IDEOLOGIA, DOKTRYNA,

PROGRAM POLITYCZNY

Myśl polityczna formułowana jest na różnym poziomie ogólności. Pojęcia ideologia, doktryna oraz program polityczny uporządkowane są od poziomu najbardziej ogólnego i abstrakcyjnego ku szczegółowemu i konkretnemu.

IDEOLOGIA POLITYCZNA

Mianem ideologii politycznej określa się względnie kompletną wizję rzeczywistości lub jej szczególnie ważnego wycinka dla danej formacji politycznej (organizacji, partii politycznej). Obraz ten uwzględnia wielorakie aspekty rzeczywistości: światopoglądowo-filozoficzny, religijny, etyczny, polityczny, społeczny, gospodarczy i kulturalny. Ideologia zawiera opis stanu aktualnego (niejednokrotnie z wyjaśnieniem jego genezy), ocenę rzeczywistości zgodną z preferowanym systemem wartości oraz wizję pożądanej przyszłości. Całość uzupełnia koncepcja przeprowadzenia zmiany (np. reforma, rewolucja czy restauracja, czyli przywrócenie porządku politycznego i/lub społecznego sprzed rewolucji) oraz prognoza i kalkulacja szans na realizację założeń.

DOKTRYNA POLITYCZNA

Doktryna polityczna jest bardziej szczegółowa i konkretna niż ideologia polityczna. Zawiera zazwyczaj wskazówki dotyczące metod i środków koniecznych do osiągnięcia celów. Na przykład w sferze etycznej rozpatruje konkretne przypadki, w których nakazane normy obowiązują absolutnie lub warunkowo; w sferze politycznej określa dopuszczalne kompromisy, rozróżnia cele maksymalne, których osiągnięcie można odłożyć w czasie, i minimalne, z których realizacją nie można zwlekać.

PROGRAM POLITYCZNY

Program polityczny to najbardziej

praktyczna postać myśli politycznej

dostosowana do aktualnych

okoliczności.

PODZIAŁ

Tradycyjnie dzieli się doktryny i partie polityczne na lewicowe, centrowe i prawicowe. Podział ten wywodzi się z czasów rewolucji francuskiej z 1789 r., kiedy deputowani Stanów Generalnych w głosowaniu nad wnioskiem królewskim przesiedli się na prawą stronę sali (patrząc od strony marszałka), a oponenci pozostali po lewej. Uniwersalne zastosowanie tego podziału wielokrotnie było już krytykowane. Jego przeciwnicy wykazywali, że w charakterystyce formacji politycznych obserwowanych przez dłuższy czas nie sposób wskazać elementów ciągłości i spójności oraz że używanie tego modelu prowadzi do sprzeczności lub paradoksów.

KONSERWATYZM

Mówiąc o konserwatyzmie, należy odróżnić szeroko rozumianą postawę konserwatywną od zespołu poglądów politycznych, społecznych i ekonomicznych z właściwą im podbudową filozoficzną, który ukształtował się jako doktryna polityczna.

Postawa konserwatywna oznacza nastawienie człowieka polegające na silnym przywiązaniu do zastanego stanu rzeczy, pragnieniu jego zachowania (łac. conservare- zachowywać) i niechęci do jego zmiany. Konserwatywna postawa jest pojęciem spoza kręgu polityki. Może cechować zwolenników różnych ideologii i programów politycznych, ale także wszelkiego typu systemów: religijnych, etycznych, estetycznych.

KONSERWATYZM

Konserwatyzm jako doktryna polityczna, nurt ideowy ukształtował się na przełomie XVIII i XIX w. w reakcji na filozofię oświecenia, a zwłaszcza na wydarzenia rewolucji francuskiej. Prekursorem konserwatyzmu europejskiego był angielski polityk i myśliciel Edmund Burke (1729-1797). Kwintesencję swoich poglądów zawarł w publikacji z 1790 r. (Rozważania o rewolucji we Francji), w której analizował przyczyny rewolucji francuskiej i formułował (częściowo trafne) prognozy dotyczące jej dalszego przebiegu.

KONSERWATYZM

Niezależnie od występujących różnic,

można wskazać kilka podstawowych

elementów wspólnych dla doktryny

konserwatywnej w różnych kręgach

kulturowych i aktualnych w ciągu

dłuższego czasu.

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA DOKTRYNY KONSERWATYWNEJ

1.Oparcie własnego systemu światopoglądowego na wierze objawionej i wielowiekowej tradycji przodków.

2.Negacja oświeceniowego racjonalizmu, optymistycznej oceny natury ludzkiej, przekonanie o immanentnym (wpisanym w samą rzeczywistość) charakterze postępu jako prawie rządzącym dziejami człowieka, odmawianie człowiekowi prawa i zdolności do kształtowania porządku społecznego i ustroju politycznego, autonomicznego i nieuwarunkowanego doświadczeniem historycznym.

3.Elitaryzm- przekonanie o niezmienności natury ludzkiej, pesymistyczna ocena kondycji moralnej człowieka, uznanie nierówności (materialnych, intelektualnych, społecznych) za trwałą relację międzyludzką.

4.Przekonanie o wyższości systemów społecznych, prawnych, politycznych kształtowanych w długotrwałym procesie dziejowym. Długowieczność instytucji jest kryterium ich zgodności z nadrzędną wolą Stwórcy.

KONSERWATYZM

KONSERWATYZM

5.Organicyzm (postrzeganie instytucji społecznych i politycznych jako celowo zorganizowanego organizmu), antyindywidualizm i przywiązanie do relacji wspólnotowych- naturalnym środowiskiem człowieka są różnorodne wspólnoty: rodzina, grupa lokalna (gmina), wspólnota eklezjalna (Kościół, związek religijny), stowarzyszenia i państwo. W takich ramach jednostka wywiązuje się z obowiązków i korzysta z uprawnień harmonizujących z celami wspólnoty. Relacje we wspólnocie przypominają funkcje organów w żywym organizmie.

6.Koncepcja silnej władzy w obrębie tradycyjnych sfer jej działania: dyplomacja, obrona, porządek publiczny, wymiar sprawiedliwości; koncepcja państwa minimalnego w sferze stosunków ekonomicznych, społecznych, kulturalnych.

7.Koncepcja surowego systemu prawa wywodzona z przeświadczenia o pełnej (i nieuwarunkowanej czynnikami społecznymi) odpowiedzialności jednostki za własne czyny.

KONSERWATYZM

Doktryna konserwatyzmu przetrwała do czasów współczesnych, jednak w bardzo zmienionej postaci. Wyraźne odrodzenie konserwatyzmu nastąpiło w latach 70. i 80. XX w. Patronami kierunku określanego mianem neokonserwatyzmu lub nowej prawicy, który połączyli z głównymi założeniami klasycznego liberalizmu ekonomicznego, są m. in. Ludwig von Mises, Friedrich von Hayek oraz Milton Friedman. Najbardziej wpływowymi reprezentantami tego kierunku w świecie polityki byli natomiast Margaret Thatcher i Ronald Reagan. Adoptowali oni założenia konserwatyzmu do realiów współczesnego świata demokratycznego. Opowiadali się za obroną cywilizacji euroatlantyckiej zagrożonej przede wszystkim przez komunizm. Za jej fundament uważali wolność i godność człowieka - wartość wspólną dla wielu nurtów chrześcijaństwa. Przeprowadzili demontaż rozbudowanych instytucji państwa opiekuńczego w imię większej skuteczności gospodarki, która zapewniła społeczeństwu korzystanie z dobrobytu.

KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA

Elementy nauczania społecznego (etyki społecznej) były zawsze obecne w doktrynie Kościoła katolickiego. Jednak za prekursora jej nowoczesnej wersji uważa się papieża Leona XIII. W opublikowanej w 1891 r. encyklice Rerum novarum podjął on tzw. kwestię robotniczą, czyli położenia proletariatu w warunkach drugiej rewolucji przemysłowej oraz w kontekście rozwoju socjalistycznego ruchu robotniczego. Papież negował zarówno reguły życia społecznego kształtowane przez liberalny kapitalizm, jak i ideologię socjalistyczną. Uznał własność prywatną za instytucję prawa naturalnego, jednak w odróżnieniu do liberalizmu podkreślał, że na właścicielu ciążą doniosłe zobowiązania społeczne: przede wszystkim zapewnienie możliwie wielu miejsc pracy oraz godziwej płacy.

KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA

W okresie dwudziestolecia międzywojennego naukę społeczną rozwijał papież Pius XI. W encyklice Quadragesimo anno (1931) wysunął on koncepcję trzeciej drogi między liberalizmem gospodarczym a kolektywizmem socjalistycznym.

Pod wpływem II wojny światowej politycy z partii chrześcijańsko-demokratyczne (chadeckich) angażowali się na rzecz integracji europejskiej, która ma wyeliminować konfrontację i rywalizację między państwami. Ojcami założyciela poprzedniczki Unii Europejskiej- Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG)- byli m.in. tacy chadecy jak Alcide De Gasperi, Konrad Adenauer czy Robert Schuman.

KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA

Przełomowe znaczenie dla relacji Kościół- świat miał pontyfikat Jana XXII (1958-1963) i zwołany przez niego Sobór Watykański II (1962-1965). Papieski i soborowe dokumenty (Mater et Magistra, Pacem in terris) dążyły do dostosowania poglądów Kościoła do aktualnych potrzeb (zgodnie z hasłem aggiornamento - otwarcie na współczesność).

Kolejnych znaczących zmian w postawie Kościoła dokonał obdarzony wyjątkową charyzmą Jan Paweł II (1978-2005). Wniósł on do społecznej refleksji katolicyzmu nowe wątki związane z osobistym doświadczeniem totalitaryzmu nazistowskiego i komunistycznego oraz wielki ładunek wrażliwości społecznej.

KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA

Na uwagę zasługują zwłaszcza:

Pełna akceptacja reguł wolnego rynku przy akcentowaniu prymatu godności osoby ludzkiej w relacjach kapitał - praca;

Wybór tzw. opcji na rzecz ubogich, które nakazywały Kościołowi przeciwstawienie się wszelkim formom niesprawiedliwości;

Odrzucenie prób kojarzenia chrześcijaństwa z jakimikolwiek formami marksizmu (np. z tzw. teologią wyzwolenia uzasadniającą użycie przemocy w walce o sprawiedliwość społeczną i zakładającą strategiczny sojusz z komunizmem).

Kolejny papież Benedykt XVI (jego pontyfikat zaczął się w 2005 r.) w swoim nauczaniu podjął aspekty globalizacji gospodarki i kultury oraz wynikające z nich nowe problemy ładu etycznego.

KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA

NAJWAŻNIEJSZE CECHY KATOLICKIEJ NAUKI SPOŁECZNEJ:

o 1. Oparcie konstrukcji intelektualnej na preferowanej przez Kościół filozofii neotomistycznej (uwspółcześniona wersja filozofii św. Tomasza z Akwinu) i elementach personalizmu chrześcijańskiego (Jean Mounier, Jacques Maritain).

o 2. Uwypuklanie pojęcia osoby ludzkiej obdarzoną niezbywalną godnością, z której wynikają nienaruszalne prawa osobiste, polityczne i socjalne; osoba postrzegana jest odmiennie niż jako jednostka w perspektywie liberalnej oraz inaczej niż bezimienny element komunistycznego świata mas społecznych.

o 3. Podkreślenie podmiotowości i nadrzędności człowieka we wszystkich aspektach w relacji kapitał-praca oraz zachęta do rozwiązywania ewentualnych konfliktów w duchu dialogu i solidarności.

o 4. Preferencja dla roszczeń ubogiej części mieszkańców globu z dyskryminowanego pod względem dostępu do światowej ofert dóbr Południa względem Sytej Północy.

KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA NAJWAŻNIEJSZE CECHY KATOLICKIEJ NAUKI

SPOŁECZNEJ:

o 5. Postulat wbudowania w demokratyczny porządek konstytucyjny niezbędnego minimum nienaruszalnych i uniwersalnych reguł etycznych gwarantujących m.in.: Prawo do życia od poczęcia do naturalnej śmierci (zakaz aborcji i eutanazji); Zakaz praktykowania eugeniki, prokreacji in vitro, klonowania człowieka; Utrzymanie tradycyjnego modelu małżeństwa i rodziny (odmowa uznawania związków małżeńskich osób tej samej płci); Zagwarantowanie wolności religijnej i wolności sumienia.

o 6. Bezwarunkowe potępienie wszelkich form agresji w stosunkach międzynarodowych (w tym interwencji zbrojnych o charakterze prewencyjnym); rezygnacja z koncepcji wojny sprawiedliwej;

o 7. Propagowanie koncepcji subsydiarności jako reguły podziału władzy i zadań między jednostkami, małymi i wielkimi wspólnotami oraz władzami państwowymi, a także między państwami narodowymi oraz organizacjami między - i ponadnarodowymi.

LIBERALIZM

Liberalizm jest najstarszą ze

współcześnie występujących doktryn

politycznych.

Prekursorami liberalizmu byli Jon

Locke, Karol Monteskiusz (Charles

Montesquieu), a w zakresie poglądów

na gospodarkę- Adam Smith.

LIBERALIZM

John Locke (1632-1704) działał w Anglii w okresie tzw. Glorious Revolution (rewolucji angielskiej lat 1688-1689), która przesądziła o ewolucji ustroju ku konstytucyjnej monarchii parlamentarnej. Na kartach Dwóch traktatów traktatów rządzie (1690) sformułował koncepcję ustroju opartą na teorii umowy społecznej i podziale władzy. Racją bytu państwa jest jego zdaniem ochrona podstawowych dóbr jednostki, z których najważniejsza jest wolność. Władza ponosi odpowiedzialność przed społeczeństwem. Nie skupia się ona w jednym najwyższym organie, lecz jest celowo podzielona, a ponadto ogranicza się do realizacji zadań zawartych w umowie, pozostawiając społeczeństwu swobodę we wszystkich pozostałych sprawach.

LIBERALIZM

Karol Monteskiusz (Charles Montesquieu; 1689-1755), żyjący we Francji o pokolenie później od Locke’a w dziele O duchu praw (1748) sformułował uznana niemal powszechnie za klasyczną koncepcję trójpodziału i równowagi władz. Do dwuizbowego parlamentu należeć miała władza ustawodawcza i kontrola władzy wykonawczej; władza wykonawcza, która obejmowała sferę wielkiej polityki i administracji, była domeną monarchy i ministrów odpowiedzialnych przed parlamentem; z kolei wymiar sprawiedliwości należeć miał do niezależnych i niezawisłych sądów. Równowagę między władzami zapewniał system mechanizmów pozwalający każdej z nich oddziaływać hamująco na decyzje dwóch pozostałych.

LIBERALIZM

Ekonomiczny aspekt doktryny liberalnej rozwinął Adam Smith (1723-1790). Uważał on gospodarkę za strefę aktywności człowieka podlegającą obiektywnym prawom, analogicznym do tych, które występują przyrodzie. Jej sprawne funkcjonowanie może sprawić pozostawienie gospodarki w rękach wolnych, indywidualnych przedsiębiorców i powstrzymanie się władzy od wszelkiej ingerencji w samoregulujący się mechanizm gospodarki.

LIBERALIZM

W ramach szeroko rozumianego kierunku liberalnego zarysował się podział na dwie tendencje:

1. klasyczną - reprezentowana przez Beniamina Konstanta (1767-1830), ograniczającą się do obrony swobód jednostki, reguł wolnego rynku i wolnej wymiany międzynarodowej;

2. demokratyczną – postulującą m.in. powszechne prawo wyborcze, gwarancję minimalnych praw socjalnych, reprezentowaną przez Hojna Stuarta Milla (1806-1873).

Postawę pośrednia zajmował Alexis de Tocqueville (1805-1859), wybitny badacz funkcjonowania amerykańskiego systemu politycznego (autor dzieła O demokracji w Ameryce),który liczył się z nieuchronną demokratyzacją państwa w warunkach liberalizmu. W Niemczech doszło z kolei do symbiozy niektórych formacji liberalnych przez dynamicznie rozwijający się ruch nacjonalistyczny.

LIBERALIZM Niezależnie od znacznych różnic można określić zespół wspólnych wartości dla wielu opcji

liberalnych:

Prymat wolności jednostki- wolność jest postrzegana jako najwyższa wartość i zasada stosunków politycznych, ekonomicznych i społecznych; Człowiek jest wartością najwyższą i zawsze musi być traktowany jako cel działań, nigdy zaś jako ich środek (narzędzie).

Indywidualizm- nadrzędność praw i wolności jednostki nad celami społeczeństwa i państwa; wynika stąd m.in. prawo do swobodnej ekspresji własnej osobowości, afirmacja roszczeń mniejszości przed dążeniami większości.

Racjonalizm- uznanie rozumu ludzkiego za najwyższą instancję intelektualną i polityczną.

Relatywizm- obejmujący przekonanie o zmienności natury ludzkiej, względności i zmienności oraz subiektywności norm moralnych; System prawa powinien się ograniczać do nakazów i zakazów zapewniających porządek społeczny, a sferę moralności należy pozostawiać przede wszystkim w domenie życia osobistego.

Afirmacja koncepcji homo economicus- homo economicus to jednostka kierująca się motywem zysku; Przyczynia się do optymalnego rozwoju gospodarczego w ramach wolnego rynku opartego na własności prywatnej oraz swobodnej inicjatywie gospodarczej i wolnej wymianie towarów i usług.

Uniwersalizm- przekonanie o powszechnej ważności i możliwości zastosowania zasad liberalnych w dowolnych warunkach cywilizacyjnych i kręgach kulturowych; Akcentowanie przynależności człowieka- wolnej jednostki- do rodziny ludzkiej, promowanie projektów integracyjnych w skali kontynentu i wymiarze globalnym.

Utylitaryzm- koncepcja moralności, która za kryterium dobra uznaje wynikającą z działania indywidualna i społeczna korzyść.

SOCJALIZM- MARKSIZM

Twórcami nowoczesnej doktryny

socjalistycznej byli Karol Marks (1818-1883)

i Fryderyk Engels (1820-1895). Główne tezy

zaprezentowali w broszurze agitacyjnej

Manifest komunistyczny, którą opublikował

w 1848 r. Pogłębiona wersję doktryny

zawierają obszerna trzytomowa publikacja

Marksa (Kapitał) oraz studia Fryderyka

Engelsa (Anty-Duhring).

SOCJALIZM- MARKSIZM

Socjalizm Marksistowski opiera się na następujących fundamentalnych założeniach:

Materializm dialektyczny- uznaje materię za jedyny istniejący byt, neguje samoistny, niezależny świat duchowy; przy takim rozumieniu rzeczywistości wszystkie motywy ludzkiego działania mają podłoże materialne, o charakterze deterministycznym (są w pewien sposób z góry przesądzone);

Materializm historyczny- rekonstruuje dzieje człowieka jako walkę antagonistycznych klas społecznych o zdobycie panowania nad środkami produkcji (tzw. Baza), która ma na celu uzyskanie pełni władzy politycznej pozwalającej na kontrolę tzw. Nadbudowy (kultura, prawo, etyka);

Przekonanie o odkryciu obiektywnych praw rozwoju dziejów, co prowadziłoby do bezprecedensowego przewrotu: można by pokierować historią w pożądanym kierunku (dotychczas filozofowie opisywali świat, teraz będą go zmieniać);

Wizja totalnej rewolucji, którą pod kierunkiem marksistów przeprowadzi uciskany proletariat. Jej celem będzie zniesienie porządku społecznego opartego na własności prywatnej - poza źródłem wszelkiego wyzysku i nieszczęść - wprowadzenie na to miejsce systemu gwarantującego społeczną sprawiedliwość dzięki kolektywnej własności.

SOCJALIZM- MARKSIZM

Podobnie jak w przypadku innych masowych formacji, w ruchu socjalistycznym doszło niebawem do wewnętrznych podziałów na tle programowym. W wyniku najważniejszego konfliktu wyłoniły się dwa nurty: ortodoksyjno - maksymalistyczny- podtrzymujący

koncepcję rewolucji i negujący wszelkie formy kompromisu z teoretycznie bliskimi im ideowo siłami politycznymi (np. socjaldemokratami lub partiami ludowymi);

rewizjonistyczno - reformistyczny- odraczający rewolucję lub rezygnujący z niej jako metody, opowiadający się za ewolucyjnym przekształceniem kapitalizmu w kierunku demokratycznym i egalitarnym.

SOCJALIZM- MARKSIZM

W latach 70. XX w. część z nich- zwłaszcza włoska i hiszpańska- przyjęły doktrynę tzw. eurokomunizmu (rezygnacja z koncepcji dyktatury proletariatu, akceptacja demokracji i wolnego rynku, deklaracja lojalności wobec własnych państw narodowych zamiast radzieckiej centrali). Strategia ta obliczona była na wyjście z politycznej izolacji, skazującej je mimo stosunkowo licznego elektoratu (we Włoszech do około 30%) na ciągłe pozostawanie w opozycji.

SOCJALIZM- MARKSIZM

Partie komunistyczne rządzące w radzieckiej strefie wpływów stawały się typowymi partiami władzy. Czynnik doktrynalny nie tracił na znaczeniu, zmieniał jednak swoje funkcje. W miejsce czynnika mobilizującego poparcie społeczne i zapewniającego rekrutacje nowych zwolenników stał się instrumentem wszechstronnej kontroli nad społeczeństwem. Ortodoksyjność (bezwarunkowa wierność doktrynie) była uniwersalną miarą, która służyła do oceny podstawy jednostek i grup, funkcjonowanie gospodarki i wytworów kultury. W oczach władzy uchodziła za probierz stabilizacji jej rządów.

SOCJALDEMOKRACJA

Do prekursorów współczesnej socjaldemokracji należą teoretycy socjalizmu demokratycznego z przełomu XIX i XX w.: Edward Bernstein (1850-1932) i Max Adler (1873-1937). Byli oni twórcami tzw. austromarkizmu, w którym próbowali połączyć marksizm z neokantyzmem. Kwestionowali nieuchronność rewolucji komunistycznej w wersji marksistowskiej wraz z zapowiedzią tzw. dyktatury proletariatu, a opowiadali się za ewolucyjną, pokojową i demokratyczną drogą reform społeczno-politycznych. Ich przeciwnicy, a zwłaszcza Lenin i bolszewicy, oceniali te poglądy jako sprzeniewierzenie się teorii Marksa, uchodzącej za dogmat, i piętnowali ich jako rewizjonistów.

Do najwybitniejszych przedstawicieli polskiej myśli socjalistycznej w dwudziestoleciu międzywojennym zalicza się Mieczysława Niedziałkowskiego i Zygmunta Żuławskiego.

SOCJALDEMOKRACJA

KANON WSPÓŁCZESNEJ DOKTRYNY SOCJALDEMOKRATYCZNEJ

1.Koncepcja neutralności światopoglądowej państwa oraz pluralizmu

religijno-filozoficznego w ramach partii; wycofanie z systemu prawa zakazów/ograniczeń dotyczących aborcji i eutanazji; aprobata związków małżeńskich osób o tej samej płci.

2.Pluralistyczna demokracja parlamentarna z szerokimi gwarancjami praw i wolności człowieka oraz wsparcie dla mniejszościowych grup społecznych (narodowych, kulturowych).

3.Egalitaryzm- angażowanie państwa w eliminowanie dysproporcji społecznych we wszystkich sferach życia.

4.Poparcie dla ruchów ekologicznych i feministycznych. 5.Koncepcja państwa opiekuńczego.

6.Uniwersalizm- poparcie dla procesów integracji międzypaństwowej np. w ramach Unii Europejskiej; uznawanie demokratycznych reguł w relacjach międzynarodowych i praw narodów do suwerenności państwowej.

7.Antymilitaryzm- przeciwdziałanie konfliktom zbrojnym, pokojowe i kompromisowe rozwiązywanie sporów międzynarodowych.

NACJONALIZM

Nacjonalizm to kierunek polityczny uznający bezwzględną nadrzędność interesu wspólnoty narodowej nad prawami jednostki i grup, klas społecznych oraz własnego narodu w relacjach międzynarodowych; w skrajnej postaci - gdy wiąże się z poniżaniem, nienawiścią, agresją wobec obcych - określany bywa mianem szowinizmu lub rasizmu. Nacjonalizmowi towarzyszy niekiedy etnocentryzm - przekonanie o dodatnim wyróżnianiu się własnego narodu pod względem kulturowym i cywilizacyjnym na tle innych.

NACJONALIZM

Nacjonalizm rozwijał się od 2. połowy XIX w. zarówno wśród narodów posiadających własne państwo - służył wówczas jako uzasadnienie i wzmocnienie roszczeń dominacji lub ambicji mocarstwowych (w tym kolonizatorskich) - jak i wśród zależnych społeczności narodowych lub etnicznych dążących do uzyskania niezależności. Mobilizował wtedy społeczeństwo do walki o zachowanie zagrożonej odrębności lub emancypacji państwowej.

Nacjonalizm czerpał inspirację m.in. z koncepcji historyczno-politycznych Josepha Arthura Gobieneau i Stewarda Howarda Chamberlaina. Najgłośniejszym polskim przedstawicielem myśli nacjonalistycznej pozostaje Roman Dmowski.

EKOLOGIZM

Ruch ekologiczny należy do najmłodszych formacji społeczno-politycznych. Powstał na przełomie lat 60. i 70. XX w., w znacznym stopniu pod wpływem intensyfikacji badań nad stanem zagrożenia środowiska naturalnego. Głębsza warstwa ideologii ekologicznej ma charakter etyczny i aksjologiczny (odnoszący się do systemu wartości etycznych): dotyczy całokształtu relacji człowiek- natura. Celem umiarkowanego nurtu ruchu ekologicznego jest zachowanie świata przyrody jako bezcennego dobra dla człowieka. Postuluje on kontrolę nad rozwojem gospodarczym (zwłaszcza przemysłem i nowoczesnymi technologiami w rolnictwie), aby powstrzymać degradację naturalnego środowiska i zapewnić jego rekultytowi cieplarnianemu (poprzez ograniczenie emisji CO2 do atmosfery). Działacze ekologiczne postulują również rezygnację z rozwoju energetyki atomowej i zastępowanie tradycyjnych, „brudnych” gałęzi produkcji odnawialnymi źródłami energii (wykorzystanie wiatru, pływów morskich).

EKOLOGIZM

Przedstawiciele radykalnego odłamu ekologizmu wzywają do przewartościowania stosunku człowieka do natury - ich zdaniem człowiek jest jednym z elementów natury i nie powinien znajdować się na uprzywilejowanej pozycji w stosunku do świata zwierząt. Uważają, że zwierzęta, podobnie jak każda osoba ludzka, nie mogą być środkiem, ale wyłącznie celem rozumnego działania człowieka. W tym kontekście mówi się o wyzwoleniu świata zwierząt, zagwarantowaniu ich podstawowych praw i uznania ich godności. Radykalni ekologowie prowadzą kampanie przeciwko wykorzystaniu zwierząt w eksperymentach medycznych, zwalczają produkcję, handel i zwyczaj noszenia garderoby pochodzenia zwierzęcego, promują wegetarianizm. Przykładem działalności tego kierunku w ruchu ekologicznym jest organizacja Greenpeace. Próbowała ona bezpośrednio uniemożliwiać połowy zagrożonych gatunków ryb i innych zwierząt.

FEMINIZM

Źródeł feminizmu można szukać w wybranych nurtach rewolucji francuskiej (Deklaracja praw mężczyzny i kobiety, 1793), w poglądach Hojna Stuarta Milla oraz w ruchu sufrażystek z przełomu XIX i XX w. (Emmeline Pankhurts), które domagały się prawnej emancypacji kobiet i praw wyborczych dla nich. Do sukcesów w ruchu w jego pierwszym etapie funkcjonowania można zaliczyć zniesienie prawnej dyskryminacji kobiet, zwłaszcza w sferach prawa rodzinnego, majątkowego, dostępu do edukacji i stanowisk publicznych oraz praw wyborczych (cele te osiągnięto w okresie dwudziestolecia międzywojennego oraz w 2. połowie lat 40. XX w.)

FEMINIZM

Feminizm inspirował powstanie osobnej gałęzi badań naukowych- feminologii, która uzyskała status dyscypliny akademickiej (jako tzw. bander studiem).

Ze względu na metody realizacji celów w ruchu feministycznym wyróżnia się nurt umiarkowany i radykalny. Przejawami radykalnej opcji są:

postulat tworzenia odrębnej kultury świata kobiet, w którym mogłyby w pełni afirmować swoje człowieczeństwo w warunkach wolnych od jawnych i ukrytych form paternalistycznej (ojcowskiej, a szerzej też: męskiej) dominacji;

upatrywanie w dyskryminacji kobiet przez świat mężczyzn głównego czynnika odpowiedzialnego za wszystkie formy historycznej i współczesnej niesprawiedliwości społecznej.

ANARCHIZM

To pojęcie obejmuje bardzo zróżnicowane

i często wzajemnie wykluczające się

treściowo kierunki myśli i działalności

politycznej. Zespala je odrzucenie

organizacji państwowej, którą uznają za

instytucję zbędną, a nawet źródło wszelkich

nieszczęść. Zwolennicy różnych szkół

anarchizmu wyprowadzają z tej tezy różne

wnioski.

ANARCHIZM

Szkoły myśli anarchistycznej lokują się zasadniczo po lewej stronie klasycznej sceny politycznej. Anarchiści (lewica) są rzecznikami skrajnego kolektywizmu i postulują tworzenie wielopiętrowej federacji producentów i konsumentów, realizują w skali lokalnej, regionalnej i globalnej ich kooperacje w sferze gospodarczej i kulturalnej. Łączy ich ponadto ateizm i negacja wszelkich systemów wartości moralnych uważanych za maskę dla naturalnego egoizmu. Ważną metodą walki politycznej lewicy anarchistycznej był tzw. terror indywidualny, czyli zamachy na ważnych przedstawicieli zwalczanych władz/reżimów politycznych. Do najsłynniejszych przykładów takich zamachów należało zgładzenie cara Aleksandra II, zabójstwo prezydenta Francji Sadi Carnota i prezydenta USA Williama McKinleya. Czołowymi Przedstawicielami tego odłamu anarchizmu byli: Pierze Proudhon (1809-1865), Michaił Bakuin (1814-1876) i Piotr Kropotkin (1842-1921). Część anarchistów należała przejściowo do I Międzynarodówki Socjalistycznej, skąd usunięto ich w 1876 r.

ANARCHIZM

Stosunkowo silne znaczenie zyskali anarchiści w Rosji w 2. połowie XIX w. oraz podczas rewolucji 1905r., kiedy to najsilniejszą formacją odwołującą się do tej tradycji byli eserowcy (partia socjalnych rewolucjonistów), rozbita i eksterminowana następnie przez bolszewików. Anarchizm w znaczny sposób zaistniał również na hiszpańskiej scenie politycznej przełomu wieków oraz podczas wojny domowej w latach 1936-1939 (od pewnego momentu brutalnie tłumiony przez władze republikańskie).

AGRARYZM

Agraryzm to kierunek ideowy i stosunkowo

zróżnicowany wewnętrznie nurt polityczny

sięgający połowy XIX w. Najsilniejsze

ośrodki ruchu mieściły się w Niemczech

i Szwajcarii, gdzie kształtowały się jego

najwcześniejsze formacje. Wytępiał także

w Danii, Szwecji, a po I wojnie światowej –

w Czechosłowacji, Polsce, Bułgarii, Rumunii

i na Węgrzech.

AGRARYZM

Agraryści przedstawiają swoją koncepcję ustroju i porządku społecznego jako swoistą „trzecią drogę” między dwoma „miejskimi” systemami: kapitalizmem i socjalizmem. Stosunki panujące we wspólnocie wiejskiej - silne emocjonalne przywiązanie do ziemi, przyrody i natury, poczucie jedności losu skłaniające do solidarności bogatszych i uboższych - stanowią wzorzec systemu wartości tego kierunku. Agraryści podkreślają też jego „naturalność” w przeciwieństwie do „sztuczności” stosunków panujących w mieście. Jako uniwersalny model ładu narodowego rekomendują oni porządek wiejski, organiczny- traktujący wszystkie warstwy społeczne jako funkcjonalnie dopełniające się elementy całości. Akcentowanie roli tradycji, rodziny i wiary zbliża agrarystów do chrześcijańskiej demokracji.

AGRARYZM

Na polskiej scenie politycznej dwudziestolecia międzywojennego agraryzm reprezentowały silne partie ludowe (PSL „Piast”, PSL „Wyzwolenie”; później po połączeniu wielu ugrupowań w 1931r.- Stronnictwo Ludowe). Najwybitniejszym teoretykiem doktryny był Stanisław Miłkowski (1905-1945), a do intelektualnych sprzymierzeńców w latach 30. zaliczał się też Władysław Grabski (1874-1938).

Po II wojnie światowej w 1946 r. ideologia agraryzmu stała się fundamentem programu PSL-u- jedynej legalnej partii opozycyjnej w warunkach kształtowania się dyktatury komunistycznej. Wartości agraryzmu zespalała z misją obrony fundamentalnych praw narodu do niepodległości, demokracji, wolności i obywatelstwa w kręgu zachodniej chrześcijańskiej cywilizacji europejskiej.

AGRARYZM

Na współczesnej politycznej scenie w Europie agraryści zachowują wpływy w krajach skandynawskich oraz w Szwajcarii. Po obaleniu komunizmu w Polsce do idei tych próbowały nawiązywać początkowo liczne, ale rozdrobnione partie ludowe, z których do dziś pozostał jedynie PSL.