Tajemnice Gdańskich Uliczek. Śladami władców — Główne i sTare miasTo

Podwale Przedmiejskie

Podwale Przedmiejskie

ul. Chłodna

ul. Sempołowskiej

ul. Dolna

ul. Królikarnia

Podwale Przedmiejskie

ul. Łąkowa

ul. Ł

ąkow

a

ul. Łąkowa

ul. Sadowa

ul.

Szo

py

ul. Szafarn

ia

ul. Św

. Barb

ary

ul. Jaskółcza

ul. Jałm

użnicza

ul. Wróbla

ul. Radna

ul. Reduta Miś

ul. Reduta

Dzik

ul. Reduta Wyskok

ul. Reduta Wilk

ul. Śluza

ul. Kieturakisa

ul. Szczygła

ul. Zielona

ul. Fundacyjna

ul. Kamienna G

robla

ul. Kamienna G

robla

ul. Dobra

ul. Tr

akt ś

w. W

ojcie

cha

ul. Długa

ul. Bogusławskiego

ul. Szeroka

ul. P

ańsk

a

ul. Szeroka

ul. Szeroka

ul. Garncarska

ul. Elżbietańska

ul. K

owalska

ul. T

kack

a

ul. G

arba

ry

ul. św. Ducha

ul. Mariacka

ul. Podkramarskaul. Plebania

ul. Chlebnicka

ul. św. Ducha

Wał

y Ja

giel

loń

skie

TAR

GW

ĘGLO

WY

TARGDRZEWNY

GDAŃSKGŁÓWNY

DWORZEC PKS

PLACWAŁOWY

Ołowianka

Hucisko

ul. Ogarna

ul. Ogarna

ul. Toruńska

ul. Toruńska

ul. Jaglana

ul. Wspornikowa

ul. Owsiana

ul. Toruńska

ul. Świętej Trójcy

ul. Kocurki

ul. Piwna

ul. K

alet

nicz

aul

. Ław

nicz

a

ul. P

oczt

owa

ul. K

lesz

a

ul. L

ekty

kars

kaul

. Koz

ia

Długi Targ

ul. Świętojańska

ul. Świętojańska

ul. Straganiarska

ul. Lawendowaul. Tobiasza

ul.

Law

end

ow

a

ul. Katarzynki ul. Katarzynki

ul. Zamkowa

ul. Grodzka

ul. Czopowa

ul. Wartka

ul. Dylinki

ul. Osiek

Plac ObrońcówPoczty Polskiej

ul. Profesorska

ul.

Ole

jarn

a

ul. Na Piaskach

ul. Bielańska

ul. Stolarska

ul. Tartaczn

aul. Sieroca

ul. Sukiennicza

ul. Brow

arna

ul. Mniszki

ul. Rajska

ul. Rajska

ul. Rajska

ul. Korzenna

ul. Łagiewniki

ul. Łagiewniki

ul. Heweliusza

zaułek św. Bartłomieja

ul.

Po

dw

ale

Gro

dzk

ie

ul. Gnilna

ul.

3 M

aja

ul. Aksamitna

ul. Wałowa

ul. Wałowa

ul. Wałowa

ul. Krosna

ul. Karpia

ul. Stara Stocznia

ul. Rycerska

ul. Heweliusza

ul. Rybaki D

olne

ul. Rybaki G

órne

ul. G

robl

a I

ul.

Zło

tnik

ów ul

. Gro

bla

II

ul.

Gro

bla

IV

ul.

Gro

bla

III

ul.

Toka

rska

ul.

Min

ogi

ul.

Tan

det

a

ul. Podwale Staromiejskie

ul. Podwale Staromiejskie

ul. Podwale Staromiejskie

ul. Stągiewnaul. Długie Ogrody

ul. Angielska Grobla

ul. elbląska

Mot

ław

a

Mot

ław

a

Motława

NOWA M

OTŁAWA

NO

WA

MO

TŁA

WA

ul. D

ługi

e P

obrz

eże

ul.

Dłu

gie

Po

brz

eże

Targ

Ryb

ny

ul. P

owro

źnic

zaul

. Poń

czos

znik

ówul

. Dzi

ana

ul. C

hmie

lna

ul. C

hmie

lna

ul. Chmielna

ul. Ż

abi K

ruk

ul. L

asta

dia

ul. R

zeźn

icka

ul. R

zeźn

icka

ul.

Oko

po

wa

ul.

Oko

po

wa

ul. Na stoku

ul. Na stoku

ul. Biskupia

ul. Z

aroś

lak

❶

❹

❺

❷

❸

❶

❸ ❺❷

❹

owocnych poszukiwań życzą:

patroni medialni:Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

z partnerami:

2

QUiz1. RatuszStaregoMiastajestsiedzibąjednejznajstarszychinstytucjikulturywGdańsku.Jaksięnazy-

watainstytucja?a. NadbałtyckieCentrumKulturyb. NadmorskieCentrumKulturyc. NarodoweCentrumKultury

2. NapomnikuJanaIIISobieskiegoznajdujesiętablicaupamiętniającabitwy,wktórychkrólwziąłudział.JakiedwiesłynnebitwystoczyłiwygrałJanIIISobieskiw1683roku?

a. podChocimiemiŻurawnemb. podWiedniemiParkanamic. podLwowemiTrembowlą

3. NaBramieWyżynnej,odstronyKatowni,widniejedatakonserwacjiobiektuidodaniaherbuCe-sarstwaNiemieckiego.Którytorok?

a. 1880b. 1884c. 1888

4. KamieniceprzyulicyDługiejzostałyozdobioneciekawymidekoracjami.Nakamieniczcepodnu-merem1namalowano:

a. przekupkizkurami,kaczkamiikoszamipełnymijajekb. rybakówzbeczkamiwypełnionymiśledziamic. ogrodnikówzkoszamiowoców:jabłek,gruszekiśliwek

5. PrzyDługimTargumieścisięsiedzibaInstytutuKulturyMiejskiej,organizatoraGdańskichMinia-tur.Wktórychkamienicachznajdujesiętainstytucja?

a. 1i2b. 39/40c. 45i46

WczasiegdyPolskabyłamonarchiąinajważniejsząrolęwpaństwieodgrywałkról,Gdańskbyłnajwiększyminajbogatszympolskimmiastem.Swójsukceszawdzięczałzwłaszczajednemuzwładców:KazimierzowiJa-giellończykowi.Monarchanadałmiastuszerokieuprawnienia,którepozwoliłyjegomieszkańcomimieszkan-komnaszybkiebogaceniesię.GdańskstałsięgłównymportemPolski,gdzieodbywałsięniemalcałyhandelmorski.KazimierzJagiellończyk,nadającmiastuprzywileje,chciałsięodwdzięczyćgdańszczanomzawspar-cie, jakiegomuudzielilipodczaswojnyzzakonemkrzyżackim.Gdańskod1308rokubyłpodpanowaniemKrzyżaków,którzyrządzilimiastemtwardąręką.MieszkańcyimieszkankiGdańskaorazPomorzachcieliwięcprzejść pod panowanie władcy Polski. Wywiązała się długotrwała wojna pomiędzy państwem krzyżackimapaństwempolsko-litewskim,rządzonymprzezKazimierzaJagiellończyka.Trwałaażtrzynaścielat(tzw.wojnatrzynastoletnia),odroku1454do1466,awjejwynikuGdańskiznacznyobszarpaństwaKrzyżakówzostałwłą-czonydoPolski.ZiemieteotrzymałynazwęPrusyKrólewskie.GdańskwtrakciewojnywspierałfinansowoKa-zimierzaJagiellończyka,dlategokrólodwdzięczyłsięprzywilejami.Miasto,którejużzarządówKrzyżakówbyłodużeizamożne,zaczęłosięrozwijaćjeszczedynamiczniej.DopierowXVIIIwiekuprześcignęłajeWarszawa.

Gdańskjakonajwiększemiastoiportwkrajubyłdlapolskichwładcówbardzoważny.Dlategoczęstotuprzyjeżdżali,zazwyczajzokazałymorszakiem–dworzanami,służbąistrażą.Niekiedykrólowiezabieralitakżeswoje rodziny, zwłaszcza jeśli mieli pozostać w Gdańsku na dłużej.W trakcie spaceru odwiedzimy miejsca,wktórychzatrzymywalisiępolscywładcyiichrodziny.

ul. Korzenna 33/35Zabudowa ulicy Korzennej została zniszczonaw 1945 roku, ocalał jedynie budynek ratusza.W XVII wieku ulica zabudowana była kamienica-mi.Trzyznich,onumerach47,48i49,należałydojednegoznajbardziejznanychgdańszczan–JanaHeweliusza. Heweliusz był zamożnym mieszcza-ninem, prowadził browar. Dzięki temu mógł sięoddawać swojej pasji: obserwowaniu nieba. Zy-skałsławęjakoastronom.Nadachachswoichka-mienic zbudował obserwatorium, wyposażonew instrumenty,zapomocąktórychmógłoglądaćgwiazdyiciałaniebieskie.Najdłuższalunetawjegopracownimiałaaż39metrów.Dziękispecjalistycz-nymprzyrządomHeweliuszbadałiobserwowałpowierzchnięKsiężyca,planety,kometyorazgwiazdozbiory.

18grudnia1659rokukrólowaLudwikaMaria,żonadwóchkolejnychkrólówPolski(WładysławaIViJanaKazimierza),odwiedziławrazzdamamidworupracownięastronoma.NajpierwHeweliuszpokazałwładczynibibliotekę,następnierycinyikolekcjemedali,apotemprzeszlidoobserwatorium.Rozciągałsięzniegowidoknaokolice:wzgórza,morze,ujścieWisły.KrólowaprzezlunetyobserwowaławodyZatokiGdańskiejizachódsłońca.Wtymczasiedwórkizrozbawieniemprzeglądałysięwewklęsłymzwierciadle.Już29grudniaLudwikaMariawrazmężem,królemJanemKazimierzem,ponownieodwiedziłapracownięHeweliusza.Pomimozimnaisilnegowiatrudługoprzebywaliwobserwatorium.Niestety,niebobyłospowitechmuramiiastronomniemógłpokazaćkrólowipowierzchniKsiężyca.Toniejedyniwładcy,którzyzłożyliwizytęastronomowi.Kilkakrot-niezaglądałtuJanIIISobieski.InteresowałsięastronomiąiodwiedziłHeweliusza,jeszczezanimzostałkrólem.Nicdziwnego,Sobieskibyłznakomiciewykształcony,znałkilkajęzykówiinteresowałsięnauką.W1668roku

Śladami władców — Główne i sTare miasTo

klaudiusz grabowski

❶

Ul. Korzenna

4

podczaswizytywGdańskuspotkałsięzHeweliuszemizamówiłuniegoprzyrządy,dziękiktórymmógłsamobserwowaćnieboskłon.Sobieski zaprzyjaźnił się znaukowcem igdyzostał królemw1676 roku,przyznałmurocznąpensjęwwysokości1000florenów,atakżezwolniłgozpłaceniapodatków.PopożarzepracowniHeweliuszakrólwsparłgofinansowo.BadaczodwdzięczyłsięJanowiIII,nazywającjedenzodkrytychprzezsiebiegwiazdozbiorówTarcząSobieskiego.

PokamienicachprzyulicyKorzennejniemajużśladu,leczoHeweliuszuprzypominapomnik,ustawionyna zieleńcu pomiędzy ulicą Rajską a Korzenną. Monument ukazuje astronoma w czasie pracy, a na pobli-skimbudynkuwidzimyfragmentmapyniebapochodzącejzjednegozjegodzieł.Uczonydbałbowiemoto,abyjegopublikacjenaukowebyłyodpowiednioilustrowane.Współpracowałprzytymzeznanymiartystami,aczęściowosamwykonywałryciny.Wjednejzeswychkamienicuruchomiłnawetdrukarnię.Wpracypoma-gałamudrugażona,ElżbietaKoopman.Zachowałysięilustracjeukazującemałżonkówwczasieobserwowa-nianieba.Elżbietapośmiercimężawydałajegodwieostatnieprace,dedykowaneJanowiSobieskiemu.

Zieleniec,naktórymstoipomnik,urządzonopo1945roku.Wcześniejnatymtereniewznosiłysiędomyikamienice.Zdecydowanosięniezabudowywaćplacu,abyodsłonićodulicyRajskiejcennyzabytek:RatuszStaregoMiasta.WbudynkutympracowałtakżeHeweliusz,jakoławnikStaregoMiasta,apóźniejrajca(radny)tejczęścimiasta.

RatuszStaregoMiastazbudowanow latach1587–1594.Nadwejściemgłównymwidzimyzespół trzechherbów:pośrodkuherbPolski,poprawej–Gdańska,apo lewej–PrusKrólewskich.NapiersiOrłaBiałegowidniejemniejszyherb.ToSnopek–symbolpochodzącejzeSzwecjidynastiiWazów,któraotrzymałapolskitronw1587roku,dziękipowiązaniomzrodzinąJagiellonów.Ostatniwładcaztejdynastii–ZygmuntAugust–niemiałdzieciipojegośmierciwkrajupozostałatylkosiostra,Anna.Ostatecznietoonaobjęłatron,jednakwładzęsprawowałjejmałżonekStefanBatory.AnnaiStefanniemoglimiećdzieci,więcpośmiercimężaAnnadoprowadziła do wyboru na króla jej siostrzeńca, ZygmuntaWazy. Zygmunt IIIWaza był synem KatarzynyJagiellonki(siostryAnnyiZygmuntaAugusta)iJanaIIIWazy.MłodzieniecoprócztronuPolskimiałotrzymaćtakżetronpołożonejzamorzemSzwecji,dlategoczęściejniżinniwładcyodwiedzałGdańsk.Wdodatkubyłpierwszymmonarchą,któryprzyjeżdżałdomiastawrazzcałąrodziną.Wizerunekkrólamożemyobejrzećwewnętrzuratusza.Napierwszympiętrzewidzimyciekawyplafon(obrazzdobiącysufit),składającysięzdzie-więciu obrazów. Na środku znajduje się Błogosławieństwo Boże, przedstawiające Anioła, który błogosławiprzedstawicieliróżnychstanów.WPolsce, jakinacałymświecie,odXIIIdoXXwiekuludziebylipodzielenina grupy wykonujące różne prace, mające różne przywileje, a nawet odmienne prawa. Na plafonie widzi-myreprezentantówróżnychstanów,awśródnichnajważniejszystan–władców.ZprzoduukazanocesarzaFerdynandaIIHabsburgaikrólaZygmuntaIIIWazę.FerdynandiZygmuntbylisojusznikami,adwiekolejneżonyZygmunta,AnnaiKonstancja,byłysiostramiFerdynanda.Wratuszumamyjeszczejedenkrólewskiślad.Wsieninaparterzeznajdujesiępięknyportal,czyliozdobnaoprawadrzwi.Portaltenskładasiętaknaprawdęzkilkuinnychitrafiłdoratuszaponadstolattemu,gdytakjakpozostałeelementywyposażeniazostałurato-wanyzjednejzrozbieranychkamienic.NaportaluznajdujesięherbPolski–białyorzełnaczerwonymtle,naktóregopiersiwidniejeliteraS,będącainicjałemStefanaBatorego,poprzednikaZygmuntanapolskimtronie.

ZMostuChlebowego,któryprowadzizulicyKorzennejnaKowalską,roztaczasiępięknywidoknakościółświętejKatarzyny.Jesttojedenznajstarszychkościołówwmieście,powstałjeszczeprzedpanowaniemKrzy-żaków.WkościeleświętejKatarzyny,najważniejszejinajwiększejświątyniwGdańsku,przyjmowałpoddanychirozsądzałichsprawyksiążęWładysławŁokietek,któryodziedziczyłPomorzewrazzGdańskiempokróluPrze-myśleII.Króltenbyłpierwszymwładcą,któryodwiedziłGdańsk.WcześniejPrzemysłbyłksięciemWielkopolski,a Pomorze wraz z Gdańskiem odziedziczył po księciu Mściwoju II, który nie miał syna.W 1295 roku książęPrzemysł,potymjakzjednoczyłwswymrękuWielkopolskęiPomorze,koronowałsięwrazzżonąMałgorzatąnakrólaPolski.PodczaspobytuwGdańskuwładcamieszkałwgrodzieksiążęcymnadMotławą,októrymbyłamowawpierwszejodsłonietegorocznychGdańskichMiniatur.WzrostpotęgiPrzemysłabudziłniezadowo-lenieuksiążątsąsiedniejBrandenburgii (obecnie regionuNiemiec).Wysłaliwięczbrojnyoddział,którymiałporwaćkrólaPolski.Ten,broniącsięprzednapastnikami,odniósłśmiertelnerany.NiebeztrudnościwładzępoPrzemyśleprzejąłksiążękujawskiWładysławŁokietek,któregożonaJadwigabyłakuzynkąkróla.Niewiemy,

5

gdziemieszkałksiążęwczasiepobytuwGdańsku.Byćmożewybrałklasztordominikanówprzykościeleśw.Mikołaja.Łokietekbyłwdobrychrelacjachzzakonem.W1308rokustraciłGdańsknarzeczKrzyżaków.NieudałomusięodzyskaćPomorza,aleopanowałMałopolskęidziękitemuw1320rokuwrazzJadwigąkorono-wałsięnakrólaPolski.Przezponad150latdoGdańskaniemiałzawitaćżadenorszakkrólewski...

Targ DrzewnyNaTargu Drzewnym stoi jeden z najstarszych po-mników w Gdańsku. Przedstawia on króla Jana IIISobieskiego,któryjakżadeninnywładcalubiłprze-bywać w tym mieście. Gdańsk polubiła także sły-nącaz inteligencji iurodyżonaSobieskiegoMariaKazimiera,niegdyśjednazulubionychdamdworuLudwiki Marii Gonzagi. Po koronacji w 1676 rokuMarysieńka, jakczulenazywał jąmałżonek,pierw-szazłożyławizytęwGdańsku.Władczynięwmiej-scowościBąsak,gdziesięzatrzymała,powitałade-legacjazłożonazwładzmiasta.W1947rokunazwęBąsakzmieniononaSobieszewo,abywtensposóbupamiętnić sławnego gościa. Królowa nie płynęłajednak prosto do miasta, lecz przepłynęła wzdłużbastionów (Gdańsk otoczony był systemem fospołączonychzMotławą iWisłą).Opartawygodnienapoduszkach,nastateczkuobitymczerwonymsuknem,witanabyłatłumnieprzezstojącychnamiejskichwałachgdańszczanigdańszczanki.Mieszczanieustawienibyliwkolejnościodpowiadającejpodziałowimia-stanakwartały.MieszkańcykwartałuKogistalizczerwonymichorągwiami,kwartałuWysokiego–zbiałymi,Szerokiego–zniebieskimi,aRybackiego–zpomarańczowymi.Mieszkańcyprzedmieśćdzierżylichorągwiewkolorzezielonym.WładczynipłynęładoposiadłościZygmuntaKerschensteinawMłyniskach,gdziewypo-czywałajeszczekilkadni,poczymoficjalnie,uroczyście,przydźwiękachbębnówitrąbekwjechaładomiasta.Królowaprzybyławrazzsiostrą,MariąLudwiką,idziećmi.WGdańskuspędziłaprawietrzytygodnie.

Dłuższy pobyt pary królewskiej wraz z dworem i rodziną miał miejsce rok później. Sobiescy przybyli doGdańska,uciekającprzedszalejącąwokolicachWarszawyzarazą.Wdawnychwiekachpoziommedycynyihi-gienybyłznacznieniższyniżobecnie icojakiśczaswybuchałyepidemie jakiejśgroźnejchorobyzakaźnej.Najbogatsi,wtymkrólijegodwór,opuszczaliwtedyzagrożonemiejsce.

JanwrazzsynemJakubemwjechalidoGdańska–witanijakzwyklebardzouroczyście–1sierpnia1677roku.Mieli tupozostaćponadpół roku.SobiescyzostaliulokowaniwkamienicachprzyDługimTargupodnumerami1–3.Obok,podnumerem4,zatrzymalisięmedycykrólewscy,gdyżkrólowaspodziewałasiękolej-negodziecka.Ztegopowodu,chcącuniknąćuciążliwychuroczystościpowitalnych,Marysieńkaprzyjechaładomiastadzieńwcześniejniżkról,atowarzyszyłajejrocznakrólewnaTeresaKunegunda.PięćtygodnipóźniejwrezydencjiprzygłównymplacumiastakrólowaurodziłaszczęśliwiesynaAleksandra.Natydzieńwstrzyma-nocałkowicieruchnaDługimTargu,niebitowdzwony,nieuruchomiononawetmechanizmuzegarawwieżyratuszowej,abynieprzeszkadzaćpołożnicyinowonarodzonemukrólewiczowi.Odczekanosześćtygodni,byfajerwerkamiuczcićnarodzinykrólewskiegopotomka.SobieskimGdańskmusiałsięjużwcześniejkojarzyćzeszczęściemrodzinnym.W1667rokuMariaKazimierawyjechaładoFrancjiiwParyżuurodziłapierworodnegosyna–JakubaLudwika.W1668rokuMarysieńkaprzezGdańskwróciładoPolskiiwłaśnietuJanporazpierw-szyzobaczyłswojegopotomka.

Pobytobfitowałwliczneatrakcje,bale,przyjęciaiwycieczki.Bardziejaktywnybyłprzytymkról,Marysieńkamusiaławypoczywaćpoporodzie.JanSobieskiodwiedziłKolibki,RzucewoiPuck.MałżonkowiedwukrotniewizytowaliklasztorwOliwie.UdalisiętakżedoWisłoujścia iSopotu.OdwiedzilipodmiejskieNoweOgrody,gdzierezydowałasiostrakrólowej,MariaLudwika,zeswymmężem,markizemdeBéthune.Sobieski,podobnie

❷

Targ Drzewny

6

jakpodczasinnychwizyt,skorzystałzokazjiiodwiedziłpracownięHeweliusza.Władcaskładałteżmniejoficjal-newizyty,naprzykładwwiniarniBeckaprzyulicySzerokiej.OpróczzaznawaniaprzyjemnościSobieskimusiałrównieżrozstrzygaćspornesprawy.SądywydawałwkamienicyprzyDługimTargu3.Królpomagałteżroz-sądzaćkonfliktzwiązanyzwładzą,jakiwybuchłwmieście.Sprawabyładelikatna.Władzaspoczywaławrękunajbogatszychrodzin,natomiastcałerzeszegdańszczanbyłyodniejodsunięte.Królpomógłzałagodzićspór.Rozmowyodbywałysięm.in.wpodmiejskiejposiadłościZachariaszaZappio.Dworekmieszczaninapołożonybyłwpięknejdolinie iotaczałgowspanialeurządzonyogród.PowizyciemonarchydomiejscaprzylgnęłanazwaKrólewskaDolina,aulica,którabiegniednemwgłębienia,nosiimięJanaIIISobieskiego.

Opróczchwilmiłychipracowitychzdarzałysięrównieżteprzykre.Pokrótkiejigwałtownejchorobiezmarłdoradcakróla,prymasAndrzejOlszowski.Duchownyzapisałaż80000złotychnabudowękatolickiejświątyniwGdańsku.Sobieskidołożył jeszcze20000 idzięki temuprzykościeleMariackimpowstałapięknakaplica,nazywanaKrólewską.

Niedziwizatemfakt,żewsamymcentrummiastastoipomnikJanaIIISobieskiego.Trzebajednakpamiętać,żemonumentniestanąłwtymmiejscuzarazpojegowykonaniu.Wspaniałarzeźbaodlanazbrązuw1898rokuwWiedniumiałapierwotniezdobićLwów(obecnienaUkrainie).Sobieskiurodziłsięwokolicachtegomiastaijegomieszkańcychcieliuczcićpomnikiem„swojegokróla”.W1945rokupoprzesunięciugranicLwówznalazł sięwgranicachZwiązkuRadzieckiego,gdziepomnikpolskiegowładcybyłniemilewidziany.„Króla”przewieziono więc doWarszawy, gdzie stanął przy pałacu wWilanowie. Ponieważ jednak w stolicy był jużjedenkonnypomnikSobieskiego,drugimożnabyłoprzekazaćdoinnejczęściPolski.Opięknąrzeźbęstarałysięwładzenajwiększychpolskichmiast:Krakowa,WrocławiaiGdańska.Ostateczniezdecydowano,żepomnikstaniewnajwiększymportowymmieściePolski.WybórTarguDrzewnegoniebyłoczywisty.Rozważanoulo-kowanierzeźbynabastionieśw.Elżbiety,naTarguWęglowym,TarguSiennymlubprzedkościołemMariackimobokKaplicyKrólewskiej.PomnikzaprojektowanypodkoniecXIXwiekuprzezTadeuszaBarączaiJulianaMar-kowskiegozostałponownieuroczyścieodsłoniętyw1965roku.

ul. Wały Jagiellońskie 2aUroczyste wjazdy do miasta odbywały się od stro-nyzachodniej.Tuw1588rokuzbudowanopotężnąBramę Wyżynną, przez którą wjeżdżali władcy, bydalejulicąDługądotrzećnaDługiTarg,głównyplacmiasta. Trakt ten nazwano więc Drogą Królewską.ZnajdująsięprzyniejnajsłynniejszezabytkiGdańska:KatowniazWieżąWięzienną,ZłotaBrama,wspaniałekamienice, Ratusz Głównego Miasta, Dwór Artusa,fontannaNeptuna inakońcuZielonaBrama.Wjaz-domtowarzyszyłamuzyka iwerble,pokazy sztucz-nych ogni, przemówienia, a trasę dekorowano bra-mamitriumfalnymizrzeźbamiiinskrypcjami.

Na Bramie Wyżynnej, tak jak w wielu miejscachGdańska, znaleźć można trzy herby. Środkowy toherbPolski.Napiersiorławidzimymniejszyherbkró-lewski.NiejesttojednakgodłoWazów,którzyrządziliwPolscew1588roku,leczCiołek,herbroduPoniatow-skich.ZPoniatowskichwywodziłsięostatnikrólPolski,StanisławAugust.Przyszływładcaurodziłsięw1732rokuwniewielkiejmiejscowościWołczyn,położonejobecnienaBiałorusi.ByłsynemStanisławaiKonstancjiz Czartoryskich, aktywnie udzielających się w sferze polityki. Ambitni małżonkowie pragnęli, aby ich dziecizrobiłykarierę.StanisławAugustodniósłnajwiększysukces,zostałkrólem.Jegorodzeństwotakżepiastowa-łowysokieurzędy.Abydziecimogłyzająćznaczącestanowiska,Poniatowscymusieli imnajpierwzapewnićodpowiedniewykształcenie.W1733r.rodzinaprzeprowadziłasiędoGdańska.StanisławAugustmiałwtedytrzechstarszychbraci idwiestarszesiostry.WGdańskuKonstancjaurodziła jeszczedwóchsynów:Andrze-

Ul. Wały Jagiellońskie

❸

7

ja iMichała.Poniatowscyzamieszkaliwwynajętejkamienicy.PoczątkowoKonstancjasamauczyłamłodszedzieci,apóźniejichedukacjązajęlisięnauczyciele,wśródnichwybitnyhistorykiprawnikGotfrydLengnich.LengnichwydawałpierwszeczasopismohistorycznewPolsce,napisałteżponad70pracdotyczącychhistoriiPolski,Gdańska iPrusKrólewskich.RodzinaPoniatowskichmieszkaławGdańskusześć lat.Wgrudniu1739rokuprzeniosłasiędoWarszawy.Stanisławzostałwybranynakrólaw1764roku.DopierowtedyzmieniłdrugieimięnaAugust(wcześniejnazywałsięStanisławAntoni).PoniatowskijakokrólnieodwiedziłGdańska,alenajegoprzywiązaniedomiejsca,wktórymspędziłdzieciństwo,wskazujeherbnapierwszejbramiemiasta.

Podrugiejstroniebudynkuwidzimyczwartyherb,któryzostałtuumieszczonydużopóźniejniżtrzyherbyzfrontubudowli.JesttoherbPrus.WwynikuIIrozbioruPolskiw1793rokuGdańsktrafiłwgranicepaństwapruskiego,któregowładcaWilhelmIw1871r.koronowałsięnacesarzaNiemiec.RodzinaWilhelma I takżeodwiedzałaGdańsk,leczśladyjejpobytułatwiejznaleźćweWrzeszczu.WartotakżeudaćsięnapobliskieStarePrzedmieście,gdzieprzyulicyKładkistoidawnybudynekszkołyWiktorii.JejpatronkąjestsynowaWilhelmaI,księżniczkaWiktoria,córkasłynnejkrólowejAnglii,poktórejodziedziczyłaimię.Naszkoledodziśznajdujesięmedalionzwizerunkiemangielskiejksiężniczki,któramiałazostaćcesarzowąNiemiec.Księżniczkabyłabar-dzociekawąosobą,inteligentnąiniezależną.Niemogłaodnaleźćsięnapruskimdworze.Wspierałaedukacjękobiet, czegowyrazembyłoobjęcieprzezniąpatronatunadwybudowanąw latach1881–1882szkołądladziewczątwGdańsku.

ul. Długa 51UlicaDługaprowadzibezpośrednionagłównyplacmiasta.Znajdująsięprzyniejnajpiękniejszekamie-nice w Gdańsku. Mieszkali tu najbogatsi miesz-czanie – patrycjusze. Należy jednak pamiętać, żewiększość budynków została niemal całkowiciezniszczona w czasie II wojny światowej. Odbudo-wanojezdużąstarannością,niektóreznichotrzy-małydodatkowedekoracje,zaprojektowaneprzeztrójmiejskichartystówiartystki:malarzy,rzeźbiarzyi ceramików. Ozdobili oni fasady domów koloro-wymifreskamiirzeźbami. Inspirowalisięprzytymdawnymi dziejami miasta. Na kamienicy pod nu-merem51znajdujesięscenaprzedstawiającahan-del w gdańskim porcie. Nad wejściem głównymwidzimy bogato ubranych polskich magnatów.WśródnichrozpoznamywizerunekkrólowejBarbaryRadziwiłłówny.PięknaiinteligentnaRadziwiłłównawy-wodziłasięzniezwyklezamożnego,litewskiegorodu.ZakochałsięwniejZygmuntAugust.Byłajednaktylkopoddankąkróla,więcmałżeństwoniewchodziłowrachubę.Wsprawachsercowychkrólniezważałnaprote-styswoichdoradców,najpotężniejszychmagnatów,biskupów,anawetwłasnejmatki.OżeniłsiępotajemniezBarbarą,czymwywołałskandal.NastępniedoprowadziłdokoronacjiRadziwiłłówny.Szczęścietrwałojednakkrótko,ponieważBarbarajużwtedybyłaśmiertelniechora.Kuwielkiejrozpaczykrólazmarłaniecałepółrokupóźniej.ZygmuntAugustzwielkimoddaniemopiekowałsięukochanądoostatnichchwiljejżycia.

NaulicyDługiejmożemytakżeodnaleźćwizeruneksamegoZygmuntaAugusta,alemusimyzadrzećwy-sokogłowę.Statuawyobrażającakróla znajduje siębowiemnawieżyRatuszaGłównegoMiasta.ZygmuntAugustniemiałzbytdobrychrelacjizGdańskiem.Chciałprowadzićaktywnąpolitykęmorską,cojednakniepodobałosięgdańszczanom,którzyuważali,żenaruszatoichprzywileje,nadaneimprzezKazimierzaJagiel-lończyka,dziadaZygmuntaAugusta.Gdyw1561 rokuukończonokunsztownezwieńczeniewieży ratusza,osadzononanimwizerunekZygmuntaAugusta.Gdańszczanieoddaliwięchołdwładcy,alejegoposągumie-ścilinatylewysoko,żezdołuniesposóbrozpoznaćkróla.JagiellonprzybyłdoGdańskaw1552roku.Jakożeinteresował się polityką morską, odwiedził stocznie i bacznie przyglądał się wodowaniu statku, zwizytował

Ul. Długa

❹

8

takżeWisłoujście iobserwowałstatkinaZatoceGdańskiej.Naczaspobytuzatrzymałsięuburmistrza JanavonWerdenaw jegopięknymdomuprzyDługimTargu.Burmistrz jakoosobazamożnapodejmowałkrólazwielkimprzepychem.Jegodombyłjednaktylkokamienicąiprzedstawicielekrólawczasiekonfliktuzmia-stemżądali,abymiastowywiązałosięzeswoichzobowiązańizbudowałoodpowiednipałacdlamonarchy.ByłotodawnezobowiązaniezczasówKazimierzaJagiellończyka–mieszczaniewzamianzaprzywilejemieliwznieśćsiedzibęgodnąkrólaPolski.RadaMiastazaproponowaławięcprzebudowęnowopowstałejZielonejBramy.Ostateczniepomysłtenniezostałzrealizowany,apolscywładcywrazzrodzinamiiorszakiemnocowaliwmieszczańskichkamienicachprzyDługimTargu.

ul. Długi Targ 1Pierwszą królową, która odwiedziła Gdańsk, byłaHelena,żonaAleksandraJagiellończyka.Małżonko-wietworzyliszczęśliwyzwiązek.Królowaniemiałajednakłatwegożycia.ByłacórkąIwanaIIISrogiego,wielkiego księcia moskiewskiego, i została wyda-na za Aleksandra Jagiellończyka, aby podtrzymaćpokój między Moskwą a państwem Jagiellonów.W dawnych czasach bowiem kobiety i mężczyź-ni, zwłaszcza ci z zamożnych rodów, pobierali sięniezmiłości, leczzpowodówfinansowychczyzewzględówpolitycznych.

Niestetypomimomałżeństwamiędzypaństwa-minadaldochodziłodokonfliktówiwojen,czemuHelenaniemogłazapobiec.Wdodatkuksiężnicz-kabyławyznaniaprawosławnego.Prawosławie toodłamchrześcijaństwa,którypowstałwwynikurozłamuzKościołemkatolickimw1054roku.Prawosławiewyznają przede wszystkim mieszkańcy wschodniej części Europy, katolicyzm zaś – mieszkańcy Europy Za-chodniejiŚrodkowej,wtymPolski.PolscybiskupizgodzilisięnakoronacjęHelenytylkopodwarunkiem,żeksiężniczkaprzejdzienakatolicyzm.Helenaniezgodziłasięnazmianęreligii.Choćniezostałakoronowana,podpisywałasięibyłatraktowanajakkrólowa.Aleksanderniechciałrozstawaćsięzżonąiniemalwszędziepo-dróżowalirazem,cowtamtychczasachniebyłonormą.DoGdańskazawitalinabliskodwatygodniew1504roku.Królodebrałodmieszczanprzysięgęwierności,siedzącnatronieustawionympodDworemArtusa.Alek-sander,pochłoniętypracą,zamieszkałwRatuszuGłównegoMiasta,dlajegomałżonkizaśprzygotowanorezy-dencjęwkamienicyprzyDługimTargu17.DomnależałdoburmistrzaMaciejaZimmermanna.BurmistrziinniprzedstawicielewładzmiastazabralikrólanawycieczkębiegiemWisłydotwierdzyWisłoujście.Królowanatakąsamąprzejażdżkęłodziamiudałasięwrazzgdańszczankamidwadnipóźniej.NazajutrzwswojejsiedzibieHelenawydaławspaniałąucztędlaswychtowarzyszek.ŻonaAleksandratopierwszykrólewskigość,któryno-cowałprzyDługimTargu.Rezydencjedlawładcyprzygotowywanowkamienicachpodnumerami1–3,acza-sami,jeśliorszakbyłwiększy,dołączanokamienicęnumer4.Nocowalituwrazzrodzinami:ZygmuntIIIWaza,WładysławIVWaza,JanKazimierz,JanIIISobieski,AugustIIMocnyiStanisławLeszczyński.WczasiepierwszychwizytZygmuntIIInocowałwkamienicachpodnumerami39–43,ajegowuj,ZygmuntAugust,gdyprzybyłnaniemaldwamiesiącedoGdańskaw1552roku,zatrzymałsięjakopierwszykrólPolskiprzyDługimTargu,wdomupodnumerem11.

OpróczkamienicwartoobejrzećgłównewejściedoDworuArtusa.Pobokachwidzimymedalionyzwi-zerunkami Zygmunta IIIWazy i jego najstarszego syna, królewiczaWładysława, który później został królemWładysławemIV.

PlaczamykaZielonaBrama.Obiektwzniesionywlatach1564–1568zastąpiłwcześniejszą,dużoskromniej-sząBramęKogi.Zewzględunalokalizacjęireprezentacyjnycharakterbudowlirozważanoulokowaniewniejpałacu królewskiego. Ostatecznie nocowała tutaj jedynie królowa Ludwika Maria Gonzaga, kiedy przybyła

❺

Ul. Długi Targ

9

zFrancjiw1646roku.Zanimuroczyściewjechaładomiasta,zatrzymałasięnanoclegwklasztorzewOliwie.Wjazddomiasta11lutegobardzozmęczyłkrólową.Byłowyjątkowomroźnie,aogromnyorszakzOliwydoGdańskakroczyłosiemgodzin!WnastępnychdniachmiastopodjęłoLudwikęMarięniezwyklewystawnymiprzyjęciami ibankietami.Królowabyła jednakzmęczonadługąpodróżą i zaniepokojonachorobąswojegonowopoślubionegomałżonka,któregojeszczeniepoznała.WładczyniopuściławięcGdańskwcześniej,niżplanowano.FaktycznieWładysławIV,mążLudwikiMarii,byłwkiepskimstanie,zmarłdwalatapóźniej.KrólowanieopuściłajednakPolski,poślubiłanastępcęWładysława,jegoprzyrodniegobrata,JanaKazimierza.

JanKazimierzzżonąprzyjeżdżałdomiastajeszczetrzykrotnie.Właśniepodczasjednejztychwizytodwie-dziliJanaHeweliuszawjegopracowniprzyulicyKorzennej.Królikrólowazwiedzalitakżenajbliższąokolicę.Urządzanopolowania,wizytywklasztorach,rejsłodziamidoWisłoujścia.Ostatniawizytakrólewskamiałacha-rakterpolityczny.W1660rokuzakończonowojnęzeSzwecją,którazewzględunaogromnezniszczenia,jakieprzyniosłaPolsce,nazywanajestPotopem.RozmowypokojowetoczyłysięwOliwie.Ważnenegocjacjeodby-wałysiętakżewGdańsku,wZłotejKamienicy.Pokójogłoszono3maja1660rokuiodmiejscajegozawarcianazwanogoOliwskim.

Czy wiesz, że:• PierwszymkrólemwybranympośmierciZygmuntaAugustabyłfrancuskikrólewiczHenryk,którymiałpo-

jąćzażonęAnnę,siostręzmarłegokróla.Henrykzwlekałjednakzmałżeństwem,ponieważJagiellonkabyłaodniegostarszao28latiniemogłamiećdzieci.Król,gdydowiedziałsięośmierciswegobrataKarolaIX,władcyFrancji,opuściłPolskęiudałsiędoojczyzny,byobjąćtronjakoHenrykIIIWalezjusz.

• JanIIISobieskizwanybyłprzezTurków,zktórymiwalczył,LwemLechistanu(taknazywaliPolskę),aprzezchrześcijan–ObrońcąWiary(królzostałodznaczonytymtytułemprzezpapieżaInnocentegoXIw1684r.).

• ImionaMariiKazimierySobieskiejnosiłygdańskiestatki:„Marie”,„DieKöniginvonPolen”(trzystatki),„MariaCasimiraKöniginvonPolen”.

• DawnypodziałnakwartaływGdańskuupamiętniapopularnafontannaprzedKaplicąKrólewską.• DawnybudynekszkołyWiktoriidalejpełnifunkcjeedukacyjne.ZnajdująsięwnimsaleilaboratoriaUniwer-

sytetuGdańskiegoiGdańskiegoUniwersytetuMedycznego.

Zdjęcia:WikipediaRedakcja,korekta:AnnaMackiewicz,AnnaUrbańczykOpracowaniegraficzne:TomaszPawluczukPomysłodawczyniprojektu:MałgorzataKmicińskaPomysłodawcacyklu:RyszardKopittkeKoordynacjaprojektu:AnnaUrbańczyk

Bibliografia:M.Duczmal,Jagiellonowie – leksykon biograficzny,Kraków1996.Encyklopedia Gdańska,red.B.Śliwiński,Gdańsk2013.B.Fabiani,W kręgu Wazów: ludzie i obyczaje,Warszawa2014.B.Fabiani,Życie codzienne na Zamku Królewskim w epoce Wazów,Warszawa1996.I.Fabiani-Madeyska,Gdzie rezydowali w Gdańsku królowie polscy?,Wrocław1976.K.Targosz,Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi (1646–1667),Warszawa1975.