Iluzja pieniądza, czyli czy zera się liczą

Maria Forlicz*

Iluzja pieniądza, czyli czy zera się liczą

Wstęp W niedalekiej przyszłości, gdy Polska wstąpi do strefy euro, iluzja pienią-

dza i znajomość jej oddziaływania może okazać się dla nas dość istotna. Jeśli

zdamy sobie sprawę, że problem oceny wartości pieniędzy przez pryzmat war-

tości nominalnej występuje także w naszym kraju, możemy już teraz przystąpić

do przygotowań społeczeństwa na zmiany.

Celem niniejszego artykułu jest zbadanie, czy Polacy cierpią na iluzję pie-

niądza, a jeśli tak, to jak ona wygląda. Za metodę badawczą przyjęto badanie

ankietowe niereprezentatywne, skierowane do studentów dwóch uczelni: Uni-

wersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu i Wyższej Szkoły Bankowej we Wro-

cławiu.

1. Przegląd literatury Od wielu lat badacze związani z różnymi dziedzinami nauki

1 zajmują się

problemem money illusion, czyli iluzji pieniądza. Fisher [Fisher, 1928] definiu-

je iluzję pieniądza jako niezdolność postrzegania faktu, że dolar, czy każda inna

jednostka pieniężna, rozrasta się bądź kurczy co do wartości. Leontief [Leon-

tief, 1936] stwierdza, że iluzja pieniądza nie występuje, jeśli funkcje popytu i

podaży są homogeniczne w stopniu zero w stosunku do wszystkich nominal-

nych cen. Natomiast Patinkin [Patinkin, 1965] wskazuje, że jest to każde odchy-

lenie od podejmowania decyzji na podstawie czysto realnych wartości. Jednost-

ka cierpi na iluzję pieniądza, jeśli jej popyt na dobra nie zależy jedynie od rela-

tywnych cen i rzeczywistego majątku. Shafir, Diamond i Tversky [Shafir,

Diamond, Tversky, 1997] interpretują iluzję pieniądza jako zaburzenie w sza-

cowaniu rzeczywistej wartości transakcji ekonomicznych, spowodowane przez

ocenę dokonywaną na podstawie wartości nominalnych.

Za objawy występowania iluzji pieniądza można przyjąć na przykład oce-

nianie pozytywnie nominalnego wzrostu w zarobkach, nawet jeśli ten nominal-

ny wzrost jest „zjadany” przez inflację, czy też postrzeganie wartości pieniądza

jedynie przez pryzmat ilości zer a nie jego realnej siły nabywczej.

Badaniem pierwszego z wymienionych przejawów występowania iluzji

pieniądza zajmowali się między innymi:

- Campbell i Vuolteenaho [Campbell, Vuolteenaho, 2004], którzy dowodzą, że

szacując wartość akcji inwestorzy biorą pod uwagę nominalny wzrost wysoko-

ści dywidend, zapominając o zmieniającym się poziomie inflacji, w związku z

* Mgr, Katedra Metod Ilościowych w Ekonomii, Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocła-

wiu,[email protected] 1 Psychologowie, ekonomiści, socjologowie, a nawet neurolodzy

Maria Forlicz 212

czym w okresach wysokiej inflacji akcje są niedoszacowane, a w okresach niż-

szej inflacji przeszacowane

- Kahneman, Knetsch oraz Thaler [ Kahneman, Knetsch, Thaler,1986], którzy

przeprowadzając badania na ponad stuosobowej grupie pokazali, że występo-

wanie wyższej inflacji powoduje, iż ludzie nie zauważają, że nominalna pod-

wyżka ich pensji może w rzeczywistości być nawet realną obniżką wartości

otrzymywanych przez nich pieniędzy, a nawet jeśli zdają sobie z tego sprawę,

są szczęśliwsi, gdy ich pensja wzrasta tylko nominalnie, niż gdyby otrzymali

realną podwyżkę, ale znaczyłoby to nominalną obniżkę pensji (potwierdzają to

badania przeprowadzone przez Shafira, Diamonda i Tversky’ego).

- Brunnermeier i Julliard [Brunnermeier, Julliard, 2008] dowodzą, że w okre-

sach niskiej inflacji, w dużej mierze z powodu iluzji pieniądza, ceny domów są

przeszacowane.

Problemem liczby zer wpływającej na postrzeganie realnej wartości pie-

niądza zainteresowali się naukowcy z różnych ośrodków, najczęściej z krajów,

gdzie dokonana została zmiana jednostki monetarnej.

Raghubir i Srivastava [Raghubir, Srivastava , 2002] przeprowadzili serię

badań pokazujących, jak zachowują się osoby dokonujące transakcji w obcych

walutach, których kurs wymiany w stosunku do waluty krajowej (czyli tej, którą

posługują się ankietowani na co dzień) jest różny od jedności. Udowodnili, że

gdy za jedną jednostkę waluty krajowej można nabyć więcej niż jedną jednost-

kę waluty obcej, ludzie są mniej skłonni do wydawania pieniędzy w tej walucie.

Gdy kurs wymiany jest mniejszy od jednostki, dzieje się na odwrót – badane

osoby w takiej sytuacji są znacznie bardziej skłonne do wydawania pieniędzy.

Według Raghubiry i Srivastava za takie zachowanie odpowiedzialny jest efekt

kotwiczenia i dostosowania (anchoring-and-adjustment2). Ludzie w swoim

umyśle mają pewien punkt odniesienia, w stosunku do którego dokonują

kolejnych działań, możliwe więc, że konsumenci kodują w swoich głowach

nominalne ceny produktów w walucie obcej następnie korygując ją przy pomo-

cy kursu wymiany tak, by określić jego realną wartość. Niestety, ponieważ jest

to trudny proces myślowy, dostosowanie jest niedokładne, a szacowanie obar-

czone jest systematycznym błędem powodującym, że subiektywna wartość re-

alna jest oceniana w sporej części na podstawie ceny nominalnej wyrażonej w

walucie obcej:

r

FCYFCYV )1( (1)

gdzie: V – subiektywna wartość produktu

FCY – wartość nominalna produktu wyrażona w walucie obcej

r – kurs wymiany

α – waga przyporządkowana kierowaniu się wartością nominalną

Soman, Wertenbroch i Chattopadhyay [Soman, Wertenbroch, Chattopad-

hyay , 2002] częściowo potwierdzają wyniki otrzymane przez Raghubira i

2 Termin ukuty przez Tversky’ego i Kahnemana [Tversky, Kahneman, 1974]

Iluzja pieniądza, czyli czy zera się liczą 213

Srivastava. Dowodzą oni, że owszem w sytuacji, gdy ograniczenie kwoty wy-

datków podane jest w walucie używanej na co dzień przez ankietowanych, a

pieniądze te są wydawane w walucie obcej, im większy przelicznik (tzn. im

więcej waluty obcej można kupić za jednostkę waluty krajowej), tym mniejsza

skłonność do wydatków. Sytuacja ulega odwróceniu, gdy zarówno ograniczenie

budżetowe jak i wydatki podawane są w tej samej walucie. Według trójki bada-

czy, to jak ludzie postrzegają ceny towarów i na ile chętni są je nabyć, zależy w

tym momencie nie bezpośrednio od ilości miejsc po przecinku w cenie ani nie

od stosunku ceny towaru do wysokości ograniczenia budżetowego, ale od róż-

nicy pomiędzy wysokością ograniczenia budżetowego a ceną (proces oceny tej

różnicy nazwano Difference Assessment Account). Im większa różnica pomię-

dzy wysokością ograniczenia a ceną tym większa skłonność ludzi do wydawa-

nia pieniędzy, stąd przy takim samym stosunku ceny do ograniczenia budżeto-

wego im większe wartości nominalne przyjmują ograniczenia budżetowe i ce-

ny, tym większa jest skłonność do kupowania.

W innej pracy [Soman, Wertenbroch, Chattopadhyay, 2007] Soman, Wer-

tenbroch i Chattopadhyay pokazują, że na skutek iluzji pieniądza wprowadzanie

euro (w tych krajach, w których jedno euro zastępuje więcej niż jedną jednostkę

starej waluty) może powodować wzrost sprzedaży produktów markowych.

Spowodowane to może być tym, że różnice w cenach produktów markowych

będą się wydawać mniejsze, jako że faktycznie co do wartości nominalnych

takie będą. W badaniach ankietowych efekt ten jest redukowany wraz ze wzro-

stem ograniczenia budżetowego (tzn. efekt jest silniejszy przy niskim ograni-

czeniu budżetowym niż przy wyższym).

Gamble, Gärling, Västfjäll i Marell [Gamble, Gärling, Västfjäll, Marell,

2003] na podstawie wyników badań twierdzą, że ludzie wolą mieć wypłacane

pensje w walucie o dużych wartościach nominalnych, a pieniądze wydawać w

walucie o niskich wartościach nominalnych pomimo tego, iż zostali poinfor-

mowani o tym, że wartość realna ich pensji będzie taka sama niezależnie od

waluty, w której ją otrzymają.

Gamble [Gamble, 2005] opisuje badania, z których wynika, że iluzja pie-

niądza jest słabsza, jeśli wartość transakcji jest realnie większa. Wyniki ekspe-

rymentu pokazały, że przy wycenie produktów w walutach obcych o nomina-

łach wyższych bądź niższych niż waluta krajowa, różnice w wycenie są znacz-

nie większe przy produktach o niskim poziomie cen niż przy tych bardziej cen-

nych. Zdaniem badaczki rozbieżność ta wynika z różnicy wysiłku włożonego w

szacowanie cen (accuracy – effort tradeoff) – przy tanich produktach ankieto-

wanym nie chce się dokładnie wszystkiego przeliczać, bo dla nich różnica i tak

nie będzie wielka, natomiast przy drogich produktach wysiłek myślenia może

się opłacić.

Svedsater, Gamble i Garling [Svedsater, Gamble, Garling , 2007] pokaza-

li, że na oczekiwania co do zachowania się cen akcji ma wpływ ich wartość

nominalna . Na podstawie badań ankietowych, w których podane były ceny

akcji w euro lub w szwedzkich koronach (około 0,1 euro) stwierdzili, że im

Maria Forlicz 214

niższa nominalna cena akcji, tym wyższa jest oczekiwana przez ankietowanych

stopa zwrotu z tych akcji.

Amado, Tekoezel, Topsever, Ranyard, Del Missier i Bonini [Amado, Te-

koezel, Topsever, Ranyard, Del Missier, Bonini, 2007] z okazji denominacji

tureckiej liry (od starej liry zostało obciętych sześć zer) przeprowadzili badania

mające sprawdzić, czy taka zmiana może wywołać iluzję pieniądza. Przebadaw-

szy grupę osób stwierdzili, że nie występuje statystycznie istotna różnica po-

między wyceną produktów w starych i nowych lirach. Świadomi denominacji

Turcy szybko przyzwyczaili się do nowych pieniędzy zwłaszcza, że przelicznik,

którym musieli się posługiwać, był bardzo prosty.

2. Opis badania W celu zbadania występowania drugiego z opisanych przejawów iluzji

pieniądza wśród Polaków przebadano grupę 302 studentów kierunków ekono-

micznych. Założono, że jeśli okaże się, iż członkowie tej grupy ulegają iluzji

pieniądza, to raczej pewne jest, że ulega jej reszta społeczeństwa.

Każdy z badanych dostał ankietę zawartą na dwóch stronach formatu A4.

Na jednej ze stron widniały wizerunki ośmiu banknotów, przy czym każdy z

nich pochodził z innego kraju i miał inny nominał (0,5; 1; 5; 20; 500; 5 000;

20 000; 500 000). W tej części ankiety należało odpowiedzieć na dwa pytania:

„Tylko za jeden z tych banknotów można kupić nowe DVD. Który?”,

„Tylko jeden z tych banknotów nie pozwoli na zakup butelki Coca Coli. Któ-

ry?”

Przyjęto założenie, że po pierwsze, jeśli odpowiadając na pytanie pierwsze

najwięcej osób wybierze banknot o najwyższym nominalne, a odpowiadając na

pytanie drugie najwięcej osób wybierze banknot o najniższym nominale, będzie

to świadczyć o występowaniu iluzji pieniądza (można także ogólnie przyjąć, że

iluzja występuje w każdym przypadku, gdy rozkład odpowiedzi nie jest rów-

nomierny, oznacza to wtedy, że wartość nominalna banknotu wpływa postrze-

ganie jego wartości realnej, choć niekoniecznie w zakładanym przez nas kie-

runku).

Druga strona arkusza pytań zawierała Tablica 1.

U góry tablicy widniało polecenie: „Przeglądnij dane dotyczące pięciu

wybranych państw (w tablicy), a następnie odpowiedz na pytania zamieszczone

poniżej.” Pytania te brzmiały następująco:

„W którym kraju żyje się najtaniej?”,

„W którym kraju żyje się najdrożej?”

Oczywiście w każdym kraju stosunek cen do średniej pensji jest taki sam.

W tym wypadku o występowaniu iluzji pieniądza świadczyłoby postrzeganie

przez respondentów państwa Kadnat jako najtańszego (gdyż w tym kraju ceny

produktów są najmniejsze co do wartości nominalnej) a państwa Grausja jako

najdroższego (w tym kraju ceny produktów są najwyższe co do wartości nomi-

nalnej). W przeciwieństwie do pierwszej części ankiety stworzono tutaj fikcyjne

państwa obawiając się, że te istniejące naprawdę mogą być znane ankietowa-


nym i mogą mieć oni wobec nich już jakieś przekonania (prawdopodobnie jest

to prawdą, jak wynika z wyników pierwszej części ankiety, o czym dalej).

Tablica 1 Średnie miesięczne pensje i ceny wybranych produktów w pięciu fikcyj-

nych krajach

PAŃSTWO Grausja Kadnat Ludren Mergaw Rezark Średnia miesięczna

pensja brutto [wyrażona

w walucie lokalnej]

48 632 199 329,6271 6 741,21 571 926,73 74 785,26

Ceny produktów wyrażone w walucie lokalnej

Chleb [bochenek] 32 705 0,2217 4,53 384,62 50,29

Mięso kurczaka [cena

za kg] 255 950 1,7348 35,48 3 010,04 393,59

Hamburger 42 658 0,2891 5,91 501,67 65,60

Piwo [cena za 0,5 l] 38 392 0,2602 5,32 451,51 59,04

Telewizor Sony LCD

32 cale 28 438 885 192,7576 3 942,09 334 448,34 43 732,54

Mercedes SLK 2 310 659 389 15 661,5568 320 294,79 27 173 927,71 3 553 268,53

Źródło: opracowanie własne

3. Wyniki badania W pierwszej części ankiety na obydwa pytania odpowiedziało 290 osób.

Zestawienie odpowiedzi na pytanie pierwsze zawiera rysunek 1.

Rysunek 1 Odsetek osób wybierających banknot o danym nominalne przy odpo-

wiedzi na pytanie, za który z banknotów da się kupić nowe DVD.

Tylko za jeden z tych banknotów można kupić nowe DVD. Który?

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

25,00%

30,00%

500 000 20 000 5 000 500 20 5 1 0,5 Nominał banknotu

Często

ść w

yb

oru

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań własnych

Wbrew przewidywaniom najwięcej wskazań nie otrzymał banknot o naj-

wyższym nominale, chociaż jak da się zauważyć, zdecydowanie więcej wska-

zań miały pieniądze o nominałach od 500 wzwyż. Ocena wzrokowa rysunku

może nieraz zawieść, więc na wszelki wypadek przeprowadzono test pozwala-

jący sprawdzić, czy odpowiedzi nie udzielano losowo. Użyto w tym celu testu

zgodności χ2. Postawiono hipotezę zerową, że rozkład odpowiedzi jest jedno-

stajny oraz hipotezę alternatywną, że rozkład odpowiedzi jest inny niż jedno-

stajny. Na poziomie istotności 0,00001 można odrzucić hipotezę zerową na

rzecz hipotezy alternatywnej, stąd wniosek, że odpowiedzi na pytanie pierwsze

Maria Forlicz 216

nie były udzielane losowo. Banknot o nominale 500 lub wyższym był wybiera-

ny w około 78% przypadków, czyli spośród wszystkich banknotów połowa o

wyższych nominałach „zgarnęła” ponad trzy czwarte odpowiedzi, co wskazuje

dość wyraźnie na to, że badani przypisują wyższą wartość realną banknotom o

wyższym nominale. Co mogło spowodować, że ankietowani nie wybierali czę-

ściej banknotu o nominale 500 000 niż tego o nominale 500? Niestety wpływ na

to mogło być to, że z banknotów nie usunięto nazw państw, w których były one

wyemitowane. Na banknocie o nominale 500 000 istniał napis Zimbabwe, co

pozwoliło być może osobom nieco lepiej znającym świat zorientować się, że

banknot ten jest bardzo mało wart (parę lat temu głośno było o szalejącej w tym

kraju hiperinflacji). Błąd pozostawienia nazw krajów na banknotach zostanie

naprawiony w kolejnych badaniach.

Na rysunku 2 przedstawione zostało zestawienie odpowiedzi na pytanie

drugie – za który banknot nie da się kupić Coca Coli.

Rysunek 2 Odsetek osób wybierających banknot o danym nominalne przy odpo-

wiedzi na pytanie, za który z banknotów nie da się kupić butelki Coca Coli.

Tylko jeden z tych banknotów nie pozwoli na zakup butelki

Coca Coli. Który?

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

25,00%

30,00%

500 00020 0005 00050020510,5 Nominał banknotu

Często

ść w

yb

oru


Ponownie przeprowadzono weryfikację hipotezy o rozkładzie jednostaj-

nym i znów odrzucono ją na poziomie istotności 0,00001. W tym wypadku już

wyraźnie widać, że Zimbabwe jest sławne, ale pomijając odpowiedzi dotyczące

banknotu z tego kraju widać, że częściej były wybierane banknoty o niższych

nominałach, co wskazuje na wiązanie niskiej wartości nominalnej banknotu z

niską wartością realna nie pozwalającą nawet na zakup Coca Coli.

Oprócz oddzielnej analizy odpowiedzi na każde z pytań postanowiono

zbadać zależności pomiędzy parami odpowiedzi dla każdej z ankietowanych

osób. Sprawdzono, jaki odsetek badanych wybierał banknot o wyższym nomi-

nale przy odpowiedzi na pytanie o DVD częściej niż przy odpowiedzi na pyta-

nie o Coca Colę. Okazuje się, że takich par odpowiedzi było ponad 69% (jest to

odsetek statystycznie istotnie większy od 50% na poziomie istotności

2,40233E-11). Oznacza to, że jest znacznie więcej osób uznających banknot o

wyższym nominale za wart więcej niż osób mających zdanie przeciwne.


Druga część ankiety dała nawet bardziej jednoznaczne wyniki niż pierw-

sza. Zestawienie odpowiedzi na pytanie pierwsze zawiera rysunek 3 (na pytania

w drugiej części ankiety odpowiedziało 296 osób).

Jak widać na rysunku ponad 45% ankietowanych uznało za najtańsze państwo

Kadnat, czyli to gdzie zarówno średnia pensja i ceny były najniższe w ujęciu

nominalnym. Najmniej wskazań padło na Mergaw, czyli państwo w drugiej

kolejności jeśli chodzi o nominalną wartość zarobków i cen. Również przy tym

pytaniu zbadano i odrzucono (na poziomie istotności 0,00001) hipotezę o jed-

nostajności rozkładu odpowiedzi.

Rysunek 4 przedstawiający odpowiedzi na pytanie o to, który z krajów jest

najdroższy wygląda prawie jak lustrzane odbicie rysunku 3.

Rysunek 3 Odsetek osób wybierających danych kraj przy odpowiedzi na pytanie,

w którym z tych krajów żyje się najtaniej

W którym kraju żyje się najtaniej?

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

25,00%

30,00%

35,00%

40,00%

45,00%

50,00%

Kadnat Ludren Rezark Mergaw Grausja

Kraj

Czę

sto

ść

wy

bo

ru


Rysunek 4 Odsetek osób wybierających danych kraj przy odpowiedzi na pytanie,

w którym z tych krajów żyje się najdrożej

W którym kraju żyje się najdrożej?

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

25,00%

30,00%

35,00%

40,00%

Kadnat Ludren Rezark Mergaw GrausjaKraj

Często

ść w

yb

oru


Ponad 35% badanych uznało za najdroższe państwo Grausję, czyli kraj o

najwyższej średniej nominalnej pensji i najwyższych nominalnych cenach. Naj-

rzadziej wybieranym krajem był Kadnat, kraj w którym ceny miały najwięcej

cyfr przed przecinkiem. Także tutaj zbadano i odrzucono (na poziomie istotno-

Maria Forlicz 218

ści 0,00001) hipotezę o jednostajności rozkładu odpowiedzi.

Odpowiedzi dotyczące drugiej części ankiety wyraźnie wskazują na wy-

stępowanie wśród studentów iluzji polegającej na skorelowaniu postrzeganej

wartości realnej z wartością nominalną. Kolejnym tego potwierdzeniem jest to,

że jedynie 10 osób spośród 296 badanych stwierdziło, że każdy kraj jest tak

samo drogi (a także tak samo tani), jedynie te osoby zauważyły, że siła nabyw-

cza średniej pensji w każdym kraju jest taka sama (biorąc pod uwagę znane

ceny wybranych produktów). 216 osób czyli blisko 73% osób wybierało jako

droższy kraj o wyższych cenach nominalnych a jako tańszy kraj o niższych ce-

nach nominalnych. Odsetek ten jest statystycznie istotnie większy od 50% na

poziomie istotności 1,3414E-15.

Stwierdziwszy, iż wyniki powyższej ankiety mogą jedynie rozsądzać o

występowaniu iluzji pieniądza przy subiektywnej ocenie siły nabywczej pienią-

dza, postanowiono przeprowadzić dodatkowe badanie, które miało na celu

sprawdzenie czy wysokość nominałów pieniędzy (niezależnie od ich siły na-

bywczej) wpływa istotnie na wysokość wydatków. Skonstruowano ankietę,

której wyniki miały pomóc w odpowiedzi na to pytanie. Ankieta ta zawierała

wstęp następującej treści:

„Wyobraź sobie, że po ciężkiej całorocznej pracy na Uczelni możesz sobie

wreszcie pozwolić na wakacje. Zdecydowałeś się na wyprawę na egzotyczny

archipelag Muluu. Opłaciłeś już samolot, ale musisz się jeszcze utrzymać na

miejscu. Możesz sobie pozwolić na wydatek od 130 [13000] do 2500 [250000]

mulaków (waluta obowiązująca na Muluu, w skrócie ML). Oczywiście nic się

nie stanie jeśli wydasz trochę więcej lub mniej (choć za mniej niż 130 [13000]

ML ciężko się będzie utrzymać). Jeśli nie wydasz wszystkiego resztę będziesz

mógł swobodnie wymienić na złotówki i zabrać ze sobą do Polski.

Wybierz, z których opcji pobytu skorzystałbyś podczas tygodniowych wa-

kacji na Muluu. W nawiasach podano cenę każdej opcji.”

Istnieją dwie wersje tej ankiety:

- ankieta z niskimi nominałami tj. taka, w której ograniczenie budżetowe wyno-

si od 130 do 2500 mulaków

- ankieta z wysokimi nominałami tj. taka, w której ograniczenie budżetowe wy-

nosi 13000 do 250000 mulaków, a ceny wszystkich dóbr są przemnożone przez

100 w porównaniu do cen w ankiecie z niskimi nominałami.

Ankietowani musieli wybierać m.in. hotel w jakim będą spali, typ jedze-

nia, które będą spożywać, atrakcje turystyczne, które zdecydowaliby się wyku-

pić, napoje, pamiątki i drinki w dyskotece3.

Ankietę z niskimi nominałami wypełniło 116 osób, a ankietę z dużymi

nominałami 118 osób. Wszyscy ankietowani byli studentami Uniwersytetu

Ekonomicznego we Wrocławiu.

Tablica 2 zawiera wyniki przeprowadzonego badania: średnie wydatki w

poszczególnych kategoriach oraz poziom prawdopodobieństwa na jakim wy-

3 Cała ankieta w Załączniku I


datki w jednej grupie są istotnie większe od wydatków w drugiej grupie. W celu

ułatwienia porównań wszystkie odpowiedzi dla ankiety z dużymi nominałami

zostały podzielone przez 100.

Tablica 2. Średnie wydatki w dwóch grupach wypełniających ankiety w niskich

lub wysokich nominałach oraz poziom prawdopodobieństwa na jakim wydatki w

jednej grupie są istotnie większe od wydatków w drugiej grupie (oznaczenia A i B

wymiennie w zależności od tego, w której grupie wyniki były wyższe w danym py-

taniu)

ŚREDNIE p-value

PYTANIE Małe Duże sk.

1. Hotel 751,29 763,277 0,408001912

2.Obiady 1 23,8078 21,4322 0,081969167

2 18,1621 18,5771 0,399067477

3 20,5578 18,536 0,12319842

4 19,4172 18,7788 0,360909894

5 18,6086 16,4373 0,104336216

6 17,8784 18,5712 0,34979076

7 25,1672 23,3254 0,159777199

Łącznie w tej grupie 143,599 135,658 0,165798015

3.Kolacje 1 12,3414 15,6195 0,111074171

2 13,419 12,5424 0,362530582

3 11,5707 13,4288 0,220508689

4 14,2707 12,85 0,290780448

5 13,7922 12,8763 0,361778924

6 14,7345 15,2271 0,426748475

7 17,7664 17,4475 0,457291699


4.Atrakcje turystyczne Krater 44,8276 42,4153 0,328628781

Safari 89,3879 80,678 0,236723825

Rejs 19,6552 18,0508 0,266945519

Plantacja 3,19138 2,55085 0,187064095

Wioska 8,92241 7,75424 0,188777575

Degustacja 6,55172 6,10169 0,299962252


5. Transport z lotniska 5,40517 4,83051 0,171245948

na lotnisko 5,92241 5,33898 0,185635496


6. Napoje woda 7,46767 14,9111 1,41047E-05

CocaCola 2,78793 3,60556 0,187072415

Cola 0,17586 0,71111 0,003975025

Ice Tea 2,21767 2,83333 0,236149636

mrożona herbata 1,16897 4,71111 2,81405E-06

Heineken 11,7849 12,9833 0,407427249

piwo lokalne 3,21034 7,07778 1,73465E-05


BA

BA

mmH

mmH

:

:

1

0

Maria Forlicz 220

7. Pamiątki wisiorki 1,73534 1,27712 0,075344246

maski 7,875 7,29915 0,383542301

pocztówki 2,17241 1,70847 0,145650332

magnesy 1,83966 0,83898 0,032750133


8. Dyskoteka wstęp 4,65217 4,44915 0,212185754

piwo 4,00862 2,36441 0,034116815

wódka 2,63793 1,55085 0,11456252

gin 1,2069 1,00847 0,37886407

cuba libre 1,75 2,46186 0,203584465

mojito 4,31034 4,16949 0,449331294

pinacolada 2,63793 2,59322 0,483680232


RAZEM 1240,25 1221,37 0,382475186 Źródło: opracowanie własne

Średnie łączne wydatki nie różniły się istotnie pomiędzy dwoma grupami

ankietowanych. Analizując wydatki w wyróżnionych podgrupach widać, że nie

wystąpiła istotna różnica pomiędzy wydatkami na noclegi oraz wyżywienie.

Można ewentualnie powiedzieć, przyjmując poziom istotności 0,1), że osoby

wydające pieniądze w małych nominałach, wydałyby więcej na obiad w pierw-

szym dniu pobytu na Muluu. Istotna różnica (dla α=0,1) pojawia się przy łącz-

nych średnich wydatkach na atrakcje turystyczne – wydatki te są istotnie wyż-

sze w grupie wydającej w niższych nominałach. Średnie wydatki na poszcze-

gólne atrakcje turystyczne nie różnią się natomiast istotnie od siebie. Podobnie

kształtuje się sytuacja przy wydatkach na transport. Zupełnie inaczej zachowy-

wali się ankietowani planując wydatki na napoje. W tej podgrupie łączne śred-

nie wydatki były istotnie wyższe w grupie wydającej w wysokich nominałach,

ponadto wystąpiły istotne różnice w wydatkach na poszczególne dobra – osoby

wydające w wysokich nominałach wydawały istotnie więcej od tych wydają-

cych w niskich nominałach kupując takie produkty jak woda, lokalna Cola,

mrożona herbata i piwo lokalne, czyli generalnie rzecz ujmując na niemarkowe

produkty. Łączne średnie wydatki na pamiątki oraz wyjście na dyskotekę po-

nownie są istotnie większe w grupie wydającej w małych nominałach.

Wyniki otrzymane w ostatnim badaniu wydają się spójne z teorią Amelie

Gamble - iluzja pieniądza jest słabsza, jeśli wartość transakcji jest realnie więk-

sza, na co wskazuje brak istotnej różnicy przy hotelach i wyżywieniu, różnice

występują przy drobniejszych wydatkach, choć różnica wystąpiła także przy

atrakcjach turystycznych, które mogły pochłonąć sporą część budżetu. Nie zdo-

łano ani potwierdzić, ani zaprzeczyć tezie Somana, Wertenbrocha i Chattopad-

hyay’a, że wydatki są wyższe przy wyższych nominałach, owszem zdarzyło się

to wypadku napojów, natomiast w pozostałych przypadkach albo nie występo-

wała istotna różnica w wydatkach, albo wydatki były istotnie wyższe przy wy-

dawaniu w niskich nominałach. Trudno wytłumaczyć, z jakiej przyczyny.


Zakończenie Wyniki wszystkich opisanych w tym artykule ankiet wskazują, że iluzja

pieniądza występuje przy ocenie „drożyzny” czy siły nabywczej pieniądza, a

także, że iluzja pieniądza może mieć wpływ na poziom wydatków, natomiast

kierunek tego wpływu jest trudny do określenia

Literatura

1. Amado S., Tekozel M., Topsever Y., Ranyard R., Del Missier F., Bonini N.,

„ Does "000,000" matter? Psychological effects of Turkish monetary re-

form”, Journal of Economic Psychology, vol. 28, 2007, ss. 154 – 169

2. Brunnermeier, M.K., Julliard, Ch., „ Money Illusion and Housing Fren-

zies”, Review of Financial Studies, Oxford University Press for Society for

Financial Studies, vol. 21(1), 2008, ss. 135-180

3. Campbell, J.Y., Vuolteenaho, T., „Inflation Illusion and Stock Prices”,

American Economic Review, XCIV, 2004, ss. 19–23

4. Fisher, I., „The Money Illusion”, New York: Adelphi, 1928

5. Gamble A., „Perception of Value of Money In Unfamiliar Currencies”,

praca doktorska, Uniwersytet w Goeteborgu, 2005, źródło:

http://gupea.ub.gu.se/handle/2077/270, dostęp dnia 12 kwietnia 2011

6. Gamble A., Gärling T., Västfjäll D., Marell A., „Consumer Choice Biased

by Nominal Representation of Price”, Euro-Workshop (IAREP), Vienna,

Austria, 3th-5th of July 2003

http://homepage.univie.ac.at/stephan.muehlbacher/euro/papers/Gamble-

Gdrling-Vdstfjdll-proc.pdf dostęp dnia 11 kwietnia 2011

7. Kahneman, D., Knetsch, J.L., Thaler, R., „Fairness as a Constraint on Profit

Seeking: Entitlements in the Market”, The American Economic Review,

Vol. 76, No. 4 , 1986, ss. 728-741

8. Leontief, W., „The Fundamental Assumptions of Mr. "Keynes. Monetary

Theory of Unemployment”, Quarterly Journal of Economics, 5(4), 1936, ss.

192-197

9. Patinkin, D., „Money, Interest, and Prices”, second edition, NY: Harper and

Row,1965

10. Raghubir, P., Srivastava, J., „Effect of face value on product valuation in

foreign currencies”, Journal of Consumer Research, Dec, 29(3), 2002, ss.

335 – 347

11. Shafir, E., Diamond, P., Tversky A., „Money Illusion”, The Quarterly Jour-

nal of Economics, Vol. 112, No. 2, May, 1997, ss. 341-374

12. Soman D., Wertenbroch K., Chattopadhyay A., „Currency Numerosity Ef-

fects on the Perceived Value of Transactions”, INSEAD Working Paper,

September 19, 2002.

13. Soman D., Wertenbroch K., Chattopadhyay A., „On the perceived value of

money: The reference dependence of currency numerosity effects”, Journl

of Consumer Research, 34, 2007, ss. 1-10

Maria Forlicz 222

14. Svedsater H., Gamble A., Garling T., „Money illusion in intuitive financial

judgments: Influences of nominal representation of share prices”, The Jour-

nal of Socio-Economics, 2007, 36 ( 10 ), ss. 698-712

15. Tversky A., Kahneman D., „Judgment under Uncertainty: Heuristics and

Biases” Science, New Series, Vol. 185, No. 4157. (Sep. 27), 1974, ss. 1124-

1131

Załącznik


Streszczenie W literaturze ekonomicznej i psychologicznej od dawna funkcjonuje pojęcie money

illusion, które związane jest z postrzeganiem realnej wartości pieniądza. Twierdzi się,

że znaczna część ludzi ocenia wartość pieniądza przez pryzmat jego wartości nominal-

nej. Spora ilość zer w cenie produktu może łatwo wywołać wrażenie drożyzny, a mała

ilość zer na banknocie skutecznie sprawić, że wyda się on mało wart. W celu zweryfi-

kowania prawdziwości tych tez na gruncie polskim przeprowadzono trzy ankiety wśród

grupy studentów ekonomii. W pierwszym badaniu każdy z ankietowanych otrzymał

arkusz złożony z dwóch części – w pierwszej przedstawiono kopie banknotów z róż-

nych krajów, należało ocenić, który banknot pozwoli na zakup pewnych dóbr; w drugiej

Maria Forlicz 224

przedstawiono średnie pensje w kilku państwach oraz ceny produktów, należało ocenić,

w którym państwie jest najtaniej a w którym najdrożej. Zestawienie odpowiedzi na dwa

pierwsze pytania nie pozwala na wyciągnięcie jednoznacznych wniosków. Wyniki dru-

giej części ankiety wyraźnie pokazują, jak duże znaczenie dla badanych ma liczba cyfr

w cenie produktu. Ponad 46% ankietowanych za najtańsze państwo uznało to, w którym

ceny (nominalne) były najniższe, jedynie około 8% uznało je za najdroższe miejsce. W

drugim badaniu sprawdzono, czy iluzja pieniądza wpływa na ilość wydawanych pienię-

dzy. W tym celu skonstruowano dwie bliźniacze ankiety różniące się jedynie nomina-

łami. Ankietowani musieli wybierać ile wydadzą pieniędzy na konkretne dobra. Łączne

średnie wydatki (po skorygowaniu o różnicę w nominałach) nie różniły się od siebie

istotnie, natomiast występowały istotne różnice w wydatkach na poszczególne grupy

dóbr.

Money Illusion or do zeros matter (Summary) This article regards one of manifestations of money illusion considered as a difficulty to

judge money independently from the amount of zeros the banknote is carrying. Three

surveys were conducted. They show that the amount of zeros that a banknote is carrying

influences the perception of prices (as cheaper or more expensive) and in some way it

also influences the spending behavior.

Iluzja pieniądza, czyli czy zera się liczą

Documents

Transcript of Iluzja pieniądza, czyli czy zera się liczą