Charakterystyka poezji dwudziestolecia międzywojennego

Dotychczas poznawane epoki historyczno-literackie charakteryzowały się względna jednością estetyczną oraz światopoglądową. Beż większego kłopotu mogliśmy określić i zbudować ogólny pogląd, jaki reprezentowali artyści i myśliciela danej epoki. Oczywiście wielu z nich odznaczało się oryginalnością pomysłów i swym projektem artystycznym, jednak wszystkich ich łączyła jedna ogólna idea. Weźmy chociażby za przykład romantyzm, gdzie mamy do czynienia z takimi indywidualnościami, jak Mickiewicz, Słowacki czy Norwid, jednak jesteśmy w stanie podać cechy wspólne tych twórców, ich spojrzenie na sztukę, filozofię było podobne i zamknięte w tym, co dziś zwykliśmy nazywać projektem romantycznym.Sytuacja zgoła wygląda inaczej, kiedy zaczniemy zapoznawać się z literatura i w ogóle sztuką prezentowaną przez twórców dwudziestolecia międzywojennego. Przyglądając się poszczególnym grupom artystycznym, twórcom, których projekty literackie trudne są do zakwalifikowania, do którejś ze wspomnianych grup, widzimy, że w okresie tym ciężko jest wyznaczyć jakieś normy estetyczne określające ducha epoki i kreślące ramy obcowania z dziełem tego okresu. Każda z grup, czy to Skamandryci, czy awangardowcy mieli swój własny często sprzeczny z innymi pomysł na sztukę, literaturę. W czym innym upatrywali wartości godnych opisania, różnie ustosunkowywali się do tradycji literackiej i klasycznych form wiersza.Jeśli jednak chcielibyśmy zaznaczyć jakieś spoiwo, które łączyłoby doświadczenia tych twórców, to niewątpliwie związane byłoby to z momentem cywilizacyjno-historycznym. Jak wiemy dwudziestoleci przypada na okres po I Wojnie Światowej, kiedy to wartości humanistyczne oraz klasyczne normy piękna oraz estetyki zostały zakwestionowane przez wydarzenia wojenne. Oczywiście nie w tak dużym stopniu jak obserwować będziemy to po II Wojnie Światowej, ale widać już pewien ton zmiany w postrzeganiu człowieka, rzeczywistości i sztuki.Druga ważna kwestia dotyczy postępu naukowo-technicznego, cywilizacyjnego, który związany jest z idrustializacją miast, rozwojem przemysłu i wykształceniem się nowego społeczeństwa oraz nowej klasy robotniczej. Wraz z rozwojem miast i nowej kultury mieszczańskiej, następuje rozwój sztuki. Artyści upatrują wartości właśnie w nowym człowieku, tym, który mieszka w mieście, jest światkiem najważniejszych wydarzeń. Dlatego też poeci najczęściej bohaterami swych wierszy będą czynili ludzi zwykłych, z szarej masy społeczności miejskiej. Widać to zarówno u poetów awangardowych, jaki u bardziej klasycznych - chociażby Skamandrytów.Poezja dwudziestolecia, to poezja miasta, maszyny i masy jak brzmiało hasło głoszone przez Tadeusza Peipera, przyjrzyjmy się jej bliżej.Za jedną z najważniejszych grup artystycznych tego okresu uznać możemy poetów skupionych wokół wspomnianego Tadeusza Peipera, który to przewodził "Awangardzie Krakowskiej", grupie postulującej całkowicie nowe wartości w sztuce, opowiadającej się przeciwko tradycji literackiej, przeciwstawiając jej tak zwany "punkt zero" w sztuce, który miał oznaczać wyzbycie się dawnych wzorów poetyckich i stworzenie całkowicie nowej jakości literatury. Chcieliby poezja wychodząca z pod piór poetów nie zajmowała się dawnymi wzorami piękna, które dobre były dla epok przeszłych, gdyż adekwatnie odnosiły się do ówczesnych standardów artystycznych i społecznych. Peipera uważał, że nowe czasy, które nastały, wymagają nowej jakości wiersza, takiego, który umiał będzie nadążyć nad nowoczesnym człowiekiem i opisać jego życie.W skład tego literackiego ugrupowania wchodzili tacy wielcy twórcy, jak Tadeusz Peipera, Julian Przyboś, Adam Ważyk. Swoje manifesty opisujące sztukę awangardową publikowali w ukazującej się w latach dwudziestych "Zwrotnicy". To tam opublikowany sławny manifest zatytułowany "Miasto, Masa, Maszyna" oraz inne: "Punkt wyjścia", "Metafora teraźniejszości". Jej głównym redaktorem oraz teoretykiem awangardowców był właśnie wspomniany Tadeusz Peipera, który stworzył teoretyczne podstawy tej literatury.Do takich właśnie twórców zaliczyć możemy Juliana Przybosia, który w swych wierszach starał się realizować pomysły zaproponowane przez twórców z "Awangardy Krakowskiej". Do najważniejszych

haseł-postulatów zaliczyć trzeba znane powiedzenie "3 x M", co oznaczało "Miasto, Masa, Maszyna". Przez nie wyrażał się podziw i zainteresowanie dla środowiska miasta, które tętni życiem fabryk i rozwoju cywilizacyjnego, bohaterem wierszy miał być człowiek z "masy społecznej" - tzn. zwykły człowiek, niczym się niewyróżniający się z pośród innych, maszyna natomiast to przykład wspaniałej konstrukcji oraz symbol nowych czasów. Taki właśnie obraz przedstawia nam Przyboś w wierszu "Dachy". Poeta przedstawia nam tu potęgę rozwijającego się miasta, które tętni życiem, jest idealnym miejscem dla nowoczesnego człowieka oraz artysty, który może się inspirować jego wspaniałością.Miasto dla poety w tym wierszu jest jakby odpowiednikiem człowieka, jego antropomorfizm poświadcza takie przypuszczenia. Miasto rodzi się, rozwija i tętni życiem, które dzięki rozwojowi cywilizacyjnemu ma się stać lepsze.Do swych poetyckich przedstawień Przyboś wykorzystuje metafory figur geometrycznych, które inspirowane są zapewne kubizmem. Ma to przedstawiać wielowymiarowość rzeczywistości oraz jej dynamiczną strukturę. Dodatkowo poeta stosuje w wierszu wiele wyrazów onomatopeicznych, które dają efekt żywego i tętniącego życiem społeczeństwa w mieście. Jak czytamy w wierszu "Dachy":Wyżej!Płaszczyzny kręte, piramidy pięter,płaszczyzny wirujące, płaszczyzny wznoszące,figurotwórcze.Masywnej przestrzeniskręt,rodzących się miastkurcze.W żywym patosie konstrukcji, w geometrycznym wymiarzewspina się, urastając, sześcienna dusza stolic.Warczy windami rozmachu, zawisa na lewarze,wskoczy! Na wieżach radia z materii myśl wyzwoli.Podobne zapatrywania na materię języka i poezji posiadali reprezentanci futuryzmu. Grupa ta przejęła inspiracje głównie z kręgów tego nurtu poezji włoskiej. Odwoływali się do manifestu Marinettiego, który głosił ideę "słów na wolności", które miały być określeniem dla nowej poezji, poezji przyszłości.Działania prekursorskie w kręgu tej poezji przypisuje się Jerzemu Jankowskiemu, który uznawany jest właśnie za ojca polskiego futuryzmu. W pełni jednak rozwinął się on dzięki działalności twórców późniejszych, którzy działali w dwóch ośrodkach: warszawskim - do którego zaliczyć trzeba Anatola Sterna i Aleksandra Wata oraz ośrodku krakowskim, którego reprezentantami byli Tytus Czyżewski, Franciszek Młodożeniec, Bruno Jasieński.Działalność futurystów stała się wydarzeniem nie tylko literackim, ale obyczajowym. Często na organizowanych przez nich happeningach mających rozpowszechniać ich twórczość, interweniowała policja, gdyż uznawano ich wystąpienia za obrazoburcze. Konserwatywne społeczeństwo nie było przygotowane na sztukę przyszłości, która była najważniejszym z punktów głoszonych przez nich idei. Najważniejsze było to, by sztuka nadążała nad zmieniającą się rzeczywistością. Stara sztuka opisywała dawną epokę, natomiast sztuka awangardowe, futurystyczna była nastawiona na przyszłość, na to, co nowoczesne. Stąd ich kult dla postępu technicznego i maszyn. Teksty futurystów często zrywały z tak podstawowymi o klasycznymi wartościami sztuki, jak mimesis, ich eksperymenty z formą wiersza miały wyrażać ducha czasów, dlatego też wiersze pisane były różnymi czcionkami, odrzucali zasady pisowni i ortografii, gdyż uważali, że takie zasady hamują wolność twórcza artysty.Z dzisiejszego punktu widzenia sztuka awangardowa jest chyba tą, która najbardziej wyraziście zaprezentowała się na scenie sztuki światowej. Uznaje się ją dziś za dziedzinę dominującą. Na przykład literaturoznawcy amerykańscy uważają, że współczesna literatura, to jest literatura dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku całkowicie wyrasta właśnie z doświadczenia sztuki awangardowej, której dzisiejsi artyści zawdzięczają bardzo wiele, a czyniona przez nich refleksja często opiera się właśnie na podstawach stworzonych przez awangardę. Jako przykład możemy tu podać chociażby twórczość współczesnego poety Andrzeja Sosnowskiego, które poezja, choć o odmiennym charakterze i przesłaniu, zbudowana jest właśnie na podstawach, które określił w dwudziestoleciu Tadeusz Peipera.

Dlatego warto przyjrzeć się bliżej tej poezji, gdyż dzięki temu lepiej zrozumiemy dzisiejszych twórców - nawet tych, których zwykło się dziś uważać, za "trudnych" w czytaniu.Awangarda, choć wydaje się najważniejszą formacją tego okresu, nie jest bynajmniej jedynym godnym uwagi ugrupowaniem. Wystarczy przywołać inną formację określaną nazwą "Kwadryga", która kreowała swój estetyczno-społeczny projekt literacki w polemice zarówno ze Skamandrytami, jak i poetami awangardowymi. Do tej grupy należało jedenastu poetów, chociażby: Konstanty Ildefons Gałczyński, Dobrowolski, Szenwald. Podobnie jak ich poprzednicy i koledzy z innych ugrupowań mieli oni swój periodyk literacki, w którym drukowali utwory poetyckie. Nosił on również nazwę "Kwadryga" i ukazywał się w latach 1930 do 1931. Poeci skupieni w tym towarzystwie literackim krytycznie ustosunkowywali się do działalności literackiej zarówno "Awangardy krakowskiej", jak i "Skamandra". W swoich wierszach opisywali głównie stany katastroficzne i apokaliptyczne, jednak zabarwione były one często groteskową nutą. Nie obce były im również konotacje metafizyczne, co oddzielało ich od awangardy Peipera. Chcieli poezji społecznej, opisującej życie zwykłego człowieka, ale nie mogli się zgodzić na nieintelektualny witalizm "Skamandrytów" oraz ekwilibrystyczną i językowa poezję "Awangardy Krakowskiej". Jak pisze Gałczyński w wierszu "Cyrulik jesienny":Tristis est anima meausque, jak mówią, ad mortem...Oto się jesień zaczętai nie ma komu dać w mordę;i nic, już nic nie zachwyca,i nic, już nic nie wystarcza,idzie przez łan osmętnica,tęsknota gospodarcza.Gałczyński pokazuje, że poezja powinna opisywać człowieka, jego życie, ale nie powinna też być daleka od żartów i radości. Kiedy trzeba podejmować poważne tematy poeta się tego nie wypiera, ale jest też czas na radość z życia, zabawy. Taki właśnie projekt realizował Gałczyński przez lata w satyrycznym teatrzyku "Zielona Gęś", który pewnego rodzaju kabaretem wytykającym ludzkie wady. Potwierdza to moją tezę o bardzo dużym zróżnicowaniu poezji dwudziestolecia międzywojennego, która poruszając tematy ważne i metafizyczne umiała również bawić. Podobny model poezji odnaleźć możemy w twórczości innej grupy, która również aktywnie uczestniczyła w kabaretowej twórczości tego okresu - chodzi tu mianowicie o "Skamandrytów" i kabaret "Pod Pikadorem".Do grona twórców należących do "Skamandra" zaliczali się najwybitniejsi polscy poeci tego okresu: Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz. Mówi się w tym kontekście również o grupie poetów, którzy formalnie nie należeli do grona "Skamandra", ale ich poetyka była bardzo bliska temu, o czym pisali "Skamandryci". Nazywa się ich "satelitami Skamandra", a byli to: Kazimiera Iłłakowiczówna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska i Jerzy Libert.Początki artystycznej działalności "Skamandrytów" związane są ze studenckimi projektami oraz działającym w Warszawie kulturalnym pismem "Pro Arte et Studio", a także z "Wiadomościami Literackimi". Bardzo ważnym elementem działalności tej grupy był wspomniany wyżej kabaret, którego siedzibą stał się warszawski klub "Pod Pikadorem". Swoje przedstawienia "Skamandryci" realizowali tam w latach 1918 i 1919. W rok po zakończeniu działalności kabaretowej zaczęli wydawać swoje pismo, które stało się trybuna poetów należących do "Skamandra". Pismo wychodziło w latach 1920 - 1929. Później nastąpiła sześcioletnia przerwa i w 1935 roku znowu zaczęły ukazywać się kolejne numery "Skamandra", który zakończył swą działalność wraz z II Wojną Światową w 1939 roku.Charakterystyczna zasadą poetów Skamandra było brak jakiegokolwiek projektu czy programowego oświadczenia, które można by potraktować jako manifest literacki. Poeci ci nie chcieli żadnych teoretycznych ram, które by krępowały wolność twórczą pisarza i poety. To ich teksty miały mówić same za siebie, w nich czytelnik miał dostrzegać najważniejszych wartości tej poezji i przesłania, które niosła. Oczywiście na podstawie tematów oraz sposobu ich realizacji możemy stwierdzić, co leżało w kręgu zainteresowań tych poetów. Jaki model literatury był im bliższy. Bez wątpienia zaliczyć tu możemy pomysł Skamandrytów na to, by tworzyć poezję bliska człowiekowi, opisującą jego życie w sposób radosny i podnoszący na duchu - nurt ten nazwano witalizmem, czyli pochwałą życia. Poeci

kładli poza tym duży nacisk na by tematy wierszy zgodne były z tym co w danej chwili jest aktualnym problemem. By nie zatapiały się w górnolotne rozważania, ale były blisko człowieka, życia, teraźniejszości. Dlatego też często bohaterem ich poezji był zwykły, szary obywatel z swymi codziennymi problemami, codziennym życiem. Wiersze starały się operować językiem prostym, nieskomplikowanym, który byłby zrozumiały tylko dla wybranych. Skamandryci uważali, że sztuka winna być dostępna dla każdego człowieka.Ne można oczywiście powiedzieć, że ich wiersze to tylko i wyłącznie zapis codziennych zmagań człowieka bez żadnych głębszy treści. Otóż nie, Skamandryci bardzo mocno odwoływali się do tradycji literackiej, ich wiersze korespondowały i dyskutowały z tym, co proponowali ich poprzednicy. Poza tym niosły z sobą przesłanie radosnego i jak najlepszego życia.Do najważniejszych reprezentantów tego ugrupowania zaliczyć trzeba Juliana Tuwim. Jego poezja zawiera bardzo wiele elementów, które zostały opisane powyżej. Przebija przez nie pokora zwykłego człowieka, który nie różni się niczym specjalnym od innych ludzi w tłumie. Tak jest chociażby wierszu "Do Krytyków". W nim to Tuwim pokazuje, jaki jest jego pogląd na wizerunek poety. Opisuje swą przejażdżkę tramwajem. Widzimy jak bardzo dużą satysfakcję daje mu ta zwykła wydawałoby się czynność. On dostrzega w niej radość i sens, bo życie ludzkie złożone jest właśnie z takich codziennych zwykłych elementów, a nie z wielkich czynów i wyniosłego języka, które oczekuje krytyka. Stąd taki tytuł wiersza. Tuwim nazywa krytykę "wielmożnymi Panami", gdyż udają oni dystyngowanych znawców literatury, którzy szukają jakiś wielkich wartości w wierszach, a nie potrafią ich dostrzec w zwykłym, codziennym życiu. O tym mówi też wielce afirmatywny wiersz "Życie", który jest pochwałą witalizmu, radość życia. Poeta cieszy się z tego, że dane jest mu żyć i cieszyć się światem, bo takie są właśnie przyjemności zwykłego i prostego człowieka, o którym pisze w wierszu "Do prostego człowieka", w którym to bierze w obronę ludzi, którzy dają się wykorzystywać innym w ich politycznych aspiracjach i działaniach.Kontynuatorami zapoczątkowanego przez "Awangardę Krakowską" projektu nowej poezji byli poeci skupieni wokół grupy, którą nazywano "Drugą Awangarda" albo "Awangarda Lubelską". Te dwie grupy łączył sposób rozumienia poezji oraz języka poetyckiego. Uważali, że teoria metafory wypracowana przez Peipera jest bardzo dobrym sposobem na kreowania przedstawień poetyckich. Różniło ich jednak to, że nie wyrzekali się tradycji literackiej, nie odrzucali dotychczasowego dorobku literatury. Dlatego tez często w ich wierszach mamy do czynienia z obrazem wsi, zapisem uczuć etc. Najwybitniejszym poetą tego kręgu twórców był niewątpliwie Józef Czechowicz. Swą działalność artystyczna rozpoczął w Lublinie, a twórców tej orientacji skupiało pismo "Reflektor". Końcu jednak Czechowicz postanowił przenieść się do Warszawy gdzie rozwijał swoje literackie zainteresowania.Jego twórczość w dużej mierze odwoływała się do myśli Peipera, objawiało się to głównie w eksperymentach ortograficznych, rezygnacji z interpunkcji. Podobny był również mocno zmetaforyzowany i lapidarny język jego wierszy. Wielką różnicą było jednak to, że dla Czechowicz ważną wartością, do której się odwoływał i z której czerpał wiele pomysłów, była tradycja poezji romantyczne. W jego wierszach wiele jest wizjonerskich i apokaliptycznych obrazów, które świadczą takim właśnie rodowodzie tej poezji. Ważnym elementem tego projektu artystycznego było również zamiłowanie do symbolizmu, nie tylko polskiego, ale i francuskiego. Wiele w tej poezji nawiązań do Wyspiańskiego, motywów znanych nam z poetyki symbolizmu - chociażby obecność w wierszach symboli wykorzystywanych przez ten nurt poezji.Patrząc na jego dokonania poetyckie wyróżnić możemy w nich poszczególne motywy, które szczególnie upodobał sobie poeta. Może to być na przykład katastroficzny klimat tej poezji albo wiersze o tematyce sielskiej. Raz Czechowicz opisuje piękno przyrody, przedstawia wieś jako arkadie, miejsce idealne do życia. Innym razem natomiast wpada w ton apokaliptyczny, prorokuje wielką katastrofę ludzkości (którą okaże się II wojna światowa).Wiersz "Na wsi" ukazuje czytelnikowi wieczór zapadający na wsi. W wierszu jawią się nam klasyczne obrazy wsi, jakie pamiętamy z opisów romantyków i symbolistów. Opisuje pejzaż, który otacza wieś: widzimy tu zboża, pastwiska. Stałym elementem krajobrazu wsi są również świadectwa religijności - krzyże, które były również często wykorzystywane w poezji symbolistów. Poeta nie stosuje się tu

konsekwentnie do postulowanej "oszczędności słów" i przedstawia czytelnikowi poetycko-plastyczny obraz rzeczywistości wiejskiej.Natomiast wiersz "Sam" pokazuje nam właśnie tę druga, katastroficzną twarz poezji Czechowicz. Poeta uzewnętrznia tu swoje niepokoje egzystencjalne, które również nie znalazłyby uznania w oczach Peipera. Czechowicz przedstawia tu nam swoje lęki i przeczucia związane z klimatem lat powojennych i zarazem przedwojennych, które potęgowały taką właśnie wymowę jego tekstów. W jego wierszu widzimy symbole, które są znamienne dla wizji apokaliptycznych wieszczących niebezpieczeństwo i zagładę: ogień, zło - wszystko to odnajdziemy przecież w najstraszniejszej literackiej wizji końca świata - "Apokalipsie" św. Jana. Jego późniejsza twórczość utrzymany jest w podobnej stylistyce. Im bliżej wojny, tym bardzie nasila się czarna wizja przyszłości oraz zbliżającej się śmierci, którą niejako poeta sam sobie przepowiedział - został zabity na początku wojny w Lublinie.Kolejną ważną grupą literacką, która działała w tym okresie była zorganizowana w Wilnie grupa "Żagary", której trybuną było pismo wydawane w latach 1931-34 pod właśnie taką nazwą. Do jej grona zaliczali się poeci: Cz. Miłosz, J. Puttrament, J. Zagórski, A. Rymkiewicz, T. Bujnicki. Twórczość tych poetów utrzymana była w tonie podobnym do twórczości Czechowicz. Również w ich utworach odnajdujemy poczucie nadchodzącego niebezpieczeństwa, zbliżającej się apokalipsy, którą będzie wojna. Ich wiersze cechowały się katastroficzną wizyjnością oraz refleksją nad stanem kultury, których w ich mniemaniu nie był najlepszy. Potwierdziły to okrucieństwa wojny, które spowodowały upadek wszelkich idei humanistycznych i załamanie się kultury zachodu.Niewątpliwie do najważniejszych twórców tej epoki zaliczyć trzeba Czesława Miłosza, który był jednym z najwybitniejszych poetów tego okresu. Z tego czasu jego twórczości pochodzą tomy poetyckie zatytułowane "Poemat o czasie zastygłym" oraz "Trzy zimy". Poezja Miłosza z tego okresu wyraża nastroje niepokoju i przeczuwanej tragedii. Nie brak w niej apokaliptycznych scenerii i symboli, a ludzkość i świat otacza nieokiełznany chaos.Przedstawione powyżej ugrupowania poetycko-artystyczne są najbardziej reprezentatywnymi grupami, jakie określają poezję dwudziestolecia międzywojennego. Wielu z tych twórców prowadziło swą działalność artystyczną również po wojnie, ale wydaje się, że najważniejsze ich działa powstawały właśnie w omawianym okresie. Są oczywiście takie wyjątki, jak Czesław Miłosz, który po II wojnie światowej znacznie rozwiną i rozbudował swój projekt artystyczny, jednak jego poetyka swoje zakorzenienie posiada właśnie w dwudziestoleciu międzywojennym.Ważny punktem w omawianiu poezji międzywojnia jest kwestia poetów, którzy nie zaliczali się do żadnej z wymienionych grup, a ich estetyczne poszukiwania odbiegały od zaproponowanych przez te grupy tematów. Co oczywiście nie znaczy, że twórcy ci całkowicie odcinali się od idei międzywojnia. Po prostu, ich twórczość była na tyle oryginalna i aprogramowa, że działali na własnym polu odnosząc nie mniejszy sukces niżeli, ci skupieni wokół grupy. Do takich twórców zaliczyć możemy Leopolda Staff, Władysława Broniewskiego i Bolesława Leśmiana.Poezja Leopolda Staffa jest bardzo zróżnicowana i trudna do jednoznacznego określenia a to z tego względu, że przyszło mu tworzyć na przestrzeni kilku epok. Dlatego też najlepszym sposobem na przybliżenie jego poezji jest po prostu jej omówienie.Refleksję na temat własnej twórczości poczynił Staff w wierszu "Ars poetica". Zdaniem poety poezja winna być narzędziem do uwieczniania przemijających i ulotnych chwil naszego życia. Winna opowiadać o zdarzeniach, ale nie powinna też zapominać o tym, co się dzieje wewnątrz człowieka. Dlatego też w poezji ważne są również uczucia, emocje, które wyraża. Wszystko są to elementy, które możemy ogólnie nazwać ulotnymi, przemijającymi. Zadaniem poezji jest więc uwiecznienie tych ważnych dla każdego człowieka chwil, by mógł wracać do nich podczas lektury poezji.Podobne stanowisko zajmuje Staff w wierszu "Poeta", który również jest sposobem na autorefleksyjny komentarz do własnej twórczości. W nim to twórca zastanawia się nad pozycją, jaka wanien zająć poeta w swojej społeczności. Powinien on rozumieć otaczających go ludzi, gdyż jego zadaniem jest pisanie wierszy, które będą opisywały życie każdego człowieka, dlatego musi tak budować swą poezję, by zawierała ona uczucia uniwersalne, które każdy człowiek zrozumie i odnajdzie w swoim życiu.Następnym wśród tych indywidualnych twórców jest Władysław Broniewski. Jego twórczość jest tak szeroka tematycznie, że ciężko jest w ogóle określić dominujący element jego twórczości. Pisał on

wiersze zarówno poruszające taktykę polityczną i społeczną, jak i opisujące uczucia i pełne osobistych refleksji.Cała twórczość Broniewskiego przepełniona jest jednak troską o człowieka, o jednostkę w trybach machiny społecznej. Broniewski staje zawsze po stronie tych, którzy są krzywdzeni, którym odbiera się ich prawa. Często odnaleźć w nich możemy inspiracje romantyzmem, a zwłaszcza związany z nim kult walczącej jednostki w imię lepszego życia całej społeczności. W takim właśnie utrzymany jest wiersz "Soldat inconnu" poświęcony bezimiennym żołnierzom, którzy zginęli podczas wojny. Broniewski krytykuje tu wojnę, jej idee, że żołnierze giną w imię wyższych celów. Na polu bitwy tych celów nie widać, a każda śmierć jest bezsensowna i niedoceniona przez potomnych. Dlatego mówi on o bezsensie wojny i jej rozdmuchaniu ideologicznemu. Jak pisze poeta:"Byłem zwyczajnym żołnierzem.Niepotrzebne nikomu nazwisko.Trup, ziemi wydarty, leżęprzygnieciony ulicą paryską.Rzucili na mnie sztandary,by nie widzieć śladu od kuli.Nakryli pierś trotuarem,twardym kamieniem ulic."Charakterystycznym elementem jego twórczości poza tematyka, jest również sposób wypowiedzi i stosowany do tego język. Broniewski miesza rejestry języka, obok mowy podniosłej pojawiają się często wulgaryzmy. Służy to silniejszemu epatowaniu czytelnika myślami, które wyraża wiersz.Na końcu omówimy jednego z najważniejszych chyba poetów tego okresu, i w ogóle literatury polskiej, a mianowicie Bolesława Leśmiana. Debiut literacki Bolesława Leśmiana przypada na okres Młodej Polski, kiedy to poeta wydaje tom poetycki zatytułowany "Sad rozstajny". Nie jest on jedna zbyt mocno związany z typem poezji uprawianym w tym okresie, podobnie jest z książkami, które ukazują się już w czasie międzywojennym. W ogóle zjawisko Leśmiana nie podlega żadnym kwalifikacjom do żadnego z dominujących nurtów. Jego poezji nie można porównać do niczego i do nikogo. Jest to twórczość jedyna w swoim rodzaju, której nikt nie próbował poważnie naśladować, gdyż okazałby się niezdatnym twórcom.Poezja Leśmiana umiejscowiona została przez historyków literatury w szeroko pojętym modernizmie. Odnaleziono w niej inspiracje myślą filozoficzną Bergsona, który uważał, że ludzka intuicja może ostatecznie spowodować odkrycie prawdy i doprowadzić do jej źródeł. Bergson twierdził też, że w świecie mówić możemy o dwóch dominujących siłach czy wartościach - materialnych i duchowych. Dlatego też materia z duchem może mieszać się na różne sposoby tworząc tym samym różne formy życia i rzeczywistości. Dlatego też w poezji Leśmiana tak wiele irracjonalnych i nadrealnych elementów.W Leśmianowskim świecie poezji wyszczególnić możemy dwa najważniejsze motywy, które przewijają się przez jego wiersze. Pierwszy charakteryzuje się plastycznością, odnajdujemy tu obrazy inspirowane impresjonistycznymi i symbolicznymi obrazami. Drugi natomiast to świat życia człowieka, jego egzystencji, którą warunkuje ciągły ruch, bieg i cyrkulacja materii. Dlatego też człowiek Leśmiana jest wciąż otaczany przez różne światy, motywy, które tworzą jego iluzoryczny i tajemniczy świat.Najważniejszym jednak zabiegiem, który stosuje w swej twórczości Leśmian są zapewne neologizmy. Są one znakiem rozpoznawczym jego poezji, a autor stał się w ich tworzeniu niekwestionowanym mistrzem.Do najbardziej znanych wierszy Bolesława Leśmiana należy zapewne cykl "W malinowym chruśniaku", w którym poeta ukazuje obcowanie ze sobą zakochanej pary. Ich uczucia przedstawione są na tle przyrody, która potęguje wrażenia odbiorcy. W swej miłości kochankowie nie zwracają uwagi na to, co się dzieje wokół nich. Chruśniak jest metafora miłości i niezmienności, stałości uczuć, natomiast świat wokół nich wciąż się zmienia, jednak przyroda w odróżnieniu od świta zewnętrznego nie ulega zmianom, jest wieczna - podobnie jak miłość zatopionych w chruśniaku kochanków. Jak pisze poeta:W malinowym chruśniaku, przed ciekawych wzrokiemZapodziani po głowy, przez długie godziny

Zrywaliśmy przybyłe tej nocy maliny.Palce miałaś na oślep skrwawione ich sokiem.Widzimy, jak bardzo zróżnicowana była poezja tego okresu. Mamy tu wiersze od najbardziej klasycznych, zakorzenionych w tradycji literackiej, po wiersze całkowicie nowatorskie, odrzucające wszystko to, co zastane. Odrzucające wszelkie naśladowanie i aspirujące do statusu oryginalnych i tworzących rzeczy nowe, niepowtarzalne. Taki obraz epoki dwudziestolecia międzywojennego czyni tę epokę wyjątkowo interesującą, a dzieła w tym czasie powstałe, nadwyraz oryginalnymi wciąż dyskutowanymi. Dwudziestolecie to okres w literaturze polskiej, kiedy do głosu dochodzą twórcy, który na zawsze pozostaną w kanonie klasyków, a co ważne nadal są atrakcyjni dla współczesnego czytelnika.

Poezja Skamandrytów

Odzyskanie po stu dwudziestu trzech latach niepodległości Polski wprowadziło jej obywateli w naturalna z tego powodu euforie. Widoczna była ona między innymi w tym jak szybko scaliły się przez wieki rozdzielone ziemie, jak sprawnie zaczęły działać różne biura i administracja. Ten witalizm, chęć zmian, radość (nie będąca jeszcze radością " z odzyskanego śmietnika" jak to potem stwierdzono), przełożyła się także na twórczość literacką, która pozornie zakładała ze się wreszcie wyzwoli z pet bogoojczyźnianych z nachyleniem martyrologicznym. Antoni Słonimski wołał "ojczyzna wolna, wiec zrzucam z ramion płaszcz Konrada", zaś jego kolega po piórze, Jan Lechoń wtórował mu "A wiosna niechaj wieosnę nie Polskę zobaczę". Starali się oni dokonać wielkiej zmiany w skostniałej i zaciemnionej przez poprzednie lata poezji. Do wymienionych poetów dołączyli szybko jeszcze Jarosław Iwaszkiewicz, Julian Tuwim i Kazimierz Wierzyński, tworząc wspólnie "Piękna Plejadę" jak nazwał ich potem w "Traktacie Poetyckim" Czesław Miłosz: "Nigdy nie było tak pięknej plejady". Poeci ci zaczęli występować w kawiarniach, starali się być otwartymi dla wszystkich ludzi, nie tworzyć z siebie elitarnego, nieprzemakalnego dla profanów grona cyganerii, jak ich starsi o epokę młodopolscy koledzy. Nie zakładali tez żadnych szczególnych programów, starali się tworzyć wiersze w oparciu o indywidualne, przez to szczere pomysły. Często przez to nazywa się Skamandrytów ugrupowaniem "programowo bezprogramowym". W jednym z pierwszych numerów miesięcznika, od którego wzięli nazwę (Skamandrem zresztą w oryginale była rzeka opływająca antyczna Troję) tak mówili o sobie: "Wierzymy głęboko w dzień dzisiejszy, którego dziećmi wszyscy się czujemy. Rozumiemy dobrze iż nic łatwiejszego,, jak nienawidzić to nasze dziś, do którego nikt przyznać się nie chce. (...) Chcemy być poetami dnia dzisiejszego i w tym nasza wiara i cały nasz program. Nie kusi nas kaznodziejstwo, nie pragniemy nikogo nawracać., ale chcemy zdobywać, porywać, zapalać serca ludzi, chcemy być ich uśmiechem i ich płaczem; chcemy być poetami tymi dziwnymi istotami, co na migotliwej powierzchni życia znajdują największe głębie, a w barwnej grze dźwięków i kształtów widzą objawienie najbardziej niedostępnych i niewyrażalnych prawd. (...) Nie chcemy wielkich słów, chcemy wielkiej poezji; wówczas każde słowo stanie się wielkie". Starano się wreszcie dać Polakom poezję świeżą, pełna potocyzmów nie napuszonych zwrotów, która byłaby dostosowana do nowych czasów. Można powiedzieć że w dużej części udało się to tej piątce poetów i ożywczy i odświeżający duch, jakiego wpuścili do literatury polskiej po dzisiaj dzień wydaje owoce. Z wiarą i w sposób proroczy Julian Tuwim Pisał więc:

"Widzę cię - świtasz - idziesz, o Poezjo Nowa!Choć nie dostrzegłem jeszcze twojego oblicza,

Z którego Bogiem tryśnie wieków treść ukryta,Wiem, że będziesz szalona, będziesz tajemnicza,O Duszo, która idziesz, w której przyszłość świta!".Tematem ich poezji był świat otaczający każdego człowieka, nie tylko wrażliwego na jego podskórna tkankę poetę. Tematy czasami mogły wydać się banalne, rymy prostackie, ale wszystko to było nowe, oparte o witalizm, radość, szczęście. Z czasem tony Skamandrytów zaczynały ciemnieć, ale z pierwszego ich okresu, warto przypomnieć wiersz Juliana Tuwima "Życie" w całości oddający ich nastawienie do świat, chęć zachłyśnięcia się nim:"Rozprężę szeroko ramiona,Nabiorę w płuca porannego wiewu,W niebo się skłonię błękitnemu niebuI krzyknę, radośnie krzyknę:- Jakie to szczęście, ze krew jest czerwona!

Dwudziestolecie międzywojenne na maturze - pytania i odpowiedzi

1.Programy i ugrupowania poetyckie dwudziestolecia międzywojennego.SKAMANDER- należeli tu Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, a współpracowali: Kazimiera Iłłakiewiczówna, Maria Pawlikowska- Jasnorzewska, Jerzy Liebert. Po 1918 roku grupa poetów skupiła się wokół literackiego czasopisma "pro arte et studio", miejscem ich spotkań była słynna kawirnia "Pod Pikadorem". Następnie już w bardziej formalny sposób zaczęli ze sobą współpracować, wydając czasopismo "Skamander", którego nazwa pochodzi od nazwy starożytnej rzeki opływającej Troję. Motyw rzeki - Skamandra pojawił się w dramacie Wyspiańskiego "Akropolis". Patronem ugrupowania został Leopold Staff. Poeci tej grupy chcieli postrzegać się jako formację "programowo bezprogramową". W istocie jednak można określić kilka cech poezji Skamandrytów, które czynią ją rozpoznawalną.

1. Prawo do swobody twórczej, doboru tematu ze względu na indywidualną wrażliwość i talent. Uwolnienia artysty i poezji od pełnienia obowiązków względem ojczyzny, interesu państwowego (słynna fraza Lechonia w "Herostratesie": "a wiosna - niechaj wiosnę a nie Polskę zobaczę").2. Zwrócenie się w stronę rzeczywistości, wspołczesności, którą wcześniej uznawano za "niepoetycką".3. Pochwała życia w jego najbardziej biologicznym, banalnym, a nawet trywialnym wymiarze, kult witalizmu, aktywizmu i dynamicznej siły bijącej z rzeczywistości.4.Poeta jest kreatorem, który może wszystko, ale nie jest, jak w tradycji romantycznej, wybrana jednostką, wywyższonym wieszczem, lecz zwykłym człowiekiem, świadomym swoich ograniczeń. Bohaterem tej poezji jest również człowiek codzienności, najczęściej mieszkaniec miasta.5. Język miał odzwierciedlić współczesność, musiał zatem stać się prostszym, bardziej demokratycznym i przystępnym. Używano zwrotów potocznych, pojawiły się również wulgaryzmy.6. Formalnie jednak panuje tradycjonalizm tzn. zachowano klasyczne zasady budowy wiersza, w tym rymu i rytmu. Czerpano również z całej tradycji literackiej, nie odcinano się od przeszłości.Wiersze programowe to "Wiosna" Juliana Tuwima (pyt. 8),"Herostrates" Lechonia - zarzuca on Polakom życie przeszłością, oglądanie się wciąż za siebie, wiarę w mity romantyczne jak np. walka narodowowyzwoleńcza, która nie prowadzi do wewnętrznej wolności człowieka. Wezwanie o zburzenie Łazienek to słowa wytyczające drogę narodu do duchowej niezależności: należy przestać patrzeć wstecz, zacząć dostrzegać współczesność, teraźniejszość - jeśli przyszła wiosna - to niech ona się objawi bez podtekstu politycznego."Ojczyzna chochołów" Wierzyński - nawiązanie do symbolu marazmu narodowego, który pojawił się w "Weselu" Wyspiańskiego. Polacy nadal żywią się sprzecznymi mitami - sarmackim i narodowowyzwoleńczym. Nie potrafią zbudować nowego państwa, ponieważ zbyt przywiązani są do tradycji, nie wyciągają z przeszłości żadnych lekcji, traktują ją bezkrytycznie.AWANGARDA KRAKOWSKA - należą tu Tadeusz Peiper, Julian Przyboś, Jalu Kurek, Jan Brzękowski. Terminem awangarda obejmujemy całokształt pojawiających się w sztuce XX wieku tendencji nowatorskich, głównie w kwestiach formalnych, będących wyrazem poszukiwania nowych dróg ekspresji artystycznej w imię buntu wobec sztuki dotychczasowej.

W latach 20 -tych formułuje się wokół czasopisma "Zwrotnica", wydawanego przez Tadeusza Peipera grupa poetycka zwana Awangardą Krakowską. Program był dość jasno przedstawiony:1.3M- miasto, masa, maszyna - kult współczesności, techniki, postępu cywilizacyjnego, idei urbanizacji.2. Poeta nie jest natchnionym wieszczem, lecz rzemieślnikiem, który w trudzie (niemal fizycznym) pracuje nad oporną materią słowa. Jest to jego obowiązek, z którego powinien wywiązać się jak najsumienniej. Powinien poszukiwać nowych dróg wyrazu, inspiracje czerpiąc z teraźniejszości - ona się rozwija, nie przeszłość.3.Kreacyjny wysiłek musi być wyznaczony w ramach zasady ekonomii słowa i dyscypliny użycia słowa. Maksymum treści w minimum środków wyrazu.4. Język poetycki jest różny od języka potocznego czy prozy, ponieważ nie nazywa rzeczy wprost, posługuje się metaforą, która wprowadza twórczą wieloznaczność.5.Metafora to królowa środków poetyckich - nie odwzorowuje rzeczywistości, tylko ją przetwarza, jest przy tym ekonomiczna. Nie ma pełnić funkcji estetycznej tylko semantyczną, choć i o kunsztowność tu chodzi- poezja to tworzenie pięknych zdań.6. Rymy odległe i niedokładne to walka z tradycyjną łatwą melodyką poezji.7. Poetyka ekwiwalentu - mówienie o uczuciach i przeżyciach nie bezpośrednio, lecz poprzez metafory. Odrzucenie sentymentalizmu i taniej uczuciowości.8. Układ rozkwitający.Wiersze reprezentacyjne:"Notre Dame" J. Przyboś - to świadectwo współczesnego człowieka niewierzącego, który czuje się przytłoczony wielkością materialnego świata. Nie Bogu, do którego wiara, zmotywowała ludzi, by tworzyli tak ogromne budowle, należy się podziw, lecz geniuszowi człowieka i jego faktycznej sile."Gmachy" J. Przyboś - to człowiek jest współczesnym Bogiem, twórcą projektu swej rzeczywistości. Robotnicy są realizatorami tego planu - to dzięki nim dachy składają pokłon człowiekowi i całemu miastu. Wiersz to pochwała wysiłku i pracy, którą można osiągnąć prawie wszystko.FUTURYŚCI - nazwa formacji powstałej we Włoszech, gdzie w 1909 roku Filip Marinetti wydał swój "manifest futuryzmu". Zanegowali oni pojęcie tradycji, chcieli zburzyć pomniki przeszłości, w imię rozwoju cywilizacji współczesności. Głosili pochwałę techniki, a także kult siły aż do agresywności. Również w kwestiach języka poetyckiego byli antytradycjonalistami, dążyli do wyzwolenia słowa od krępujących go zasad wypowiedzenia. Stąd ich postulat: "słów na wolności".W Polsce do grona futurystów zaliczamy: Jerzego Jankowskiego, Brunona Jasieńskiego, Stanisława Młodożenieca, Anatola Sterna. Aleksandera Wata., a także współpracującego z nimi Tytusa Czyżewskiego. Postulaty zostały a formułowane w tekście Brunona Jasieńskiego w "Manifeście w sprawie poezji futurystycznej".1. Antytradycjonalizm, zanegowanie potrzeby pielęgnowania dziedzictwa kulturowego. Odrzucenie wszelkich nurtów, prądów w dotychczasowej sztuce i literaturze.2. Imperatyw nowatorstwa.3. Zamiast logiki zasada podświadomego łączenia obrazów, faktów, słów(np. na podst. ich brzmienia).4. Nowatorstwo w sferze języka: neologizmy, prozaizmy, formy zapisu telegraficznego, odrzucenie zasad gramatycznych i ortograficznych, ekstrawagancje w zapisie graficznym.Wiersze reprezentatywne:Młodożeniec "Wiek XX" - wiersz łamiący zasady ortograficzne, przedstawia sytuacje wejścia w wiek XX - wiek osiągnięć cywilizacyjnych, technicznych. Kinematograf porusza się jak niegdyś cykle przyrody.Młodożniec "Moskwa" - wiersz stosuje kompozycję schodkową (charakterystyczną dla Majakowskiego). Wiersz o wyborze miejsca zamieszkania. Futuryści był w większości komunistami, Moskwa z odbywającą się tam rewolucją byłą im bliska, podmiot jednak decyduje się na pozostanie w Polsce.Czyżewski "Mediumiczno- magnetyczna fotografia poety Brunona Jasińskiego"- wyraz fascynacji współczesną techniką- zawiera poetycki opis procesu wywoływania zdjęć.

Wat "Ja z jednej i ja z drugiej strony mego mopsozelaznego piecyka"- poemat autotematyczny. Podmiot opisuje swój rytm życia - nocne wyleganie na ulice, włóczęgi, dzienne lenistwo. Miasto, staje się jego tłem, choć odczuwa też jego niszczycielską siłę.2. "Przedwiosnie", "Ferdydurke", "Sklepy cynamonowe" - nowatorstwo formalne, nowy typ narracji, rozwinięcie mitu dzieciństwa.PROBLEM FORMY TEKSTÓW:FERDYDURKE - powieść napisana poza konwencją literatury mimetycznej, nie respektuje zasad przyczynowości i prawdopodobieństwa, nie posługuje się konstrukcją 3-cioosobowego narratora. Jest parodią powieści tradycyjnej, stosuje metodę deformacji jako narzędzia pokazywania świata. Kompozycja powieści otwartej i luźnej - 3 częściowa, ale rozdzielona autonomicznymi fragmentami, dygresjami. Jezyk wykazuje olbrzymie nowatorstwo - neologizmy splatają się z parodią znanych stylów literackich- np. romantycznego. Pojawiają się słowa-klucze: gęba, łydka, pupa, za pomocą których odbywa się deszyfracja sensu. Zarówno tytuł jak i formuła zakończenia są absurdalne i przeczą tradycyjnym zasadą komunikacji między autorem, dziełem i czytelnikiem.SKLEPY CYNAMONOWE - odnowieniu i odbudowie podlega świat dziecięcych wspomnień, zorganizowany na wzór osi świata (axis mundi). Przestrzeń podlega mitologizacji.GRANICA - kompozycja zbudowana na bazie chwytu : inwersji czasowej, która odwraca uwagę czytelnika tradycyjnie skupionego na śledzeniu wydarzeń. Tymczasem w powieści w pierwszym zdaniu dowiadujemy się o końcu drogi życiowej głównego bohatera - wymusza to inny rodzaj lektury na czytelniku. Musi on zadać pytanie "dlaczego", nie zaś "co dalej". Forma wiąże się zatem z tematyką - psychosocjologiczną. Fabuła jest banalna, autorce bardziej chodzi o odkrycie mechanizmów motywacyjnych w życiu człowieka niż przedstawienie historii typowego pozamałżeńskiego romansu. Wieloznaczność tytułu powieści sugeruje mnogość odczytań tekstu.PROBLEM NARRACJI:FERDYDURKE - narracja rozbita na trzy głosy: autora, nar. pierwszoplanowego i pierwszoosobowego Józia, nar. w trzeciej osobie w autonomicznych opowiadaniach "Filidor dzieckiem podszyty" i "Filibert dzieckiem podszyty". Wynikiem zmieszania tych głosów jest niejednorodność stylowa i gatunkowa.SKLEPY CYNAMONOWE - narratorem jest tu bohater najpierw dorosły mężczyzna, potem cofający się do czasów dzieciństwa i przyjmujący ostatecznie punkt widzenia dziecka.GRANICA - występuje tu narracja wehikularna, która gromadząc różne punkty widzenia, przedstawia prawdę jako złożoną, często składającą się ze sprzecznych elementów. Zmierza to do efektu polifoniczności czyli wielogłosowości ( jak u Dostojewskiego w "Zbrodni i karze"). Technika odpowiada przesłaniu powieści: prawda o człowieku jest gdzieś na zewnątrz niego - pomiędzy jego subiektywnym sądem a opinią społeczną. Narrator jest naszym przewodnikiem po świecie - opisuje rzeczywistość, ale i emocje i myśli bohaterów. W związku z tezą Nałkowskiej o naturze poznania, głos narratora unika autorytarności, nie jest jego własnym, często ustępuje świadectwu innego bohatera. Pisarka posłużyła się retrospekcją, zaburzająca relacje chronologiczne - wszystko dla celówanalizy głównej postaci.PRZEDWIOŚNIE - dwa typy narracji - personalna i wszechwiedząca. Pisarz chciał stworzyć możliwie jak najszerszy obraz wydarzeń, nie jednak w sposób autorytarny. Dopuścił więc wielość punktów widzenia, opinii, poglądów. Personalny narrator mówi głosem którejś z postaci - Cezarego, jego matki, wszechwiedzący prezentuje wydarzenia. Trzy części powieści opisane są w różny sposób - pierwsza to raczej reporterska relacja z czasów rewolucji, przeszłości bohatera, druga to malownicza epicka opowieść o jego życiu w Nawłoci, w trzeciej dominuje dialog, w którym bohater wiedzie spory ideologiczne w Warszawie.MIT DZIECINSTWASKLEPY CYNAMONOWE - mit dzieciństwa przedstawiony jest jako wędrówka po pełnych tajemniczych zakamarków ulicach miasta. Czas panujący w opowiadaniach to czas mityczny, cykliczny odpowiadający przemianom w przyrodzie. Świat podlega metamorfozom - realny koń zamienia się w konika na biegunach - symbol zabawy i dziecięcej beztroski. Wędrówka jest zatem podrożą w poszukiwaniu przeszłości i siebie samego w czasach bezdusznej skomercjalizowanej teraźniejszości. Procesowi dojrzewania towarzyszy lęk, wstyd i poczucie wyalienowania.

FERDYDURKE - Dorosłość to często pozór kryjący w sobie wtórną niedojrzałość. Dzieciństwo jest stanem nie wyzwolonym od formy, nie do końca naturalnym, również dzieci podlegają kontroli społeczeństwa. Dzieciństwo to również próba buntu wobec oczekiwanej dojrzałości - to odmowa przybierania gotowych, poważnych i akceptowalnych "gęb".PRZEDWIOŚNIE - beztroskie, szczęśliwe, pod opieką rodziców, ale w konsekwencji zakończone młodzieńczym buntem wobec wszelkich autorytetów i każdej władzy.3. Postacie kobiece dwudziestolecia międzywojennego.GRANICAJUSTYNA BOGUTÓWNA - młoda, biedna dziewczyna wiejska, córka kucharki rodziców Ziembiewicza. Z Zenonem ma romans, którego efektem jest ciąża. Z powodu usunięcia dziecka za pieniądze Ziembiewicza, popada w chorobę psychiczną, targnie się na swoje życie , potem zorganizuje atak na Zenona - oblewa mu twarz kwasem, oślepiając go.ELŻBIETA ZIEMBIEWICZ (Z DOMU BIECKA) - panna z dobrego domu, wychowana przez ciotkę. Zona Ziembiewicza matka jego syna Waleriana. Jest osobą wrażliwą, stara się pomóc Justynie, szukając jej pracy, lecz słabą. Wybacza Zenonowi zdrady przed i małżeńskie, stosując się do cynicznych rad matki. Widzi obłudność świata, ale nic z tym nie robi.CECYLIA KOLICHOWSKA - ciotka Elżbiety, właścicielka kamienicy, wdowa, która nie umie poradzić sobie z samotnością i starością.PRZEDWIOŚNIEJADWIGA BARYKA - patriotka, nawet mieszkając na emigracji w Baku nie przestaje myśleć o rodzinnych Siedlcach, nie chce uczyć się języka rosyjskiego. Przestrzega syna przed rewolucją, ten wydaje jednak komunistom miejsce, gdzie matka skryła biżuterię rodzinna. Zmuszana do pracy przez komunistów, umiera, przed pogrzebem jeszcze biżuteria, która ma na sobie zostaje jej zabrana.MISTRZ I MAŁGORZATAMAŁGORZATA - sens życia odnajduje dopiero u boku Mistrza, który daje jej poczucie wartości, nie zaś złota klatkę jak jej mąż. Nie chcąc utracić ukochanego, zgadza się na zostanie gospodynią na balu Wolanda. W trakcie lotu nad Moskwą uświadamia sobie swoją wolność. Na balu wstawia się za nieznaną sobie Friedą, czym zyskuje sobie szacunek Wolanda tak ,że postanawia on pomóc Małgorzacie i Mistrzowi.4. Groteska w twórczości międzywojnia - proza i poezja.Jedna z etymologii nazw odsyła nas do rysunków znajdowanych na ścianach grot. To kategoria estetyczna polegająca na deformacji rzeczywistości dokonanej poprzez : zmieszanie kategorii - powagi i śmiechu, piękna i brzydoty, śmiechu i strachu. Groteska może być całym utworem lub jedynie fragmentem tj. jedną sceną, jednym opisem...FERDYDURKE - Cała fabuła oparta jest o groteskowe wydarzenie uprowadzenia 30-letniegi Józefa pisarza przez profesora Pimpkę i osadzenie go w z powrotem w szkole, gdzie uczy się jako uczeń.PROCES- Józef K. aresztowany w dniu 30 urodzin we własnym pokoju i oskarżony nie wiadomo przez kogo i na jakiej podstawie. Dalej zmaga się ze swoim procesem, który kończy się wydaniem wyroku i śmiercią Józefa K.BAL W OPERZE - (poemat J. Tuwima) - satyra polityczna z 1936 roku, ośmieszająca ówczesne elity rządzące. Rzeczywistość rozczarowała wszystkich tych, którzy sądzili, iż wyzwolona Polska będzie krajem inteligencji, wolności obywatelskich. Tymczasem antysemityzm i nacjonalizm kwitnie. Elity piją w ordynarny sposób, gdy w kraju zapanowuje chaos, barbarzyństwo, głupota. Dynamika obrazu, dosadny język, groteskowe obrazy - to narzędzia ekspresji poety. Za nimi kryje się jednak poczucie zbliżającego się kryzysu.SKLEPY CYNAMONOWE - groteska widoczna zarówno w konstrukcji świata przedstawionego, jak i w kreacjach bohaterów. Ojciec stopniowo upodabnia się w ptaka - kondora przywódcę stada, którego hodowlą się zajmuje. W końcu metamorfoza się dopełnia, przestaje być człowiekiem.5. Człowiek w potrzasku egzystencjalnym. Kafka, Gombrowicz, Schulz, Bułhakow.PROCES - bohaterem jest Józef K. 30-letni urzędnik bankowy, nie posiadający zbyt intensywnego życia osobistego - nie ma znajomych, z bliskimi nie utrzymuje kontaktu, ze współlokatorami nie łączą go żadne więzi. Jego życie jest przeciętne, monotonne, ustatkowane, ale nudne, brak w nim obecności

drugiego człowieka. Z prawnego punktu widzenia nie można mu zarzucić nic, a jednak pewnego dnia jest aresztowany i oskarżony na podstawie nikomu nieznanego prawa. Rozpoczyna się proces, K. liczy na szybkie umorzenie sprawy, powołując się na sprawiedliwość, ta jednak nie jest mu dana. Nie ma on dostępu do Sędziego głównego, jest wodzony za nos przez biurokratyczne mechanizmy sądownicze. Nie może się jednak spod ich władzy wyzwolić. K. obwinia za tę absurdalna sytuację Sąd, nie znajduje winy w sobie, jednak tuż przed śmiercią, myśli o wszystkich rzeczach, które mógł jeszcze zrobić.MISTRZ I MAŁGORZATA - w kraju, w którym rządzi system totalitarny, nie ma wolności poglądów również tych artystycznych. Pisarze nie mogą pisać dowolnie, przynależność do związku - Massolitu, wytycza obszar ich twórczość. Również bez potwierdzenia przynależności do związku, nie można publikować. Wydawnictwa odrzucają książki, które próbują przedstawić prawdę lub podważają zastany świat. Taka cenzura zniszczyła Mistrza i jego dzieło życia.FERDYDURKE - prof. Pimko porywa 30-letniego Józefa i zmusza go do powrotu do szkoły, gdzie poddany jest on wraz z innymi uczniami procesowi infantylizacji - wepchnięcia w rolę niedojrzałego młokosa, który buntując się przeciwko narzuceniu formy (gęby) tylko ją potwierdza. Józio rozpaczliwie poszukuje naturalność w życiu, autentyczności, szczerości, oryginalność - na próżno, gdziekolwiek się znajdzie jakaś inna forma go dopadnie. Każda relacja z innym jest deformacją, jest przymusem wejścia w określoną role. Nie ma przed tym ucieczki.SKLEPY CYNAMONOWE - wydarzenia mają miejsce "w trzynastym, nadliczbowym niejako i fałszywym miesiącu, na marginesie czasu, na bocznych jego torach". Widzimy walkę, jaką przeszłość, intymność, wyobraźnia - uosabiane przez Ojca handlarza w sklepie bławatnym, toczy z nadchodzącą skomercjalizowana i bezduszną rzeczywistością. Prawdziwe wartości świata Ojca zostają stopniowo wypierane przez pozór, tandetę, tani blichtr albo ideę czystego pragmatyzmu, którą reprezentuje Adela, wraz ze światem Ojca, odchodzi też i świat dzieciństwa, marzeń i fantazji narratora. Zabite kamieniami egzotyczne ptaki, które niegdyś Jakub hodował są tego najlepszym przykładem. Życie traci sens, gdy zabijamy w nim fantazję i wyobraźnię, dlatego dorosły już narrator woli przenosić się do magicznego, fantastycznego, zmitologizowanego świata swojego dzieciństwa- utraconego raju.6. Katastrofizm w poezji i prozie XX-lecia.BAL W OPERZE - J. TUWIMstruktura utworu w zakończeniu i początku nawiązuje do Ewangelii św. Jana. Występują również 4 kręgi: miasta, wsi - prowincjonalnego życia, krąg uniwersalizujący (pieniądze) oraz Kosmiczny. W tym ostatnim przywołany zostaje Zodiak nad którym króluje małpa - bawiąca się ludźmi i światem. Miasto to miejsce upadku wartości i królestwo pieniądza. Diabeł ma twarz finansjera. Wieś, przeciwnie, jest wyidealizowana. Natomiast w uniwersalnym - pojawia się obraz miasta jako świata. Jest nim starożytny Babilon - symbol upadku, demoralizacji, rozpusty. Część IV to obraz balu, w którym uczestniczy elita społeczna, bawiąc się ordynarnie i prostacko. W części X pojawia się diabeł, który obnaża instynktowną sferę ludzkich zachowań, w tym nobliwych gości na balu. Jego finałem jest przejazd nagiej kobiety na świni - parodystyczny obraz znany w tradycji jako symbol rozpusty i upadku moralnego (występuje jego pierwowzór w Apokalipsie św. Jana - nie to samo co w Ewangelia św. Jana !)ŻAL - CZECHOWICZPodmiot liryczny to homo viator -człowiek w drodze, wędruje on w tym wierszu ulicami miasta, obserwuje cierpienie i smutek ludzi - miasto niedawno doświadczyło pogromu żydowskiego, synagogi są zdewastowane, szyby rozbite, cała przestrzeń miasta zaświadcza o tym strasznym wydarzeniu. Niestety to nie koniec, słychać bowiem "ryk głodnych ludów", żądnych krwi - to znak zbliżającej się apokalipsy wojennej, istnej rzezi. Ci, którzy zdołają ocaleć, będą musieli odpowiedzieć sobie na przerażające pytanie: kim są /kim jest człowiek, jeśli był zdolny do takich okrutnych czynów? Podmiot w wierszu jest zbiorowy, mówi głosem swojego pokolenia.ROKI - MIŁOSZTytuł wiersz nawiązuje do prawa zwyczajowego - szlachcic mimo obowiązku stawienia się, mógł nie dotrzeć do sądu, jednak jego wyrok był wówczas odraczany- nie można było go uniknąć. Katastrofa unosi się już w powietrzu, zaświadcza o tym przyroda. Wizja, która przedstawia w konwencji snu (onirycznej) podmiot jest jego subiektywną wizja pośmiertną (eschatologiczną) widzimy dym, ziemię umarłą, bestie nadchodzącą z morza. W dalszej części wiersza mamy adresata - ocalonego, który jednak

nie potrafi dalej już kochać ziemi, z której wyszedł. Wkrótce okazuje się, że i on będzie musiał zginąć. Apokalipsa bowiem trwa nadal.KONIEC ŚWIATA - GAŁCZYŃSKIPandafilanda to prorok, który zwiastuje koniec świata. Nikt jednak nie chce go słuchać, ludzie mają go za szaleńca, bo nie pasuje on do ich wyobrażenia proroka- nieomylnego , natchnionego. Pandafilanda tymczasem ciągle coś musi obliczyć, nie jest pewien swojej wiedzy. Kiedy o 18 następuje koniec świata, pękają wszystkie lustra, na znak rozpadu rzeczywistości (lustro symbolizuje rzeczywistość), a święci uciekają do nieba. Szatan jest Astralnym Potworem, zjadającym lekarstwa tym, którzy walczą jeszcze ze śmiercią, nie chcą odejść. Jednak koniec świata staje się też tematem plotek, odkąd trafił do prasy. Odbiera mu to jednak na wiarygodności, ludzie nie zmieniają się pod wpływem nadchodzącego końca. Postanawiają zorganizować manifestację przeciwko końcu świata, by pokazać Bogu swój sprzeciw wobec jego woli.SZEWCY-WITKACYŚwiat pogrążony jest w kryzysie, brakuje mu jakichkolwiek wartości metafizycznych. Jednak rewolucje, które przychodzą : faszystowska, komunistyczna, technokratyczna pogłębiają jeszcze ten stan kryzysu. Świat, który jest ich efektem zapomina czym jest sztuka, religia, filozofia. Gebon Kuczymorda prowadzi do przewrotu faszystowskiego o absurdalnym zakończeniu, Hiperrobociarz zaprowadza zunifikowany świat anonimowej władzy. Witkacy przedstawił koncepcję permanentnej rewolucji, która prowadzi nieodwracalnie do zapanowania państwa totalnego i ostatecznego zniewolenia jednostki.7. Leśmian - poeta nieistnienia.Bolesław Leśmian był wyjątkiem na tle swojej epoki, bowiem w przeciwieństwie do większości swych kolegów po piórze, nie przynależał on do żadnego ugrupowania poetyckiego dwudziestolecia. Jego debiut przypada jeszcze na okres Młodej Polski "Sad rozstajny" 1912, jednak większy rozgłos przyniósł mu późniejszy tom "Łąka" 1920 oraz "Napój cienisty" 1936. Twórczość jego można zakwalifikować do nurtu egzystencjalnego i filozoficznego , bliski mu był zwłaszcza kontekst bergsonizmu ( filozofii H. Bergsona), głoszącej prymat intuicji nad rozumem oraz witalizmu i aktywizmu. Świat to wynik walki między bezwładną materią a twórczym duchem - człowiekowi trudno wynik tej walki przewidzieć. Świat jest chaotyczny, przypadkowy, zaskakujący - Leśmian przedstawił to za pomocą fantastyki. Jego bohater jest zagubiony w rzeczywistości , ale próbuje zgłębić metafizyczną zasadę świata. Jedną z możliwych dróg poznania pozarozumowego jest kontemplacja, a ta przychodzi wraz z miłością, erotyką (" W malinowym chruśniaku"). Przyroda zawsze jest blisko człowieka, i to w niej powinien on szukać swojego sprzymierzeńca, nauczyciela.8. Raj utracony - epika i liryka.PRZEDWIOŚNIETematyka utraty została przez Żeromskiego wprowadzona poprzez użycie mitu "szklanych domów", które okazują się utopijną wizją dobrobytu. Wizja ta jest zaprzeczeniem faktycznego stanu rzeczywistości - zderzenie tych dwóch wymiarów - mitycznego, utopijnego, życzeniowego z faktycznym, realnym jest dla bohatera wstrząsem. Arkadia nowoczesności, której obraz kreślił Cezaremu jego ojciec, okazuje się być tylko pięknym marzeniem XX wieku, które pryska jak bańka mydlana.FOLWARK ZWIERZECY - ORWELLMarzenie o świecie bez władzy, bez człowieka, bez przemocy i zniewolenia, które snują zwierzęta w jednym z gospodarstw, okazuje się być nierealne: wkrótce i same zwierzęta poddają się demoralizującemu wpływowi władzy.OJCZYZNA CHOCHOŁÓW- WIERZYŃSKINajbardziej podatnym na wytwarzanie iluzji, na snucie marzeń o wolności i nowym państwie był okres tuż po wojnie 1918. Polska odzyskała niepodległość, można było rozpocząć odbudowę państwa i narodu. Jednak wkrótce okazało się, ze jest to tylko iluzja- państwa nie da się zbudować, patrząc wstecz, kierując się standardami z minionych epok. Zbytni tradycjonalizm Polaków, ich przeświadczenie o własnej wyższości (sarmatyzm we krwi) połączone z myśleniem raczej o prywatnym interesie niż dobru ogółu - oto przyczyny panującego w dwudziestoleciu kryzysu. Polacy wciąż tańczą swój chocholi taniec

( znany z Wesela Wyspiańskiego), stojąc w miejscu, nie potrafiąc wyjść z przeklętego kręgu marazmu społecznego.9. Rola codzienności w literaturze XX-lecia.Współczesność dla pisarzy epoki dwudziestolecia byłą niebywale fascynującym tematem. Dynamiczny rozwój techniki (telegraf, kinematograf, samolot), osiągnięcia cywilizacyjne (technicyzacja życia, urbanizacja, powstawanie metropolii), nowe zjawiska kulturowe i społeczne (kino, radio, kultura masowa), nowe trendy w sztuce (awangarda) filozofii i psychologii (psychoanaliza) spowodowały, ze o rzeczywistości chciano pisać. Człowiek okazał się potężny, siłą swego rozumu zapanował nad naturą, ucywilizował ją. Oprócz tego zwłaszcza w nurcie Skamandra pojawia się pochwała zwykłej codzienności, opierającej się na prostych czynnościach, naturalnych procesach.CIOTKA HELENA - T.S. ELIOTŚmierć ciotki Heleny okazuje się być czymś naturalnym, normalnym. Nie zaburza ona porządku, budzi jednak nostalgię i zadumę wśród ludzi:Teraz, kiedy umarła, zamilkło niebo,Uciszyły się na ulicy sąsiednie domy.Zasunięto żaluzje i wytarł nogi pogrzebowy przedsiębiorca: był świadomy,Że i przedtem zdarzały się podobne rzeczy.Smutne zdarzenie nie zmienia niczego w codzienności;I lokaj zasiadł na dużym stoleTrzymając na kolanach drugą pokojową -Tak zawsze akuratną, gdy żyła jej pani.KARTOFLE - J. TUWIMKartofel z ogniska jest najpiękniejszym i najwspanialszym przedmiotem, godnym poetyckiego opisu. Przywołuje on bowiem najlepsze wspomnienia z okresu dzieciństwa. Pochwała zwykłego życia.MIESZKAŃCY - J.TUWIMPojawia się już krytyka społeczeństwa masowego, jednakowego, w którym brak indywidualizmu:Straszne mieszkania. W strasznych mieszkaniachStrasznie mieszkają straszni mieszczanie.Ich mrówcze życie przeraża poetę - codzienność to papka informacyjna dostarczana im masowo.Wielu pisarzy tamtej epoki pisało pamiętniki - świadectwa swego czasu - A.Wat, M. Dąbrowska.10. Miasto - nową przestrzenią znaczącą.WIOSNA. DYTYRAMB - J. TUWIMZbiorowym bohaterem wiersza jest tłum, który, gdy tylko budzi się w przyrodzie nowe życie, również wylega na ulice, do parków i kawiarni, by tam rozkoszować się wiosną. Rozkosz ta jest czysto biologiczna, erotyczna, nie wysublimowana, duchowa. Opis tłumu jest dokonany poprzez liczne wulgaryzmy, padają określenia: potwór poróbczy, psiekrwie, gnój miasta. Okazuje się ze człowiek jest w gruncie rzeczy tylko istotą biologiczną, seksualną., zdemoralizowaną przez swoją własną naturę, której oszukać się nie da.ULICA KROKODYLI (ZE ZBIORU SKLEPY CYNAMONOWE) - B. SCHULZUlica ta to synonim upadku dawnych ludzkich wartości - panoszy się na niej tandeta, pozorna nowoczesność, przykrywająca pustkę i bylejakość. Odbija się to na relacjach między ludźmi: klient traktowany jest bezosobowo, subiekcie są natrętni i zniewieściali. Cała przestrzeń ulicy jest jednym wielkim pozorem: tekturowe tramwaje, nieprzewidywalne pociągi, atmosfera rozpusty i rozprzężenia. Dzielnica jest doczepiona jakby do starej części miasta.MISTRZ I MAŁGORZATA - BUŁHAKOWZderzeniu ulęgają dwa wymiary : realny, opisany świetnie i ze szczegółami przez Bułhakowa świat opanowanej przez reżim totalitarny Moskwy oraz fantastyczny pojawiający się wraz z dziwnym orszakiem Wolanda. Jednak wygłupy diabelskiej świty niewiele różnią się od realiów moskiewskich, gdzie ludzie znikają nagle i bez śladu, odbywają się liczne aresztowania, represje, absurdalna władza chce kontrolować wszystkie dziedziny życia- sztukę też. Rzeczywistość jest zdeformowana, groteskowa, widziana jakby w krzywym zwierciadle.PROCES - F.KAFKA

Rzeczywistość przedstawia się jak z koszmarnego snu - ukształtowana jest jak labirynt. Główny bohater, zmagający się z anonimowym i niedostępnym mu systemem, kluczy po zakamarkach, strychach, piwnicach w poszukiwaniu miejsc posiedzeń sądu. Przestrzeń miasta staje się symbolem zagubienia egzystencjalnego, ale i kłamstwa systemu, z którym nie jednostka nie może wygrać.11. Korzenie poetyki onirycznej (snu).- Wesele, Treny, Dziady.TREN IX (SEN)- KOCHANOWSKIKochanowski przeżył kryzys wiary w wartości humanistyczne, po śmierci swej ukochanej córki Urszuli. Jednak w tym utworze widzimy, że pogodzenie się z życiem może nastąpić. We śnie odwiedza go jego matka, która opowiada mu, gdzie po śmierci przebywa jego córka. Ta wiedza pozwala się wyciszyć poecie i wrócić do idei humanistycznych.DZIEDY CZ.III SEN SENATORA S.C.VI- A. MICKIEWICZSenator opętany żądza przypodobania się carowi i jednocześnie lękiem przed jego niełaską, jest gotów na wszystko. Poprzez poetykę snu Mickiewicz przedstawił warunki panujące z zaborze rosyjskim w Warszawie pod władzą Nowosilcowa. Pokazuje również mechanizmy władzy funkcjonujące w państwie rosyjskim w XIX wieku, opierające się na służalczości, serwilizmie, ślepym posłuszeństwie i bezduszności urzędników. Senator wydany jest we śnie na pastwę diabłów, które chcą go zadręczyć. Zsyłają one na niego sen, w którym najpierw jest zausznikiem cara, cieszy się łaska tyrana i poważaniem jego dworu, jednak szybko łaska cara odwraca się od niego. Momentalnie staje się przedmiotem drwin otoczenia, co dla Senatora jest katorgą.Drugi raz używa Mickiewicz poetyki snu w SCENIE IV (WIDZENIE EWY). Akcja toczy się w wiejskim domu we Lwowie, gdzie młoda dziewczyna modli się za dusze prześladowanych przez cara młodych Polaków oraz za duszę poety( prawdopodobnie Konrada). Zasypia, i widzi we śnie siebie jak przystraja kwiatami obrazek NMP, wianek podaje Maryja Jezusowi, ten obsypuje Ewę kwiatami. Kwiat, który wypadł z bukietu - to symbol koniecznej ofiary dla Matki.WESELE -WYSPIAŃSKIPostacie dramatu dzielą się na realistyczne i fantastyczne (widma), akcja dzieje się właściwie na pograniczu jawy i snu, kiedy to w II akcie zaproszonym do wiejskiej chaty gościom objawiają się widma postaci historycznych: hetmana Branickiego -oskarżonego o zdradę kraju, rycerza Zawiszę Czarnego symbol Polski rycerskiej, Stańczyka - błazna króla Zygmunta, symbolu troski o kraj, Jakuba Szeli przywódcy rabacji chłopskiej w Galicji czy Wernyhory litewskiego lirnika śpiewającego o wielkim czynie narodowym. Goście jednak zamiast ruszyć do działania, popadają w otępiały senny taniec prowadzony przez Chochoła -symbol marazmu społeczeństwa polskiego.Poetyka oniryzmu była w dwudziestoleciu wykorzystana w "Procesie", "Sklepach cynamonowych", "Roki" Miłosza, "Żal" Czechowicza.12. Droga życiowa młodych bohaterów XX-lecia.PRZEDWIOŚNIE - CEZARY BARYKACałe swoje życie poświęca na poszukiwanie ważnych dla niego wartości. Mimo że dzieciństwo miał szczęśliwe, wcześnie zaczął się buntować wobec władzy innych i autorytetów- chciał odnaleźć własna drogę w życiu. Wiele razy się rozczarował: uwiodła go rewolucja, mamiąca wizją powszechnej sprawiedliwości i solidarności, gdy tymczasem komunistom chodziło o władzę. Uwiodła go też wizja szklanych domów, która w opowieści o Polsce przedstawił mu ojciec, okazał się mrzonką wobec brutalnej rzeczywistości. Dał się tez uwieźć miłości, dla której ważniejsze niż uczucie jest pozycja społeczna. Nie zrezygnował jednak z poszukiwań trwałych wartości, idei, którymi mógłby się kierować w życiu.GRANICA - ZENON ZIEMBIEWICZJako młodzieniec ma szczytne idee, chce żyć uczciwie, w przeciwieństwie do swego amoralnego ojca, słabej matki i konserwatywnego otoczenia rodzinnej Boleborzy. Chce być człowiekiem niezależnym i wolnym intelektualnie, chce pomagać innym. Wkrótce okazuje się jednak że Zenon jest zbyt słaby by realizować ten ambitny plan, zanurza się w konformizm, staje się trybikiem w machinie władzy, daje się manipulować innym, bo w zamian otrzymuje wymierne korzyści - pozycję społeczną. Również w życiu prywatnym okazał się uległym wobec swej natury - wdał się w romans, krzywdząc dwie kobiety i doprowadzając do tragedii. Jako bohater jest więc symbolem upadku moralnego.

DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE - nowe prądy, kierunki w kulturze

Okres po I wojnie światowej (wojna trwała cztery lata 1914-18) był czasem niezwykłym. W Polsce z oczywistych względów zapanowała początkowo euforia- zniewolony przez ponad 150 lat naród wreszcie odzyskał upragnioną wolność. Europa także szukała nowych ścieżek obmyta krwią czasu wielkiej wojny światowej. Dwadzieścia lat pozornego spokoju- bo ustalenia traktatów pokojowych nie satysfakcjonujące żadnej ze stron musiały w efekcie doprowadzić do kolejnego zbrojnego konfliktu- wielkiej apokalipsy roku 1939- zrodziło nowe podejście do sztuki, nowe, nieznane dotąd formy wyrazu. Najważniejsze kierunki sztuki dwudziestolecia to kubizm, futuryzm, dadaizm, nadrealizm, nadal rozwijają się także kierunki ekspresjonistyczne. Przestarzałe, "ugrzecznione" formy wypiera nowa, awangardowa sztuka.

Futuryzm jest sztandarowym prądem tego okresu odrzucającego całkowicie wszystko, co związane z przeszłością. Nazwę i założenia kierunki sformułował F. Marinetti w 1909 roku w manifeście "Futuryzm". Tematyka, język, forma- wszystko miało być nowe, niezwykłe, dotąd niespotykane. Kierunek ten opiewał wszystko, co nowe- technologię, naukę, zdobycze cywilizacyjne, których namnożył czas wojny. Futuryzm przyjął się przede wszystkim w poezji, która była wystarczająco elastyczna, by przyjąć wszelkie eksperymenty językowe i formalne. Poezja futurystyczna zrywała ze wszelkimi nakazami i prawami gramatyki, ortografii, wszelkimi zasadami konstruowania gatunków i wypowiedzi. Tradycja, harmonia, logika- to wszystko się nie sprawdziło, teraz na piedestale postawiono twórczą aktywność, siłę, energię, siły witalne, które pozwalały odwrócić się na zawsze od ciemnej przeszłości i zwrócić w stronę świetlanych czasów przyszłych. Cywilizacja stała się nowym bożkiem artystów, ona wyznaczała nowe estetyczne wartości i tendencje. Miasto, wynalazki techniczne, nowinki społeczne i naukowe- to warto opisywać w sztuce, jednak do nowego przedmiotu należało znaleźć także nowe, odpowiednie do ich charakteru środki wyrazu, które byłyby wydolne w przedstawianiu technicznego ideału piękna. Wartościami estetycznymi stały się prowokacje językowe, słowne gry i zabawy tworzywem językowym, wulgaryzmy, brutalność, witalność zaklęta w pierwotnych popędach. Wolność, swoboda wyrażania osiągająca poziom absurdu (zaprzeczenie wszelkim zasadom językowym) wywołana była także kultem niezwykłości i oryginalności wyrażania. Kultura, przeszłe wartości i tradycje krępowały nowe artystyczne dusze, które rwały się do lotu, już nie na ptasich skrzydłach, lecz niesione napędem silników i żelaznych skrzydeł aeroplanu. Paradoksalnie do opiewania postępu technicznego kultem otoczono także cywilizacje prymitywne, pierwotne (kierunek: prymitywizm), bo były one ideałem wolności twórczej, nie skrępowanej absolutnie żadną tradycją, żadnym nagromadzonym dorobkiem kulturowym ludzkości, żadnymi zasadami tworzenia i kanonami estetyki. Prymitywizm łączył się także z kultem intuicji, biologicznych instynktów będących pewniejszym źródłem poznania niż nauki ścisłe i rozum.W nowej, wyzwolonej Polsce powstają dwa dominujące ośrodki futuryzmu- warszawski (z nim związany Aleksander Wat i Anatol Stern) oraz krakowski (Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec oraz Tytus Czyżewski). Polscy futuryści bardzo szybko zareagowali na nową powojenną rzeczywistość. Już w 1919 zaczęli przyzwyczajać polską publiczność do swoich językowych i estetycznych prowokacji, stworzyli także (1920 r.) nowe, futurystyczne wydawnictwo "Gga". Sami nazywali się także prymitywistami (tytuł manifestu; "Prymitywiści do narodów świata..."). Futuryści lubili wychodzić ze swoją twórczością do ludzi. Ważne jest, że w dwudziestoleciu po raz pierwszy zaczynają działać grupy poetyckie, a więc nie tyle osobni twórcy posługującymi się podobnymi środkami wyrazu, ale

stowarzyszeni poeci, skupieni wokół czasopisma, wydawnictwa, lokalu itd., tworzący pewną całość artystyczną- stąd bardzo ważne są estetyczne, ideologiczne manifesty, np. futurystów, surrealistów, dadaistów itd. wyznaczające spójne granice i wyznaczniki twórczości skupionej wokół danego ośrodka, prądu. Futuryści jako grupa organizowali liczne festyny, happeningi, prowokacje, publiczne odczyty, które często kończyły się wybuchem skandalu, bójki itp. Głównym postulatem twórczym futurystów było hasło Marinettiego "Słowa na wolności" odrzucające wszelkie "kajdany" gramatyczne, semantyczne i ortograficzne krępujące swobodny poetycki przekaz. Atmosfera wierszy futurystycznych przypominała burleskę, błazenadę, w groteskowy sposób ukazywała rzeczywistość.Równie prowokacyjnym, choć różniącym się w podstawowych założeniach i przekonaniach ruchem artystycznym był DADAIZM. Dadaiści przekonani byli nie tyle o sile postępu ile o jego bezsensowności i bezcelowości. Dadaiści byli negującymi wszystko i wszystkim anarchistami, według których kultura już się przeżyła, nie ma przed nią żadnej przyszłości, a język wykorzystał już wszystkie formy wyrazu. Dlatego dzieła dadaistów do luźno zestawione, losowo wybrane słowa, z których przy pewnym wysiłku można wydobywać jakiś przypadkowy sens. Podobnie jak futuryści negowali wszelkie prawidła gramatyki i ortografii. Dadaiści działają przede wszystkim we Francji- Tristan Tzara (on określa w swoim "Bełkocie dadaistycznym" wyznaczniki estetyczne tego prądu), Jean Cocteau, a także A. Breton. W Polsce kierunek ten nie zdobył popularności, najprawdopodobniej dlatego, że wydarzenia historyczne i cywilizacyjne, które francuskim poetom kojarzyły się z upadkiem wartości i utratą sensu istnienia świata, dla Polaków miały sens najwyższy- pomogły odzyskać niepodległość dla zniewolonej ojczyzny. W Polsce w początkach dwudziestolecia nie było atmosfery na narzekania i smutek- panowała wszechobecna euforia, radość i optymizm.W dwudziestoleciu nadal rozwijał się ekspresjonizm- kierunek skupiający się na ekspresji artystycznej wewnętrznych przeżyć twórcy za pomocą gwałtownych, wyrazistych środków artystycznych. Naczelnym dziełem ekspresjonizmu w malarstwie jest słynny obraz "Krzyk" Edwarda Muncha. W polskim dwudziestoleciu ekspresjonizm zdobył przewagę na płaszczyźnie twórczości dramatycznej. Kierunek ten nie podzielał futurystycznego optymizmu i zachłyśnięcia się cywilizacją, pozostał wierny wartościom duchowym. Twórcy związani z polskim ekspresjonizmem to przede wszystkim tacy pisarze jak Juliusz Kaden-Bandrowski, Emil Zegadłowicz, Stanisław Przybyszewski. Ekspresja emocji, wnętrza przeżywającego artysty wymagała szczególnych środków wyrazu, o niezwykłej gwałtowności i sile. Emocje i uczucia subiektywizowały rzeczywistość deformując jej wyobrażenia, odrealniając jej elementy. Często stosowane są środki skrajne- groteska, zwyrodnienie, karykaturalne ujęcie przedmiotu, operowanie brzydotą, zgnilizną, grozą, uderzającymi zestawieniami tworzącymi niezwykłe kontrasty, ostre, brutalne obrazy mające wywołać u odbiorcy silną reakcję estetyczną i psychiczną, wstrząs. Wszystko to miało służyć takiej deformacji świata, żeby na jej tle powstało coś nowego, coś niezwykłego, co nie będzie zwykłym naśladownictwem świata, ale będzie wyrazem niezwykłej, tajemniczej psychiki, duszy twórcy, jego ogromnych emocji, twórczej mocy. Wielkie, burzliwe uczucia wymagały odpowiednio ukształtowanego języka. Tak jak futuryści bawili się słowem odbierając mu językową "godność", status, miejsce i rządzące nim prawa gramatyczne, tak ekspresjoniści posługiwali się językiem bogatym, wzniosłym, odcinającym się od potoczności, zwyczajności, szarości codziennego języka.Nadrealiści (surrealizm) wypracowali inną receptę na estetykę i sztukę, uznając, że powinna ona twórczo przetwarzać elementy obecne już w naturze. Sztuce nie wolno ślepo naśladować rzeczywistości (sprzeciw wobec założeń realizmu i naturalizmu), przedstawiać jej obiektywnych praw, bo tym zajmuje się już nauka. Sztuka powinna być przede wszystkim ekspresją psychiki twórczej człowieka ujawniającej się przez inspirowane rzeczywistością skojarzenia, obrazy, wizje artystyczne. Surrealizm również wywodzi się z Francji (A. Breton, P. Eluard). Podobnie jak np. ekspresjoniści, związani z nadrealizmem twórcy propagowali ideały wolności twórczej, wyższości twórczej intuicji nad pojmowaniem rozumowym. Surrealiścy odrzucali realistyczne obrazowanie i racjonalizm przedstawiania, zwracając się w stronę nieskrępowanej niczym wyobraźni, a jeszcze lepiej podświadomości (dwudziestolecie to czas działania Freuda i Junga, a co za tym idzie fascynacji ludzką psychiką, jej niezgłębionymi pokładami, ukrytymi cząstkami ludzkiego jestestwa), nieskażonej wolą i rozumem człowieka. A jeśli nie są tworem rozumu, więc również nie przez jego narzędzia powinno się

je odbierać i analizować. Utwór poetycki, malarski, artystyczny jest ekspresją podświadomości- nie tyle samego twórcy ile jakiegoś osobnego, nieuchwytnego bytu, snu wyobrażeń oddzielonego od jawy rozumowej.Kubizm środkiem wyrazu uczynił geometryczną bryłę. Każdy obraz, wyobrażenie składał się jedynie ze znanych z geometrii ostrych kształtów. Jest to kierunek, którego mistrzem i propagatorem w malarstwie był Pablo Picasso. Próba przeniesienia założeń kubizmu na tworzywo literackie przejawiało się przede wszystkim rozluźnieniem formy (swobodnie, niespójnie zestawione ze sobą fragmenty, elementy) i logiki (związków przyczynowo- skutkowych) dokonała się w twórczości poetyckiej Apolinaire'a. Guillerme'a, a w Polsce- Adama Ważyka.Dwudziestolecie międzywojenne było epoką poezji, ale przede wszystkim także poetów. Ci natomiast przestali być jednostkami, indywidualistami nie zrozumianymi przez świat, samotnikami w pracy twórczej, a zaczęli się organizować w grupy poetyckie, stowarzyszenia poetów, pisarzy, twórców, połączonych jednym programem estetycznym, jedną ideologią wyrażoną w manifestach. Na terenie wolnej Polski powstało kilka grup, które wydały na literacki świat wielkie postaci polskiej poezji, do której niepodzielnie należał cały dwudziesty wiek.Grupą, która nigdy nie sformułowała żadnego manifestu, grupą "programowo bezprogramową" a przez to najbardziej różnorodną poetycko byli Skamandryci. Nazwa nawiązuje do tytułu czasopisma, wokół którego byli skupieni. Skamandryci powstają w roku 1920, czasopismo wydawane jest aż do drugiej wojny z przerwą w latach 1928 - 1935. Skamandryci, którzy niesłabnącym kultem otaczali tworzącego ciągle w tej epoce niezwykłą poezję Leopolda Staffa, nie szerzyli kultu niezwykłości, nie eksperymentowali z formą, z ortografią i gramatyką. Byli poetami dnia codziennego, radości życia, optymizmu, biologizmu, ich bohaterem stał się człowiek z tłumu. Taki też był stosowany przez nich język- nie udziwniony, codzienny, niemal potoczny oraz tematyka. Filary grupy Skamandra tworzyli jedni z najbardziej później znanych polskich poetów- Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński. Luźniej z grupą tą współpracowała także jedna z największych polskich poetek- Maria Pawlikowska- Jasnorzewska, a także poeta rewolucji- Władysław Broniewski. Każdy z wymienionych poetów tworzy inaczej, stosuje inne środki wyrażania (Skamandrytów nie ograniczały żadne założenia twórcze, żaden programowy manifest, dlatego wykształcili tak wielkie osobowości, indywidualności poetyckie). Wspólne poglądy na poezję wyrażały się w opisywaniu zdarzeń codziennych, potocznych, unikanie wszelkiego patosu, wzniosłości, przedstawianie bohaterów szarych, z tłumu. Takim szarym człowiekiem jest także sam poeta- człowiek z tłumu, bycie poetą nie jest darem bożym, nadprzyrodzoną władzą nad ludźmi i duszami, jest po prostu zawodem, kunsztem świetnego warsztatu twórczego. Nadrzędnymi emocjami poezji Skamandrytów była radość życia, optymizm, wolność, młodość [(wyrażają ją na przykład słynne cytaty z poezji K. Wierzyńskiego, z wiersza "Zielono mam w głowie": "Zielono mam w głowie i fiołki w niej kwitną", "Jestem jak szampan, lekki, doskonały" (z wiersza "Jestem jak szampan")].Znacznie mniej pokorną i poukładaną grupą byli twórcy związani z tzw. Awangardą Krakowską. Pismem, wokół którego organizowane było życie twórcze tej grupy była "Zwrotnica" (1922-1927). Prorokiem i przywódcą awangardy był Tadeusz Peiper, autor manifestu programowego awangardy opublikowanego zresztą na łamach "Zwrotnicy". Program grupy skupiał się zasadniczo wokół jednego hasła- wyrażającego kult MIASTA, MASY i MASZYNY (3xM). Już samo hasło wskazuje na charakter ideologii twórczej i społecznej awangardy- dynamizm, energia, rozwój cywilizacyjny jako wartości najwyższe wyrażane i opiewane w poezji (to widoczny związek z innym awangardowym kierunkiem- futuryzmem). Wiersz, język miał działać właśnie jak sprawna maszyna- miał być ekonomiczny, nieprzegadany, funkcjonalny, tworzący nowe metafory i obrazy. Poeta, według twórców awangardy miał być uczciwym rzemieślnikiem obrabiającym materię słowną tak, aby ta działała jak najlepiej, precyzyjnie i dosadnie przekazując określone treści. Nowa poezja musiała także w nowy sposób określać uczucia (tworzenie metaforycznych, przedmiotowych ekwiwalentów nazw uczuć). Poezja awangardowa zrywała z mimetyzmem sztuki (naśladowaniem przez nią rzeczywistości). Najważniejsi twórcy awangardy krakowskiej to Jalu Kurek, Julian Przyboś, Jan Brzękowski.W wyzwolonym Wilnie powstaje grupa "Żagary" (tytuł czasopisma staje się znów nazwą grupy) utworzona w 1931 roku przez polonistów studiujących na tamtejszym uniwersytecie. Żagaryści

nawiązywali bardziej do tradycji romantycznych, ekspresjonistycznych. Ich język pełen był patosu, wzniosłości, twórczość nawiązywała także do obrazowania i tematyki katastroficznej. Żagaryści nie uwierzyli w to, że pokój i wolność Polski są wieczne i już ugruntowane, nie pozbyli się lęku przed wojną, przed zniszczeniem, ciągłym zagrożeniem życia i wolności. Historia następnych kilku lat pokazała, że wileńscy młodzi poeci, tacy jak Czesław Miłosz, A. Rymkiewicz, J. Zagórski, J. Putrament czy T. Bujnicki mieli rację, że przepowiadana przez nich katastrofa dopełni się w straszliwej, drugiej wojnie światowej.

skamander1. Prawo do swobody twórczej, doboru tematu ze względu na indywidualną wrażliwość i talent. Uwolnienia artysty i poezji od pełnienia obowiązków względem ojczyzny, interesu państwowego (słynna fraza Lechonia w "Herostratesie": "a wiosna - niechaj wiosnę a nie Polskę zobaczę").2. Zwrócenie się w stronę rzeczywistości, wspołczesności, którą wcześniej uznawano za "niepoetycką".3. Pochwała życia w jego najbardziej biologicznym, banalnym, a nawet trywialnym wymiarze, kult witalizmu, aktywizmu i dynamicznej siły bijącej z rzeczywistości.4.Poeta jest kreatorem, który może wszystko, ale nie jest, jak w tradycji romantycznej, wybrana jednostką, wywyższonym wieszczem, lecz zwykłym człowiekiem, świadomym swoich ograniczeń. Bohaterem tej poezji jest również człowiek codzienności, najczęściej mieszkaniec miasta.5. Język miał odzwierciedlić współczesność, musiał zatem stać się prostszym, bardziej demokratycznym i przystępnym. Używano zwrotów potocznych, pojawiły się również wulgaryzmy.6. Formalnie jednak panuje tradycjonalizm tzn. zachowano klasyczne zasady budowy wiersza, w tym rymu i rytmu. Czerpano również z całej tradycji literackiej, nie odcinano się od przeszłości.Wiersze programowe to "Wiosna" Juliana Tuwima (pyt. 8),"Herostrates" Lechonia - zarzuca on Polakom życie przeszłością, oglądanie się wciąż za siebie, wiarę w mity romantyczne jak np. walka narodowowyzwoleńcza, która nie prowadzi do wewnętrznej wolności człowieka. Wezwanie o zburzenie Łazienek to słowa wytyczające drogę narodu do duchowej niezależności: należy przestać patrzeć wstecz, zacząć dostrzegać współczesność, teraźniejszość - jeśli przyszła wiosna - to niech ona się objawi bez podtekstu politycznego.

Awangarda

1.3M- miasto, masa, maszyna - kult współczesności, techniki, postępu cywilizacyjnego, idei urbanizacji.2. Poeta nie jest natchnionym wieszczem, lecz rzemieślnikiem, który w trudzie (niemal fizycznym) pracuje nad oporną materią słowa. Jest to jego obowiązek, z którego powinien wywiązać się jak najsumienniej. Powinien poszukiwać nowych dróg wyrazu, inspiracje czerpiąc z teraźniejszości - ona się rozwija, nie przeszłość.3.Kreacyjny wysiłek musi być wyznaczony w ramach zasady ekonomii słowa i dyscypliny użycia słowa. Maksymum treści w minimum środków wyrazu.4. Język poetycki jest różny od języka potocznego czy prozy, ponieważ nie nazywa rzeczy wprost, posługuje się metaforą, która wprowadza twórczą wieloznaczność.5.Metafora to królowa środków poetyckich - nie odwzorowuje rzeczywistości, tylko ją przetwarza, jest przy tym ekonomiczna. Nie ma pełnić funkcji estetycznej tylko semantyczną, choć i o kunsztowność tu chodzi- poezja to tworzenie pięknych zdań.6. Rymy odległe i niedokładne to walka z tradycyjną łatwą melodyką poezji.7. Poetyka ekwiwalentu - mówienie o uczuciach i przeżyciach nie bezpośrednio, lecz poprzez metafory. Odrzucenie sentymentalizmu i taniej uczuciowości.

Futurejtejstyści

1. Antytradycjonalizm, zanegowanie potrzeby pielęgnowania dziedzictwa kulturowego. Odrzucenie wszelkich nurtów, prądów w dotychczasowej sztuce i literaturze.2. Imperatyw nowatorstwa.3. Zamiast logiki zasada podświadomego łączenia obrazów, faktów, słów(np. na podst. ich brzmienia).4. Nowatorstwo w sferze języka: neologizmy, prozaizmy, formy zapisu telegraficznego, odrzucenie zasad gramatycznych i ortograficznych, ekstrawagancje w zapisie graficznym.

Dwudziestolecie miedzywojenne - charakterystyka epokiCZAS TRWANIA: 1918-1939SYTUACJA PO ZAKOŃCZENIU I WOJNY ŚWIATOWEJ:Sytuacja po zakończeniu działań w Europie była bardzo ciężka, mimo zażegnania konfliktu zbrojnego, nadal utrzymywało się duże napięcie spowodowane ogólnym kryzysem. Wojna obaliła dawny system wartości, podważyła wiarę w podstawowe idee, w tym idee humanizmu, człowieczeństwa. Wojna zostawiła wiele państw w trudnej sytuacji społecznej, ze zrujnowaną gospodarką, pojawił się problem masowej biedy, bezrobocia - w takiej sytuacji były m.in. Niemcy, Rosja, Polska. W Niemczech i Rosji demokracja przeżywała ostry kryzys : wybuchła rewolucja bolszewicka 1917 roku, w Niemczech rozpoczął się pochód nazizmu, we Włoszech faszyzmu. Jednocześnie w ciągu tych dwudziestu lat nastąpił gwałtowny rozwój techniki, nauki - pojawiły się nowe zjawiska urbanizacja, technicyzacja, kino, telegraf. Również i w świecie psychologii, filozofii zmiany były zauważalne:R E K L A M A czytaj dalej ↓

FILOZOFIA I PSYCHOLOGIAINTUICJONIZM - popularny już w Młodej Polsce Henrie Bergson na XX-lecie wywarł również duży wpływ. Zwolennik poznania intuicyjnego nie rozumowego.PRAGMATYZM - Wiliama Jamesa - należy poznawać tylko to, co może przynieść określone, praktyczne korzyści.BEHAWIORYZM (behaviour - zachowanie) - Johna Watsona. Człowieka nie sposób poznać, można go tylko opisać na podstawie szeregu obserwacji jego zachowania, jego odruchów i w ten sposób próbować przewidzieć reakcję. Do tzw. duszy człowieka nie ma dostępu. B. miał duży wpływ na literaturę i sztukę - gdzie człowiek, bohater lit., prezentowany był z zewnątrz poprzez swoje czyny, zachowanie, itd.PSYCHOANALIZA - Zygmunt Freud. Zrewolucjonizował psychologię i filozofię tworząc nową koncepcje człowieka, nie opierającą się, jak dawniej na prymacie świadomości Kartezjusza, lecz zbudowaną na trójdzielnej konstrukcji wnętrza:1 warstwa (ego)- świadoma, kontaktująca się z rzeczywistością, najbardziej zbliżona do rozumu.2 warstwa (id) - podświadoma, popędowa, instynktowna, składająca się z marzeń, pragnień, często seksualnych, nieocenzurowanych, wstydliwych.3 warstwa (superego)- zawiera uwewnętrznione normy społeczne, nakazy moralne, jest rodzajem sumienia.Superego cenzuruje potrzeby id, w wyniku czego powstają konflikty i spięcia odczuwane w sferze świadomości (ego). Freud zajął się badaniem faktycznych, ukrytych w podświadomości przyczyn zaburzeń psychicznych, lęków, nerwic.PSYCHOANALIZA SPOŁECZNA - Gustaw Karol Jung. W odróżnieniu od nauczyciela Freuda mniejszą wagę przykładał do seksualności, w powstawaniu zaburzeń. Badał on nieświadomość zwłaszcza zbiorową, która opiera się na archetypach ( wzorach, wyobrażeniach pewnych postaw, praobrazach). Archetypy następnie przenikają do podświadomości indywidualnej. Np. archetyp kobiety (kobieta idealna), archetyp Polaka...IWAN PAWŁOW - udowodnił, że i człowiekiem rządzą odruchy warunkowe (uzależnione od innego czynnika) i bezwarunkowe (instynktowne).NAJWAŻNIEJSZE KIERUNKI W LITERATURZENajwiększe zmiany dokonały się na polu poezji i prozy. Awangarda przodowała w sztukach plastycznych. Poszukiwano nowych środków wyrazu artystycznego, które odpowiadałyby odkryciom z zakresu psychologii i filozofii ( np. dzięki psychoanalizie powstał surrealizm- posługujący się technika wolnych skojarzeń, poetyką snu, wyobraźnią). Sztuka dążyła do subiektywizmu, niezależności, indywidualizmu. Odrzucono dotychczasowe kanony piękna i reguły tworzenia. Przykładem może być twórczość:MARCELA PROUSTA autora słynnego cyklu W POSZUKIWANIU STRACONEGO CZASU. Jest to dzieło pisane ze skrajnie indywidualnej, subiektywnej perspektywy, fabuła jest pretekstowa, błaha, pozbawiona porządku chronologicznego, wydarzenia ustępują miejsca wspomnieniom, narracja zatem toczy się w głąb czasu, towarzyszy temu analiza psychologiczna.JAMES JOYCE - ULISSESw tej książce akcja rozciąga się na kilkanaście godzin i dotyka tych samych wydarzeń opisywanych przez kilku różnych ludzi. Powstaje zatem wrażenie symultaniczności. Również na poziomie narracji i języka występuje nowatorstwo: technika strumienia świadomości , monologu wewnętrznego oraz zaburzenia struktury gramatycznej zdań.FRANZ KAFKA - PROCESstosował technikę oniryczną, opisując wydarzenia absurdalne, nieprawdopodobne, choć realnie przerażające. Posłużył się literacką parabolą(przypowieścią), by opowiedzieć o losie człowieka-każdego. Świat przedstawiony jest złowróżbny, mroczny, przyjmuje postać labiryntu - przestrzeń oddaje stan wewnętrzny człowieka.KIERUNKI ARTYSTYCZNEDwudziestolecie jest okresem pojawienia się wielu prądów awangardowych, związanych z poszukiwaniami artystów epoki nowych środków ekspresji.EKSPRESJONIZM

Pojawił się już w poprzedniej modernistycznej epoce, jednak zwłaszcza w XX-leciu się ujawnił. Jak nazwa wskazuje, kierunek poszukiwał nowych dróg wyrazu uczuć i przeżyć artysty, dzieło było ich rezerwuarem. Gwałtowność ładunku emocjonalnego powodowała deformację rzeczywistości, sztuka była krzykiem duszy, miała wstrząsnąć odbiorcą. Dalekie to było od mimetyzmu, realizmu, naśladowania rzeczywistości zewnętrznej. Sztuka ma być wyrazem nieskrępowanej duszy jednostki wybranej, czyli artysty, stąd język musi być wyzwolony spod konwencjonalnych reguł komunikacji, może być też skrajnie oryginalny, ekstrawagancki.FUTURYZMbył ruchem skrajnie antytradycjonalistycznym, odrzucili oni wszelki kult dla przeszłości i dziedzictwa kulturowego. Zwrócili się w stronę nowoczesności, fascynowała ich cywilizacja, technika, wszelka nowa myśl. Chcieli w związku z tym stworzyć nowy ideał estetyczny - dynamiczny, czasem wulgarny czy agresywny. Cenili najwyżej nowatorstwo i oryginalność oraz swobodę twórczą. Zdanie chcieli wyzwolić spod norm gramatycznych i ortograficznych, mówili o poezji jako o "słowach na wolności". Stawiali na prowokację, zabawę i anarchiczną wolność.Polskimi ośrodkami futuryzmu były:Warszawa, gdzie tworzył Anatol Stern i Aleksander Wat oraz Kraków, z następującymi poetami:STANISŁAW MŁODOŻENIEC "Wiek XX"- wiersz manifest fascynacji współczesnością, nowoczesnością, osiągnięciami cywilizacyjnymi. Wariacje i eksperymentatorstwo w warstwie językowej.TYTUS CZYŻEWSKIBRUNO JASIEŃSKI "But w butonierce" megalomański żart artystyczny, poeta drwi ze swoich poprzedników, których przewyższa i ma za nic, on jest poeta przyszłości, do której krytycy, czytelnicy jeszcze nie dojrzeli, uśmierca wszystkich klasyków, uznane autorytety poezji (np. Staffa)."Rzygające posągi"- stanowi najlepszy obrazowy przykład stosunku futurystów do przeszłości. Poeta dąży do uwolnienia słowa z szablonu, wiersz jest prowokacją, kpiną.DADAIZMPowstał z poczucia bezsensu wywołanego wojną, jednak w Polsce, gdzie wojnę postrzegano w kontekście odzyskanej wolności i niezależności, o jej absurdzie nie mówiono. Dadaizm się nie rozwinął zatem.W |Europie prąd polegał głównie na negacji, odrzuceniu dawnych wartości, które się nie sprawdziły, nie uchroniły człowieka przed wojną i śmiercią a kultury przed ruiną. Dadaizm miał być wyzwoloną grą słów, bełkotem, zabawą, celowym bezsensem.SURREALIZM (A.Breton napisał "Manifest surrealistyczny")Sztuka jest wytworem wyobraźni, wolnej i podświadomie, nie podlegającej cenzurze rozumu czy społecznej. Również interpretacja tych obrazów wyobraźni musi być pozarozumowa.NEOKLASYCYZM (Paul Valery)Połączenie symbolizmu i klasycyzmu, pierwiastek intelektualny jest obecny.NURT POEZJI CZYSTEJ (Henryk Bremond)Poezja wyrasta z uczuć metafizycznych, jest poza sensem, nie musi niczego wskazywać czy nazywać, lecz ma zaświadczać o uczuciach.CECHĄ WSPÓLNĄ AWANGARDY W CAŁOŚCI JEST POSTAWIENIE NA BUNT WOBEC TRADYCJI I ZASTANYCH W ŚWIECIE SZTUKI PRAKTYK, ŚRODKÓW, NARZĘDZI I FORM. NAJWAŻNIEJSZĄWARTOŚCIĄ STAŁA SIĘ WOLNOŚĆ, SWOBODA TWÓRCZA.POEZJA POLSKA W DWUDZIESTOLECIU - UGRUPOWANIASKAMANDRYCIPrzedstawiciele: Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz, związani z grupą był też Kazimiera Iłłakowiczówna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Jerzy Libert.Po 1918 roku grupa poetów skupiła się wokół literackiego czasopisma "pro arte et studio"(1918-1919), miejscem ich spotkań była słynna kawiarnia "Pod Pikadorem". Następnie już w bardziej formalny sposób zaczęli ze sobą współpracować, wydając czasopismo "Skamander"(1920-1929 oraz 1935-19),

którego nazwa pochodzi od nazwy starożytnej rzeki opływającej Troję. Motyw rzeki - Skamandra pojawił się w dramacie Wyspiańskiego "Akropolis". Patronem ugrupowania został Leopold Staff. Związanie też byli ze środowiskiem "Wiadomości Literackich". Poeci tej grupy chcieli postrzegać się jako formację "programowo bezprogramową". W istocie jednak można określić kilka cech poezji Skamandrytów, które czynią ją rozpoznawalną.1. Prawo do swobody twórczej, doboru tematu ze względu na indywidualną wrażliwość i talent. Uwolnienia artysty i poezji od pełnienia obowiązków względem ojczyzny, interesu państwowego (słynna fraza Lechonia w "Herostratesie": "a wiosna - niechaj wiosnę a nie Polskę zobaczę").2. Zwrócenie się w stronę rzeczywistości, współczesności, którą wcześniej uznawano za "niepoetycką".3. Pochwała życia w jego najbardziej biologicznym, banalnym, a nawet trywialnym wymiarze, kult witalizmu, aktywizmu i dynamicznej siły bijącej z rzeczywistości.4.Poeta jest kreatorem, który może wszystko, ale nie jest, jak w tradycji romantycznej, wybrana jednostką, wywyższonym wieszczem, lecz zwykłym człowiekiem, świadomym swoich ograniczeń. Bohaterem tej poezji jest również człowiek codzienności, najczęściej mieszkaniec miasta.5. Język miał odzwierciedlić współczesność, musiał zatem stać się prostszym, bardziej demokratycznym i przystępnym. Używano języka potocznego, pojawiły się również wulgaryzmy.6. Formalnie jednak panuje tradycjonalizm tzn. zachowano klasyczne zasady budowy wiersza, w tym rymu i rytmu. Czerpano również z całej tradycji literackiej, nie odcinano się od przeszłości.PRZEDSTAWICIELEJ. TUWIM - debiutował "Czyhaniem na Boga" w 1918r. , później wydał "Sokratesa tańczącego" w 1919r. Ważna jest grupa wierszy autotematycznych, dotyczących poezji:"Poezja"- przeciwstawia się tu tradycji romantycznej nazywającej poetę wieszczem, wybrańcem."Nie chcę być przewodnikiem,Chętnie w tłum się wcisnę,Będę Ultimus inter pares" (ostatni wśród równych)."Do Krytyków" - tematem wiersza jest jazda tramwajem, bohaterem jest pisarz, który kpi sobie z poważnych panów i poszukuje raczej radości i energii w zwyczajnym życiu.W pewnym momencie jednak ten poeta zwykłości i codzienności, piewca nowoczesności i idei miasta zaczyna dostrzegać niebezpieczeństwa, które wraz z cywilizacyjnym rozwojem przyszły. Świadectwem tego jest wiersz "Mieszkańcy'' - bohaterem jest przeciętny mieszczanin, który jest przerażająco głupi, bezmyślny. Jego życie ograniczone jest ciasnymi horyzontami myślowymi, zawęża się do kilku schematycznych czynności. Mieszczanin nie ma własnych poglądów, wszystkie przejmuje z prasy, radia, poza mediami jego życie wypełnia pustka. Tuwim konstatuje:"Straszne mieszkania. W strasznych mieszkaniachStrasznie mieszkają straszni mieszczanie."Również w "Et Arceo", gdzie nawiązując do Horacego, wyraża dystans wobec świata, w którym musi żyć - świata "chaosu i zgrozy, i pustki śmiertelnej". Powszechne zło i zepsucie powoduje wzrost uczucia rezygnacji i rozczarowania polską rzeczywistością. Stąd poeta woli pozostać na boku życia publicznego, zachowując jednak poczucie wyższości wobec bezmyślnego tłumu.W wierszu "Do losu" Tuwim okazuje się być jednak tradycjonalistą. Cieszy się, ze został obdarowany przez los talentem twórczym, wrażliwością, która wyróżnia go spośród szarego i ogłupiałego tłumu. Talentowi poeta zawdzięcza najlepsze lata życia - młodość, miłość nawet pozycję materialną, ale przede wszystkim dar spojrzenia odkrywczego na rzeczywistość- przygnębiającą i chaotyczną. Wyraźnie Tuwim zwraca się w stronę klasycyzmu, rezygnuje ze spontaniczności na rzecz rygoru twórczego i dyscypliny. Poszukuje przepisu na nieśmiertelność - starożytni znali go.BOLESŁAW LEŚMIANLeśmian był wyjątkiem na tle swojej epoki, bowiem w przeciwieństwie do większości swych kolegów po piórze, nie przynależał on do żadnego ugrupowania poetyckiego dwudziestolecia. Jego debiut przypada jeszcze na okres Młodej Polski "Sad rozstajny" 1912, jednak większy rozgłos przyniósł mu późniejszy tom "Łąka" 1920 oraz "Napój cienisty" 1936. Twórczość jego można zakwalifikować do nurtu egzystencjalnego i filozoficznego , bliski mu był zwłaszcza kontekst bergsonizmu ( filozofii H. Bergsona), głoszącej prymat intuicji nad rozumem oraz witalizmu i aktywizmu. Świat to wynik walki

między bezwładną materią a twórczym duchem - człowiekowi trudno wynik tej walki przewidzieć. Świat jest chaotyczny, przypadkowy, zaskakujący - Leśmian przedstawił to za pomocą fantastyki. Jego bohater jest zagubiony w rzeczywistości , ale próbuje zgłębić metafizyczną zasadę świata. Jedną z możliwych dróg poznania pozarozumowego jest kontemplacja, a ta przychodzi wraz z miłością, erotyką (" W malinowym chruśniaku"). Przyroda zawsze jest blisko człowieka, i to w niej powinien on szukać swojego sprzymierzeńca, nauczyciela. Stąd zainteresowanie tradycją literatury ludowej. Był twórcą znakomitych ballad filozoficznych: DUDIOŁEKFabuła obejmuje wyprawę chłopa Bajdały, który w towarzystwie zwierząt domowych wędruje po świecie. Zmęczony, postanawia odpocząć i zapada w sen, w trakcie którego zjawa Dusiołek zaczyna dręczyć i dusić chłopa. Wybudzony nagle, Bajdała wyrzuca swym zwierzętom, że nie broniły go przed zmora i nie budziły go z koszmarnego snu. W istocie prawdziwy zarzut kieruje chłop do Boga, za to ,że stworzył on cos tak paskudnego i złego jak Dusiołek.Ta prosta ballada o ludowym Dusiołku kryje w sobie jedno z zasadniczych pytań w teologii: jak to możliwe, że w doskonałym dziele Bożym jest miejsce na zło, brzydotę, z którym człowiek musi się zmierzyć?DZIEWCZYNADwunastu braci, usłyszawszy za murem głos dziewczyny, zakochuje się w niej i próbuje się do niej dostać. Poddają się morderczej pracy, w końcu umierają z wycieńczenia, dalej jednak ich cienie kontynuują zadanie, wreszcie same młoty, próbują postać się do dziewczyny. Gdy jednak mur pada, ukazuje się, że nikogo tam nie ma. To kolejny przykład ballady filozoficznej - przeznaczeniem człowieka jest śmierć, pogoń za marzeniami jest pogonią za pustką.TRUPIĘGITytułowe trupięgi to buty z łyka, jakie zakłada się nędzarzom do trumny. Są one więc symbolem ubóstwa, na jakie skazany jest człowiek na ziemi. Poeta utożsamia się z losem nędzarza, który jest w istocie jak każdy człowiek słaby, osamotniony, kruchy. To kolejny utwór podejmujący polemikę z doktryną Kościoła, ponieważ to właśnie Bóg odpowiedzialny jest za stworzenie zła, biedy i nędzy. Człowiek został tak przez niego zaprogramowany, że żadna próba oparcia się swemu losowi, żaden bunt nie może ostatecznie go wybawić od nędzy istnienia.W MALINOWYM CHRUŚNIAKUNajsłynniejszy cykl erotyków Leśmiana, rozpoczynający się wierszem o tym samym tytule. Spotkanie kochanków w lesie podczas zbierania malin, które przeistacza się w erotyczną pieszczotę. Miłość, poczucie cielesnej bliskości, fascynacja zostają wyrażone za pośrednictwem przyrody, w języku niewinnej konsumpcji owoców leśnych. Natura staje się częścią tego wyznania, towarzyszy kochankom:"Bąk złośnik huczał basem, jakby straszył kwiaty,Rdzawe guzy na słońcu wygrzewał liść chory,Złachmaniałych pajęczyn skurczyły się wisioryI szedł tyłem na grzbiecie jakiś żuk kosmaty."Opis przyrody jest zmysłowy i bardzo plastyczny - opiera się bardziej na dotyku niż percepcji wzrokowej. Buduje to przestrzeń intymności, mieszczącą się w zasięgu ramion kochanków. Podkreśla to również, że kochankowie znajdują się wewnątrz chruśniaka, w ukryciu, natura stanowi ich faktyczną osłoną przed ciekawskim wzrokiem innych. Wiersz jest świadectwem mistrzostwa Leśmiana w budowaniu subtelnego nastroju erotyzmu.K.I. GALCZYŃSKIJego twórczość to wyjątkowe połączenie liryzmu, baśniowości, groteski i satyry. Sam siebie poeta kreuje na artystę cygana, będącego jednocześnie kimś przeciętnym, zwyczajnym - również w poezji łączy on zwyczajność, banalność z fantastyką, kreacją. Widać to też i w języku, który raczej szedł w stronę codzienności, potoczności. Gdy sięgał po tematykę społeczno-polityczną, używał zawsze groteskowej satyry. Wiersze reprezentacyjne to:SERWUS MADONNAWiersz autotematyczny : o poezji i artyście, który rezygnuje ze sławy, również tej pośmiertnej, odrzucając Horacjańską koncepcję poezji jako "exegi monumentum"(pomnika trwalszego niż ze spiżu).

On wybiera los poety cygana. Choć faktycznie tytułową madonnę uważa za swoją muzę, kochankę i matkę - to jednak nie ma to nic wspólnego z patosem uwielbienia. Stąd potoczny i nieoficjalny zwrot "serwus". Jaka poezja, tak muza- bądź odwrotnie! W tym stosunku poety do źródła swego natchnienia widać najlepiej koncept jego poezji.KRYZYS W BRANŻY SZRLATANÓWKultura jarmarczna, ludowa i ludyczna(zabawowa) jest częstym motywem w jego twórczości, a także źródłem inspiracji. Prezentuje postać szarlatana, handlującego na jarmarku woskowymi lalkami "od miłości, maściami od samotności i Polikarpa kością" . Są to przedmioty współcześnie nieużyteczne, sprzedawca dlatego właśnie uznany jest za oszusta, bo nie oferuje nic wartościowego z punktu widzenia swego czasu. W takim obrazie twórcy łączy się liryzm, melancholia z humorem i groteską.ULICA TOWAROWATo obrazek z codziennego życia dwudziestolecia, które toczyło się na ulicach robotniczych - klasy, która właśnie wtedy ukształtowała się uzyskując swoja tożsamość. Przestrzeń, gdzie poeta próbuje dostrzec ślady piękna, poetyckości, melodii, zdominowana jest przez widok elektrowni oraz kina. Ludzie mieszkający w tej dzielnicy, wylegają na ulicę, oczekując od niej czegoś więcej niż tylko rozrywki. Ulica to ich życie, przyjaźnie, romanse, awantury.LEOPOLD STAFFPoeta "3 epok", poeta klasyk, patron Skamandrytów.ARS POETICAto skrót jego koncepcji poezji, której celem jest utrwalenie tego, co ulotne, przemijalne, chwilowe, co drzemie w duszy człowieka. Musi być ona jednak komunikatywna, tj. łatwa w odbiorze, jest to warunek szczerości poezji. Poprzez rytmy i dźwięki ma zaklinać to, co nieuchwytne.POETAUtwór określa miejsce poety w społeczeństwie, jego rolę i cel. Poeta jest kimś wyjątkowym, wyraża jednocześnie swój głos jak i głos ogółu, ale nie może podporządkować się większości.WYSOKIE DRZEWAKlamrą spinającą utwór jest wers: "O, cóż jest piękniejszego niż wysokie drzewa", będącego wyrazem zachwytu nad pięknem krajobrazu. Dominuje nastrój podniosły, patetyczny. Doskonałość i precyzja użytych środków stylistycznych świadczy o mistrzostwie rzemiosła Staffa. Sięga on po synestezję, by pobudzić wszystkie zmysły odbiorcy.KARTOFLISKOTypowy utwór obrazujący zwrot Staffa w stronę zwykłej codzienności. Choć temat jest banalny, to jednak forma wysoka jest zachowana. Posługuje się tu techniką realistyczna, filmową. Poeta decyduje się jednak na użycie prostych środków stylistycznych, adekwatnych do tematu - tylko tak może zrealizować ideał prostoty.AWANGARDA KRAKOWSKAnależą tu Tadeusz Peiper, Julian Przyboś, Jalu Kurek, Jan Brzękowski. W latach 20 -tych formułuje się wokół czasopisma "Zwrotnica", wydawanego przez Tadeusza Peipera grupa poetycka zwana Awangardą Krakowską. Program był dość jasno przedstawiony:1.3M- miasto, masa, maszyna - kult współczesności, techniki, postępu cywilizacyjnego, idei urbanizacji.2. Poeta nie jest natchnionym wieszczem, lecz rzemieślnikiem, który w trudzie (niemal fizycznym) pracuje nad oporną materią słowa. Jest to jego obowiązek, z którego powinien wywiązać się jak najsumienniej. Powinien poszukiwać nowych dróg wyrazu, inspiracje czerpiąc z teraźniejszości - ona się rozwija, nie przeszłość.3.Kreacyjny wysiłek musi być wyznaczony w ramach zasady ekonomii słowa i dyscypliny użycia słowa. Maksimum treści w minimum środków wyrazu.4. Język poetycki jest różny od języka potocznego czy prozy, ponieważ nie nazywa rzeczy wprost, posługuje się metaforą, która wprowadza twórczą wieloznaczność.5.Metafora to królowa środków poetyckich - nie odwzorowuje rzeczywistości, tylko ją przetwarza, jest przy tym ekonomiczna. Nie ma pełnić funkcji estetycznej tylko semantyczną, choć i o kunsztowność tu chodzi- poezja to tworzenie pięknych zdań.6. Rymy odległe i niedokładne to walka z tradycyjną łatwą melodyką poezji.

7. Poetyka ekwiwalentu - mówienie o uczuciach i przeżyciach nie bezpośrednio, lecz poprzez metafory. Odrzucenie sentymentalizmu i taniej uczuciowości.JULIAN PRZYBOŚNOTRE DAMEŚwiadectwo współczesnego człowieka niewierzącego, który czuje się przytłoczony wielkością materialnego świata. Nie Bogu, do którego wiara, zmotywowała ludzi, by tworzyli tak ogromne budowle, należy się podziw, lecz geniuszowi człowieka i jego faktycznej sile.GMACHYCzłowiek jest współczesnym Bogiem, twórcą projektu swej rzeczywistości. Robotnicy są realizatorami tego planu - to dzięki nim dachy składają pokłon człowiekowi i całemu miastu. Wiersz to pochwała wysiłku i pracy, którą można osiągnąć prawie wszystko.LIPIEC (przykład metafory)"Na świadectwach wzbici w radość, odlecieli uczniowieDrży powietrze po ich śmigłym zniku"WŁADYSŁAW BRONIEWSKI (juz nie awangarda, lecz poezja proletariacka)Tworzył on poezję mówiącą o społecznej krzywdzie, niesprawiedliwości w imieniu wszystkich pokrzywdzonych, nie w jego własnym. Rolą poezji jest walczyć o lepszy świat, musi zatem ona być ostra, zdecydowana, zaangażowana. Ma wyrażać ona problemy człowieka, robotnika, poeta jest romantycznym posłańcem, który agituje, porywa do walki. Historia, polityka jest stale obecna w tej poezji. Przyszłość jest istotna, o ile pamięta się o przeszłości. Sięga zatem Broniewski do tradycji głównie polskiego romantyzmu w jego odmianie patriotycznej i aktywistycznej. Poeta jest bezkompromisowym bojownikiem o lepsze jutro, jest Prometeuszem nowych czasów. Wszystkie te zadania wymienia i określa w swoim programowym wierszu pt. "Poezja". Poezja potrzebna jest i twórcy i odbiorcy - narodowi, który znajduje w niej siłę, motywacją i ostoję w trudnych chwilach, wyciszając jednak negatywne, destrukcyjne uczucia.ZAGŁEBIE DĄBROWSKIETematem jest życie i codzienne troski mieszkańców Zagłębia. Poeta staje się obrońcą pokrzywdzonych robotników w sporze z ich pracodawcą dopuszczającym się wyzysku oraz całym systemem strzegącym , jak policjant, niesprawiedliwości. Broniewski używa środków ekspresjonistycznych(barwy), aby zobrazować swój gniew. Obszar, który miał przynieść Polsce dobrobyt, stał się źródłem nędzy i poniżenia.PROZA POLSKA XX-LECIA MIĘDZYWOJENNEGOPRZEDWIOSNIETo pierwszy ważny tekst o charakterze rewizjonistycznym w XX-leciu, który pokazał ogrom rozczarowania młodego społeczeństwa polskiego znajdującego się na początku ("przedwiośniu") swej drogi do dojrzałej demokracji. Proces ten, jak dla Baryki, będzie rodzajem poszukiwań trwałych wartości, idei, możliwych do zrealizowania i planów reform możliwych do przeprowadzenia. Poszukiwania te odbywają się w wielu sferach społecznych. Żeromski opisuje je jako tło dla losów Baryki w Baku i Polsce.- CHARAKTERYSTYKA GRUP SPOŁECZNYCH I ŚRODOWISKNajpierw umieszcza pisarz Barykę w kontekście rewolucji, a więc w środowisku komunistów, każąc mu entuzjastycznie przyjąć ich ideologię, dzięki której odnajduje się on wśród rewolucjonistów. Wkrótce okazuje się jednak, że środowisko to jest bardziej nastawione na bezwzględną walkę o władzę, majątki i pozycję niż na realizację szlachetnych haseł równości i sprawiedliwości.Kolejna grupą społeczną, do jakiej trafia Cezary już w Polsce, jest tradycyjne ziemiaństwo w Nawłoci. Wnet dostrzega on upadek tej klasy, pławiącej się w dostatku i wiodącej próżniacze, pozbawione odpowiedzialności moralnej i politycznej życie. Ignorancja ziemiaństwa powoduje, że grupa ta nie potrafi i nie chce świadomie ocenić zagrożeń idących ze wschodu. Groźba bolszewickiej rewolucji, uderzającej przecież w tę grupę społeczną, nic ich nie obchodzi. Szlachta nie angażuje się też w proces odbudowy państwa polskiego, żyje niezmiennie od wieków, nie zauważając nawet, ze zmieniły się i czasy i rzeczywistość dookoła nich. Wielosławscy stwarzają sobie arkadyjski świat beztroski, zabawy, dobrobytu, nie chcą wychodzić poza jego granice. Początkowo Cezary jako młody chłopak rozkoszuje

się tą sielską atmosferą, wypoczywa po trudach wojny, oddaje się romansowaniu, po pewnym czasie dostrzega jednak ogrom bezmyślności ziemiaństwa. Barykę zaczyna razić tradycjonalizm i konserwatyzm szlachty, anachronizm jej poglądów lub ich rażący brak. Zarzuca on jej, że będąc na szczycie hierarchii społecznej, nie chce wziąć odpowiedzialności za losy kraju i ludzi biednych. Udział w wojnie polsko-radzieckiej 1920 był dla nich bardziej awanturniczo-przygodowym epizodem niż efektem przemyślanej decyzji politycznej.Przede wszystkim jednak Baryka dostrzegł tuz obok Nawłoci- w Chłodku umierających z głodu i nędzy komorników, których losem nikt się nie przejmował. Wyzyskiwani i oszukiwani od wieków przez panów i rządców, przyjęli oni swój los za normę, wyzbyli się poczucia własnej godności. W systemie pańszczyźnianym, w którym mentalnie tkwią chłopi, nie ma miejsca na świadomość i bunt. Przyjmują oni i znoszą bez sprzeciwu swój los, wiodąc bydlęcy żywot.Środowiskiem podobnie zaniedbanym i opuszczonym jest gmina żydowska w Warszawie, gdzie nędza miesza się z brudem. W odrodzonej Polsce, w której każdy miał czuć się szczęśliwy i wolny kwitnie ubóstwo przekazywane z pokolenia na pokolenie oraz nieludzki wyzysk, który czyni z biednych niewolników. Kompletny brak zainteresowania ich losem ze strony elity rządzącej jest aż nadto widoczny. Tę sytuację, według Żeromskiego, należało koniecznie zmienić.REWOLUCJARewolucja to gwałtowny przewrót społeczny, mający na celu obalenie panującego dotychczas ładu, uznanego za niesprawiedliwy i zastąpienie go nowym porządkiem. Prototypem jest Rewolucja Francuska 1789, głosząca hasła: wolności, równości i braterstwa, również charakterystyczny był jej przebieg - rewolucja zakończyła się krwawymi zamieszkami, które pochłonęły wiele ofiar, w tym jej twórców.Rewolucja 1917 wymierzona była przeciwko tyranii carskiego ustroju. Jej wydarzenia rozgrywają się w Baku, ocena ich dokonana jest z perspektywy dorastającego Cezarego Baryki. Widzimy ogromny entuzjazm młodych, którzy w imię braterstwa, powszechnej równości i sprawiedliwości żądają obalenia dawnego ładu i dawnych autorytetów. Cezary zbuntowany i nieposłuszny uczestniczy z chęcią w wiecach i masowych egzekucjach, w czasie których giną przeciwnicy rewolucji, więc strażnicy dawnego znienawidzonego porządku. Jednak pod przykrywką tych szlachetnych haseł, kryje się zwyczajna walka o władzę i wpływy, towarzyszą jej najniższe instynkty. Baryka przekonuje się o tym , gdy widzi trupa swojej matki, której został zrabowany z palca nawet ślubny pierścionek. Również praca przy grzebaniu trupów uświadamia mu ogrom ofiar, jakie pochłonęła rewolucja ( tu pogrom Ormian dokonany przez Tatarów), skalę zniszczenia i nędzy ludzi. Rewolucja w ocenie Żeromskiego nie jest sposobem budowania nowej rzeczywistości społecznej, na zniszczeniu, nienawiści i cierpieniu nie można zbudować niczego konstruktywnego. Pisarz przestrzegał Polaków przed myśleniem o łatwych i radykalnych środkach zmiany tragicznej sytuacji w kraju po odzyskaniu niepodległości. Jednak, podobnie jak Baryka, uważa on, iż narodowi potrzebna jest jakaś silna idea, która zespoli go i wyznaczy drogę dalszej przemiany. Pojawiają się m. In. dwie koncepcje kontrowersyjne: reform (Gajowiec) i rewolucji (A.Lulek i komuniści). GRANICA - ZOFIA NAŁKOWSKANOWATORSTWO FORMALNENowatorstwo powieści Nałkowskiej polega wiec na zmianie funkcji tekstu literackiego, który nie ma tylko intrygować, przez ukrywanie przyszłych wydarzeń, lecz ma raczej pobudzać do myślenia, intelektualnej analizy. Stąd inwersja czasowa i towarzyszące nam przez całą lekturę pytanie: "dlaczego tak się stało", nie zaś tradycyjne: "co będzie''. Analiza utworu w dużej mierze zależy od aktywności czytelnika, bowiem Nałkowska nie wyręcza nas w ocenie bohaterów: jej postacie nie są jednoznacznie dobre lub złe, ich opis to zbiór różnych punktów widzenia, opinii, sądów. Jeśli pada w tekście stwierdzenie: "Jest się takim jak myślą ludzie, nie takim jak myślimy my", nie jest to w istocie dogmat, lecz problemowe pytanie kierowane do czytelnika - on sam musi odpowiedzieć, czy się z tym zgadza. Powieść psychologiczna stara się docierać do prawd ogólnych o naturze człowieka, Nałkowska wierzy, że można zbliżyć się do niej jedynie przez rzetelne nakładanie na siebie, konfrontowanie różnych punktów widzenia. To bohater stoi w centrum, wydarzenia pełnią wobec niego tylko rolę kontekstu, który dopowiada nam pewne rzeczy, stąd fragmentaryczność akcji w "Granicy". Ziembiewicz jest

przedmiotem tej analizy psychologicznej, wszystkie inne wątki poboczne, pełnią również funkcje oświetlającą wobec jego osoby. Nałkowska rezygnuje z analizy zdarzeń, na rzecz analizy psychologicznej.CHARAKTERYSTYKA WARSTW SPOŁECZNYCHZIEMIAŃSTWO należą do niego rodzice Zenona. Są oni powierzchownie wykształceni, ale odznaczają się dużym stopniem megalomanii (zarozumialstwa), dlatego też starają się za wszelką cenę podtrzymać znaczenie swej klasy, hołdują przeszłości i tradycji, traktowanej bezkrytycznie. Przynależą jakby do minionej epoki, nie rozumieją kapitalistycznego świata, nie radzą sobie z nowymi prawami rynku, stąd upadek ich stanu majątkowego. Brak im też politycznej świadomości.BOGACZE-należą tu państwo Tczewscy, którzy posiadając wciąż duży majątek, chcą zachować przywilej władzy z nim związany. Aby móc wpływać na sytuację polityczną w kraju, podporządkowują sobie czasopismo Czechlińskiego( potem też Ziembiewicza ) "Niwę". Ukazują się w niej tendencyjne, konserwatywne artykuły. Jako grupa są groźni dla prawdziwej demokracji i wolności obywatelskiej, jako jednostki są groteskowi, karykaturalni, śmieszni. Starają się podkreślić swą wyższość, otaczają się wpływowymi ludźmi, są poważni, majestatyczni. Niestety to oni dyktują warunki społecznego awansu, tworząc politykę i gospodarkę kraju.MIESZCZAŃSTWO- należą tu Cecylia Kolichowska, część jej mieszkańców-ci zajmujący mieszkania od frontu, Zenon i Elżbieta Ziembiewiczowie, Toruciński (właściciel sklepu galanteryjnego), Chązowicz (cukiernik). Podobnie jak ziemiaństwo próbują stworzyć pozory dobrobytu : salon Kolichowskiej to przykład tandety, przepychu i braku dobrego smaku i wyczucia estetycznego. Wyznawcy podwójnej moralności, dulszczyzny, względem niżej sytuowanych odnoszą się z największą pogardą a nawet odrazą. Nie mają jednak żadnych wpływów, ani też większych perspektyw na rozwój, ze względu na ich uzależnienie od bogatej szlachty. Wynikiem tego jest stagnacja i marazm, który powoduje ich przesadną koncentrację na sobie, dramatyzowanie, wyolbrzymianie normalnych problemów ludzkich (Cecylia, która nie umie pogodzić się ze starością)INTELIGENCJA- wywodzi się z różnych grup społecznych, najczęściej osiada w miastach, stając się mieszczaństwem ( Zenon)BIEDOTA, PROLETARIAT-Joasia Gołąbska, Franek Borbocki, inni mieszkańcy sutereny p. Kolichowskiej, także pracownicy folwarczni Ziembiewiczów. Żyją oni na skraju ubóstwa, w nędznych warunkach, jak szczury w ciemności i wilgoci. Muszą zgodzić się na takie warunki, bo nie mają żadnej możliwości odmienienia swego losu. Nie mają żadnych praw, pozostawieni są też bez opieki, w tym medycznej, traktowani są przez wszystkich z pogardą. Śmierć wśród starców, dzieci i ludzi młodych jest czymś normalnym, widzimy to na przykładzie losu rodziny Gołąbskich - Joasia umiera na gruźlicę, Jadwisia małoletnia, ociemniała siostra z niedożywienia. Ci, którzy pracują, są nieludzko wykorzystywani, z tego wyzysku rodzi się ich bunt. Robotnicy zaczynają domagać się swych praw, do pracy i wynagrodzenia, opieki, do lepszego życia. Organizują strajki i manifestacje. Jednak władza robi wszystko, by im w tym przeszkodzić- Franek Borbocki za działalność wywrotowa trafia do więzienia.WIELOZNACZNOŚĆ UTWORU (REALIZUJĄCA SIĘ POPRZEZ WIELOZNACZNOŚĆ TYTUŁU POWIEŚCI)GRANICA FILOZOFICZNA I PSYCHOLOGICZNA (POZNAWCZA)"Jakimi ludźmi jesteśmy naprawdę? Czy takimi, jakimi nas widzą inni, czy też takimi, za jakich sami się uważamy?".To rozdźwięk między opinią prywatną, subiektywną jednostki a oceną społeczną, z zewnątrz. Po której stronie ostatecznie leży prawda - własnego ''ja'' czy opinii publicznej? Nałkowska twierdzi, że prawda absolutna nie istnieje, do prawdy można próbować jedynie się zbliżyć, sumując równe punkty widzenia na daną sytuację. Jednostki często ulegają manipulacji wewnętrznej i zewnętrznej.GRANICA SPOŁECZNA- społeczeństwo jest skonstruowane na mocy podziałów - w systemie feudalnym czynnikiem dzielącym ludzi było urodzenie, w nowoczesnym kapitalistycznym układzie jest to stan posiadania, majątek. Podziały rodzą zaś obyczajowość, etykę, hierarchię, konwenanse, określają marzenia,...Bariery między jedną klasą a druga są ogromne, często nieprzekraczalne. Rzeczywistość społeczne oparta jest na pojęciu ludzkiej krzywdy.

GRANICA MORLANA - to linia wyznaczająca normę społecznego zachowania. Przekroczenie jej, nie bezpośrednio i często nie od razu, ale zawsze prowadzi do upadku duchowego jednostki, która nie potrafi poradzić sobie z surową opinią społeczną i dręczącymi ją wyrzutami sumienia. Ziembiewicz przekracza granicę moralną dwukrotnie: gdy zapomina o swoich młodzieńczych ideałach, stając się pionkiem w grze o wpływy i władzę oraz zwalnia się z moralnej odpowiedzialności za romans i krzywdę dwóch kobiet z tym związaną.NOCE I DNI - MARIA DĄBROWSKAW całym utworze słychać echo powstania styczniowego. Główna bohaterka Barbara jest prawdziwą patriotką, pielęgnuje pamięć o tym wydarzeniu, nienawidzi wszystkiego co łączy się z zaborcą. Darzy szacunkiem tych, którzy brali udział w powstaniu, bądź jakoś są z nim związani (m.in. Bogumił tak zwraca jej uwagę).Tak powstaje i jest podtrzymywany mit powstania styczniowego.Barbara jednak nie kocha Bogusława - wychodzi za mąż z obowiązku i w obawie przed opinią publiczną ( nie jest już najmłodsza). Jest postacią pełną sprzeczności, egotyczną i skoncentrowaną na sobie, ale dobra matkę i gospodynią. Ma wiele lęków, bywa nietolerancyjna i wybuchowa.Bogumił w przeciwieństwie do żony wolałby o powstaniu zapomnieć. Jest to traumatyczne przeżycie, które zmusiło go , by przedwcześnie wydoroślał. Kontakt ze śmiercią nauczył go cenić życie. Koncentruje się na pracy, ziemi, jest realistą i jest pragmatyczny. Kocha żonę, na równi z pracą. Stara się być zawsze odpowiedzialnym za swoje czyny. W życiu kieruje się zdrowym rozsądkiem.FERDYDURKE - WITOLD GOMBROWICZPowieść napisana wbrew konwencji literatury mimetycznej, nie respektuje zasad przyczynowości i prawdopodobieństwa, nie posługuje się konstrukcją 3-cioosobowego, obiektywnego narratora. Jest parodią powieści tradycyjnej, stosuje metodę deformacji jako narzędzia pokazywania świata. Kompozycja powieści otwartej i luźnej - 3 częściowa, ale rozdzielona autonomicznymi fragmentami, dygresjami. Gombrowicz parodiuje m.in. konwencje powieści szkolnej, romansu obyczajowego, sielanki wiejskiej. Język wykazuje olbrzymie nowatorstwo - neologizmy splatają się z parodią znanych stylów literackich- np. romantycznego. Pojawiają się słowa-klucze: gęba, łydka, pupa, za pomocą których odbywa się deszyfracja sensu. Zarówno tytuł jak i formuła zakończenia są absurdalne i przeczą tradycyjnym zasadom komunikacji między autorem, dziełem i czytelnikiem.Również narracja rozbita jest na trzy głosy: autora, narratora pierwszoplanowego, pierwszoosobowego Józia i narratora w trzeciej osobie w autonomicznych opowiadaniach "Filidor dzieckiem podszyty" i "Filibert dzieckiem podszyty". Wynikiem zmieszania tych głosów jest niejednorodność stylowa i gatunkowa tej antypowieści.W sferze ideologicznej na pierwszy plan wysuwa się problem Formy, którą Gombrowicz różnie nazywa: gębą, pupą. To rodzaj wytwarzającego się w kontaktach międzyludzkich schematu, który musi zostać zrealizowany, by jednostka mogła być zrozumiana. Przed Formą nie ma ucieczki, bowiem bezformie grozi wypchnięciem poza nawias społeczeństwa. W istocie każdy bunt jest przyjęciem jakiejś innej maski, gęby. Forma to nie sztuczność, bowiem naturalność, oryginalność w ogóle nie istnieje. Nie ma żadnego prawdziwego ja, jest tylko Forma. Dorosłość to często pozór kryjący w sobie wtórną niedojrzałość. Dzieciństwo jest stanem nie wyzwolonym od formy, nie do końca naturalnym, również dzieci podlegają kontroli społeczeństwa. Dzieciństwo to również próba buntu wobec oczekiwanej dojrzałości - to odmowa przybierania gotowych, poważnych i akceptowalnych "gęb".PROZA BRUNONA SCHULZAMożna ją rozpatrywać w nurcie surrealizmu (poetyka snu, oniryzm) i kreacjonizmu ( jako przeciwieństwa techniki realistycznej), a także w obrębie sensualizmu. Te trzy konteksty przyczyniły się do powstania stylu oryginalnego, barwnego, zmysłowego Schulza. "Sklepy cynamonowe " i "Sanatorium pod Klepsydrą" to najciekawsze opowiadania polskiej awangardy, będące na granicy prozy i poezji.JAROSŁAW IWASZKIEWICZ- PANNY W WILKAWażną rolę odegrało to doświadczenie Iwaszkiewicza z lat młodości, kiedy jako korepetytor przebywał w dworku w Byszewie. Wspomnienia stamtąd posłużyły mu do stworzenia obrazu życia w Wilku.

Iwaszkiewicz poruszył w swoim opowiadaniu problem filozoficzny - śmierci i przemijania oraz psychologiczny - ludzkiej reakcji na te traumatyczne wydarzenia. Pomiędzy nie wplótł również ważny motyw miłości (erotycznej), która z przemijalnością i śmiercią musi się zmierzyć. Związek miłości z czasem, który przemija jest głównym motywem opowiadania "Panny z Wilka". Bohater powraca do miejsc młodości, gdzie przeżywał pierwsze fascynacje erotyczne, w reakcji na śmierć przyjaciela. Chce pogodzić się z teraźniejszością poprzez przywołanie swej przeszłości. Jakaś siła ciągnie go do Wilka, jakby klucz do poznania siebie i życia tkwił właśnie w tych dawno zapomnianych przeżyciach. Powrót do przeszłości jednak nie udaje się, bohater uzyskuje świadomość, lecz nie rozpoznaje swej przeszłości. Konfrontując się i rozmawiając po latach z dojrzałymi kobietami, które kiedyś, jako dziewczęta, go tak fascynowały nie odnajduje tamtych emocji, tamtej wspólnoty. Słyszy jakby inna wersje wydarzeń z przeszłości, co uświadamia mu, iż nie łączyła go faktyczna, głęboka więź z pannami z Wilka. Ani wtedy, ani potem w życiu nie umiał on zaangażować się w żaden związek. Powraca on ostatecznie do teraźniejszości, bogatszy o tę wiedzę, jednak nie bardziej szczęśliwy. Do przeszłości bowiem możemy powracać, ale wskrzeszać jej i kontrolować już nie potrafimy.Staś bohater "Brzeziny" jest również bohaterem młodym , jednak ciężko naznaczonym cierpieniem - walczy on bowiem ze śmiercią, wiedząc, ze nie może z nią wygrać. Jego strategią w tym boju jest całkowite zwrócenie się w stronę życia, w jego najczystszej, biologicznej, fizycznej postaci. Staś często przywdziewa maskę błazna, mądro-głupiego trefnisia, który ze śmierci i życia jednakowo drwi, ciągle prowadząc kokieteryjną grę z jednym i drugim. Ważna w tym rolę odgrywa miłość fizyczna, zmysłowa oraz kobieta. Na przeciwko śmiertelnie chorego, ale hedonistycznego Stasia postawić należy brata Bolesława, pogrążonego w marazmie i depresji, po śmierci żony Stopniowo, ucząc się aktywności od Stasia, wydobywa się on z dołka i potrafi patrzeć już w stronę życia, nie śmierci, która odebrała mu ukochaną. Paradoksalnie "umarły za życia" od śmiertelnie chorego brata uczy się przetrwania mimo wszystko.DWUDZIESTOLECIE - PROZA POWSZECHNA (LIT. OBCA)F.KAFKA - PROCES"Proces" Franza Kafki jest interpretowany jako przykład powieści parabolicznej, w której jak w biblijnej przypowieści, pod maską wydarzeń kryją się najważniejsze, uniwersalne prawdy o człowieku i świecie. Tak jak fabuła jest w istocie pretekstowa, tak postacie występujące tu mają tylko pozory indywidualnych, w rzeczywistości są to pewne typy, ilustrujące raczej postawy, jakie człowiek może przyjąć wobec tych wartości. Bohaterowie pozbawieni są zatem osobowości, psychicznie skomplikowanego wnętrza. Parabola to wskazówka, którą należy rozszyfrować. Najczęściej posługuje się ona symbolem czy alegorią, znaną w danej kulturze. Czas i miejsce akcji przypowieści pozostaje nieokreślone, pozostałe cechy zaś tego gatunku sprawiają, iż opowiedziana historia staje się możliwa zawsze i wszędzie."Proces" zbliża się również do innej formy znanej w tradycji średniowiecznej - do moralitetu, którego bohaterem jest Człowiek- Każdy - reprezentant całej ludzkości, skupiający w sobie cechy prototypowego człowiekaKafka stworzył egzystencjalną paraboliczną opowieść o losie ludzkim, który podobny jest walce z nieznaną, wszechobecną siłą, wobec której jednostka na darmo się buntuje. Życie człowieka toczy się zgodnie z tym odwiecznym scenariuszem, musi on podjąć absurdalną i z góry spisaną na straty walkę, mając nadzieję na odzyskanie kontroli nad własnym bytem, podczas gdy wyrok jest już ustalony. Na końcu tej egzystencjalnej drogi nie ma już jak w moralitecie, ani obietnicy zbawienia, ani groźby potępienia. Śmierć jest kresem wszystkiego, zatem każdy nasz wybór traci sens - cokolwiek zrobimy koniec jest jeden i nieunikniony. A jednak żyć trzeba i próbować oszukać siebie samego, że coś możemy jeszcze zrobić, by znaleźć ocalenie.Kafka napisał utwór nie wpisujący się w tradycję literatury realistycznej, opierającej się na zasadzie mimetyzmu. Nie można stosować tu narzędzi analizy psychologicznej - postacie są pewnymi typami. Nie można również posłużyć się logiką w odczytaniu wydarzeń, które są absurdalne. Kategorie miejsca i czasu są zatarte - tworzą one coś na kształt uniwersum - obrazu wszechświata. Wszystko to sprawia, że "Proces" odczytywany był w metaforycznym sensie (kontekst egzystencjalizmu). Dosłowne odczytanie stało się możliwe w czasach panowania reżimów totalitarnych, zwłaszcza komunistycznego.

ZIEMIA PLANETA MAŁP - A. DE SAINT- EXUPERYDominującymi motywami są : miłość do życia człowieka, chęć poznania go. Prozę tę należy rozpatrywać w kontekście wartości humanistycznych. Bohaterem jest lotnik (pisarz również nim był), który ziemię chce poznać od każdej możliwej strony. W czasie pracy wielokrotnie jego wiara w siebie i chęć życia wystawione były na ciężkie próby. Walka o przetrwanie była najczęściej walką z samym sobą, a zwycięstwo dawało poczucie kontroli nad przeciwnościami losu i siły człowieka. Tylko w sytuacji granicznej, kryzysowej można rozpoznać i należycie docenić wartość życia.KOMU BIJE DZWON - E.HEMINGWAYProza tworzona w kontekście behawioryzmu, zatem koncentruje się na opisie człowieka postrzeganego przez pryzmat jego zachowania, odruchów, jakie towarzysza mu w krytycznych sytuacjach. Bohaterem powieści jest silny mężczyzna, szlachetny i konsekwentny, który nawet w obliczu przewyższających go problemów, zachowuje twarz, zimna krew i stoicki spokój. Jordan to człowiek wręcz doskonały: potrafi właściwie ocenić wartość istoty ludzkiej oraz życia. Jest opanowany, ale tez nie pozbawiony uczuciowości. Nie poddaje się trudom rzeczywistości, stara się patrzeć optymistycznie na świat.MISTRZ I MAŁGORZATA - M. BUŁHAKOWPowieść rosyjskiego pisarza jest przykładem łączenia konwencji realistycznej z fantastyczną o zacięciu satyrycznym. W efekcie powstała paraboliczna powieść groteskowa - tylko w tej formie mógł Bułhakow przemycić krytykę panującego za jego czasów systemu komunistycznego. Groteskowa cecha przemieszania rzeczywistości realnej z fantastyczną w "Mistrzu i Małgorzacie" realizuje się poprzez wprowadzenie do utworu postaci z tajemniczej trupy demonicznego magika Wolanda. Jego performance, jak również zachowanie jego świty wzbudza w mieszkańcach Moskwy niedowierzanie, lęk, niepokój , ale i ciekawość, co przyjmuje nieraz formy komiczne. Groza miesza się zatem ze śmiechem, co stanowi o właściwej tej formie literackiej niejednorodności stylowej i nastrojowej powieści. Możemy mówić o współwystępowaniu trzech porządków ( i odpowiadających im linii narracyjnych):Narracja właściwa - obejmuje realistyczny plan wydarzeń w Moskwie, realistycznych bohaterów i ich losy oraz fantastyczny zapis wyczynów diabelskiej świty Wolanda.Narracja wewnętrzna - opowieść z losach Ha -Nocri i Poncjusza dziejąca się w czasach "ewangelicznych", która okazuje się być narracją powieści pisanej przez Mistrza.Świat moskiewski okazuje się być areną działania niewyjaśnionych, nadprzyrodzonych mocy, zachowanie ludzi wymyka się zdroworozsądkowym ocenom, normy w tym te etyczne przestały obowiązywać. W opisie niektórych postaci Bułhakow posługuje się karykaturalnym wyolbrzymieniem cech negatywnych. Deformacje, jakim psychika ludzka uległa, są następstwem życia w obrębie systemu komunistycznego, w którym podważony został dotychczasowy system wartości, a nowy nie spełnia funkcji moralnego drogowskazu. Ludzie pozbawieni tego oparcia, zachowują się w sposób wytłumaczalny tylko w obrębie tego chorego świata. Obłuda, donosicielstwo są tak powszechne, ze relacje między ludźmi przybierają postać iluzoryczną, pozorną ("przyjaźń Alojzego Mogarycza wobec Mistrza). Biurokracja- zastępująca faktyczną pracę w urzędach paraliżuje życie, przekraczając nawet granice absurdu (działalność Komisji Nadzoru Widowisk i Rozrywek Lżejszego Gatunku, konieczność dostarczenia zaświadczenia o obecności na balu u Szatana)Bułhakow posłużył się w swojej powieści groteską i absurdem głównie do celów satyrycznych- tylko w ten sposób mógł pisać pełna bezsensu rzeczywistość komunistycznego społeczeństwa rosyjskiego. Przerysowania, których się dopuszcza często okazują się być realnymi, odkąd w powieści wymiar fantastyczny splata się i współistnieje z rzeczywistym. Co więcej, czytelnik niejednokrotnie może odnieść wrażenie, że to Szatan jest postacią bardziej realną i przewidywalną niż mieszkańcy Moskwy, w przeciwieństwie do nich, kieruje się on jakimś systemem wartości. Bułhakow bardziej jednak niż wady konkretnych ludzi, ukazuje absurd zniewalającej ich ideologii.Bułhakow zadaje ważne pytanie o rolę artysty w czasach zniewolenia umysłowego. Pisarze członkowie Massolitu poddali się systemowi, czerpiąc z przynależności do organizacji korzyści: bezpieczeństwo osobiste i majątkowe, prawa do publikacji, itd., kosztem prawdy i świecie i wartości moralnych, których powinni poszukiwać. W Moskwie komunistycznej nie ma miejsca na krytykę panujących reguł, w wydawnictwach panuje monopol, niepoprawne poglądy są blokowane. Ci, którzy albo chcą zwalczać

system, albo go ominąć są niszczeni przez własne środowisko. Najlepszym przykładem tego jest Mistrz, który stworzył dzieło uniwersalne ( nie ideologiczne) o niekwestionowanych wartościach ludzkich: o władzy systemu, przemawiającej ustami ogółu i o konieczności buntu wobec niej w imię uczciwości i spokoju wewnętrznego. Podjął też w tej powieści motyw dialogu z Bogiem i religią, co nie było zgodne z obowiązującym wtedy ideałem ateizmu. Dzieło Mistrza to świadectwo nieprzemijającej prawdy o człowieku, jego potrzebie życia zgodnie z wewnętrznym poczuciem prawdy i sprawiedliwości, a także o niemożności wyrzucenia Boga z życia. Mówi ono również o toczącej się odwiecznej walce dobra za złem, której człowiek nie może unikać, lecz musi przyjąć wobec niej konkretne stanowisko.DRAMATURGIA W DWUDZIESTOLECIUŻEGLARZ - JERZY SZANIAWSKIDochodzi do zmieszania dwóch form przedstawienia realistycznej i poetyckiej. Przedstawia wydarzenia prawdopodobne, lecz posługuje się przy tym poetyką niedopowiedzenia, aluzji. Dużą rolę odgrywa też w prezentacji ironia i liryzm.Główny bohater Kapitan Nut wydaje się być człowiekiem nieskazitelnym, pozytywnym, odważnym żeglarzem, dobrym kompanem, idealnym, romantycznym kochankiem, odkrywca nowych lądów, człowiekiem honoru. Tymczasem przybycie na wyspę Jana okazuje się coś wprost przeciwnego - Kapitan jest handlarzem opium, hulaką i opojem, który wyspę odkrył wyłącznie przez przypadek, a miłość jego bynajmniej nie jest romantyczną.Tak zderzeniu podlegają dwa oblicza kapitana, z których żadne nie jest do końca prawdziwe. Szaniawski jednak pozostawia to niedopowiedzianym. Prawda o człowieku nigdy nie będzie absolutna. Ale również mity, ideały pełnią ważną funkcję w naszym życiu , mimo iż nie zawsze odpowiadają rzeczywistości. Możemy kierować się nimi, byle nie popadać w fanatyzm i nie dąć się im manipulować.SZEWCY - WITKACYTEORIA CZYSTEJ FORMY W TEATRZEWitkacy, tworząc "Szewców" w konwencji groteskowej, dał wyraz właśnie swojemu lękowi o losy cywilizacji. Uważał on, że kryzys nadciąga nieuchronnie i łączy się z uprzedmiotowieniem człowieka, zanikiem potrzeb metafizycznych, deprecjacją wartości duchowych jak sztuka, religia, filozofia. "Szewców", choć należy uznać jednocześnie za próbą realizacji w teatrze ideału Czystej Formy oraz dramat groteskowy, nie można rozpatrywać jako dzieła wyłącznie formalnego, eksperymentalnego. Teoria Czystej Formy, wbrew obiegowej opinii, nie polega na uprzywilejowaniu formy nad treścią, takie podejście byłoby ze strony pisarza naiwnością. Owszem istotna dla odbioru dzieła jest ekspresja, ona bowiem umożliwia artyście dotarcie do pokładów " przeżycia metafizycznego" drzemiących w nim samym i czytelniku/odbiorcy. Jednak Czysta Forma, to nigdy forma bez treści! Witkacy dążył do zanegowania dwóch najważniejszych w teatrze konwencji : realistycznej i symbolicznej. Postulował odrzucenia akcji rozumianej tradycyjnie jako logicznie ze sobą powiązany splot wydarzeń. Podważał tez konieczność budowania psychologicznego wnętrza swych postaci. Zanegował zawiązek słowa z jego czynami. Wszystko to po to, by wywołać efekt niezwykłości towarzyszący "metafizycznemu poruszeniu", teatr realistyczny tego nie potrafi, bo naśladuje tylko rzeczywistość. Jeśli zaś Witkacy w swym groteskowym dramacie ukazał formę pozbawioną treści, to dla tego, iż jest to dla niego pierwsza oznaka zbliżającej się katastrofy, symptom kryzysu cywilizacyjnego. Świat "Szewców" to świat na opak- czeladnicy mówią językiem filozofów, myślicieli, arystokracja ( Irina Zbereźnicka), która dotąd stanowiła ostoję kultury popada w degenerację, prostactwo i wulgarność parobków, a inteligencja (prokurator Scurvy)pada ofiarą własnej biologii i w efekcie kończy jak pies na łańcuchu. W ten wykrzywiony( choć jak twierdzi Witkacy faktyczny obraz świata) uderza rewolucja. podobna tej październikowej z 1917 roku, która autor "Nienasycenia" oglądał osobiście. Zamiast jednak przynieść poprawę zniekształconych relacji, jeszcze bardziej pogłębia ona zamęt, wyjaskrawiając wynaturzenia do granic absurdu. Zamordowane w wyniku przewrotu postacie, nie umierają, lecz pozostają przy życiu, władza przechodzi z rąk do rąk, rewolucja rodzi kolejna rewolucję. Dramat, który mógłby być przecież satyrycznym utworem realistycznym pokazującym bezsens przemocy, brutalność i pierwotność instynktów tkwiących w człowieku, staje się w wersji Witkiewicza groteskowym zapisem koszmarnego snu, choć nadal mówi o faktycznym obrazie współczesnej pisarzowi rzeczywistości. Ale nie tylko, bowiem autor stworzył "Szewców'' jako rodzaj zapowiedzi, ostrzeżenia przed tym ,co może się stać, gdy

ludzie zbyt łatwo uwierzą w uczciwość władzy, mamiącej ich wizją świetlanej przyszłości po rewolucji. Tymczasem Witkacy sam na własne oczy widział okrucieństwo i barbarzyństwo rewolucji bolszewickiej w Rosji i wspomnienie tego koszmaru przekuł w teatralną formę groteski. To, co wydaje się nieprawdopodobne , absurdalne i wyjaskrawione, okazuje się być faktem realnie mającym miejsce w rzeczywistości - zarówno "chłopomania" znudzonej arystokratki Księżnej Zbereźnickiej, jak i (pseudo)inteligenckie rozmowy czeladników snujących wizje nowego lepszego ładu i ich brutalne dojście do władzy - odbyło się w czasach Witkacego i później w komunistycznym okresie historii Polski. Pisarz zatem nie wymyślał rzeczywistości, deformując ją, lecz dawał świadectwo temu, co już widział i co przeczuwał: ogłupiającą moc ideologii, terror totalitaryzmu, zniewolenie jednostek przez masę, uprzedmiotowienie, a wręcz zezwierzęcenie człowieka, bezwzględną grę o władzę i iluzje, ideologie, które ona wytwarza, by usprawiedliwić własne bestialstwo. Witkacy przedstawił zatem wizję świata zdeformowanego, ale realnego, bliskiego, znanego nam lub takiego, który niebawem może się stać naszym udziałem.

Poezja w XX- leciu – przykładyNajważniejszym zjawiskiem w sztuce było pojawienie się awangardy ( od fr. Słowa avant-garde - przednia straż)Awangarda przodowała w sztukach plastycznych. Poszukiwano nowych środków wyrazu artystycznego, które odpowiadałyby odkryciom z zakresu psychologii i filozofii ( np. dzięki psychoanalizie powstał surrealizm- posługujący się technika wolnych skojarzeń, poetyką snu, wyobraźnią). Sztuka dążyła do subiektywizmu, niezależności, indywidualizmu. Odrzucono dotychczasowe kanony piękna i reguły tworzenia, choć nie zanegowano zupełnie tradycji. Najważniejszym postulatem była swoboda twórcza, także aktywizm i nowatorstwo. Awangarda zorientowana była na współczesność, choć miała poczucie wyprzedzania swoich czasów. Związana była nie tylko ze sztuką, lecz również z obyczajowością. Nasiliło się zjawisko wypowiadania poprzez manifesty.

Największymi przedstawicielami byli Max Jacob, Guillame Appollinare (Wilhelm Kostrowicki). Mówili oni o tradycji, z której czerpali inspiracji, stwarzając jednak zawsze nowe formy ekspresji.Przykłady "Prześliczna rudowłosa" oraz "Młody żołnierz" - stosował awangardowe formy zapisu graficznego, sprzeciwiał się przymusowi stosowania się do reguł gramatyki i ortografii. W poezji wszystko jest dozwolone.W POLSCEAWANGARDA KRAKOWSKA - należeli tu Tadeusz Peiper, Julian Przyboś, Jalu Kurek, Jan Brzękowski. W latach 20 -tych formułuje się wokół czasopisma "Zwrotnica", wydawanego przez Tadeusza Peipera grupa poetycka zwana Awangardą Krakowską. Program był dość jasno przedstawiony:1.3M- miasto, masa, maszyna - kult współczesności, techniki, postępu cywilizacyjnego, idei urbanizacji.

2. Poeta nie jest natchnionym wieszczem, lecz rzemieślnikiem, który w trudzie (niemal fizycznym) pracuje nad oporną materią słowa. Jest to jego obowiązek, z którego powinien wywiązać się jak najsumienniej. Powinien poszukiwać nowych dróg wyrazu, inspiracje czerpiąc z teraźniejszości - ona się rozwija, nie przeszłość.3.Kreacyjny wysiłek musi być wyznaczony w ramach zasady ekonomii słowa i dyscypliny użycia słowa. Maksimum treści w minimum środków wyrazu.4. Język poetycki jest różny od języka potocznego czy prozy, ponieważ nie nazywa rzeczy wprost, posługuje się metaforą, która wprowadza twórczą wieloznaczność.5.Metafora to królowa środków poetyckich - nie odwzorowuje rzeczywistości, tylko ją przetwarza, jest przy tym ekonomiczna. Nie ma pełnić funkcji estetycznej tylko semantyczną, choć i o kunsztowność tu chodzi- poezja to tworzenie pięknych zdań.6. Rymy odległe i niedokładne to walka z tradycyjną łatwą melodyką poezji.7. Poetyka ekwiwalentu - mówienie o uczuciach i przeżyciach nie bezpośrednio, lecz poprzez metafory. Odrzucenie sentymentalizmu i taniej uczuciowości.POGLĄDY TADEUSZA PEIPERANajważniejsze to hasło 3M- Miasto, Masa, Maszyna. Tak w swoim manifeście Peiper streścił zasadę, na której opiera się współczesna cywilizacja. Rządzą nią reguły technicznego ładu i ekonomii. Masa, nie pojedyncza istota, jest zarówno twórcą, odbiorcą, jak i krytykiem sztuki - temu zbiorowemu głosowi trzeba oddać inicjatywę, z nim też musi się liczyć artysta. W dziedzinie estetyki pojawia się głównie miejskość jako nowe zjawisko, architektura staje się najwierniejszym odbiciem tego procesu urbanizacji przestrzeni człowieka. Maszyna jest nie tylko genialnym wynalazkiem ludzkim, ale wręcz wzorem do naśladowania, w aspekcie produkcyjnym.Poezja osadzona była w kontekście społecznym.Poezja najbardziej oddana była jednak swojemu tworzywu-słowu poetyckiemu, które nie spadało na twórcę w akcie natchnienia, lecz musiało być całkiem dosłownie przez niego wypracowane. Awangardyści, wrodzy tradycji romantycznej, opowiedzieli się za teorią procesu twórczego jako rzemieślniczej wręcz produkcji poetyckiego sensu, podlegającej rygorowi i dyscyplinie. Poezji można się nauczyć!Celem poety - rzemieślnika jest stworzenie pięknych zdań, głównie za sprawą kunsztownej i perfekcyjnie dopracowanej metafory rozkwitającej, tj. rozwijającej się z jednego obrazu do całego tekstu. Jej teoria przedstawiona została w szkicu Peipera "Metafora teraźniejszości", w którym przenośnia przestawała być jednym ze stylistycznych środków "upiększania: wiersza, lecz objęta została żelaznymi zasadami matematycznej logiki. Układ rozkwitania bazował na tym , że kolejne wersy (najczęściej 4), stanowiły zawsze formę uzupełnienia poprzedniego obrazu tak, że poza kontekstemcałości pozostawały one niezrozumiałe.Rytm pełnił ważną funkcję, z tego też powodu awangarda nie zaprzestała praktyki stosowania rymów. Jednak były to rymy odległe, bogatsze w ten sposób w znaczenie. Segregowały one i wzmacniały znaczenie słów.Zgodnie z ekonomiczną zasadą oszczędności rozwinęła się koncepcja eliptyczności poezji, wykorzystującej minimalną ilość słów, do wyrażenia maksimum treści.FUTURYZM nazwa formacji powstałej we Włoszech, gdzie w 1909 roku Filip Marinetti wydał swój "manifest futuryzmu". Był to ruch skrajnie antytradycjonalistyczny, odrzucający wszelki kult dla przeszłości i dziedzictwa kulturowego. Zwrócili się w stronę nowoczesności, fascynowała ich cywilizacja, technika, wszelka nowa myśl. Chcieli w związku z tym stworzyć nowy ideał estetyczny - dynamiczny, czasem wulgarny czy agresywny. Cenili najwyżej nowatorstwo i oryginalność oraz swobodę twórczą. Zdanie chcieli wyzwolić spod norm gramatycznych i ortograficznych, mówili o poezji jako o "słowach na wolności". Stawiali na prowokację, zabawę i anarchiczną wolność.Polskimi ośrodkami futuryzmu były:Warszawa, gdzie tworzył Anatol Stern, Aleksander Wat i Bruno Jasieński oraz Kraków, z Młodożeńcem i Czyżewskim.Postulaty zostały formułowane w tekście Brunona Jasieńskiego "Manifest w sprawie poezji futurystycznej".

1. Antytradycjonalizm, zanegowanie potrzeby pielęgnowania dziedzictwa kulturowego. Odrzucenie wszelkich nurtów, prądów w dotychczasowej sztuce i literaturze.2. Imperatyw nowatorstwa.3. Zamiast logiki zasada podświadomego łączenia obrazów, faktów, słów(np. na podst. ich brzmienia).4. Nowatorstwo w sferze języka: neologizmy, prozaizmy, formy zapisu telegraficznego, odrzucenie zasad gramatycznych i ortograficznych, ekstrawagancje w zapisie graficznym.Programowym wierszem tego samego autora był słynny: "But w butonierce" megalomański żart artystyczny, poeta drwi ze swoich poprzedników, których przewyższa i ma za nic, on jest poeta przyszłości, do której krytycy, czytelnicy jeszcze nie dojrzeli, uśmierca wszystkich klasyków, uznane autorytety poezji (np. Staffa).Również symptomatyczny wiersz Młodożeńca "Wiek XX"- wiersz manifest fascynacji współczesnością, nowoczesnością, osiągnięciami cywilizacyjnymi. Wariacje i eksperymentatorstwo w warstwie językowej - postulat "zjednolicenia paplomanii"- dążenie do zawarcia maksimum treści w minimum formy.SKAMANDRYCI - wydawali czasopismo "Skamander"(1920-1929 oraz 1935-19), którego nazwa pochodzi od nazwy starożytnej rzeki opływającej Troję. Motyw rzeki - Skamandra pojawił się w dramacie Wyspiańskiego "Akropolis".. Poeci tej grupy chcieli postrzegać się jako formację "programowo bezprogramową". W istocie jednak można określić kilka cech poezji Skamandrytów, które czynią ją rozpoznawalną.1. Prawo do swobody twórczej, uwolnienia artysty i poezji od pełnienia obowiązków względem ojczyzny, interesu państwowego (słynna fraza Lechonia w "Herostratesie": "a wiosna - niechaj wiosnę a nie Polskę zobaczę").2. Zwrócenie się w stronę rzeczywistości, współczesności, którą wcześniej uznawano za "niepoetycką".3. Pochwała życia w jego najbardziej biologicznym, banalnym, a nawet trywialnym wymiarze, kult witalizmu, aktywizmu i dynamicznej siły bijącej z rzeczywistości.4.Poeta jest kreatorem, który może wszystko, ale nie jest, jak w tradycji romantycznej, wybrana jednostką, wywyższonym wieszczem, lecz zwykłym człowiekiem, świadomym swoich ograniczeń. Bohaterem tej poezji jest również człowiek codzienności, najczęściej mieszkaniec miasta.5. Język miał odzwierciedlić współczesność, Używano języka potocznego, pojawiły się również wulgaryzmy.Przedstawiciele: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, współpracownicy: Kazimiera Iłłakiewiczówna, Maria Pawlikowska- Jasnorzewska, Jerzy LiebertNajważniejszym poetą ugrupowania jest JULIAN TUWIM1. TWÓRCZOŚC WCZESNA 1918-1926.TOMIKI: "Czekanie na Boga", "Sokrates tańczący", "Siódma jesień", "Wiersze - tom IV".WIERSZEWIOSNA. DYTYRAMB- Zbiorowym bohaterem wiersza jest tłum, który, gdy tylko budzi się w przyrodzie nowe życie, również wylega na ulice, do parków i kawiarni, by tam rozkoszować się wiosną. Rozkosz ta jest czysto biologiczna, erotyczna, nie wysublimowana, duchowa. Opis tłumu jest dokonany poprzez liczne wulgaryzmy, padają określenia: potwór poróbczy, psiekrwie, gnój miasta. Okazuje się ze człowiek jest w gruncie rzeczy tylko istotą biologiczną, seksualną., zdemoralizowaną przez swoją własną naturę, której oszukać się nie da.PROSBA O PIOSENKĘ - jest to znany w tradycji zwrot do Boga z prośbą o natchnienie. Jednak wbrew tradycji romantycznej, poeta nie pragnie tworzyć wierszy górnolotnych, wzniosłych, lecz przystępne , zrozumiałe dla wszystkich, zakorzenione w jego współczesności. Poezja powinna towarzyszyć życiu prostych ludzi.BAL W OPERZE - najsłynniejsza satyra epoki na ówczesne elity, które pod maską elegancji kryją najpodlejsze instynkty i zwierzęce zachowania. Utwór skandalizujący ze względu na dosadność i użycie wulgaryzmów.2. TWÓRCZOŚĆ PÓŹNIEJSZA

SITOWIE - poeta już inaczej postrzega proces twórczy - jest on męką, ciężką pracą, polegającą na szukaniu właściwej formy dla świata i własnych przeżyć. Artysta tym właśnie się różni od zwykłego człowieka, ze opętany jest myślą o formie.RZECZ CZARNOLESKA - to już wiara Tuwima w moc tradycji i klasyki. Powraca on do znanej w przeszłości koncepcji poetyckiego natchnienia, czci ideał klasycznej harmonii i ładu, który odnajduje w twórczości Jana Kochanowskiego. Poezja jest wynikiem łączenia się natchnienia i ciężkiej wytrwałej pracy nad słowem. W tak rozumianej twórczości , poeta odnajduje spokój i ukojenie.Tuwim zatem przechodzi drogę od awangardy, nowatorstwa do klasycyzmu, tradycjonalizmu.Ze Skamandrytami związani byli również inni poeci epoki: m.in. Maria Jasnorzewska- Pawlikowska, która w świat poezji wprowadziła subtelność miłosnego, erotycznego uczucia kobiety do mężczyzny. Opisało go w prosty, bezpośredni, choć wysmakowany sposób. Była mistrzynią miniatur poetyckich. Jej wiersze pełne były szczegółów obyczajowych, miłość rozgrywała się w kontekście jej epoki. Poruszała ważne z kobiecego punktu widzenia problemy, np. starości, macierzyństwa, seksualności. Wiersze "Miłość", "Lwy w klatce", "Dancing".Innym pisarzem związanym luźno z tym ugrupowaniem był Jarosław Iwaszkiewicz. Podzielał z poetami ich wiarę w natchnienie i radość życia, szukał jednak innych form ekspresji. Głosił ideał klasycznej harmonii, spokoju jako czegoś co gwarantuje szczęście. Artysta był zwykłym człowiekiem, świadomym swych możliwości i ograniczeń, dążącym do osiągnięcia maksimum szczęścia (zasada carpe diem). Od samego początku preferował jednak klasyczne formy wyrazu: jego styl był kunsztowny, opierał się na metaforach, stosował rymy dokładne,,, operował formą oktostychu.Wiersze: Szczęście, Prolog

Okres 20-lecia międzywojennegoOkres 20-lecia międzywojennego jest jednym z najkrótszych okresów literackich. Jednakże ten ograniczony czasowo przez pierwszą i drugą wojnę światową literacki moment dziejowy obejmuje różnorodne zjawiska, prądy i mody artystyczne.Pierwsze starcia wojenne na skalę światową sprawiły, że zmienił się układ sił w Europie. Wielkie, silne, liczące się i mocarne państwa straciły na progu XX wieku dotychczasową pozycję. Światową siłą i kapitalistycznym przywódcą zostały Stany Zjednoczone Ameryki. Poważne zmiany dosięgły carską Rosję, która została przekształcona przez Rewolucję Październikową w państwo socjalistyczne. Polska po wieloletnim zniewoleniu przez zaborców odzyskała upragnioną wolność i znowu pojawiła się na europejskiej mapie. Polacy nie zdążyli się nacieszyć niepodległą ojczyzną - 21 lat później dostali się pod hitlerowską okupację.

Dla literatury był to zbyt krótkotrwały moment, by wykształciły się charakterystyczne rysy epoki, określony wzorzec postaci czy też typowe formy wypowiedzi. Różne także były podejmowane przez artystów tematy wypowiedzi literackiej. Początkowo pisarze skupiali swą twórczość wokół przeżyć pierwszej wojny światowej, z czasem rozszerzali krąg zainteresowań - starali się objąć kolejne przeobrażenia współczesności, podążali za cywilizacyjnym rozwojem myśli, techniki, stylu życia. Stąd artystyczne realizacje na temat niezwykłego aeroplanu albo cudownego kinematografu.Nurty filozoficzneIntuicjonizm - teorię filozoficzną zapoczątkował H. Bergson, według którego świat należy poznawać używając intuicji i życiowego instynktu jako głównego narzędzia zamiast rozumu. Rozwój świata kierowany jest przez irracjonalny pęd życiowy. Świat rządzony jest prawami nieuchwytnymi, dlatego pojąć go i wyrażać potrafi jedynie artysta poprzez swą intuicję.Materializm dialektyczny to teoria filozoficzna, której autorem jest Karol Marks i Fryderyk Engels, rozbudował ją Włodzimierz Lenin. Według twórców tej myśli poznawanie rzeczywistości jest procesem ciągłym, w czasie którego gromadzone są prawdy względne, co pozwala zbliżyć się do prawdy absolutnej. Pierwotność materii oraz wtórność świadomości - to były główne tezy tych myślicieli. Kierunek ten poznanie utożsamia z praktyką i zakłada, że toczy się nieustanna walka przeciwieństw, czego efektem są przemiany czasowe i przestrzenne. Materialiści uważali, że w literaturze odwzorowywane są stosunki społeczne.Pragmatyzm - ukształtowany w 2 połowie XX wieku, w Ameryce. Za twórcę tego kierunku uważany jest Wiliam James. Był filozofem i psychologiem, stosował metodę rozsądku krytycznego oraz nauki doświadczalnej. Jego postulaty propagowały praktyczne myślenie i działanie. Pragmatyści dążyli do zbliżenia filozofii z życiem. Głosili zależność prawdziwości twierdzenia od praktycznego skutku. Uważali, że charakter poznania ludzkiego jest wyłącznie praktyczny. Proces poznania miał zaspokajać ludzkie potrzeby, dawać praktyczny efekt, a nie skupiać się na obiektywnym zbliżeniu człowieka do prawdy.Nurty artystyczneEkspresjonizm - nawiązywał do filozoficznych założeń Bergsona, który głosił intuicyjny proces poznania. Wyznawcy ekspresjonizmu pragnęli wyrażać siebie w sposób intuicyjny i spontaniczny. Myśli i przeżycia wewnętrzne wyrażali najchętniej poprzez kontrast, karykaturę, groteskę. Świadomie dążyli do deformowania obrazu rzeczywistości, która według nich była polem do walki dla dobra i zła, duchowości i materii. Twórczość ekspresjonistyczna to zapis niepokoju cywilizacyjnego, buntu wobec społecznych krzywd, świadomych wystąpień w obronie idei humanizmu. Ekspresjoniści sprzeciwiali się również tradycyjnym kierunkom artystycznym, atakowali realizm i naturalizm jako działania odtwórcze wobec świata. Negowali zamiłowanie do estetyki, pragnęli zastąpić ją dążeniem ku prawdzie.Przejawy ekspresjonizmu uwidoczniły się szczególnie w formach dramatu i liryki. Ponownie poecie nadano status niemalże na równi z Bogiem. Cechy charakterystyczne dla stylu ekspresjonistycznego to śmiałe obrazowanie, kontrasty i dysonanse, hymniczny ton wypowiedzi - "krzyk duszy" artysty, co miało wstrząsnąć odbiorcą, pozostawić w nim niepokojące doznanie. Stany emocjonalne miała wyrażać abstrakcja, przedmioty ulegały antropomorfizacji, logika okazywała się drugorzędna w przekazie.Futuryzm był awangardowym kierunkiem, który rozwinął się na początku XX wieku w literaturze i sztuce. Za twórcę teoretycznego podłoża tej myśli uznaje się włoskiego poetę, Tomassa Marinettego, który ogłosił manifest futurystyczny. Anarchistyczny bunt miał być według niego formą sprzeciwu wobec tradycyjnej kultury oraz układu społecznego. Wyznawcy futuryzmu fascynowali się przyszłością i nowoczesnością, zachwycał ich postęp techniczny i rozwój cywilizacyjny, wychwalali dynamikę życia wielkich aglomeracji miejskich. "Mocny człowiek" Nietzschego oraz zdobycze techniki zostały przez futurystów otoczone kultem, tak samo jak siła, przemoc, czy wojna. We Włoszech na futurystów silnie oddziaływał ruch faszystowski. Polscy twóry sympatyzowali z rewolucjonistami i walecznym proletariatem. Literatura realizowała futurystyczne założenia poprzez nowy język poetycki, który odrzucał zasady logiczne, ortograficzne i składniowe. Nowy sposób wyrazu tworzony był do kreowania obrazu ruchu, wieloplanowości, równoczesności zjawisk. Odrzucone reguły językowe zastąpiła gra

słów, oparta na brzmieniowym podobieństwie, której efektem był zwykle utwór bez konkretnych znaczeń. W Polsce do futurystów zaliczano B. Jasieńskiego, S. Młodożeńca, T. Czyżewskiego.Surrealizm (nadrealizm) - za autora manifestu surrealistów uważa się Andre Bretona. "Nadrealna rzeczywistość" miała być celem artystycznej kreacji. Artyści zmierzali do uniezależniania procesu tworzenia od zasad logiki. Sztuka miała powstawać poza normami estetycznymi i etycznymi, rozumowym uporządkowaniem. Na etapy tworzenia miały wpływać skojarzenia, mechanicznie przekazywane bodźce z podświadomych sfer jaźni. Surrealiści wykorzystywali zupełnie przypadkowe, luźne pomysły, idee, sięgali po absurd, parodię, groteskę. Na przedstawicieli tego kierunku mocno oddziaływało doświadczenie wojenne - byli przekonani, że cywilizacja Zachodu przeżywa kryzys, tak samo jak racjonalizm, który leży u jej podstaw. Uważali, że jednostka potrzebuje, by wyrwać ją z reguł obowiązku. Pomóc w tym miała poezja, nieskrępowana wyobraźnia i miłość, które miały zjednoczyć jawę i sen, by człowiek mógł osiągnąć stan harmonii.Neoklasycyzm to nurt typowy dla poezji. Charakterystyczne dla tego kierunku było sięganie do przeszłości kulturowej, wzorem było dziedzictwo antyczne, pojawiały się odwołania do twórczości Greków i Rzymian, ceniony był także barok i klasycyzm. Za wybitnego artystę - neoklasyka uważa się Paula Valery'ego. Francuski poeta jest autorem programu twórczości intelektualnej, która jednoczy literackie tradycje i współczesne osiągnięcia poezji z symbolizmem. Jego liryka łączy intelektualną abstrakcję z filozoficzną aluzją. Typowa cecha formalnego ukształtowania wypowiedzi neoklasycznej to rygorystyczna forma, nawiązująca do wzorów klasycznych. Wiersze pisane były językiem poetyckim tak, aby obrazowały "czystą poezję", bez odwoływania się do prozy życia. Założenia neoklasyków można odnaleźć również w niezwykłej twórczości Thomasa Eliota.Stefan Żeromski - "Przedwiośnie"Czas powstania "Przedwiośnia" to rok 1924. Polska zmaga się wtedy z narastającym bezrobociem, zastojem w gospodarce oraz kryzysem politycznym. Powieść jest wyrazem rozczarowania autora, który musiał zrezygnować z wiary w odrodzenie Polski jako kraju nowego, sprawiedliwego ładu. Walka z nędzą społeczną została przegrana. Na jej drodze stanęła walka o możliwość sprawowania władzy w odrodzonej ojczyźnie. Wsparcie wojska i policji doprowadza do przelewania krwi manifestujących robotników. Kształtowanie nowego państwa, zawarte w tytule powieści "przedwiośnie" odradzającej się Polski jest okupione krzywdą i cierpieniem, skończyło się klęską, zanim jeszcze zdążyło rozkwitnąć.Bohaterem, który musi odegrać rolę świadka przemian dziejowych, jest Cezary Baryka. Urodzony w Baku, gdzie wychowywany był przez kochającą matkę Jadwigę i ojca Seweryna, urzędnika. Czarek szybko zostaje pozbawiony opieki ojca, który to wyjeżdża na wojnę i trafia w szeregi legionistów Piłsudskiego. Do rodzinnego miasta dociera natomiast rewolucja. Cezary jest oczarowany rodzącą się rewolucją, wykrzykuje górnolotne hasła rewolucjonistów, powtarza puste slogany, nie dostrzegając prawdziwego - krwawego obrazu przemian. Na matce spoczęła troska o los syna. Traci siły, podupada na zdrowiu, wyprzedaje rodzinne pamiątki, byle tylko zdobyć jedzenie, przeżyć kolejny dzień koszmaru, który zatacza coraz szersze kręgi. Z oporami, ale jednak do Cezarego dotarło, jak wygląda ich codzienne życie. Powoli uświadamia sobie, czym jest rewolucyjny przewrót dla zwykłych ludzi. Zaczyna pomagać matce, razem z nią każdego dnia idzie do portu i czeka na powrót męża i ojca. Zamiast Seweryna przyprowadzają do domu zrozpaczoną księżną i jej córki. Po przeprowadzonej rewizji za ukrywanie wrogów rewolucyjnego ładu Jadwiga zostaje skazana na ciężkie roboty. Wycieńczony organizm szybko odmówił posłuszeństwa i Cezary musiał pochować matkę, zostając sam, bez żadnych wieści o ojcu. Bohater także musi pracować - transportuje ciała ofiar konfliktów etnicznych. Momentem przełomowym staje się dla niego chwila, gdy patrzy na twarz młodej dziewczyny, której ciało wiezie. Piękno zmarłej każe mu przyjąć do wiadomości okrutny wymiar rewolucji.Załamanego syna odnajduje Seweryn. Zabiera go w podróż do Polski. Stary Baryka roztacza przed synem wizję "szklanych domów", które czekają w ukochanej ojczyźnie. Schorowany ojciec nie zdążył powrócić do kraju lat dziecinnych, zmarł w drodze. Cezary sam przekracza granicę kraju, o którym słuchał w domu rodzinnych opowieści, lecz którego nigdy nie widział. Już pierwsze kroki po błotnistej ziemi, spojrzenie na nędzne miasteczko uświadamiają mu gorzką prawdę - czyste, nowoczesne, szklane domy to wytwór chorej, stęsknionej wyobraźni Seweryna.

Młody bohater trafia do stolicy. W Warszawie spotyka się z dawnym przyjacielem matki. Szymon Gajowiec, urzędnik ministerstwa skarbu, otacza Cezarego opieką. Wypełniając wolę rodziny Baryka zaczyna studiować medycynę. Szybko jednak zawiesza naukę i biorąc przykład z "wszystkich innych", walczy jako żołnierz polski w wojnie z bolszewikami.Kiedy powrócił z frontu, postanowił skorzystać z zaproszenia żołnierza, którego ocalił. Hippolit Wielosławski zabiera swego wybawiciela do Nawłoci. Cezary poznaje życie polskich arystokratów, razem z nimi bawi się poluje, bierze udział w piknikach i różnych spotkaniach towarzyskich. Mieszkańcy wiejskiego majątku żyją od jednego do drugiego posiłku, w przerwie korzystając z innych uciech wielkopańskich. Młody gość staje się obiektem pożądania Laury Kościenieckiej. Romansowanie z zamożną wdową kończy awantura, którą wywołał narzeczony. Cezary przyprawił też o szybsze bicie serca dwie młode krewne Hippolita. Zakochana w nim kuzynka gospodarza z Ukrainy nagle umiera. Kończy się wiejska sielanka w Nawłoci. O spowodowania śmierci dziewczyny jest podejrzewana druga dziewczyna, Wanda - także zakochana w Cezarym. Jego też obarcza się odpowiedzialnością za tragedię. Bohater wyjeżdża i zamieszkuje w środowisku chłopskim. Jego domem staje się chwilowo Chłodek, gdzie życie daje mu kolejną, gorzką lekcję prawdziwego obrazu rzeczywistości polskiej.Polskie grupy poetyckieSKAMANDERCzłonkowie grupy skupieni byli przy piśmie "Pro arte et studio". Skamandryci byli poetami, zajmowali się także kabaretem literackim. Został założony w roku 1919. Miejscem spotkań była kawiarnia "Pod Picadorem". Rok później ukazał się pierwszy egzemplarz "Skamandra". W 1924 roku zaczęli prezentować swoje założenia poetyckie na łamach "Wiadomości literackich". Artystyczne działania nie zaowocowały spójnym programem, sama grupa także nie była podporządkowana skonkretyzowanej wizji poetyckiej. Bo "programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane" - twierdzili w pierwszym wydaniu "Skamandra". Wspólnie jednak dążyli do łączenia poezji z codziennością, pragnęli wprowadzić współczesne życie do poezji. Adresatem ich twórczości miał być niemal każdy. Kierowali swe wypowiedzi poetyckie do przeciętnych ludzi. Tworzyli więc nie tylko wiersze, napisali wiele tekstów do piosenek i kabaretów, szopek politycznych, felietonów czy utworów satyrycznych. Ich artystyczną postawę cechowało konkretne obrazowanie, wychwalanie życia, radości z codziennych chwil, bohaterem ich wierszy stał się prosty człowiek, używali języka potocznego do poetyckich kreacji. Polemizowali z tradycją, ale też z awangardą poetycką.Najważniejsi skamandryci to: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski.FUTURYZMNurt rozwijał się już na początku XX wieku w Europie Zachodnie. Polscy futuryści aktywnie występowali przede wszystkim w okresie od 1919 do 1921 roku. Futurystyczne założenia opierały się kulcie tego, co nowoczesne. Technika i rozwój cywilizacyjny były ulubionymi tematami twórczości tej grupy. Dzieło sztuki wzorowali na maszynach, które "przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" ucieleśniały futurystyczne fascynacje artystów. Uwielbienie dla przyszłości sprawiło, że negowali tradycję i wszelkie pomniki przeszłości. Fascynację techniką potrafili łączyć z umiłowaniem siły pierwotnych instynktów. Ufali naturalnym odruchom ludzkim, równocześnie wychwalając nowoczesną technologię. Program obejmował czczenie z jednej strony żywiołów natury, a z drugiej geniuszu cywilizacyjnego. Śmiałym przejawem odwrócenia się od tradycyjnych wartości był język, a właściwie pismo futurystów, którzy ogłosili wolność zapisu, czyli "dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania".Słynni futuryści to: Bruno Jasieński, Anatol Stern, Stanisław Młodożeniec, Adam Ważyk.AWANGARDA KRAKOWSKAKrakowskie czasopismo "Zwrotnica" skupiało poetów awangardy. Za twórcę teoretycznych założeń grupy uważa się Tadeusza Peipera. Według niego świat w XX wieku przybrał zupełnie nowe oblicze. Zmienił się i społeczny, i cywilizacyjny obraz współczesnej rzeczywistości. Pieper postulował, że zadaniem ludzi jest włączanie się w przemiany. Wielki nurt zmian powinien wciągnąć każdy przejaw życia ludzkiego, wpływać na przemiany odczuć i wyobraźni człowieka. Nowy wzór ludzkości , nowe formy życia miały być współtworzone przez sztukę nowoczesną. Artyści mieli za zadanie zniwelować

przepaść, która dzieli cywilizacyjne osiągnięcia od psychicznych możliwości człowieka, który nie potrafi się dostosować do nowego świata.Peiper głosił hasło "3 x M" - Miasto, Masa, Maszyna. Zaawansowane technologie, nowoczesne maszyny, postęp urbanizacyjny oraz industrialny stanowiły wzór dla społeczeństwa, które powinno stać się doskonale działającym organizmem i funkcjonować jak ten optymistyczny model świata.Dla Peipera najważniejsza była praca. Poeta winien pracować jak rzemieślnik, który z wielkim trudem kształtuje swoje dzieło. Zanegował natchnienie i wolną grę wyobraźni jako sposób artystycznego tworzenia. Podstawą nowego kształtu liryki miały być rymy - regularne, ale oddalone o kilka wersów, by wykorzystana została metoda kojarzenia odległych od siebie pojęć.Najważniejsi przedstawiciele awangardy to Julian Przyboś, Jan Brzękowski, Adam Ważyk.POEZJA REWOLUCYJNA"Trzy salwy" - tak brzmiał tytuł zbiorku poetyckiego, który został wydany w roku 1925 przez Stanisława Stande, Władysława Broniewskiegi i Witolda Wandurskiego. Trójka poetów nie sprecyzowała poetyckich założeń programowych. Skupiali się tylko na tym, by podczas bezlitosnych walk proletariatu i burżuazji stawać zdecydowanie po lewej stronie barykady.

Skamander - grupa skupiała się wokół pisma Uniwersytetu Warszawskiego "Pro arte et studio". W listopadzie 1918 roku poeci założyli kabaret literacki w kawiarni "Pod Picadorem". W 1920 roku pojawił się pierwszy numer "Skamandra". Od 1924 roku organem skamandrytów są "Wiadomości literackie". Postawa artystyczna poetów Skamandra nie była jednolita, charakterystyczny jest też dla tej grupy brak konkretnego programu. W słowie wstępnym do pierwszego numeru "Skamandra" poeci pisali: "programy są zawsze spojrzeniem wstecz, są dzieleniem nieobliczalnego życia przez znane".

Zgodnie jednak podkreślali chęć silnego związku poezji z życiem współczesnym, z dniem codziennym. Starali się adresować swoją wypowiedź poetycką do jak najszerszego kręgu odbiorców, toteż oprócz wierszy chętnie pisali szopki polityczne, teksty piosenek do kabaretów, felietony i wiersze satyryczne. Wprowadzili do poezji konkretność obrazowania, opiewali optymistyczną radość życia, preferowali tematykę dnia codziennego, zwracając się do prostego człowieka wprowadzali do poezji język potoczny, stawali w opozycji do awangardowych grup poetyckich. Przedstawiciele Skamandra: Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński. Futuryzm - kierunek ten na zachodzie Europy rozwinął się przed pierwszą wojną światową, natomiast w Polsce okres głównych wystąpień futurystów przypada na lata 1919-1921. Futurystów cechował agresywny bunt przeciwko wszelkiej tradycji oraz fascynacja światem współczesnej techniki i cywilizacji. "Dobra maszyna jest wzorem i szczytem dzieła sztuki przez doskonałe połączenie ekonomiczności, celowości i dynamiki" - twierdzili futuryści. W ich programie łatwo odnaleźć sporo niekonsekwencji, a wśród nich kult techniki i pierwotnego instynktu, apologię maszyny i uwielbienie dla żywiołu, pochwałę nowoczesnej cywilizacji i zaufanie do pierwotnych odruchów człowieka. Świadomą prowokacją wobec tradycji było głoszenie "dowolności form gramatycznych, ortografii i przestankowania". Przedstawiciele futuryzmu: Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Aleksander Walt, Tytus Czyżewski.

Awangarda Krakowska - poeci Awangardy skupiali się wokół czasopisma "Zwrotnica", które ukazywało się w Krakowie. Teoretykiem grupy był Tadeusz Peiper. Twierdził on, że wiek XX

całkowicie zmienił oblicze świata zarówno w sensie cywilizacyjno-technicznym, jak i społecznym. Zdaniem Peipera człowiek powinien uczestniczyć w tym wielkim nurcie przemian. Uczestnictwo to powinno objąć wszystkie dziedziny życia, przemienić ludzką wrażliwość, uczuciowość i wyobraźnię. Także nowoczesna sztuka powinna brać udział w tworzeniu nowych form życia, nowego modelu człowieka, powinna likwidować przedział, jaki wytworzył się między osiągnięciami cywilizacyjnymi a nieumiejętnością psychicznego dostosowania się do nich. Jego słowa-hasła to "miasto, masa, maszyna". Szybki rozwój techniki, ciągłe udoskonalanie maszyn, urbanizacja i industrializacja witane były z radosnym optymizmem. Idealnym modelem takiego świata było społeczeństwo traktowane jako doskonale działający organizm. Peiper odrzuca natchnienie, wypowiada się przeciwko wolnej grze wyobraźni, twierdząc, że poeta powinien być rzemieślnikiem, osobowością roboczą. Rym regularny uznany został za niezbędny element nowej poezji, ale był oddalony o pięć, sześć wersów, odpowiadając w ten sposób metodzie kojarzenia odległych pojęć. Przedstawiciele awangardy: Julian Przyboś, Julu Kurek, Jan Brzękowski. Druga Awangarda- grupa skupiająca się w Lublinie, a następnie w Warszawie. Przejmuje od Awangardy Krakowskiej poetykę skrótu i kondensacji znaczeń, natomiast uznaje tematy tradycyjne w poezji: piękno pejzażu, temat wiejski- ukazane na zasadzie marzeń sennych lun skojarzeń. Krytykuje model poetycki Skamandra.

Kwadryga- grupa ludzi skupiona wokół pisma o tym samym tytule w latach 1927-1931 Warszawie. Mieli wizję sztuki uspołecznionej , której tematem głównym jest krytyka rzeczywistości , niesprawiedliwości społecznej. Głosili prostotę formalna w poezji. Przedstawicielami byli: Stanisław Dobrowolski, Władysław Sebyła, Lucjan Szenwald, Konstanty Ildefons Gałczyński.Żagary- grupa literacka działająca w Wilnie w latach 1931- 1934. Wydawała czasopismo Żagary, poświęcony sztuce. W ich twórczości przeważał katastrofizm, poczucie kryzysu współczesnego świata i jego krytyka w duchu społecznej sprawiedliwości. Przedstawicielami byli: Czesław Miłosz, Teodor Bujnicki, Jerzy Putrament, Jerzy Zagórski, Adam Rymkiewicz

Dwudziestolecie międzywojenne

I. Wpływ 1918 r. na literaturę polską.

Odzyskanie niepodległości przez Polskę i zmienione warunki polityczne wpłynęły na ideowe i artystyczne oblicze literatury. Zmieniają się głoszone idee, poglądy, problematyka utworów.

W latach niewoli literatura była czynnikiem integrującym naród w sensie politycznym i kulturalnym. Podtrzymywała w narodzie wiarę w lepszą przyszłość, wskazywała drogę ku wolności, nawoływała do czynu zbrojnego, bądź zachęcała do wytrwałej pracy organicznej jako niezbędnego warunku przetrwania niewoli. Kierowała uwagę społeczeństwa w stronę ludu, przeszłości narodowej, by stamtąd czerpać oparcie moralne, siły do walki i nadzieję na lepsze jutro.

1918 - literatura została zwolniona z obowiązku sprawowania duchowego przywództwa nad narodem, nawoływania do walki narodowowyzwoleńczej i opiewanie martyrologii narodowej.

Antoni Słonimski pisze:"Jestem wolny, wolnywięc zrzucam z ramion płaszcz Konrada"

Lechoń:"A wiosną niechaj wiosnęNie Polskę zobaczę"

Zmieniła się więc tematyka utworów literatura mogła zwrócić się teraz w stronę życia codziennego, zająć się sprawami osobistymi człowieka, ego życiem wewnętrznym, zachowaniem, pojawia się zwykły, szary człowiek

II. Grupa "Skamander"Najważniejsze ugrupowanie poetyckie dwudziestolecia międzywojennego; najbardziej wpływowa grupa poetycka.

Tworzy ją wielka piątka:Julian TuwimAntoni SłonimskiJarosław IwaszkiewiczKazimierz Wierzyński

Uformowała się w latach 1916 - 1919. Wokół pisma studentów Uniwersytetu Warszawskiego "Pro arte et studio" /za sztuką i nauką/ później "Pro arte"Wkrótce poeci ci uzyskali drugą trybunę swych wystąpień. Była nią kawiarnia "Pod picadorem" - właściwie kabaret literacki. Obok poetów występowali tam malarze i aktorzy. W grudniu 1919 r. picadorczycy wystąpili na wieczorze autorskim pod nazwą "Grupa Skamander". Jest to nazwa programowa, ma wskazywać na przywiązanie do tradycji i na chęć przeniesienia tej tradycji w rodzącą się rzeczywistość nowej Polski. Nazwa zaczerpnięta z "Akropolis" Stanisława Wyspiańskiego"Skamander połyska wiślaną świecąc falą"również Skamander to rzeka, która płynęła wokół Troi w "Iliadzie" - Achilles walczył z bogiem tej rzeki.

Program Skamandra:

Skamander jest grupą programowo bezprogramową. tzn, poeci nie stworzyli i nie chcieli stworzyć żadnego programu. Połączyła ich w grupę poetycką sytuacja kulturowa, w której debiutowali. Mieli świadomość, że tworzą nową poezję; czytelnicy oczekiwali na literaturę, która zrezygnuje ze służby społecznej i pokrzepienia serc.

Poezję Skamandra cechuje:- bezprogramowość- apolityczność- witalizm, energia do działania- niefrasobliwość życiowa, pobłażliwość w stosunku do życia- radość- poezja adresowana jest do prostego człowieka, - wprowadzenie do poezji języka potocznego- jako bohatera wiersz wprowadzał człowieka prostego, "szarego" , lub tłum ludzi.- nie chcieli wybijać się ponad przeciętnych ludzi, ponad tłum, przeciętność, czuli się na równi z innymi ludźmi pracownikami, tyle, że ich pracą było pisanie, pracowali słowem- do poezji wprowadza pejzaż miasta. - stoją w opozycji do poezji romantycznej i młodopolskiej

Romantyzm:poeta to wieszcz, przywódca duchowy narodu, jednostka wybitna, geniusz

Młoda Polska:poeta to jednostka wybitna, ale niszczy ją przeciętność i tłum, pospolitość

Skamander:poeta nie wyróżnia się spośród tłumu, jest takim samym człowiekiem i obywatelem jak inni.

III. Julian Tuwim jako przedstawiciel grupy Skamander

"Wiosna" - dytyramb /dytyramb - pieśń radosna pochwalna/

Tłum idzie witać wiosnę. Tłum:rozszalały, gwarny, rozpustny, hołota, "gnój miasta" - tłum miejski

pejzaż miejski:rynki, kamienice, dźwięki fabryki, hotele, szyki, domy publiczne, powozy.

Zastosowanie języka potocznego i wulgaryzmów:pyski, wyglancowane, bachory, psiekrwie, brzuchate kobyły ( kobiety z ciąży), kawalerskie choroby, śliskie łapy, krzywe pędraki - płody ludzkie

Wiosna ukazana jako jurne święto - święto seksu, zmysłowościuwaga poety skierowana jest na rozpustę tłumu: jest próżny, kieruje się popędem seksualnym, żądząjednocześnie występuje pochwała tłumu:fascynacja tłumem, jego zachowaniem - zdania wykrzyknikowe, gwałtowne

"Mieszkańcy"Bohaterowie to mieszczanie.

mieszczanie to tępa masa ludzi, nie myślący, ograniczeni, dbają tylko o zaspokojenie najprymitywniejszych potrzeb, każdy dzień spędzają tak samo, ich życie jest bezwartościowe, jednostajne, szare. Ci "straszni ludzie" żyją w "strasznych domach", na "strasznych ulicach", Aby oddać prymitywizm mieszczan, wprowadzone są elementy języka potocznego: tyłki, bełkot ludzi, bredzenie, łby o nocniki tłukące. krytyka kołtunerii mieszczańskiej /podobnie "Moralność pani Dulskiej "/

Od "Wiosny" do Mieszkańców" następuje ewolucja postawy do krytyki i potępienia.

"Rewizja"

ukazana jest rewizja w domu:4 rewidujących i 1 rewidowany.

Rewidujący:grzeczni, uśmiechnięci, lecz jednocześnie niebezpieczni; ich twarze to maski, nieszczerzy, kłamliwi,

rewidowany:jest przestraszony, "zimny strach go skłębił" - człowiek przeciętny

"Do prostego człowieka"Obraz: prości ludzie idą na wojną by ginąćtymczasem wojna jest doskonałym interesem dla władców i elit kierujących państwem

Używane są slogany, język propagandystosunek do bohatera - przyjazny, piszący te słowa występuje w obronie prostego człowieka. nawołuje do buntu i sprzeciwu:"Rżnij karabinem w bruk ulicy,Twoja jest krew a ich nafta"

"Rzecz Czarnoleska"Tradycja i dawna twórczość obecna w teraźniejszości. Poezja Kochanowskiego jest dla Tuwima niezrozumiała, niepokojąca, ale jednocześnie ponadczasowa:Słowo :jest ponadczasowe, wieczne. Poezja Kochanowskiego jest ideałem wzorem, poezja porządkuje te zjawiska i pojęcia, które w życiu tworzą chaos.

"Do krytyków"Tuwim wskazuje, że w swych wierszach nie należy doszukiwać się ukrytych treści, symboli, jak to robiono w poprzednich epokach. Tuwim pisze prostym językiem o sprawach codziennych, prostym życiu.Wyrażone jest lekceważenie krytyków literackich i opini publicznej. Radość z życia.

Tuwim traktuje słowo w sposób szczególny, jest ono czymś więcej niż tylko środkiem przekazu. Samo słowo stało się przedmiotem refleksji. Tuwim uważa, że język poezji musi być jakościowo inny od

języka wszelkich innych typów wypowiedzi , poszukuje więc jego swoistości. Słowo jest również tematem wiersza; Tuwima fascynują problemy językoznawcze; słowo nie tylko w dzisiejszym kształcie, ale i w dawnych postaciach, jego emntymologia.

"Zieleń"zieleń jako słowo - rośnie, rozwija się, pęcznieje, dojrzewa, ciągle na nowo się odradza

"Słopiewnie"

IV. Ballady Bolesława Leśmiana a ballady romantyczne.

ballada - motywy ludoweelementy fantastyczneświat wierzeń ludowychmówi narrator, narracjarodzaj - epicko - lirycznywystępuje fabuła.

"Dziewczyna"fabuła:dwunastu braci słyszy głos płaczącej dziewczyny, który dochodzi zza muru. Postanawiają rozbić młotami ten mur, ale podczas tej pracy umierają, potem pracują ich cienie, ale gdy cienie umarły, pracowały same młoty. Gdy wreszcie przebiły się przez mur, okazało się, że tam był tylko głos - dziewczyny nie było. Ballada o działaniu, wysiłku braci, cieni, młotów.

Brak informacji o miejscu i czasie akcji. Podkreślony jest tylko upływ czasu. Bracia pokochali jej głos, sądzą, że skoro jest głos, to musi też być i dziewczyna. Motywy fantastyczne:cienie i młoty pracują, rozmawiają, mają cechy ludzkie, istnieje tylko sam głos, mur ma stronę marzeń.

Wniosek sformułowany na wstępie: "łka więc jest" okazał się fałszywy, został sprawdzony empirycznie, mur runął, lecz za nim nie było nic oprócz głosu.

Interpretacja:Wiara w ideał i wysiłek w celu ich osiągnięcia nie ma sensu, gdyż w rzeczywistości one nie istnieją. To tylko marzenie. Pomimo, iż poświęcenie jest daremne, nieskuteczne, ważny jest wysiłek, trud, - nadają temu poświęceniu sens. W życiu nie jest ważne osiągnięcie celu, lecz wysiłek, droga do celu, poświęcenie aby go zdobyć. Świat jest niepoznawalny. Doświadczenie nie zawsze jest dobrą drogą poznania, zawsze istnieje jeszcze coś, czego nie można poznać. osiągnięcie celu w życiu jest niemożliwe, bo cel w życiu nie istnieje, to tylko marzenie. Świat jest mieszaniną rzeczywistości i marzeń, więc nie można go poznać. Granica między rzeczywistością, a sferą marzeń jest bardzo płynna.

"Topielec"fabuła:

wędrowiec chciał poznać zieleń "samą w sobie" Demon zieleni ogarnął go i utopił.

Fantastyka:demon zieleni,

neologizmy:zamrocz - mrok, ciemność, noc,zniszczota - zniszczeniewszechleśny - z całego lasu, ze wszystkich lasów. niedowcielenie - coś, czego nie da się wcielić w życie.

Funkcja neologizmów - zwiększają siłę wyrazu, ekspresję. - osiągnięcie zwięzłości myśli, wieloznaczność. - nazywają coś, co nie istnieje ( bezśmiech, bezbrzask)

neologizmy te odzwierciedlają skomplikowaną filozofię Leśmiana: istnieje byt i niebytniebyt podlega tym samym prawom co byt. Symbolika:człowiek zatracający się w marzeniach odczłowiecza swą duszę. Człowiek przestaje być człowiekiem , może zostać pozbawiony świadomości. Całkowita łączność człowieka z przyrodą prowadzi do utraty człowieczeństwa.

ballada Leśmiana ballada romantycznaludowość łączenie realizmu z fantastyką nie ma określonego czasu i miejsca określony czas i miejscefabuła ma znaczenie symboliczne fabułę traktuje się dosłownieświat jest kreowany i stwarzany przez narratora świat przedst. obiektywnie, niezależnie od autora

narrator przekształca motywy ludowe i traktuje je jako pretekst doukazania filozoficznych problemów XX w tzw. narrator naiwny, przedstawia to co widzi i o czym wie często przyznaje się do swej niewiedzy

wygłasza prawdy moralne.

Jarosław Iwaszkiewicz. - wiersze o słowach "Oktostychy""Erotyk"

5. Omów poszczególne grupy poetyckie dwudziestolecia międzywojennego.• Grupą literacką, która działała w tym okresie była zorganizowana w Wilnie grupa "Żagary", której trybuną było pismo wydawane w latach 1931-34 pod właśnie taką nazwą. Do jej grona zaliczali się poeci: Cz. Miłosz, J. Puttrament, J. Zagórski, A. Rymkiewicz, T. Bujnicki. Twórczość tych poetów utrzymana była w tonie podobnym do twórczości Czechowicz. Również w ich utworach odnajdujemy poczucie nadchodzącego niebezpieczeństwa, zbliżającej się apokalipsy, którą będzie wojna. Ich wiersze cechowały się katastroficzną wizyjnością oraz refleksją nad stanem kultury, których w ich mniemaniu nie był najlepszy. Potwierdziły to okrucieństwa wojny, które spowodowały upadek wszelkich idei humanistycznych i załamanie się kultury zachodu. Niewątpliwie do najważniejszych twórców tej epoki zaliczyć trzeba Czesława Miłosza, który był jednym z najwybitniejszych poetów tego okresu. Z tego czasu jego twórczości pochodzą tomy poetyckie zatytułowane "Poemat o czasie zastygłym" oraz "Trzy zimy". Poezja Miłosza z tego okresu wyraża nastroje niepokoju i przeczuwanej tragedii. Nie brak w niej apokaliptycznych scenerii i symboli, a ludzkość i świat otacza nieokiełznany chaos.• Jedną z ważnych grup literackich tego okresu jest grupa "Kwadryga", do której należało jedenastu poetów, chociażby: Konstanty Ildefons Gałczyński, Dobrowolski, Szenwald. Podobnie jak ich poprzednicy i koledzy z innych ugrupowań mieli oni swój periodyk literacki, w którym drukowali utwory poetyckie. Nosił on również nazwę "Kwadryga" i ukazywał się w latach 1930 do 1931. Poeci skupieni w tym towarzystwie literackim krytycznie ustosunkowywali się do działalności literackiej zarówno "Awangardy krakowskiej", jak i "Skamandra". W swoich wierszach opisywali głównie stany katastroficzne i apokaliptyczne, jednak zabarwione były one często groteskową nutą. Nie obce były im również konotacje metafizyczne, co oddzielało ich od awangardy Peipera. Chcieli poezji społecznej, opisującej życie zwykłego człowieka, ale nie mogli się zgodzić na nieintelektualny witalizm "Skamndrytów" oraz ekwilibrystyczną i językowa poezję "Awangardy Krakowskiej". Jak pisze Gałczyński w wierszu "Cyrulik jesienny":Tristis est anima meausque, jak mówią, ad mortem...Oto się jesień zaczętai nie ma komu dać w mordę;i nic, już nic nie zachwyca,i nic, już nic nie wystarcza,idzie przez łan osmętnica,tęsknota gospodarcza.• Jedną z najważniejszych grup literackich, która rozpoczęła swą działalność właśnie w tym okresie międzywojennym, jest grupa twórców związana z pismem "Skamander" działająca pod tą właśnie nazwą. Zanim jednak w 1920 roku ukazał się pierwszy numer "Skamandra" artyści ci współpracowali wcześniej z takimi periodykami artystycznymi, jak "Pro arte" oraz "Pro arte et studio". Najważniejszym miejscem spotkań poetów-skamandrytów był warszawski klub "Pod Pikadorem". Nazwę swą poeci zaczerpnęli od z "Iliady" Homera, gdzie nazwę to nosiła jedna z opisywanych przez poetę rzek. W ten sposób chcieli oni zaznaczyć swe przywiązane do tradycji literackiej odrzucając tym samym postulowany przez awangardę "stopień zero" w sztuce, co objawiać się miało zerwaniem z klasycznym sposobem uprawiania poezji i sztuki. Do grona poetów skupionych w grupie "Skamander" zaliczyć trzeba takich wybitnych twórców, jak: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Antoni Słonimski. Przy tych nazwiskach wymienić trzeba też poetów, których nazywa się satelitami "Skamandra", to znaczy tych, którzy w jakiś sposób identyfikowali się z poglądem na literaturę przedstawianym przez "Skamandrytów". Należeli do nich: Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Kazimiera Iłłakiewiczóna czy Stanisław Witlin. Skamandryci publikowali swoje teksty głównie w "Skamandrze", jednak współpracowali też z innymi pismami o tematyce literacko-artystycznej - "Cyrulikiem Warszawskim" oraz "Wiadomościami Literackimi",Najważniejszym hasłem głoszonym przez tą grupę poetycką była "programowa bezprogramowość". Objawiało się to w praktyce tym, że nie stworzyli oni żadnego manifestu teoretycznego, który

zawierałby wskazówki i program pisanej przez nich poezji. Uważali, że największa wartością w poezji jest jej nieograniczoność wypowiedzi. Dlatego przeciwstawiali się jakimkolwiek uogólnieniom teoretycznym. Oczywiście na podstawie ich twórczości możemy wskazać kilka ważnych punktów, którymi charakteryzowała się ta twórczość. Zafascynowani byli oni codziennym życiem zwykłego człowieka. Bohaterem ich wierszy był szary niczym niewyróżniający się człowiek oraz zajmujące go sprawy. Miało to też wpływ na język ich utworów, które bazowały na mowie potocznej, nie tworzył żadnych skomplikowanych metafor - wiersz miał opisywać codzienność w sposób przystępny, tak by zwykły człowiek mógł zrozumieć, o czym opowiada poezja. W związku z taką postawą w wierszach Skamandrytów często pojawiały się różnego rodzaju kolokwialne wyrazy, a także wulgaryzmu, co miało pokazywać nierozerwalność sztuki z życiem codziennym. W takim właśnie rozumieniu poezji kształtował się również model poety, który nie był nikim wybitnym, wystającym ponad masę społeczną, ale właśnie "człowiekiem z tłumu". W takim rozumieniu odbijała się krytyka romantycznego poglądu na sztukę, z jej wieszczami i wysublimowanymi artystycznie utworami. Wystarczy przywołać jakiś utwór chociażby Tuwim, by zobaczyć o co chodziło poetom Skamandra. Czytamy w "Ciemnej Nocy" :człowieku dźwigający,Usiądź ze mną.Pomilczymy, popatrzymyW tę noc ciemną.Zdejm ze siebieKufer dębowyI odpocznij.W ciemną noc wlepimy razemLudzkie oczy.Mówić trudno. Nosza ciężka.Chleb kamienny.Mówić na nic. Dwa kamienieW nocy ciemnej.• Inną ważną grupą, prądem artystycznym dwudziestolecia międzywojennego byli futuryści. Grupa ta przejęła inspiracje głównie z kręgów tego nurtu poezji włoskiej. Odwoływali się do manifestu Marinettiego, który głosił ideę "słów na wolności", które miały być określeniem dla nowej poezji, poezji przyszłości. Działania prekursorskie w kręgu tej poezji przypisuje się Jarzemu Jankowskiemu, który uznawany jest właśnie za ojca polskiego futuryzmu. W pełni jednak rozwinął się on dzięki działalności twórców późniejszych, którzy działali w dwóch ośrodkach: warszawskim - do którego zaliczyć trzeba Anatola Sterna i Aleksandra Wata oraz ośrodku krakowskim, którego reprezentantami byli Tytus Czyżewski, Franciszek Młodożeniec, Bruno Jasieński. Działalność futurystów stała się wydarzeniem nie tylko literackim, ale obyczajowym. Często na organizowanych przez nich hepeningach mających rozpowszechniać ich twórczość, interweniowała policja, gdyż uznawano ich wystąpienia za obrazoburcze. Konserwatywne społeczeństwo nie było przygotowane na sztukę przyszłości, która była najważniejszym z punktów głoszonych przez nich idei. Najważniejsze było to, by sztuka nadążała nad zmieniającą się rzeczywistością. Stara sztuka opisywała dawną epokę, natomiast sztuka awangardowe, futurystyczna była nastawiona na przyszłość, na to, co nowoczesne. Stąd ich kult dla postępu technicznego i maszyn. Teksty futurystów często zrywały z tak podstawowymi o klasycznymi wartościami sztuki, jak mimiesis, ich eksperymenty z formą wiersza miały wyrażać ducha czasów, dlatego też wiersze pisane były różnymi czcionkami, odrzucali zasady pisowni i ortografii, gdyż uważali, że takie zasady hamują wolność twórcza artysty. W związku z tym tak wiele w ich tekstach nowych wyrazów - neologizmów, które tworzono często wbrew zasadom gramatyki czy składni. Spójrzmy na wiersz Tytusa Czyżewskiego "Le soir d'amour":"Zamknij okno,Księżyc,Wiatr!"Wszedł do miednicy z wodą"."Puść mnie",

"Nie całuj mnie""Księżyc, Zamknij okno;Wiatr".UWAŻAJ.Bucik się rozwiązał,"Ważnym aspektem tej twórczości była też programowa "oszczędność słów" - futuryści chcieli by wiersz nie zawierał zbędnych słów, które nic nie wyrażają, a są tylko ozdobnikami. Wiersz musi być jak najbardziej skondensowany, zawierać maksimum znaczenia przy minimalnej formie. Już same nazwy periodyków, w których publikowali futuryści swoje wiersze mówi wiele o stosowanej przez nich technice pisania - "Gga", "Nuż w bżuhu", "Jednodńuwka futurystyczna" czy "Mańifest futuryzmu polskiego".• Pokrewną formacją awangardową, która rozpoczęła swą działalność w tym okresie była grupa "Awangardy Krakowskiej". W skład tego literackiego ugrupowania wchodzili tacy wielcy twórcy, jak Tadeusz Peipera, Julian Przyboś, Adam Ważyk. Swoje manifesty opisujące sztukę awangardową publikowali w ukazującej się w latach dwudziestych "Zwrotnicy". To tam opublikowany sławny manifest zatytułowany "Miasto, Masa, Maszyna" oraz inne: "Punkt wyjścia", "Metafora teraźniejszości". Jej głównym redaktorem oraz teoretykiem awangardowców był właśnie wspomniany Tadeusz Peipera, który stworzył teoretyczne podstawy tej literatury.Do takich właśnie twórców zaliczyć możemy Juliana Przybosia, który w swych wierszach starał się realizować pomysły zaproponowane przez twórców z "Awangardy Krakowskiej". Do najważniejszych haseł-postulatów zaliczyć trzeba znane powiedzenie "3 x M", co oznaczało "Miasto, Masa, Maszyna". Przez nie wyrażał się podziw i zainteresowanie dla środowiska miasta, które tętni życiem fabryk i rozwoju cywilizacyjnego, bohaterem wierszy miał być człowiek z "masy społecznej" - tzn. zwykły człowiek, niczym się niewyróżniający się z pośród innych, maszyna natomiast to przykład wspaniałej konstrukcji oraz symbol nowych czasów. Taki właśnie obraz przedstawia nam Przyboś w wierszu "Dachy". Poeta przedstawia nam tu potęgę rozwijającego się miasta, które tętni życiem, jest idealnym miejscem dla nowoczesnego człowieka oraz artysty, który może się inspirować jego wspaniałością.Miasto dla poety w tym wierszu jest jakby odpowiednikiem człowieka, jego antropomorfizm poświadcza takie przypuszczenia. Miasto rodzi się, rozwija i tętni życiem, które dzięki rozwojowi cywilizacyjnemu ma się stać lepsze.Do swych poetyckich przedstawień Przyboś wykorzystuje metafory figur geometrycznych, które inspirowane są zapewne kubizmem. Ma to przedstawiać wielowymiarowość rzeczywistości oraz jej dynamiczną strukturę. Dodatkowo poeta stosuje w wierszu wiele wyrazów onomatopeicznych, które dają efekt żywego i tętniącego życiem społeczeństwa w mieście. Jak czytamy w wierszu "Dachy":Wyżej!Płaszczyzny kręte, piramidy pięter,płaszczyzny wirujące, płaszczyzny wznoszące,figurotwórcze.Masywnej przestrzeniskręt,rodzących się miastkurcze.W żywym patosie konstrukcji, w geometrycznym wymiarzewspina się, urastając, sześcienna dusza stolic.Warczy windami rozmachu, zawisa na lewarze,wskoczy! Na wieżach radia z materii myśl wyzwoli.

Psychoanaliza Freuda i jej wpływ na dwudziestolecie międzywojenne

Psychoanaliza zanegowała pojęcie świadomości, głosząc, iż znaczna część naszego zachowania podyktowana jest przez nieznana wcześniej sferę nieświadomości. Początkowo psychoanaliza wiązała się z psychopatologią - Freud we Francji obserwował i leczył w szpitalach głównie histeryczne kobiety, jednak wkrótce okazało się, że postępowanie każdej jednostki, nawet zdrowej motywowane jest w dużej mierze przez nieświadomość. Zatem początkowo psychoanaliza miała być metodą leczenia patologicznych jednostek, cierpiących na zaburzenia psychiczne, najczęściej zwane nerwicami, później jednak okazała się ona pożyteczna w opisie zachowania człowieka, jak również i reguł rządzących społeczeństwem. Świadomość jest jedynie tą najbardziej zewnętrzną sferą psychiki, na którą nieuświadomione pragnienia, popędy są rzutowane. Jednak w największym stopniu świadomość uzależniona jest nie od psychicznego wnętrza jednostki, lecz od warunków zewnętrznych, otoczenia. Zatem analizując te warstwę, otrzymamy tylko szczątkowy, fragmentaryczny obraz wnętrza jednostki. Świadoma część człowieka zwana tez jaźnią czy po prostu "ja"( w terminologii Freuda ego) jest jakby naskórkiem, powierzchnią, odpowiedzialna za kontakt prawdziwego wnętrza jednostki z jej otoczeniem, za percepcję, adaptację, odbieranie bodźców. W opozycji do niej Freud postawił warstwę wewnętrzną nieświadomości (zwaną przez niego id, czyli "ono"), będącej obszarem gromadzenia się popędów, ukrytych marzeń, potrzeb i wyobrażeń. Pomiędzy tymi dwoma sferami występuje jeszcze trzecia- jest to "nad ja"(Freudowskie "superego"), będące zbiorem uwewnętrznionych społecznych norm i zasad postępowania. Superego cenzuruje pragnienia id tak, że mogą się one ujawnić w sferze rzeczywistej (ego ) jedynie w postaci zamaskowanej, zniekształconej : w marzeniach sennych, przejęzyczeniach, skojarzeniach. Superego to uwewnętrzniony głos społeczeństwa, który już w najmłodszym okresie naszego funkcjonowania w świecie mówi ustami naszych rodziców, pouczających dzieci co wolno, a co nie. Jednak ta cenzura doprowadza w efekcie do zjawiska stłumienia pierwotnych potrzeb, często natury seksualnej, już u dzieci, co doprowadza do powstania nerwic w wieku dorosłym.R E K L A M A czytaj dalej ↓

Psychoanaliza Freuda poszła w trzech podstawowych kierunkach: teorii dotyczącej funkcjonowania umysłu, teorii dotyczącej rozwoju dziecka i metody leczenia psychopatologii.W przeciwieństwie do klasycznej psychologii, Freud opisywał dziecko już od najmłodszych lat w perspektywie jego popędów, instynktów, potrzeb. Zatem nie było ono empiryczną "pusta kartką", lecz już od początku było naznaczone przez swe pragnienia. Jednak na drodze do uzyskania podmiotowości, dziecko uświadamia sobie, ze istnieją pewne regulujące ten proces zasady, które ograniczają spełnienie jego popędów. Tak dochodzi do powstania sfery super-ego, nadzorującej ze społecznego punktu widzenia jego rozwój, poprzez wytworzenie w nim poczucia winy, za każdym razem, gdy łamie on którąś z uświęconych zasad.Freud podkreślił jednak ogromną rolę nieświadomości- sfery instynktów i pragnień, głównie seksualnych, zwanych przez psychoanalityka libido, kształtujących późniejszą osobowość człowieka. Moment, w którym rodzi się poczucie własnego "ja" to jednocześnie moment konfliktu między libidalną sferą id a społeczno - moralna sferą superego. Nieświadomość oprócz najwcześniejszych i najpierwotniejszych instynktów i potrzeb, gromadzi wszelkie doświadczenia jednostki, które na skutek cenzury, nie mogą przebywać w sferze świadomej, ponieważ są wstydliwe, bolesne, niemoralne. Są tam więc i pragnienia, i wspomnienia.Odkrycie nieświadomości jest największym osiągnięciem psychoanalizy i jej podstawowym rysem: "Nieświadomość, tzn. sposób działania procesów nieświadomych i treści nieświadomości, jest w przekonaniu Freuda niezniszczalna i niekorygowalna".(Rosińska, "Freud", str. 32)Nieświadomość ma decydujący wpływ na określenie kształtu osobowości człowieka oraz jego relacji ze światem i z innymi. Na przykład uczucia antypatii czy sympatii rodzą się właśnie w głębokiej sferze nieświadomości, poza naszą kontrolą na podstawie przebytych doświadczeń, skojarzeń i wspomnień. Tak powstaje cała struktura wewnętrzna człowieka, jest ona w znacznej części utajona, w niewielkiej tylko zawiera się w naskórkowej powierzchniowej warstwie świadomego ego. Odpowiednio

rozszyfrowana i opisana nieświadomość jest źródłem wiedzy o pomiocie, z którego w pozytywny sposób może czerpać sama jednostka. Natomiast tajona i stłumiona nieświadomość kryje w sobie niebezpieczeństwo autodestrukcji dla człowieka, wynikające z niezrozumienia przyczyn różnych zaburzeń.

Najstarszą, więc najpierwotniejsza częścią struktury psychicznej człowieka jest właśnie id (po łacinie "ono"), czyli nieświadomość. Jest to sfera popędowa, instynktowna i w tym sensie dziedziczona. Id ma głównie nastawienie hedonistyczne, rządzi się zasadą przyjemności, to znaczy kieruje jednostkę w stronę przyjemności, nie znając pojęcia "tabu". Id dąży do jak najszybszego zaspokojenia swoich potrzeb, bez względu na społeczne zakazy i normy. Nie można tej sfery zupełnie zagłuszyć czy zignorować, bowiem id jest stale obecne w naszym życiu już począwszy od najmłodszych lat. Freud opisywał id jako rezerwuar biologicznych, seksualnych, popędowych sił, zwanych libidalnymi, które kształtują w najbardziej podstawowym wymiarze osobowości człowieka.Następnie na skutek pojawienia się przeszkód na drodze ku zaspokojeniu potrzeb id, w postaci zakazów społecznych, moralnych wytwarzających poczucie winy w człowieku kształtuje się sfera świadomości - zwana ego ( po łacinie "ja"). Ego kieruje się zasadą rozsądku, wiedząc że nie wszystkie potrzeby i pragnienia id mogą zostać zaspokojone. Świadomość przypomina jednostce, ze podstawą funkcjonowania w świecie jest jej dostosowanie do panujących norm i standardów. Ego zatem nie tyle cenzuruje zachowania człowieka, ile umożliwia spełnienie tych marzeń, które są dopuszczalne, blokując natomiast te, które wzbudzają społeczną odrazę i wiążące się z tym poczucie winy w jednostce.Człowiek odczuwa siebie jako odrębność względem świata dopiero w momencie, gdy do głosu dochodzi superego ze swoimi zakazami. Wówczas to rzeczywistość zaczyna być postrzegana jako nie tożsama, a czasem wręcz wroga względem "ja". Tak mówi o ty, Freud: "(...) poczucie rzeczywistości jako czegoś odrębnego od ja jest czymś, co człowiek sobie wytwarza lub, czego się uczy: rodzimy się natomiast z poczuciem tożsamości ja i rzeczywistości" (Rosińska, "Freud", str. 33).Ego kształtuje się raczej z relacji rodzinnych i społecznych, w przeciwieństwie do biologicznego i społecznego id. Rządzi się zasadą rozsądku - każąc nam postrzegać siebie "jakimi jesteśmy", jak w lustrze. Ego jest pragmatyczne i racjonalne. Ta sfera jest pomiędzy sferą nieświadomą i etyczną, społeczną - jest rodzajem mediatora w rodzącym się konflikcie miedzy pragnieniem a normą. Wytycza też możliwości spełnienia, realizacji marzenia. Dojrzałe ego racjonalnie dawkuje jednostce ilość pożądanej przyjemności, tak by nie musiała znaleźć się ona w konflikcie ze społeczeństwem. Jednak ego może też być niedojrzałe lub cierpieć na jakieś zaburzenia, wówczas będzie podatne na destruktywny wpływ sfery libidalnej. Jest najciężej obciążone przez nacisk wewnętrzny ze strony superego i id, między którymi stanowi rodzaj pomostu.Z kolei wspomniane już wielokrotnie super ego to rodzaj nad jaźni, której funkcja jest okiełznanie popędów tkwiących w sferze nieświadomej. Działanie super ego względem id można wyobrazić sobie jako anioła i diabła siedzących na ramionach człowieka. Super ego jest nie tylko w konflikcie z biologią, instynktami i pragnieniami, lecz również staje naprzeciwko ego. Nad jaźń produkuje bowiem obraz "ja" idealnego, który najczęściej jest sprzeczny z obrazem "ja" realnego, do którego dostęp ma ego. Zatem rozdźwięk między tymi dwoma wyobrażeniami jest fundamentalny dla konstrukcji podmiotu, który w koncepcji psychoanalitycznej niejako skazany jest na trwanie w nieustannym konflikcie z samym sobą. Super ego powstaje jako wynik zaangażowania jednostki w relacje społeczne, w pierwszej kolejności rodzinne oraz jako wynik wejścia w świat. Uwewnętrznione nakazy i zakazy, przekazywane różnymi sposobami dziecku, najczęściej za pośrednictwem rodziców i nauczycieli, pełnią funkcję sumienia, cenzurującego i represjonującego ślepe żądze, którym ja jest gotowe się oddać. Jest to również rodzaj świadomości moralnej, która blokuje niepożądane, wstydliwe lub bolesne dla jednostki wspomnienia, uniemożliwiając ich przedarcie się do sfery ego. Super ego pełni więc jednocześnie dwie funkcje: hamującą negatywne zachowania i stymulującą do samodoskonalenia się, zawsze jednak rola ta wypełniana jest w konwencji dozoru.Mechanizm wyparcia, o którym w kontekście super ego pisze Freud, działa również z dwóch powodów: przede wszystkim by ochronić jednostkę przed przykrymi dla niej wspomnieniami o charakterze destrukcyjnym i by zachować ją w stanie względnej harmonii, wewnętrznej spójności. Jednak

paradoksalnie, to w wyniku procesu wpierania i tłumienia jednostka najczęściej cierpi później na zaburzenia psychiczne, nerwicę czy fobie.Sprawne funkcjonowanie całej psychiki polega na grze między siłami libidalnymi, popędowymi a cenzurującymi je normami super ego, w wyniku której podmiot dokonuje decyzji możliwych do zrealizowania w realnej i świadomej sferze ego. Ta wzajemna umowa między trzema elementami struktury wewnętrznej człowieka gwarantuje mu spoistość, poczucie zintegrowania i harmonii. Jednak w bardzo łatwy sposób może dojść do załamania się tego układu, co nieustannie zagraża koherencji "ja". Dzieje się tak między innymi dlatego, iż zasadą, która rządzi się ten układ nie zasadą ani racjonalności ani tez świadomości. Najczęściej odbija się to również na relacjach jednostki ze społeczeństwem. W razie zakłócenia włącza się natychmiast system obronny tłumienia i wypierania, który ma ustrzec jednostkę przed rozpadem, usuwając poza pole świadomości niepożądane, trudne, bolesne lub niemoralne pragnienia. Pojawia się on, zniwelować poczucie dyskomfortu towarzyszące jednostce. Freud o wyborach ludzkich najczęściej mówił w kontekście nieświadomości, zwłaszcza mechanizmów obronnych, nawet jeśli dokonywane one były w sferze rzeczywistej, publicznej. Zatem mechanizm obronny to rodzaj techniki, używanej niezależnie od podmiotu, w celu uniknięcia sytuacji konfliktowej. Należą do nich wyparcie, stłumienie, izolacja, zaprzeczenie, czasem też identyfikacja z agresorem.Wszechobecność id, którego pozbyć się nie można przez całe życie, a więc i nieświadomości leżącej u podstaw wszystkich naszych decyzji, przekonała Freuda do tego, iż nie ma niczego przypadkowego w życiu - wybór zawodu, sympatie, rodzaj znajomych, charakter mieszkania - wszystko to jest do pewnego stopnia efektem działania nieświadomości. Obserwując siebie, na zewnątrz w codziennym życiu możemy poznać swoje wnętrze.Freud był również deterministą jeśli chodzi o rozwój osobniczy, to znaczy uważał że najważniejszą, kluczową rolę w procesie kształtowania osobowości odgrywa okres dzieciństwa. Próbując docierać do prawdy o człowieku poddawał go psychoanalizie, badał jego skojarzenia, interpretował dręczące go sny i wsłuchiwał się w przejęzyczenia.Zwłaszcza sny traktował on jako źródło cennych informacji o pacjencie, ponieważ są one zapisane przez te same siły, które drzemią w sferze libido, i które najczęściej są poddane cenzurze."Marzenia senne są dziełem i pewnego rodzaju wypowiedzeniem się śpiącego" (Freud, "Wstęp do psychoanalizy", str. 149)ANALIZA MARZENIA SENNEGOMarzenie senne składa się z treści jawnej, stanowiącej jakby jego "fabułę" oraz z treści ukrytej, odzwierciedlającej utajone myśli śniącego. W trakcie snu obniżona zostaje kontrola ego przez superego, myśli, wyobrażenia, pragnienia niecenzuralne, które w normalnej sytuacji zostałyby zablokowane, teraz przedostają się do rzeczywistości pod postacią marzenia sennego. Sen jest więc czynnością psychiczną, polegającą na uzewnętrznieniu wewnętrznych procesów "ja". W celu wytwarzania obrazów jednostka używa dostępnej jej kulturowo symboliki, jednak umiejętność ta jest cechą gatunkową, wrodzona człowiekowi, nie zaś społeczną. To część dziedziczonej kultury. Ilość i jakość symboli, których jednostka używa, by wyrazić swe myśli i pragnienia, ulega jednak zmianie z biegiem życia i zależy od zmieniającego się kontekstu społeczno-kulturowego."(...) przy pomocy marzeń sennych chodzi widocznie o to, by ukryte myśli, ujęte w słowa, zamienić na obrazy, [...] Praca marzeń sennych dokonuje, zatem niezwykłej w swym rodzaju transkrypcji myśli sennych; nie jest ona tłumaczeniem dosłownym.[…] Przedmiotów oznaczonych jest niewiele, natomiast symbolów wyjątkowo dużo (...)" (Freud, "Wstęp do psychoanalizy", str. 155, 149, 132)Sen, jak choroba, jest czasem obniżonej aktywności i czujności superego oraz zwiększonej podatności ego na wpływy id. W trakcie snu dochodzi do halucynacyjnego spełnienia pragnień, popędów, marzeń."Śniący rozporządza symbolicznym sposobem wyrażania się, którego nie zna na jawie i którego później nie poznaje (...). Możemy jedynie powiedzieć, że znajomość symboliki jest dla śniącego nieświadoma i należy do jego nieświadomego życia psychicznego". (Freud, "Wstęp do psychoanalizy", str.142)W trakcie śnienia uruchomione zostają dwa typy procesów psychicznych, z których jeden tworzy myślową treść snu, drugi zaś koduje ja tak, by miała ona irracjonalny, niedostępny rozumowemu poznaniu kształt, umożliwiając jej przedostanie się przez sito cenzury super ego. W ten sposób treści

niedozwolone, często brutalne, nieprzyjemne lub wstydliwe dla człowieka dostają się do sfery rzeczywistości."Analiza marzeń sennych pozwala na jakościową charakterystykę procesów nieświadomych. Wykazała, że w rejonie nieświadomym nie obowiązują prawa logiki, że istnieją tam pragnienia wzajemnie sprzeczne" (Rosińska, "Freud", str. 30)Jeśli zaś sen przynosi spełnienie ukrytych marzeń ego, to możemy wyodrębnić zasadniczo 3 typy owych marzeń: świadome pragnienia świadomego ego - tu zaliczamy na przykład wszystkie niespełnione plany i niezrealizowane obowiązki z dnia poprzedniego, życzenia przedświadome - te które nie zostały zrealizowane w codzienności, z powodu odrzucenia ich przez ego oraz życzenia nieświadome - których źródło tkwi we wspomnieniach z dzieciństwa.Sen, choć powstaje przy obniżeniu represyjnego wpływu super ego, nie jest zupełnie pozbawiony cenzury. Nawet podczas snu działa ona zniekształcając jego treść jawna, odpowiadając za jej brak, nielogiczność, eliptyczność, aluzyjność.Freud był przekonany, ze, gdyby jednostka miała dostęp da swej podświadomości, umiała rozszyfrowywać ukryte treści, potrafiłaby sama siebie wyleczyć z nerwic, zaburzeń, stanów lękowych.PSYCHOAMALIZA I KULTURAFreud opisał tez z psychoanalitycznego punktu widzenia zjawisko kultury, którą określił jako wszystko, "co sprawiło, że życie ludzkie wzniosło się ponad zwierzęce uwarunkowania i czym różni się ono od życia zwierząt (...)" (Freud "Przyszłość pewnego złudzenia" , str. 100). Na sferę kultury składają się wiedza oraz umiejętności jednostki zdobyte w celu zaspokojenia jej potrzeb, a także wszystkie instytucje konieczne do regulowania stosunków między ludźmi. Oznacza to, że związki między członkami społeczeństwa mogą być albo oparte na równorzędności, albo zależności. Społeczeństwo jest sumą indywiduów. "Istocie społecznej", jaką jest człowiek, Freud wyznacza dwa zasadnicze cele: o charakterze pozytywnym lub negatywnym - albo dążenie do uniknięcia bólu lub poczucia braku rozkoszy, albo dążenie do jak najbardziej intensywnego przeżywania rozkoszy. Niezaspokojenie któregoś z tych dwóch celów prowadzi do powstania frustracji i odwrócenia się od kultury. Człowiek w sferze kultury doświadcza również innych cierpień, których źródłem jest: uczucie przewagi natury, świadomość ułomności ciała ludzkiego, które jest od nas niezależne, nie możemy ani na tę sytuację wpłynąć, ani się do niej przystosować."(...) uprawianie wyższych aktywności psychicznych, osiągnięć intelektualnych, naukowych i artystycznych przyznam ideom wiodącej roli w życiu człowieka. Wśród tych idei pierwsze miejsce zajmują systemy religijne (...) obok nich znajdują się spekulacje filozoficzne i wreszcie to, co można określić by mianem formacji grupujących ideały ludzkie." (Freud "Kultura jako źródło cierpień", str. 10)Przez owe formacje rozumie tu Freud wszelkie instytucje, które kształtują i regulują rodzaj więzi społecznej w państwie i rodzinie. Jednak nie zawsze związek między jednostka a instytucja układa się dobrze, często na tej linii powstają spięcia i konflikty, rodzące frustracje. W efekcie należałoby na kulturę spojrzeć jako na wytwór agresywnych sił popędowych, które raz są uwalniane raz hamowane. Agresję nazwał pierwotną "(...) dyspozycją popędową człowieka (...), która dla kultury stanowi najsilniejsza przeszkodę" (Freud "Kultura jako źródło cierpień", str.70).Kultura w społeczeństwie pełni taką sama funkcję jak super ego w strukturze wewnętrznej jednostki, to znaczy sublimuje i kontroluje sferę popędową, instynktowną. Jest więc ona wałem ochronnym, mechanizmem chroniącym przed popadnięciem społeczeństwa w chaos i dezorganizację rzeczywistości rządzonej zwierzęcymi instynktami. Człowiek będąc istotą społeczną, dzięki wpływowi kultury, utrzymywany jest w sytuacji równowagi wewnętrznej. Kryzys kulturowy oznacza osłabienie super ego, zarówno indywidualnego jak i zbiorowego, to z kolei pogłębia dalej ten kryzys, nawet aż do zniszczenia dziedzictwa kulturowego.Społeczeństwo konsoliduje się i skupia wokół zadania strzeżenia porządku społecznego, ustanowionego przez zbiorowość. Indywiduum nie może tego ładu zakwestionować, zbiorowość stoi bowiem na straży swoich reguł. Członkowie społeczności ograniczają wzajemnie swoje popędy, utrzymując cały układ w równowadze. Kosztem absolutnej wolności, jednostka uzyskuje gwarancje bezpieczeństwa i stabilności. Cały ten system kontroli społecznej zostaje w toku socjalizacji przeniesiony do wewnątrz struktury psychicznej człowieka w postaci super ego cenzurującego ślepe siły id. Okazuje się zatem, ze

społeczeństwo działa według zasady rzeczywistości, realności, nie przyjemności. To przyczyna, dal której w porządku społecznym, dominują nakazy, zakazy, przepisy - te zaś z kolei rodzą opór i agresję jednostek. W relacjach między ludźmi pojawia się problem etyki - czy postępować zgodnie z zasadą własnej przyjemności i agresji wobec innych, czy raczej przystać na wzajemne ograniczanie indywidualności."Istnienie tej skłonności do agresji, którą możemy wyczuć w nas samych, i która, jak słusznie zakładamy, istnieje u innych, to czynnik zakłócający nasz stosunek do bliźniego, a kulturę zmuszający do nakładu energii. Wskutek tej pierwotnej wrogości ludzi wobec siebie nawzajem społeczeństwu kulturalnemu stale grozi rozkład. Kultura musi uciekać się do wszystkich metod, byleby tylko utrzymać w szrankach agresywne popędy człowieka, by powstrzymać ich objawy za pomocą psychicznych formacji kreatywnych". (Freud "Kultura jako źródło cierpień", str.61).Człowiek jednak bez sfery kultury nie mógłby funkcjonować, podobnie jak niemożliwe byłoby utrzymanie integralności "ja", poddanego wpływom popędowego "id", bez kontroli "super ego". Zatem konflikt między jednostką a społeczeństwem to w istocie rozdźwięk między id i super ego, które na wielu płaszczyznach zawsze się ze sobą ścierają.Psychoanaliza Freudowska ma więc charakter biospołeczny - łączy bowiem elementy społeczne i kulturowe z biologicznymi, instynktowymi zarówno w analizie zjawiska życia społecznego, jak i w analizie struktury psychicznej jednostki."Możemy oczekiwać, że z wolna uda się nam przeprowadzić takie zmiany w kulturze, że lepiej będzie ona zaspakajała nasze potrzeby. Ale być może zaznajomimy się z ideą, że w samej istocie kultury tkwią pewne trudności - nie usunie ich żadna reforma. Poza zadaniami ograniczenia popędu, na, które jesteśmy przygotowani, grozi nam także niebezpieczeństwo, że pojawi się stan, który by można określić "psychologicznej nędzy mas" (Freud "Kultura jako źródło cierpień", str.83)Okazuje się zatem, ze świadomość zbiorowa to suma świadomości indywidualnych. Istnieje paralela między rozwojem jednostkowym i społecznym. "Nad - Ja" w danej epoce kulturalnej ma to samo pochodzenie, co "nad - Ja" konkretnego indywiduum, ponieważ opiera się na wpływie wielkich osobowości przywódczych, ludzi o przytłaczającej sile ducha."Nad - Ja kultury podobnie nad - Ja jednostki, stawia wysokie wymagania moralne. Kultura, nad wykształciła swoje ideały i wysuwa swe wymagania. Jest nimi etyka, która określa normy postępowania. Etyka reguluje interakcje międzyludzkie i jest przejawem drugiego zasadniczego celu kultury" (Freud "Kultura jako źródło cierpień, str.92)W społeczeństwie istniej dwie zasady, które determinują procesy kulturotwórcze: zasada przymusu i wyrzeczenia się swych popędów i indywidualnych przyjemności. Freud jak widać zakładał, że człowiek pozbawiony kontroli z natury swojej będzie parł do anarchii, pragnąć życia po bawionego jakichkolwiek ograniczeń i obowiązków. Dlatego super ego pełni wobec tych tendencji funkcje sublimującą, pozwała mu doskonalić samego siebie i osiągać wyższy stopień rozwoju duchowego. Człowiek wydany na pastwę swych namiętności jest tez w zasadzie bezsilny. Uregulowania społeczne pozwalają mu zatem zapanować nad tą sferą, która pozostaje poza zasięgiem jego kontroli.Popędy muszą zostać poddane sublimacji dzięki przymusowi wewnętrznemu ( cenzurze super ego) oraz dzięki przymusowi zewnętrznemu tj. kulturze. Freud w znaczny sposób nawiązuje w psychoanalizie do problemu filozoficznego konfliktu między koniecznością a wolną wolą jednostki. Człowiek musi podporządkować się społeczeństwu, jego normom, nakazom, respektować jego wartości. Wolność jest zaś relatywna i polega na świadomości swego położenia pomiędzy dwiema olbrzymimi siłami: popędem i sumieniem oraz umiejętności kontrolowania siebie.Również sztuka pełni duże znaczenie w życiu jednostki, ma właściwości terapeutyczne, uwalniając od dręczącej siły popędów, które wysublimowane mogą się ujawnić w sferze rzeczywistości."Sztuka dostarcza uczestnikom pewnego kręgu kulturowego innego rodzaju zaspokojenia, choć sama z reguły jest niedostępna dla mas, które są zajęte pracą i nie korzystają z dobrodziejstw indywidualnego wychowania. Sztuka oferuje zaspokojenia zastępcze, mające zrekompensować najdawniejsze, ciągle jeszcze bardzo dotkliwie odczuwane wyrzeczenia się popędów (...)" (Freud "Przyszłość pewnego złudzenia", str.108)

Freud badając zjawisko kultury, ujmował je w hermeneutyczne (wyjaśniające) kategorie, przedstawiające ją jako proces działania pozaludzkich i nieświadomych sił wytwórczych. Choć kultura jednocześnie jest ochroną przed cierpieniem i źródłem tego cierpienia, to jednak jej istnienie warunkuje istnienie człowieka. Człowiek jest obrazem kultury, w jakiej żyje - zbadanie jej charakteru, pozwala mu więc na poznanie samego siebie i sił nim rządzących. Na tym polega najważniejsza wyzwalająca moc kultury."Uświadomienie tego, co nieświadome, najniższego, najwyższego, jest celem ludzkiego życia (...). Żyjemy w stałych przebraniach, maskach, świecie symboli. Zawsze słowo i czyn znaczą coś więcej niż nasza świadoma intencja." (Rosińska, "Freud", str. 71)

Tendencje artystyczne i literackie dwudziestolecia międzywojennegoŻadne z dzieł literatury czy sztuki nie powstają w próżni. Na ich genezę, powstanie, kształt i losy znaczący wpływ mają panujące w danym okresie trendy. Są to dominujące kierunki filozoficzne, artystyczne, jak również społeczne i polityczne. Dlatego przed przystąpieniem do omawiania dzieł z danej epoki, czy to literackiej, czy artystycznej należy najpierw zapoznać się z tymi elementami i zagadnieniami, które mogły mieć wpływ na charakter twórczości danego okresu. Nie inaczej jest z litarturą i sztuką dwudziestolecia między wojennego. Terminy, zagadnienia i wydarzenia, które omówione zostaną poniżej pozwolą na lepsze zrozumienie dzieł, z tego okresu.

• Wydarzenia społeczne i polityczne: na twórczość tego okresu bez wątpienia wpływa miały I Wojna Światowa i rosyjska Rewolucja Październikowa, które to przyczyniły się do zmiany mapy politycznej Europy oraz do dynamicznych przemian społecznych, zrywów niepodległościowych, które ostatecznie przyniosły kres epoce kolonializmu. Poza tymi wydarzeniami historycznymi wpływ na twórców miała postępująca już od XIX wieku rewolucja naukowa i techniczna. Począwszy od wynalezienia maszyny parowej, po opanowanie nieba i eteru ludzkość umacniała swoją siłę i prężnie dążyła na przód.• Materializm dialektyczny: to ideologia, która doszła do głosu dzięki radykalnym, socjalistycznym działaczom robotniczym, którzy głosili swoje poglądy rewolucyjne. Najważniejszymi myślicielami tego kierunku stali się Karol Marks i Fryderyk Engels. Głosiciele materializmu dialektycznego, zwani popularnie marksistami uważali, że każdą postać bytu da się sprowadzić do podstawy materialnej. Owa materia konstytuująca rzeczywistość jest w swej istocie niezniszczalna, wieczna, racjonalna i nierozerwalna z czasem i przestrzenią. Ale podstawową cechą owej materii jest jej dialektyczny charakter. W związku z tym materia podlega prawom fizyki i przyrody, jednak ponad to dotyczą jej również ponadczasowe i pierwotne prawa, które odkryć można jedynie w drodze filozoficznej analizy.• Intuicjonizm: to koncepcja głoszona przez H. Bergsona, który wyróżnił dwa rodzaje poznania, pierwsze osiągane jest przez myśl, to poznanie rozumowe, drugie to poznanie zmysłowe, postrzeżeniowe, które osiągane jest przez ludzkie zmysły kierowane sądami i pojęciami, które są

dziełem intelektu. Przeciwieństwem intelektu była dla Bergsona właśnie intuicja. Według niego intuicja to najbardziej bezpośredni sposób poznania, doskonalszy od poznania intelektualnego i dzięki temu jedynie słuszny. Poprzez intuicję człowiek jest zdolny do bezpośredniego odkrywania najbardziej złożonych własności rzeczywistości. Fakt, że intuicja przenosi nas do wnętrza samych rzeczy implikuje poznanie najbardziej jakościowe, indywidualne i niezależne od samej poznawanej rzeczywistości, więc najlepsze i jedynie słuszne. Poza tym rzeczywistość, którą odkrywamy przez intuicję jest nieskończenie różnorodna. Rządzi nią podświadomy pęd życiowy, zwany elan vital, który jest zgoła odmienny od jakiegokolwiek deterministycznego mechanizmu, który zdaniem jego poprzedników miał poruszać światem. Natomiast artysta, to osoba, która posiada bezcenny dar śledzenia, odkrywania i wyrażania siły tego popędu. Stąd intuicjonizm Bergsona odnaleźć możemy u takich twórców dwudziestolecia między wojennego jak chociażby: Bolesław Leśmian, czy Marcel Proust.• Egzystencjalizm: to kierunek filozoficzny, którego przedstawicielami są między innymi M. Heidegger, K. Jaspers, J.P. Sartre czy A. Camus. Według tych myślicieli przedmiotem badań filozofii są indywidualne losy jednostki ludzkiej, która jest wolna i odpowiedzialna, co stwarza u niej poczucie lęku i beznadziejności istnienia. Owa wolność jednostki jest atrybutem naszego człowieczeństwa, na który jesteśmy skazani i która jest stale zagrożona uprzedmiotowieniem i utratą autentyczności. To powoduje, że człowiek jest stale rozdarty, zawieszony pomiędzy przeszłością a przyszłością, miotany lękiem i poczuciem przemijalności i braku spełnienia.• Pragmatyzm: jako twórcę tego prądu myślowego w filozofii uważa się Henrego Jamesa, który w swych teoretycznych pismach zawarł podstawy myśli pragmatycznej. Do najważniejszych postulatów zaliczyć tu trzeba przekonanie, że wszelka wiedza, którą posiada człowiek oraz wszelkie akty poznania powinny być czynione nie po to, by odkryć prawdę świata, ale by usprawnić życie człowieka. Filozofia pragmatyczna zamiast pytać istotę zjawisk oraz ich pochodzenie, zajmuje się raczej ich użytecznością i tym, w jaki sposób mogą one pomóc człowiekowi w jego życiu. Uważali, że nie ważne są rozważania o prawdzie, początku wszystkiego, gdyż tego ustalić nie sposób, bo wszelką prawdę konstruuje człowiek - prawdziwe jest to, co ułatwia życie i jest akceptowalne przez daną społeczność.• Psychoanaliza: nierozłącznie jest kojarzona z nazwiskiem swojego twórcy Zygmunta Freuda. Psychoanaliza należy do najważniejszych - jeśli nie najważniejszych - nurtów filozoficznych XX wieku. Dała ona początek całkowicie nowemu spojrzenia na człowieka i w dużym stopniu przyczyniła się do odrzucenia klasycznej formy filozofii i wykształcenia się prądów krytycznych w jej łonie, które prężnie działają po dzień dzisiejszy. Najważniejszym odkryciem Freuda było wykazania, że ludzka psychika jest tworem podzielonym na poszczególne elementy, z których większość jest sferą nieświadomą, czyli będącą pod kontrolą popędów, a nie człowieka. Zapoczątkował refleksję nad snami i ludzką seksualnością. To właśnie ona, a raczej ukryte popędy, staja się motorem pracy twórczej i tworzą kulturę w ogóle. Człowiek wypiera swe zwierzęce potrzeby i zastępuje je czynnościami kulturowo-artystycznymi. Uczniowie i następcy Freuda kontynuują i rozwijają jego myśl po dzień dzisiejszy, a do najbardziej znanych należą: Albert Adler i Karol Jung. Adler to twórca psychologii indywidualnej, który popęd z teorii swego mistrza zastąpił pojęciem i zjawiskiem dążenia do przewagi i mocy nad innymi. Nieprawidłowe zaspokojenie tego dążenia jest powodem nerwicy, opartej o poczucie niższości i zagrożenia. Natomiast teoria Junga, w odróżnieniu od psychoanalizy Freuda wprowadza rozszerzone pojęcie nieświadomości. Otóż Jung dzieli ją na nieświadomość indywidualną, która dotyczy każdej jednostki z osobna, oraz na nieświadomość zbiorową, która jest wspólna wszystkim ludziom. Cechą nieświadomości zbiorowej jest to, że zawarte w niej są archetypy, czyli pierwotne wyobrażenia i wzorce zachowania, które obejmują także sferę myślową i niosą ze sobą znaczny ładunek emocjonalny. Jego źródłem są utrwalone w psychice zapisy powtarzających się przez wiele pokoleń doświadczeń. Jung opisał kilka podstawowych archetypów, do których zaliczył na przykład: Bohatera, Cień, Boga, Zwierzę. Psychoanaliza znalazła powszechne zastosowanie w sztuce, a zwłaszcza w refleksji nad nią. Jej elementy odnajdujemy w każdej dziedzinie sztuki - od malarstwa po literaturę. Do dziś jest bardzo płodnie rozwijającą się dziedziną.• Behawioryzm: nazwa tego nurtu pochodzi od angielskiego słowa behavior, co oznacza zachowanie. Jego twórcą był amerykański psycholog John Watson. Nurt ten, jak wskazuje nazwa, zajmuje się ogólnie pojętym zachowaniem człowieka. Przedstawiciele behawioryzmu uważali, że

człowieka nie można poznać, ani nie można określić z punktu widzenia jego uczuć czy psychiki, ponieważ tych wartości nie da się udowodnić empirycznie. Dlatego postulowali, aby człowieka opisywać na podstawie jego zachować i z nich wyciągać wnioski o jego sposobie zachowywania się w danych sytuacjach. W literaturze wielu twórców inspirowało się tą myślą, chociażby Marek Hłasko.• Ekspresjonizm: jest to prąd zapoczątkowany w Niemczech z początkiem XX wieku. Był on sprzeciwem skierowanym w sztukę, która skupiała się na odwzorowywaniu rzeczywistości tworząc działa realistyczne. Ekspresjoniści uważali, że najważniejszy w dziele jest przekaz uczuć towarzyszących tworzeniu. Inspirowani intuicjonizmem Bergsona ekspresjoniści tworzyli poezję przepełnioną uczuciami i emocjami. Wśród przedstawicieli nowego nurtu, określanego nie raz mianem poezji emocjonalnej wymienić należy Stanisława, Przybyszewskiego, który uważany jest za prekursora polskiego ekspresjonizmu. W Poznaniu na fali popularności tego kierunku ukazywało się czasopismo "Zdrój". Wśród innych znamienitych twórców w tej stylistyce wymienia się Juliusza Kaden-Bandrowskiego oraz Wacława Berenta cechą charakterystyczną poezji tego okresu jest wyrazistość przedstawianych uczuć i przeżyć oraz bardzo jaskrawe środki wyrazu, jak chociażby karykatura i groteska deformujące zastany obraz świata.• Futuryzm: jest to kierunek w sztuce i literaturze najprężniej rozwijający się we Włoszech na początku XX wieku. Za kreatora tego ruchu w sztuce uważa się F. T. Marinettiego. Głosił on idę stworzenia nowej sztuki, która będzie sztuką przyszłości, bez żadnych norm i nakazów. A skoro normy i zasady są tworami tradycji i przeszłości należy je bezwarunkowo odrzucić i patrzeć jedynie w przyszłość. Te idee odnajdują swój wyraz w twórczości wyznawców futuryzmu. Język tej poezji miał odzwierciedlać dynamizm, stąd liczne skróty, metafory, uboga warstwa językowa, oparta w przeważającej większości na zasadach dźwiękonaśladowczych, niż znaczeniowych. W Polsce najwybitniejszymi reprezentantami tego kierunku byli Tadeusz Peiper i Julian Przyboś. Chociaż obok nich wymienia się również uważanego za prekursora poezji futurystycznej na gruncie polskim Jerzego Jankowskiego, a także Anatola Sterna, Aleksandra Wata, Tytusa Czyżewskiego, Franciszka Młodożeniec, Bruna Jasieńskiego i wielu innych. W owym czasie popularni byli również futuryści rosyjscy, wśród których wymienia się przede wszystkim Włodzimierza Majakowskiego i Wielemira Chlebnikowa.• Awangarda: jest to termin używany w dwóch zasadniczych ujęciach. Po pierwsze, jest to określenie stosowane do poezji z okresu XX-lecia międzywojennego. Po drugie natomiast, używa się go do określania nowych i eksperymentatorskich dzieł w sztuce - takich, które odrzucają dotychczasowe formy wyrazu. Awangarda to zjawisko, które pojawiło się na początku XX wieku (około roku 1910) i dało początek wielu późniejszym kierunkom w sztuce. Twórcy awangardowi odrzucali dotychczasowy dorobek kultury, dotychczasowe style i konwencje, odchodzili od naśladowania rzeczywistości. Zamiast tego stale poszukiwali nowego języka wyrazu, nowych form, oryginalnych rozwiązań ideowych i artystycznych. Na szczególną uwagę zasługuje rozwój poezji futurystycznej we Francji. Przedstawiciele tego typu poezji to między innymi Guillaume Apollinaire oraz Blaise Cendrars. Podobnie jak inni poeci tego okresu stosowali w swoich wierszach liczne skróty, metafory, składnia ich wiersza odchodziła daleko od tradycyjnego jej pojmowania. Mieszali ze sobą style, rzeczywistość przelatała się u nich z fantazją, a ponad to w poezji Apollinaire'a wskazuje się na liryzmy wizualne, czyli charakterystyczną formę graficzną jego wierszy.• Dadaizm: to prąd w sztuce przełomu wieków XIX i XX. Jego nazwa została wybrana przypadkowo i tak naprawdę żaden z twórców dadaistycznych nie był w stanie jednoznacznie określić jakie były okoliczności jego powstania. Ruch ten opowiadał się za całkowitym odrzuceniem klasycznych form i autorytetów sztuki, na rzecz wolnych, często obrazoburczych działań artystycznych. Twórcy z tego nurtu bazowali na nonsensie, chaosie i zupełnej dowolności. Dadaizm reprezentowany był między innymi przez takich twórców, jak A. Breton, L. Aragon, P. Éluard. W Polsce natomiast przez Tytusa Czyżewskiego i Stanisława Młodożeńca. Dał początek surrealizmowi.• Surrealizm, zwany inaczej nadrealizmem: jest to ruch w sztuce, który swój początek ma w 1924 roku w Paryżu. Surrealiści uważali, że rzeczywistość nie jest najważniejsza, starali się pokazać, że istnieją jeszcze wyższe stadia, na które może wejść umysł ludzki. Przedstawiali wszystko to, co ich zdaniem było ukryte pod płaszczem rzeczywistości. Dlatego też ich dzieła ukazywały zwykłe

przedmioty, ale zawsze zdeformowane, powykrzywiane. Do najważniejszych należeli Salvador Dali oraz Andre Breton.• Neoklasycyzm: twórcy tego prądu w swej twórczości nawiązywali do kultury i form klasycznych oraz do antycznych pierwowzorów. Chcieli, aby literatura odznaczała się pięknem formy, wysokim stylem języka. Stąd w poezji neoklasycystów obserwujemy szczególna dbałość o zgodność formy z tradycyjnymi zasadami tworzenia poezji. Wiersze ich były wzbogacone o niebanalne podteksty, ukryte znaczenia, niekonwencjonalną grę słów, refleksje filozoficzne, płynne brzmienie. Znakomitymi neoklasycystami są Paul Valery oraz Thomas Stearns Eliot. Rozwój i trwanie neoklasycyzmu możemy obserwować do dzisiaj. Wpływ opisanych wyżej trendów i kierunków w myśli XX wieku znajduje swoje odzwierciedlenie również w sztuce. Ale twórcy dwudziestolecia międzywojennego pozostają również pod wpływem wybitnych twórców XIX - wiecznych. Czerpią inspiracje z malarstwa Vincenta van Gogha, bodaj najwybitniejszego ekspresjonisty XIX - wiecznej Holandii. Van Gogh w swojej twórczości początkowo nawiązywał do artystycznej tradycji holenderskiej, dążył do wyrażenia walorów przedstawianych przedmiotów poprzez bogactwo gry światła, jednak jego obrazy malowane były w ciemnych tonacjach. Dopiero pod wpływem impresjonistów i grafiki japońskiej jego paleta stała się jaśniejsza. Innym malarzem XIX wieku, który wywarł nie mały wpływ na twórczość wieku kolejnego był Paul Gauguin - francuski postimpresjonista, który stworzył teorię syntetyzmu. Polega ona na dominacji w malarstwie form, które pozostają zamknięte wyraźnym konturem. Gauguin odrzucił perspektywę, charakterystyczne dla jego obrazów są jednolite barwne plamy, on również stworzył podwaliny dla symbolizmu w malarstwie europejskim. Twórcy międzywojnia inspirowani byli także malarstwem Paula Cézanne'a - malarza francuskiego, którego twórczość uważa się za swoisty pomost pomiędzy impresjonizmem a kubizmem. Cézanne we wczesnym okresie swojej twórczości pozostawał pod wpływem malarstwa barokowego i romantycznego. Później jednak zakwestionował dotychczasowe sposoby ukazywania przestrzeni. Zrezygnował z perspektywy linearnej na rzecz ujmowania perspektywy z różnych punktów widzenia. Dlatego w późniejszych obrazach Cézanne'a kształt przedmiotów, zbliżał się do form geometrycznych, tym samym był już bliski kubistom, dla których najważniejsza była zasada, że obiekt malarski zostaje rozbity na szereg osobnych płaszczyzn, oglądanych w różnym oświetleniu, które następnie są przedstawiane obok siebie na płótnie. Wśród najsłynniejszych kubistów wymienia się takich malarzy jak Pablo Picasso, czy Georges Braque. Ten ostatni uważany jest za twórcę collagu. Collag jest to technika artystyczna, która polega na formowaniu kompozycji z różnych materiałów i tworzyw. Są one naklejane na płótno lub papier i często łączone z innymi technikami plastycznymi.W malarstwie polskim tego okresu na uwagę zasługują tacy artyści jak:• Leon Chwistek - dla malarstwa polskiego zasłużył się przede wszystkim zakładając w 1917 roku w Krakowie grupę Polskich Ekspresjonistów, która w dwa lata później przemianowana została na Formiści. Jego twórczość i myśl inspirowana była kubizmem i futuryzmem. Odchodził od naśladowania natury, na rzecz geometrycznych kształtów. W polu jego zainteresowań i tematów malarskich znalazły się przede wszystkim: miasto, taniec i pojedynek. • Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy) również był członkiem wyżej wspomnianej awangardowej grupy Formistów. Jego zasługą dla malarstwa jest stworzenie teorii Czystej Formy, którą przeniósł później również na inne formy swojej działalności artystycznej. Zgodnie z tą Teorią twórczość artystyczna ma wyrażać niepokój istnienia, zanik duchowego wymiaru ludzkiej egzystencji. Odzwierciedla się to w jego obrazach, rysunkach i grafikach, których perwersja niejednokrotnie wstrząsa wrażliwością odbiorcy.• Zbigniew Pronaszko: wybitny rzeźbiarz, malarz i scenarzysta, również związany z Formistami.Wpływy kierunków filozoficznych początku XX wieku zaobserwować można również na gruncie filmu (Siergiej Eisenstein, Wsiewołod Pudowkin), teatru (Schiller, Reinhard, Stanisławski, Craig, Meyerhold) i muzyki (Szymanowski, Skujawski, Strawiński).Przedstawione powyżej krótkie charakterystyki poszczególnych elementów, które uznać możemy za najważniejsze w omawianiu dwudziestolecia międzywojennego, pokazują tylko niektóre z tych punktów, jakie uznać trzeba za najważniejsze dla tego okresu. Dlatego też powyższe rozważania są tylko skromnym wstępem do wielkiej i ważnej sztuki dwudziestolecia międzywojennego.