam okres w „kryzysowym” 2009 roku. Zapowiadane przez inwestorów nakłady spadły o 6% - zaś w porównaniu z pierwszymi sześcioma mie-siącami 2008 roku spadek jest ponad czterokrotny.36

W świetle obecnie obowiązujących przepisów poziom zatrudnienie okre-ślony w zezwoleniach wydanych do końca lipca 2008 r. nie może być obniżony37 – co oznacza, iż przedsiębiorca strefowy musi albo utrzymywać pracowników, na któ-rych go nie stać, lub obniżyć liczbę etatów – i tym samym być zmuszonym do zwrotu (wraz z odsetkami) kwot zwolnienia z podatku. Istnieje więc realna groźba utraty przez te firmy zezwolenia na prowadzenie działalności w ramach SSE - a nawet upadłości firmy i masowych zwolnień. Jak dotąd, liczba inwestorów zamierzających ciąć liczbę etatów wynosi 10% wszystkich firm działających w strefach – jednak - co niepokojące - są to głównie duże koncerny, które wchodziły do stref w ostatnich

33 Przybyła Katarzyna, Resorty gospodarki i finansów kłócą się o strefy ekonomiczne, Portal GazetyPrawnej,http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/424619,resorty_gospodarki_i_finansow_klo-ca_sie_o_strefy_ekonomiczne.html , dostęp z dnia 7 lipca 2010

34 Woźniak Adam, Więcej inwestycji w strefach, Rzeczpospolita, http://www.rp.pl/arty-kul/457410.html, 5 lipca 2010

35 Woźniak Adam, Specjalne strefy już nie kuszą inwestorów, Rzeczpospolita, http://www.rp.pl/artykul/5,499055.html, dostęp z 7 lipca 2010

36 Op.cit.37 Przedsiębiorcy, którzy uzyskali zezwolenia po 2008 roku mogą wnioskować o pozwolenie

na obniżenie zatrudnienia o 20%


latach i deklarowały znaczne zatrudnienie.38 78 firm już złożyło wnioski o przedłu-żenie terminu wypełnienia warunków zezwolenia.39

Aktualnie ścierają się dwa projekty nowelizacji przepisów o SSE. Podczas gdy-Ministerstwo Gospodarki chce wprowadzić nowe instrumenty uatrakcyjniające funk-cjonowanie firm w strefach, Ministerstwo Finansów jest za zaostrzeniem przepisów.40

Projekt zmian Ministerstwa Gospodarki zakłada, że zatrudnienie będzie mo-gło być obniżone o 20% dla zezwoleń wydanych po 2008 roku lub o 25%w przy-padku zezwoleń wydanych w latach 2010 i 2011 oraz rozciągnięcie możliwości obniżenia zatrudnienia także na zezwolenia wydane przed 2008 rokiem.41 Minister-stwo Finansów chce zaostrzyć przepisy i anulować możliwość obniżenia zatrudnie-nia dla wszystkich wydanych zezwoleń i wprowadzić nowe przesłanki dla utraty zezwolenia. Na przykład utrata zezwolenia następowałaby nie tylko w przypadku niewypełnienia warunków z zezwolenia, lecz także przy jakimkolwiek naruszeniu zasad korzystania z pomocy publicznej.42

Obrady rządu nad nowelizacją odbyć się miały 7 lipca br., zostały jednak zdjęte z porządku obrad - rząd poczeka, aż resorty gospodarki i finansów porozumie-ją się co do kształtu nowelizacji.43

I tu właśnie rysuje się problem, który odstrasza inwestorów: niepewność co do prawnych uregulowań działania w specjalnych strefach ekonomicznych. Oba resorty równie mocno podtrzymują swoje opinie, pierwotny kształt nowelizacji (np. planowane zezwolenia na obniżenie zatrudnienia aż do 40% w przypadku wy-jątkowo silnej reakcji firmy na kryzys) gdzieś się rozmył, trudno określić, kiedy nowelizacja zostanie zatwierdzona (mówi się o niej właściwie od połowy 2009 roku) i w jakim pójdzie kierunku. Trudno się dziwić, iż inwestorzy – zwłaszcza zagra-niczni – wolą wstrzymać się z inwestycjami do wyklarowania się ostatecznego kształtu zmian w ustawie. A biorąc pod uwagę fakt, iż strefy zakończą swój żywot w 2020 roku, nie zostawia to wiele czasu na zrealizowanie obietnic z zezwoleń – ani też na wypracowanie prawdziwie konkurencyjnej pozycji, która pozwoli firmom działającym do tej pory na preferencyjnych warunkach w strefach odnieść sukces

38 Woźniak Adam, Strefy niebezpieczne dla inwestorów, Rzeczpospolita, http://www.rp.pl/artykul/486403.html, dostęp 5 lipca 2010

39 Op.cit.40 Przybyła Katarzyna, Resorty gospodarki i finansów kłócą się o strefy ekonomiczne, Portal

Gazety Prawnej,http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/424619,resorty_gospodarki_i_finansow_klo-ca_sie_o_strefy_ekonomiczne.html, dostęp 7 lipca 2010

41 Będzie można zwalniać pracowników w Specjalnych Strefach Ekonomicznych, Portal Gazety Prawnej,http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/434269,bedzie_mozna_zwalniac_pracow-nikow_w_specjalnych_strefach_ekonomicznych.html, dostęp 7 lipca 2010

42 Specjalne Strefy Ekonomiczne mogą zniknąć z mapy Polski, Portal Bankier.pl, http://www.bankier.pl/wiadomosc/Specjalne-Strefy-Ekonomiczne-moga-zniknac-z-mapy-Polski-2150574.html dostęp z dnia 6 lipca 2010

43 Niklewicz Konrad, Strefy spadły z rządu. Znikną w ogóle?, Wyborcza,http://wyborcza.biz/biznes/1,101562,8109233,Strefy_spadly_z_rzadu__Znikna_w_ogole_.html, dostęp 10 lipca 2010


– lub po prostu bezpiecznie funkcjonować – na już całkowicie zrównanym rynku, bez sparcia otrzymywanego ze strony państwa.

SSE - zagrożenia

Choć wydaje się, iż niemal z definicji istnienie specjalnej strefy ekonomicz-nej na danym obszarze będzie przynosiło korzyści dla lokalnej gospodarki, nie jest to aż tak samo przez się zrozumiałe. Wyraźnym niebezpieczeństwem jest tzw. efekt enklawy, gdy firmy działające w strefach korzystają z niższych podatków i tańszej siły roboczej, jednocześnie zaopatrując się i sprzedając towary poza regionem. W ten sposób region praktycznie nie odnosi żadnych, poza zmniejszeniem bezrobocia, ko-rzyści związanych z istnieniem Specjalnej Strefy Ekonomicznej.44 I choć już same miejsca pracy wydają się efektem pozytywnym, w takiej sytuacji strefa przestaje spełniać swój podstawowy cel wspomagania rozwoju gospodarki regionalnej.

Przyjętym założeniem jest to, że tworzenie miejsc pracy zmniejsza bezrobo-cie, generuje przychody, poprawia standard życia i prowadzi do rozwoju człowieka i ograniczania ubóstwa. Jednak ogólny poziom życia pracowników w SSE zależy przede wszystkim od płac i warunków pracy. Podkreślanym przez badaczy efektów SSE problemem dotyczącym stref – zwłaszcza w krajach rozwijających się – jest fakt, iż w celu przyciągnięcia inwestycji, w szczególności bezpośrednich inwestycji zagra-nicznych, rządy krajów przyjmujących nie przywiązują wystarczającej wagi do stan-dardów płacowych i warunków pracy w SSE. Ponieważ specjalne strefy ekonomiczne w Polsce umiejscawiane są na obszarach o wysokim bezrobociu, często w miejscach, gdzie uprzednio dominujący sektor przemysłu podupadł, więc ich potencjalni pracow-nicy rekrutują się sposóród osób o niskich kwalifikacjach, które utraciły pracę na dłuż-szy czas i z tego powodu są gotowe pracować za niskie stawki w gorszych warunkach. Bardziej mobilni, wyżej wykształceni pracownicy opuszczają te obszary by szukać szczęścia gdzie indziej. Częste w literaturze światowej dotyczącej SSE są doniesienia o łamaniu praw pracowniczych, przymusowych nadgodzinach, także raporty Świato-wej Organizacji Pracy z końca lat 90-tych potwierdzają podobne informacje.

Dlatego też ogólnie oceny wpływu istnienia SSE na poziom życia ludzi są w literaturze światowej ambiwalentne.45 Jeśli uznajemy pracę – nawet za najniższe dozwolone płace – za dobro samo w sobie, bez względu na warunki i za alternatywę lepszą niż brak pracy, ocena działalności SSE będzie jednoznacznie pozytywna.

Innym problemem jest fakt, iż specjalne strefy ekonomiczne w Polsce za-przestaną działania w 2020 roku. We wszystkich planach rozwoju SSE wyznaczo-ny jest okres 2016-2020 jako czas przygotowywania się przedsiębiorstw działają-cych w strefach do przejścia do funkcjonowania na w pełni konkurencyjnym rynku,

44 Raport: Parki przemysłowe, technologiczne i specjalne strefy ekonomiczne, IPO, 2009, s.2045 Aggarwal Aradhna, Impact of Special Economic Zones on Employment, Poverty and Hu-

man Development, May 2007, INDIAN COUNCIL FOR RESEARCH ON INTERNATIONAL ECO-NOMIC RELATIONS, s.7


bez pomocy publicznej w postaci zwolnień podatkowych. W żadnym jednak nie zarysowano bardziej szczegółowo, w jaki sposób mają te przygotowania wyglądać.

Podsumowanie

Nie ulega wątpliwości, iż fakt wygenerowania 150 tys. miejsc pracy jest wy-raźnie pozytywnym efektem istnienia specjalnych stref ekonomicznych w Polsce. Należy jednak być świadomym niebezpiecznych, źle wróżących na przyszłość tren-dów w zatrudnieniu w SSE.

Choć zezwolenia na działalność w strefie wydawane są z najwyższym prio-rytetem przedsiębiorstwom z tzw. sektorów innowacyjnych, w dalszym ciągu bardzo wyraźnie w działalności strefowej dominują zakłady produkcyjne i przetwórcze.

Większość oferowanych etatów to miejsca pracy dla pracowników nisko wy-kwalifikowanych, na stanowiskach produkcyjnych, za niskie płace. Wraz z utratą zwolnień podatkowych opłacalność lokowania zakładów produkcyjnych czy prze-twórczych w Polsce stanie pod znakiem zapytania: kraje azjatyckie i tak posiadają-ce tanią siłę roboczą zachęcającą zagraniczne przedsiębiorstwa do inwestycji, rów-nież posiadają specjalne strefy ekonomiczne. Przenoszenie fabryk z terenów Polski do krajów o tańszej sile roboczej przez przynajmniej część przedsiębiorców strefo-wych wydaje się po 2020 roku nieuniknione.

BPO i ośrodki badawczo-rozwojowe stanowią niewielki procent przedsię-wzięć na terenach SSE. Te najlepiej płatne, zatrudniające najbardziej wykształco-nych pracowników, najbardziej inwestujące w szkolenia i przyczyniające się do roz-woju i innowacji firmy poradzą sobie także po utracie przywilejów strefowych. Ten właśnie typ przedsiębiorstw gwarantuje Polsce konkurencyjność i to one powinny być wyraźnym priorytetem inwestycyjnym w kraju, pomimo faktu, iż zatrudniają mniej pracowników niż zakłady produkcyjne – liczy się także jakość, nie tylko ilość miejsc pracy i możliwość utrzymania ich w przyszłości.

Liczba szkoleń i inicjatyw podnoszenia kwalifikacji pracowników na obszarach stref nie jest znacząco wyższa od średniej krajowej, choć brakuje na ten temat dokładnych danych. To oznacza, iż poziom formalnych kwalifikacji pracowników – poza oczywiście zdobytym doświadczeniem – pozostaje niekiedy przez lata niezmieniony. Jeśli przed-siębiorstwo, w którym ci pracownicy znajdują zatrudnienie zredukuje etaty w związku z wymogami nowej sytuacji - pełnej, równej konkurencji, trudno - będzie im znaleźć nowe zatrudnienie, biorąc pod uwagę średnią niską mobilność tej grupy zawodowej.

Sytuacja firm działających w strefach i osób w nich zatrudnionych jest więc dość niepewna – a 2020 rok zbliża się szybkimi krokami. Oczywiście, rząd może jak w 2008 roku po prostu przedłużyć jeszcze okres funkcjonowania SSE – ale nie zmieni to faktu, iż nie mogą one działać w nieskończoność i prędzej czy później musi nastąpić konfrontacja przedsiębiorstw działających w strefach z rzeczywisto-ścią czystej konkurencji.

213

Błasiak W., Społeczne i kulturowe uwarunkowania restrukturyzacji gospodar-czej województwa katowickiego [w:] Wódz J. (red.) Niektóre problemy społeczne w wo-jewództwie katowickim, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 1993.

Bogaert S., Vloeberghs D., Differentiated and Individualized Personnel Management: Diversity Management in Belgium, European Management Journal , Sierpień 2004, vol. 23, Issue 4;

Bratkowski P., Kłamstwo sondażowe, Newsweek nr 27/2010;Cieśla S.: Sąsiedztwo w mieście. Pojęcia, typologie, znaczenie, Rocznik Nauk

Społecznych 1976, t. VII,Dahlerup D., The story of The Theory of Critical Mass, „Politics & Gender”,

nr 2 (4), 2006;Dąbrowski J., Wiktorska-Święcicka A., Różnorodność opłaca się organizacjom,

Thinktank Magazine, dodatek specjalny na II Kongres Kobiet „Różnorodność”;de Ines M., Więzi między władzą a środowiskiem biznesu [w:] Zeman-Miszew-

ska E. (red.) Polskie samorządy lokalne w okresie transformacji – instytucje i ich prze-obrażnia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2010.

Elastyczne Formy Pracy – poradnik dla pracowników, Wyd. WSE, Białystok 2007;Encyklopedia socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2000 ,Gabler Ł., Zarządzanie różnorodnością, [w:] Służba pracownicza, nr 7 (425)

rok XXXV, Warszawa;Genderowy Index problemów, Genderowy Index rozwiązań, UNDP, EQUAL;.Gramlewicz M.: Elementy socjologii, AMR, Katowice 2004,Hacker H.M., Kobiety jako grupa mniejszościowa, [w:] Nikt nie rodzi się

kobietą, T. Hołówka (red.), Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1982;Jałowiecki B., Szczepański M.S.: Rozwój lokalny i regionalny w perspek-

tywie socjologicznej. Śląskie Wydawnictwa Naukowe Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych w Tychach. Tychy 2002,

Jałowiecki B.: Rozwój lokalny, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1989, Janikowski R.: Zrównoważony rozwój lokalny. Teoria i praktyka, GWSH,

Katowice 2006, Kandola R., Fullerton J., Managing the Mosaic: Diversity in Action. London: IPD;Kapitał Społeczny. Ekonomia społeczna. red. T.Kaźmierczak, M.Rymsza, In-

BiBLiOgrAFiA

214 Bibliografia

stytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, Kobiety i Mężczyźni na rynku pracy, Raport GUS, Warszawa 2008;Kolczyński M., Problemy restrukturyzacji Górnego Śląska w świetle posta-

nowień kontraktu regionalnego [w:] Sztumski J. (red.) Społeczno-gospodarcze i po-lityczne konsekwencje restrukturyzacji Górnego Śląska, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 1996.

Kolczyński M., Restrukturyzacja gospodarki w strategii rozwoju wojewódz-twa katowickiego [w:] Barański M. (red.) Kontrakt regionalny dla województwa ka-towickiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, 1999.

Lawthom R., Przeciw wszelkiej nierówności: zarządzanie różnorodnością, [w:] Psychologia pracy i organizacji, Chmiel N. (red.), GWP, Gdańsk 2003;

Lewenstein B.: Wspólnota społeczna a uczestnictwo lokalne, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1999,

Lisowska E., Kobiety i gospodarka, [w:] Raport „Kobiety dla Polski. Polska dla Kobiet. 20 lat transformacji systemowej 1989-2009”, Warszawa 2009;

Liswood L., Kobieta uosabia zmianę, Polityka, nr 28/2010;Mazur B., Zarządzanie różnorodnością, [w:] Ekonomika i organizacja przed-

siębiorstwa, Nr 3 (698), 2008;Olszewska-Dyoniziak B., Rozwój, zmiana i postęp społeczny, Wydawnictwo

„ATLA 2”, Wrocław 2008.Plastra F., Organisaties en Diversiteit. Naar een Contextuele Benadering

van Intercultureel Management, (1999), Lemma, Utrecht 261;Pocztowski A., Zarządzanie zasobami ludzkimi w nowej gospodarce, [w:]

Zarządzanie zasobami ludzkimi, nr 1/2003;Problemy rozwoju małych miast w wymiarze lokalnym i regionalnym.

Red. K. Heffner, T. Marszał, PAN Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kra-ju, Warszawa 2005,

Rocznik Statystyczny Powiatów Województwa Śląskiego, Wojewódzki Urząd Statystyczny, Katowice 2001;

Rybicki P.: Społeczeństwo miejskie. PWN, Warszawa 1972,Rzepka M.A., Sytuacja kobiet zatrudnionych w przemyśle na terenie woje-

wództwa śląskiego w okresie transformacji społeczno-ustrojowej, [w:], Społeczno-polityczne aspekty transformacji ustrojowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001;

Słownik socjologii i nauk społecznych, PWN, Warszawa 2006,Smoczyński W., Idą nowe, Polityka, nr 28/2010;Sowa K.Z.: Socjologia. Społeczeństwo. Polityka. Wydawnictwo Wyższej

Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1992,Społeczności lokalne i regionalne. Miedzy teorią socjologiczną a praktyka.

Red. E. Jurczyńskiej-McClusky. Wydawnictwo Akademii Techniczno-Humanistycz-nej w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała, 2002,

215Szczepański M., Opel z górniczym pióropuszem, Wydawnictwo „Śląsk”, Ka-

towice 2002.Szczepański M., Region katastroficzny wobec wyzwań cywilizacyjnych, „Stu-

dia Socjologiczne” 1999, nr 1-2.Szczepański M.S.: Podróże po mniejszym niebie, Gazeta Uniwersytecka,

nr 4, Styczeń 2002,Sztumski J., Wódz J.: Społeczności lokalne regionu Górnego Śląska, Polska

Akademia Nauk, Wrocław 1987, Śmigielski P., Wady i zalety elastycznego kształtowania czasu pracy z punktu

widzenia pracobiorcy, [w:] Flexicurity – między elastycznością a bezpieczeństwem na rynku pracy, Biblioteka Monitora Prawa Pracy, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2008;

Tocqueville de A.: O demokracji w Ameryce, PWN, Warszawa 1976,TurowskiJ.: Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Towarzystwo naukowe

KUL, Lubli 2000, W poszukiwaniu strategii pobudzenia oddolnego rozwoju społeczności wiej-

skich. red. T.Kaźmierczak, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008,Wojtasiewicz L.: Czynniki rozwoju lokalnego – nowe ujêcie metodologiczne,

Biuletyn KPZK PAN , 1997,Wojtasik W., Specjalne strefy ekonomiczne jako element polityki regionalnej

III RP na przykładzie Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, [maszynopis w posiadaniu autorki].

Wódz J.: Społeczności lokalne. Szkice socjologiczne, UŚ, Katowice 1986, Zeman-Miszewska E., Przesłanki transformacji instytucji lokalnych [w:] Zeman-

Miszewska E. (red.) Polskie samorządy lokalne w okresie transformacji – instytucje i ich przeobrażnia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2010.

Zmiany w społeczności lokalnej. Szkice o kapitale społecznym w praktyce spo-łecznej i nie tylko. red. T.Kaźmierczak, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007,

Znaniecki F.: Miasto w świadomości jego mieszkańców. Z badań Polskiego Instytutu Socjologicznego nad miastem Poznań. Wydawnictwo Polskiego Instytutu Socjologicznego, Poznań 1931.

Akty prawne

Dyrektywa Rady 97/80/WE z dnia 15 grudnia dotycząca ciężaru dowodu w sprawach dyskryminacji ze względu na płeć, Dziennik Urzędowy Wspólnot Euro-pejskich z 20 stycznia 1998r., L 14/6.

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 18 czerwca 1996 roku w sprawie ustanowienia katowickiej specjalnej strefy ekonomicznej, Dz.U. Nr 88 poz. 397 z późn. zm.

Ustawa z dnia 20 października 1994 roku o specjalnych strefach ekonomicz-nych, Dz. U. z dnia 23 listopada 1994 roku Nr 123, poz. 600 z późn. zm.

216 Bibliografia

Strony internetowe

h t tp : / / eu r- l ex . eu ropa . eu /LexUr iSe rv /LexUr iSe rv.do?u r i=D-D:05:03:31997L0080:PL:PDF

http://www.kapitalludzki.gov.pl/priorytety/priorytet-i/dzialanie-1-3/poddzia-lanie-1-3-2/

http://www.kobieta.gov.pl/?1,9,495,201007http://www.ksse.com.pl/http://www.rownetraktowanie.gov.pl/pl/dokumenty_i_akty_prawne/akty_

prawne_1/regulacje_miedzynarodowe_1/prawo_europejskiehttp://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_pw_kwart_inf_aktywn_eko-

nom_ludnosci_1kw_2010.pdf, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/katow/ASSET-S_09w06_01.pdf

http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/katow/ASSETS_bezrobocie22009_1.pdf http://www.thinktankmagazine.pl/http://www.thinktankmagazine.pl/artykul/kobiety-trzesa-swiatem-teraz-juz-

zupelnie-jawniehttp://www.womenspeakworldwide.com/Early-results.htm

INNOWACYJNE I SPOŁECZNE I KLASTRÓW W POLSCE · wiedzy jak historia myśli ekonomicznej, historia...

Documents

Transcript of INNOWACYJNE I SPOŁECZNE I KLASTRÓW W POLSCE · wiedzy jak historia myśli ekonomicznej, historia...