1

I. Język Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej - informacje ogólne

I.1. Jednostki leksykalne JHP BN

JHP BN zawiera słownictwo, które umożliwia budowę haseł adekwatnie charakteryzujących

treść i formę dokumentów gromadzonych w bibliotekach. Każdy byt, obiekt, pojęcie,

zjawisko, które posiada własną nazwę i jest zdefiniowane w wiarygodnych źródłach

informacji, powinno być wyrażone odpowiednim tematem.

Na słownictwo JHP BN składają się tematy i określniki

I.1.1.Tematy

Temat to nazwa pospolita lub własna użyta do wyrażenia przedmiotu lub formy dzieła.

Tematy są jednostkami samodzielnymi leksykalnie i składniowo, tzn. mogą samodzielnie

stanowić hasło przedmiotowe.

Tematy dzielimy na sześć podstawowych typów:

- rzeczowe (treściowe, ogólne)

- osobowe

- korporatywne (z podziałem na tematy odnoszące się do ciał zbiorowych i imprez)

- tytułowe

- geograficzne

- formalne.

Podział ten ma ścisły związek ze strukturą formatu MARC21 rekordu bibliograficznego i

wzorcowego – każdej grupie odpowiada odpowiednie pole formatu o określonej strukturze

wewnętrznej.

2

I.1.1.1. Tematy rzeczowe (treściowe, ogólne)

Reprezentują ogólne pojęcia lub powtarzalne przedmioty zwykle wyrażane rzeczownikami

pospolitymi.

Większość tematów ma formę rzeczownika – np.: Matematyka, Prawo, Rolnictwo,

Jeziora, Uczucia, Ptaki, Samochody, Szlachta, Archeolodzy

Występują także połączenia:

- rzeczownika z przymiotnikiem (z reguły w szyku porzeczownikowym, naturalnym w języku

polskim) – np. Prawo cywilne, Rodzina zastępcza, Sztuka polska, Ssaki drapieżne,

Badania nieniszczące

- dwu rzeczowników – np.: Degradacja środowiska, Ochrona zabytków, Ciśnienie krwi,

Parki i ogrody

Tematy wielowyrazowe (które często nie zachowują szyku porzeczownikowego) występują

przede wszystkim wtedy, kiedy takie trwałe połączenie wyrazów funkcjonuje w terminologii

naukowej czy fachowej. np.: Warunkowe zawieszenie wykonywania kary, Atopowe

zapalenie skóry, Przewlekła obturacyjna choroba płuc.

W grupie tematów rzeczowych można wyodrębnić kilka charakterystycznych podgrup:

- tematy językowo etniczne

Są to tematy (przede wszystkim z zakresu literatury, językoznawstwa i sztuki), które

uzupełniane są przymiotnikiem pochodzących od nazwy języka/języków, nazw narodów i

innych grup etnicznych lub państw

Np.:

3

Język polski, Idiomy polskie, Przyimek polski, Nazwy miejscowe kanadyjskie, Pismo

arabskie, Wywiad polski, Dyplomacja szwajcarska, Kuchnia skandynawska.

Uwaga: Znaczna część tematów językowo-etnicznych, wyrażająca formy piśmiennicze i

wydawnicze, rodzaje i gatunki artystyczne, literackie i muzyczne jest obecnie traktowana jako

tematy formalne, np.

Encyklopedie polskie, Słowniki polsko-angielskie dla dzieci, Czasopisma historyczne

kanadyjskie, Powieść kryminalna szwajcarska, Fotografia prasowa polska, Miedzioryt włoski

( zob. niżej Tematy formalne).

- tematy etniczne

Są to tematy będące nazwami grup etnicznych, które nie są trwale identyfikowane z obszarem

konkretnego państwa, np.:

Indianie, Łemkowie, Arabowie, Żydzi.

Uwaga: nie wprowadza się haseł nazywających grupy narodowe typu: Polacy, Francuzi,

Albańczycy, które można identyfikować za pomocą państwa, które zamieszkują. Stosuje się

w tym przypadku temat geograficzny – nazwę państwa, ewentualnie z określnikami

wskazującymi na aspekt, np.: Polska – socjologia, Rosja – ludność.

Szczególnym rodzajem tematów etnicznych są natomiast tematy odnoszące się do grup

narodowych (lub grup obywateli państwa) trwale lub czasowo znajdujących się poza

miejscem pochodzenia, np.:

Polacy za granicą, Niemcy za granicą, Czesi za granicą.

4

- tematy chronologiczne

Są to tematy, w których istotnym elementem jest chronologia, najczęściej wyrażona datą lub

przedziałem dat. Do grupy tej należą nazwy wojen, rewolucji, bitew, układów i umów

międzynarodowych i innych wydarzeń globalnych lub lokalnych, np.:

Wojna 1775-1783 r. amerykańsko-angielska, Rewolucja 1789 r. francuska, Powstanie

1794 r. kościuszkowskie, Bitwa 1939 r. nad Bzurą, Traktat brzeski z Ukrainą (1918),

Atak terrorystyczny na Stany Zjednoczone 2001 r.

- tematy jednostkowe traktowane jako ogólne

Są to nazwy własne urządzeń, obiektów i produktów, takich jak statków, marek i modeli

samochodów, typów samolotów, systemów i programów komputerowych, np:

Dar Młodzieży (żaglowiec), Ford Mondeo, Windows, Firefox, PZL P-37 Łoś,

Tematy osobowe, korporatywne, tytułowe, geograficzne, które umownie nazywa się

tematami jednostkowymi, są tworzone zgodnie ze ścisłymi regułami obowiązującymi przy

tworzeniu analogicznych haseł stosowanych w opisie bibliograficznym dokumentów.

Jakkolwiek opis rzeczowy nie podlega normalizacji w takim zakresie jak opis formalny,

wskazane jest aby hasła tego samego typu, mimo że są używane w różnych kontekstach i w

różnych strefach opisu, otrzymywały tę samą formę. Szczegółowe zasady doboru, budowy i

stosowania tematów jednostkowych oraz tematów formalnych zob. części III, V, VI, VII i

VIII Poradnika.

5

I.1.2. Określniki

Określniki są wyrażeniami niesamodzielnymi składniowo, tzn. nie mogą samodzielnie

stanowić hasła przedmiotowego. Są elementem dodawanym po temacie w celu wskazania

kontekstu, aspektu, ujęcia, punktu widzenia, lokalizacji przedmiotu dokumentu w czasie i

przestrzeni.

Określniki dzielimy na:

- rzeczowe (treściowe, ogólne)

- jednostkowe

- geograficzne

- chronologiczne

i w tym szyku zamieszczamy je w haśle przedmiotowym.

I. 1.2.1.Określniki rzeczowe (treściowe, ogólne)

mają postać nazwy ogólnej, pospolitej (nazwy dziedzin wiedzy i życia, okoliczności, aspekty

przedmiotu) np.: historia, archeologia, fizjologia, prawo, psychologia, badanie,

zarządzanie, nauczanie, metody, hodowla.

Wszystkie określniki rzeczowe (ogólne) są kontrolowane kartoteką wzorcową. W

rekordzie wzorcowym zawsze jest zapisany zakres stosowania danego określnika, tzn.

wskazanie, po jakich kategoriach tematów lub po jakich konkretnych tematach można

stosować dany określnik, np.:

określnik archeologia

Uwagi ok

Uwagi określnik - - archeologia - stosuje się po nazwach geograficznych i po

tematach ogólnych

6

określnik hodowla

Uwagi ok

Uwagi określnik - - hodowla - stosuje się po tematach z dziedziny biologii i

zootechniki

określnik bezrobocie

Uwagi ok

Uwagi określnik - - bezrobocie - stosuje się po nazwach geograficznych z wyjątkiem

nazw państw i regionów świata oraz po tematach: Euroregiony, Miasta,

Metropolie (urban.), Obszary popegeerowskie, Regiony przygraniczne,

Strefa podmiejska, Wieś. Stosuje się także po nazwach kategorii osób

określnik nauczanie

Uwagi ok

Uwagi określnik - - nauczanie - stosuje się po nazwach języków, po tematach

ogólnych i formalnych oraz po nazwach osobowych hierarchów Kościoła i

przywódców duchowych poszczególnych religii i wyznań

Przykłady zastosowania:

Mazowsze – archeologia (=archeologia Mazowsza, wykopaliska archeologiczne na

Mazowszu)

Broń – archeologia (=broń odkryta, pozyskana w czasie prac archeologicznych)

Bydło – hodowla (= hodowla bydła)

Nauczyciele – bezrobocie (= zjawisko bezrobocia wśród nauczycieli, nauczyciele bezrobotni)

Język hiszpański – nauczanie (=nauczanie języka hiszpańskiego)

Literatura polska – historia – nauczanie (=nauczanie historii literatury polskiej)

Uwaga: Zakres stosowania określnika odnosi się do określników występujących bezpośrednio

po temacie, na pozycji pierwszego określnika rzeczowego w haśle. Zasada ta nie rozciąga się

na dalsze pozycje, tzn. nie dotyczy drugiego (i ewentualnie kolejnych) określnika

rzeczowego, np.:

7

hasło Sudety – turystyka – obiekty i urządzenia jest poprawne, mimo że z zapisu w uwadze

stosowania określnika – obiekty i urządzenia wynika że stosuje się go wyłącznie po nazwach

ciał zbiorowych.. Określnik ten występuje w powyższym przykładzie jako drugi określnik

rzeczowy w haśle, po określniku – turystyka, który jest stosowany po nazwach

geograficznych.

(nieprawidłowe byłoby hasło Sudety – obiekty i urządzenia)

podobnie hasło Warszawa - środowisko – ochrona jest poprawne, mimo że zapisu w

uwadze stosowania określnika – ochrona wynika, że stosuje się go wyłącznie po tematach

ogólnych i po nazwach obiektów fizjograficznych. Określnik ten występuje w powyższym

przykładzie jako drugi określnik rzeczowy w haśle, po określniku – środowisko, który jest

stosowany po nazwach geograficznych z wyjątkiem nazw państw i regionów świata.

(nieprawidłowe byłoby hasło Warszawa – ochrona)

I.1.2.2. Określniki jednostkowe

zawierają nazwę własną jednostkową (grupa etniczna, nazwa obiektu) np.: Słowianie,

Arabowie, kościół św. Trójcy, zamek Ogrodzieniec

Uwaga: określniki jednostkowe występujące po nazwach geograficznych (części

miejscowości, obiekty w miejscowościach itp.) nie są bezpośrednio kontrolowane kartoteką

wzorcową. W kartotece sporządza się rekord wzorcowy hasła geograficznego z

towarzyszącym określnikiem, np.:

Iwanowice Włościańskie (woj. małopolskie) - kościół św. Trójcy

8

Podzamcze (woj. śląskie) - zamek Ogrodzieniec

Uwaga: nie są określnikami jednostkowymi tytuły dzieł autorskich zapisywane po nazwie

osobowej, nazwy ciał zbiorowych podrzędnych (jednostek organizacyjnych niższego

szczebla) zapisywane po nazwie ciała zbiorowego ani części utworów zapisywane po haśle

tytułowym, np.:

Pan Tadeusz w haśle Mickiewicz, Adam (1798-1855). Pan Tadeusz

Oddział Zagraniczny w haśle Polska Partia Socjalistyczna (1892-1948). Oddział

Zagraniczny.

Apokalipsa św. Jana w haśle Biblia. NT. Apokalipsa św. Jana

Nazwy tego typu są wpisywane w odpowiednie podpola w polach 100/600, 110/610 i

130/630.

I.1.2.2.3 Określniki geograficzne

lokalizują przedmiot dokumentu w przestrzeni (np. obiekty na danym terytorium) lub

wskazują na obszar działania, pochodzenie (np. osoby działające na danym terenie lub

pochodzące z jakiegoś regionu).

W JHP BN określnikiem geograficznym mogą być jedynie nazwy państw (aktualnie

istniejących i historycznych), jednostek większych od państw, takich jak kontynenty i ich

części oraz nazwy mórz i oceanów, np.:

Polska, Niemcy, Włochy, Japonia, Rzym, krzyżackie państwo

Ameryka, Ameryka Północna, Azja

Skandynawia, Bliski Wschód, Afryka Północna

Atlantyk, Bałtyk, Egejskie, Morze

9

Przykłady zastosowania:

Zamki i pałace – Polska (= zamki i pałace na terytorium Polski)

Archeolodzy – Finlandia (= archeologowie pochodzenia fińskiego lub związani z Finlandią)

Marginalizacja społeczna - krzyżackie, państwo (=zjawisko marginalizacji pewnych grup

społecznych w dawnym państwie krzyżackim)

Drogi – Skandynawia (= drogi lub sieć dróg w Skandynawii)

Dorsz – połowy - Bałtyk (= połowy dorsza w Bałtyku)

Na prawach wyjątku jako określnik geograficzny można stosować nazwy niektórych krain

historycznych i miast-państw, np.: Śląsk, Czeczenia (Rosja), Inflanty, Niderlandy, Tybet

(Chiny), Wolne Miasto Gdańsk. Uwagi o możliwości stosowania w określniku

geograficznym nazwy geograficznej innej niż należące do wymienionych wyżej grup są

zamieszczone w rekordach wzorcowych, np.:

temat Wolne Miasto Gdańsk

NU Freie Stadt Danzig

NU Gdańsk (woj. pomorskie) - 1918-1939 r.

TK Gdańsk (woj. pomorskie)

zt. odpowiednie tematy z określnikiem - Wolne Miasto Gdańsk, np.:

Mieszkania socjalne - Wolne Miasto Gdańsk, Handel zagraniczny - Wolne

Miasto Gdańsk

Uwagi s

temat Niderlandy

NU Nederlanden

NU Pays Bas

TK Belgia

TK Flandria

TK Holandia

TK Luksemburg

10

zt. odpowiednie tematy z określnikiem - Niderlandy, np.: Reformacja -

Niderlandy, Kształcenie za granicą - Niderlandy

Źródło EP. 1994

Źródło WEP

Uwagi Niderlandy - zakres chronologiczny: dla Holandii do 1571 r.; dla Belgii do

1790 r.

Przykłady zastosowania:

Porty - Wolne Miasto Gdańsk

Znaki cechowe – Niderlandy -15-17 w.

Określniki geograficzne nie są bezpośrednio kontrolowane kartoteką wzorcową, tzn. nie

tworzy się odrębnych rekordów wzorcowych dla wszystkich nazw geograficznych, które

mogą wystąpić w funkcji określnika geograficznego. Informacje o tym, czy dana nazwa

geograficzna może być stosowana jako określnik będą sukcesywnie dopisywane w polu uwag

w rekordach wzorcowych odpowiednich tematów geograficznych.

Uwaga: W JHP BN nie są stosowane w funkcji określnika geograficznego nazwy

miejscowości, regionów, jednostek administracji państwowej lub kościelnej, obiektów

fizjograficznych (z wyjątkiem mórz i oceanów). W opisach dokumentów, które traktują o

faktach, zjawiskach, obiektach na obszarze mniejszym niż państwo występuje więc określnik

geograficzny uogólniający, np.:

Zamki i pałace - Czechy (choć dokument dotyczy pałacu w Pradze)

Rolnictwo ekologiczne - Polska (choć dokument dotyczy rolnictwa ekologicznego w

Małopolsce)

Adekwatną nazwę obszaru lokalizującego przedmiot dokumentu należy wówczas wskazać w

kolejnym haśle przedmiotowym wyrażonym nazwą geograficzną, np.:

Zamki i pałace - Czechy

Praga (Czechy) - pałac Fürstenbergów

11

Rolnictwo ekologiczne - Polska

Małopolska - rolnictwo

I.1.2.2.4. Określniki chronologiczne

lokalizują przedmiot dokumentu w czasie.

W JHP BN określniki chronologiczne mają uogólniający charakter:

- dla okresu do 1900 r. stosuje się wyłącznie zapisane cyframi arabskimi stulecia, np. 12 w.,

15 w., 19 w. lub przedziały wieków, np.: 15-17 w., 16-19 w.

- dla okresu po 1900 można stosować określniki – 20 w. i – 21 w. lub wyrażone wiekami

szersze zakresy np. 18-20 w., 19-21 w., ale przede wszystkim stosuje się określniki

odpowiadające węższym okresom, związane zazwyczaj z historią polityczną świata, regionu

lub państwa, np. 1914-1918 r., 1945-1948 r., 1944-1989 r., od 1989 r., od 1990 r.

Wszystkie określniki szczegółowe dla 20 w. i 21 w. są kontrolowane kartoteką wzorcową i w

rekordzie wzorcowym mają zapisany zakres stosowania, np.:

określnik 1914-1918 r.

Uwagi ok

Uwagi określnik chronologiczny - - 1914-1918 r. - do ogólnego stosowania

określnik 1944-1956 r.

Uwagi ok

Uwagi określnik chronologiczny - - 1944-1956 r. - stosuje się po temacie i określniku

- Polska, po nazwach miejscowości, regionów i nazwach ciał zbiorowych z

obszaru Polski

określnik 1945-1992 r.

Uwagi ok

12

Uwagi określnik chronologiczny - - 1945-1992 r. - stosuje się po temacie i określniku

- Czechosłowacja, Czechy, Słowacja, po nazwach miejscowości, regionów i

nazwach ciał zbiorowych z obszaru tych państw

Opracowując dokumenty, których przedmiot chcemy zlokalizować w 20-21 w. należy

uważnie dobierać określniki chronologiczne w powiązaniu z tematem geograficznym lub

określnikiem geograficznym jaki stosujemy w danym haśle, np..

opracowując publikację Aparat bezpieczeństwa w latach 1944-1956 : taktyka, strategia,

metody. Cz. 2, Lata 1948-1949 hasła przedmiotowe Służba bezpieczeństwa – Polska oraz

Polska - polityka wewnętrzna możemy uzupełnimy określnikiem 1944-1956 r., który stosuje

się po temacie i określniku Polska.

opracowując publikację Polsko-rosyjskie stosunki ekonomiczne : problemy, bariery,

perspektywy : (sympozjum okrągłego stołu) [3-4 marca 1997 r. w Warszawie]

hasło przedmiotowe Polska - a Rosja –gospodarka możemy uzupełnimy określnikiem –od

1989 r., który jest określnikiem ogólnego stosowania, natomiast hasło Rosja - a Polska -

gospodarka należy uzupełnić specyficznym określnikiem – od 1991 r. odnoszącym się do

Federacji Rosyjskiej po rozpadzie ZSRR.

określnik od 1991 r.

Uwagi ok

Uwagi określnik chronologiczny - - od 1991 r. - stosuje się po tematach i

określnikach: Jugosławia, Rosja, po nazwach krajów b. Jugosławii i b.

ZSRR, po nazwach miejscowości, regionów i nazwach ciał zbiorowych z

obszaru tych państw

13

W opisie przedmiotowym jednej publikacji często występują więc różne określniki

geograficzne, związane z realiami politycznymi poszczególnych państw np.:

Publikacja Polsko-czeska współpraca muzealna : dorobek i perspektywy otrzyma hasła

Muzealnictwo – Czechy - od 1993 r.

Czechy - a Polska – kultura - od 1993 r.

(określnik – od 1993 r. jest określnikiem stosowanym po temacie i określniku Czechy dla

wyrażenia okresu po rozpadzie Czechosłowacji i powstaniu niezależnych państw czeskiego i

słowackiego)

oraz

Muzealnictwo – Polska - od 1989 r.

Polska - a Czechy – kultura - od 1989 r.

Wspomnienia rosyjskiej arystokratki Dzienniki berlińskie : 1940-1945 otrzymają hasła

Vasilčikov, Marie (1917-1978)

Arystokracja – Rosja - 1939-1945 r.

Pamiętniki rosyjskie -1939-1945 r.

oraz

Rosjanie za granicą – Niemcy - 1933-1945 r.

Berlin (Niemcy) -1933-1945 r.

14

(określnik – 1933-1945 r. jest określnikiem stosowanym po temacie i określniku Niemcy

oraz po tematach geograficznych zawierających nazwy regionów i miejscowości

zlokalizowanych w Niemczech dla wyrażenia okresu Trzeciej Rzeszy)

a także

Hitleryzm – zwalczanie – Niemcy. To hasło nie wymaga użycia określnika chronologicznego,

gdyż temat Hitleryzm jest już nacechowany chronologicznie.

Uwaga: jeśli w haśle przedmiotowym występują dwie nazwy geograficzne (w temacie i w

określniku), wówczas określnik chronologiczny odnosi się do tematu, np.:

Polska – polityka – Niemcy - 1944-1956 r.

(określnik -1944-1956 r. odnosi się do tematu Polska)

Niemcy - a Czechosłowacja - 1918-1945 r.

(określnik -1918-1945 r. odnosi się do tematu Niemcy)

Uwaga: po tematach formalnych – z wyjątkiem tematów Pamiętniki i Publicystyka (i tematów

węższych zakresowo, np. Felieton) – stosuje się wyłącznie określniki chronologiczne

wyrażone wiekiem, np.

Powieść polska – 20 w. (nie: Powieść polska – 1918-1939 r.),

Poezja angielska – 21 w. (nie: Poezja angielska – od 2001 r.).

15

Określniki chronologiczne odnoszące się do krótszych okresów mogą być natomiast

stosowane wówczas, gdy przedmiotem dokumentu jest forma, rodzaj, gatunek w ujęciu

historycznym, np.

Powieść polska – historia – 1918-1939 r.

Po wybranych grupach tematów można stosować określniki chronologiczne swobodne,

niekontrolowane kartoteką wzorcową, a wyrażone datą roczną. Dotyczy to tematów

związanych z wyborami powszechnymi (np. Wybory parlamentarne, Wybory samorządowe,

Wybory prezydenckie), spisami ludności (Spis powszechny, Spis ludności)

oraz klęskami elementarnymi (np. Powódź, Trzęsienie ziemi).

Przykłady zastosowania:

Powódź – Czechy – 1997 r.

Wybory prezydenckie – Polska – 2010 r.

Spis powszechny – Węgry - 1990 r.

Szczególnym określnikiem chronologicznym jest określnik zaczynający się od frazy „stan na

… ”, stosowany po tematach z dziedziny prawa. i określniku - prawo, po określniku - podział

administracyjny, podział polityczny i po tematach wyrażających badania środowiska

człowieka

Przykłady zastosowania:

Prawo cywilne – Polska – stan na 1990 r.

Policja – prawo – Stany Zjednoczone – stan na 2001 r.

Europa - podział polityczny - stan na 1815 r.

Bałtyk (wybrzeże) – środowisko – Polska - stan na 2006 r.

16

I.2. Zasady doboru i redakcji merytorycznej haseł

Autorki Słownika JHP BN, Ewa Stępniakowa i Janina Trzcińska, podtrzymały

podstawową zasadę metodyki Adama Łysakowskiego, tj. zasadę wyszczególniającego

formułowania tematów i uogólniającego formułowania określników i określiły zasady

tworzenia zasobu słownictwa, które w większości są stosowane do dziś:

Słownictwo ma charakter uniwersalny. JHP BN jest systemem otwartym, zasób słownictwa

nie podlega żadnym ograniczeniom i odzwierciedla tematykę gromadzonych dokumentów.

I.2.1 Kontrola merytoryczna i leksykalna

Przed wprowadzeniem do zasobu słownictwa przedmiotowego potencjalne tematy są

poddawane kontroli merytorycznej i leksykalnej. Terminy i wyrażenia akceptowane do

stosowania jako tematy powinny odpowiadać polskiej terminologii z danej dziedziny i

pochodzić z wiarygodnych polskich źródeł informacji. Eliminowane są wyrażenia niejasne,

archaiczne, gwarowe i środowiskowy żargon.

Początkowo jako źródła tematów preferowano najbardziej popularne, jednotomowe

encyklopedie, wychodząc z założenia, że jest to źródło najbardziej dostępne dla przeciętnego

użytkownika. Obecnie podstawowym zasobem terminów są wielkie encyklopedie

17

uniwersalne oraz encyklopedie dziedzinowe i słowniki terminologiczne, w mniejszym stopniu

monografie i artykuły naukowe, wydawnictwa urzędowe, akty prawne. Terminy są ponadto

weryfikowane w aktualnym słowniku języka polskiego. Od kilkunastu lat nieocenionym

źródłem informacji i weryfikacji są zasoby internetowe, z zastrzeżeniem sprawdzenia

wiarygodności źródła.

Powyżej opisane zasady doboru redakcji haseł nie zawsze można zastosować w

praktyce. Nowe zjawiska społeczne, odkrycia, technologie, aktualne wydarzenia polityczne

zwykle nie są jeszcze ujmowane i definiowane w dostępnych publikacjach typu

encyklopedycznego i słownikowego, stąd problem ze znalezieniem odpowiedniej, a nie

całkiem potocznej nazwy. Tematy JHP BN bywają więc formułowane na podstawie innych

dostępnych źródeł – zagranicznych baz danych, publicystyki, zasobów internetowych o

charakterze popularnym czy okazjonalnym; czasem po utrwaleniu się bardziej właściwego

nazewnictwa bywają zmieniane. Pewna grupa terminów, np. z zakresu nauk społecznych,

ekonomicznych czy technicznych, które funkcjonują wyłącznie w wersji anglojęzycznej i nie

mają polskiego odpowiednika jest wprowadzana w wersji obcojęzycznej (np.: Timesharing,

Public relation, Hosting, Outsourcing, Streetworking).

Wszystkie nazwy własne (osobowe, korporatywne, geograficzne i tytuły), które są podawane

w oryginalnej wersji językowej zapisanej pismem innym niż łacińskie, muszą być

transliterowane zgodnie z aktualnymi normami (wykaz Polskich Norm z tego zakresu zob.

http://www.bn.org.pl/download/document/1247667179.pdf ).

Dalszym etapem kontroli leksyki jest zapewnienie jednolitości i jednoznaczności słownictwa,

czyli eliminacja synonimów i rozróżnienie homonimów.

18

I.2.2. Synonimy i wyrażenia bliskoznaczne

Jeśli dany przedmiot może być opisany za pomocą więcej niż jednego terminu, należy

zdecydować, które z wyrażeń będzie terminem stosowanym w danym zbiorze informacji, a

które zostaną odrzucone, tzn. wystąpią jedynie w charakterze odsyłaczy kierujących do

terminu właściwego. Dotyczy to zarówno synonimów w ścisłym znaczeniu słowa, jak i

wyrażeń bliskoznacznych w stopniu, który utrudnia lub uniemożliwia wybór właściwego

terminu (quasi-synonimy). Spośród wyrażeń synonimicznych i wybiera się, w kolejności

preferencji:

- przyjęte w encyklopediach uniwersalnych,

- przyjęte w encyklopediach specjalistycznych,

- częściej spotykane w piśmiennictwie, bazach danych czy zasobach internetowych.

Np.:

Alkoholizm (nie: Pijaństwo)

Łowiectwo (nie: Myślistwo)

Histopatologia (nie: Histologia patologiczna)

Mikroelementy (nie: Pierwiastki śladowe)

Barwa (nie: Kolor)

Oporniki (nie: Rezystory)

Przeznaczenie (nie: Los, nie: Predestynacja)

Omdlenie (nie: Zemdlenie, nie: Utrata przytomności)

Działalność charytatywna (nie: Dobroczynność, nie: Filantropia)

Eliminacja synonimów sprawia, że dokumenty o określonym przedmiocie gromadzone są pod

jedną nazwą, niezależnie od terminologii podawanej w tekstach.

19

Książki dotyczące jednego przedmiotu, a zatytułowane:

Chemia rolna : podstawy teoretyczne i praktyczne

Chemia rolnicza : podręcznik dla studentów wyższych szkół rolniczych

Chemizacja w ogrodnictwie

Agrochemia : poradnik nawożenia i ochrony roślin

będą opisane tym samym hasłem Agrochemia, ponieważ taki termin przyjęto w Słowniku

JHP BN, a pozostałe uznano za warianty nazwy –formy odrzucone:

temat/okr. Agrochemia

NU Chemia rolna

NU Chemikalia - stosowanie - rolnictwo

NU Chemizacja rolnictwa

NU Rolnictwo - chemia

TS Chemia

TS Rolnictwo - badanie

TK Nawozy

TK Pestycydy

Analogicznie, książki o tytułach:

Mikroelementy w życiu roślin, zwierząt i ludzi

Pierwiastki śladowe w środowisku biologicznym

Biopierwiastki w praktyce medycznej

będą skupione w katalogu przedmiotowym pod jednym hasłem: Mikroelementy

temat/okr. Mikroelementy

NU Biopierwiastki

NU Pierwiastki śladowe

TS Pierwiastki chemiczne

TK Analiza śladowa

TK Biochemia

TW Mikronawozy

20

I.2.3. Homonimy

Homonimy różnicujemy za pomocą dopowiedzeń, którymi zwykle są skróty nazw dziedzin

pochodzące z wykazu skrótów zamieszczanego w Encyklopedii Powszechnej PWN.

Np.:

Róża (bot.) i Róża (med.)

Byliny (bot.) i Byliny (lit.)

Mars (astr.) i Mars (rel.)

Rak (med.) i Rak (zool.)

Inteligencja (psychol.) i Inteligencja (socjol.)

gdzie bot. = botanika, med. = medycyna, lit. = literatura, astr. = astronomia, rel. = religia,

religioznawstwo, zool. = zoologia, psychol. = psychologia, socjol. = socjologia..

Dopowiedzenie rozróżniające dodaje się również wtedy, gdy dany termin występuje w

Słowniku tylko w jednym znaczeniu, np.:

Róg (muz.)

Kompilatory (informat.)

Wrotki (zool.).

Jeśli skrót nazwy dziedziny nie wystarcza do rozróżnienia dwu terminów, należy użyć innego,

bardziej precyzyjnego dopowiedzenia identyfikującego, np.:

Kusaki (ptaki) i Kusaki (chrząszcze) – dopowiedzenie (zool.) nie rozróżniłoby tych

tematów.

21

I.3. Struktura i prezentacja artykułu przedmiotowego JHP BN

Kartoteka wzorcowa JHP BN jest prowadzona w formacie MARC21 rekordu

wzorcowego. Hasła przedmiotowe są w rekordzie uporządkowane i zapisane w odpowiednich

polach opatrzonych etykietami właściwymi dla rodzaju hasła i jego funkcji, co zapewnia

poprawne funkcjonowanie indeksu przedmiotowego w systemie zautomatyzowanym.

Dla osób korzystających z kartoteki wzorcowej haseł przedmiotowych jako źródła informacji

o słownictwie i podstawowych regułach metodycznych kluczowe są:

Pola grupy 1XX – zawierają hasło wzorcowe, czyli hasło przyjęte do stosowania

Pola grupy 4XX– terminy odrzucone, hasła których nie należy używać

Pola grupy 5XX – terminy wchodzące w relacje, rozróżniane na podstawie zawartości

podpola w

- jeśli podpole w zawiera kod „g” – termin szerszy

- jeśli podpole w zawiera kod „h” – termin węższy

- jeśli podpole w nie jest wypełnione – termin skojarzony

Np.:

LDR %b n %c z %d + %e + %f n %g + %h +4500

001 %a a10089640

008 %a 050120+!!as9nnbabn++++++++++!a+ana++++!+

010 %a p 2004308773

22

039 %a 9 %y 200506041107 %z VLOAD

040 %a WA N %c WA N

150 %a Rynek ubezpieczeniowy

450 %a Rynek reasekuracyjny

450 %a Ubezpieczenia %x handel

550 %a Brokerzy ubezpieczeniowi

550 %w g %a Rynek finansowy

550 %a Ryzyko

550 %w h %a Ubezpieczenia

902 %a 070809

Wzorcowe hasła przedmiotowe są zapisywane w polach formatu MARC21 opatrzonych

następującymi etykietami:

Pola grupy 1xx

100 – hasło osobowe

110 – hasło korporatywne – nazwa ciała zbiorowego

111 – hasło korporatywne – nazwa imprezy

130 – hasło tytułowe (tytuł ujednolicony)

150 – hasło przedmiotowe ogólne (rzeczowe)

151 – hasło geograficzne

155 – hasło rodzaj/forma/gatunek (temat formalny)

23

180 – określnik ogólny (rzeczowy)

182 – określnik chronologiczny

400 – hasło osobowe – wariant nazwy (odsyłacz całkowity)

410 – hasło korporatywne – ciało zbiorowe - wariant nazwy (odsyłacz całkowity)

411 – hasło korporatywne – impreza - wariant nazwy imprezy (odsyłacz całkowity)

430 – hasło tytułowe (tytuł ujednolicony) – wariant tytułu (odsyłacz całkowity)

450 – hasło przedmiotowe ogólne (rzeczowe) – wariant hasła (odsyłacz całkowity)

451 – hasło geograficzne – wariant nazwy (odsyłacz całkowity)

455 – hasło rodzaj/forma/gatunek (temat formalny) – wariant hasła (odsyłacz całkowity)

500 – hasło osobowe wchodzące w relację hierarchiczną lub kojarzeniową z hasłem w polu z

grupy 1XX

510 – hasło korporatywne – nazwa ciała zbiorowego wchodzące w relację hierarchiczną lub

kojarzeniową z hasłem w polu z grupy 1XX

511 – hasło korporatywne – nazwa imprezy wchodzące w relację hierarchiczną lub

kojarzeniową relacje z hasłem w polu z grupy 1XX

530 – hasło tytułowe (tytuł ujednolicony) wchodzące w relację hierarchiczną lub

kojarzeniową z hasłem w polu z grupy 1XX

550 – hasło przedmiotowe ogólne (rzeczowe) wchodzące w relację hierarchiczną lub

kojarzeniową z hasłem w polu z grupy 1XX

551 – hasło geograficzne wchodzące w relację hierarchiczną lub kojarzeniową z hasłem w

polu z grupy 1XX

555 – hasło rodzaj/forma/gatunek (temat formalny) wchodzące w relację hierarchiczną lub

kojarzeniową z hasłem w polu z grupy 1XX

24

260 odsyłacz orientacyjny całkowity

360 odsyłacz orientacyjny

podpola określników:

x – określnik ogólny (rzeczowy) lub jednostkowy

z – określnik geograficzny

y – określnik geograficzny

Kartoteka wzorcowa JHP BN jest od ponad piętnastu lat prowadzona w formacie typu MARC

(początkowo USMARC, obecnie MARC21) i w tym formacie jest udostępniana. Jednak ze

względu na przyzwyczajenia i wygodę naszych użytkowników przedstawiamy kartotekę

również w tradycyjnie stosowanym schemacie, zbliżonym do zapisu artykułów

deskryptorowych w tezaurusach. Pierwszą wyświetlaną, podstawową maską prezentacji

publicznej rekordu hasła przedmiotowego JHP BN jest zapis jaki przyjęto w Słowniku

począwszy od drugiego wydania. Hasła przedmiotowe w artykule są oznaczone

następującymi symbolami:

[Termin przyjęty – pierwszy element artykułu, brak oznakowania]

NU = nie używaj (synonim lub quasi-synonim)

TS = termin szerszy (nadrzędny)

TW = termin węższy (podrzędny)

TK = termin kojarzeniowy

25

Terminy odrzucone odsyłają do terminów przyjętych poprzedzonych symbolem

U = używaj

Np.:

temat/okr. Rynek ubezpieczeniowy

NU Rynek reasekuracyjny

NU Ubezpieczenia - handel

TK Brokerzy ubezpieczeniowi

TS Rynek finansowy

TK Ryzyko

TW Ubezpieczenia

26

I.4. Budowa rozwiniętego hasła przedmiotowego

Hasło przedmiotowe JHP BN jest budowane wg następującego schematu:

TEMAT (dopowiedzenie) – określnik/-i rzeczowe - określnik geograficzny -

określnik chronologiczny.

np.:

Prawo rodzinne – historia – Polska – 19-21 w

Kobieta – bezrobocie – Europa – od 2001 r.

Zamki i pałace – Czechy

Młodzież – psychologia

Opowiadanie polskie – 20 w.

W uzasadnionych przypadkach w haśle przedmiotowym może wystąpić więcej niż jeden

określnik rzeczowy, np.:

Warszawa – kultura – socjologia – 1944-1956 r..

Wody podziemne – ochrona – prawo – Polska – stan na 2005 r.

W haśle przedmiotowym nie może wystąpić więcej niż jeden określnik geograficzny i więcej

niż jeden określnik chronologiczny. Jeśli przedmiot dokumentu lokalizujemy w wielu

miejscach lub w różnych okresach, należy zbudować odpowiednio więcej haseł

przedmiotowych uwzględniających wszystkie uwarunkowania, np.:

charakterystykę przedmiotową dokumentu na temat polityki społecznej w Polsce i w Austrii

będą stanowić dwa hasła:

Polityka społeczna – Polska oraz Polityka społeczna – Austria

27

(nie: Polityka społeczna – Polska – Austria),

wybór tekstów dotyczących przemysłu zbrojeniowego w okresie pierwszej i drugiej wojny

światowej opiszemy za pomocą haseł:

Przemysł zbrojeniowy – 1914-1918 r. oraz Przemysł zbrojeniowy – 1939-1945 r.

(nie: Przemysł zbrojeniowy – 1914-1918 r. – 1939-1945 r.)

28

I.5. Udostępnianie JHP BN

W 1989 r. zasób słownictwa JHP BN po raz pierwszy udostępniono publicznie jako

drukowany Słownik Języka Haseł Przedmiotowych Biblioteki Narodowej. Kolejne zmienione i

rozszerzone wydania publikowano w odstępach czteroletnich, w 1993, 1997, 2001 i 2005 r..

Słownik drukowany zawierał wszystkie hasła ogólne oraz określniki, a z haseł jednostkowych

jedynie te, które wchodzą w relacje z hasłami ogólnymi. Wydanie piąte z 2005 r. byłą ostatnią

edycją drukowaną.

Od 2001 r. kartoteka wzorcowa JHP BN w formacie MARC21 jest prezentowana w witrynie

elektronicznej BN

ścieżki dostępu:

www.bn.org.pl > Dla bibliotekarzy > JHP BN > Słownik

lub bezpośrednio pod adresem http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/makwww.exe?BM=19 ) jako baza

danych w programie MAK.

Baza jest aktualizowana raz w tygodniu.

29

Kartoteka wzorcowa obejmuje wszystkie hasła JHP BN (tematy ogólne i jednostkowe oraz

określniki), nie zawiera natomiast haseł przedmiotowych rozwiniętych. Zainteresowane

biblioteki mogą uzyskać tę bazę na nośniku elektronicznym lub w postaci pliku w formacie

wymiennym.

W trybie tygodniowym w witrynie BN są udostępniane wykazy zmian w słownictwie JHP

BN (http://www.bn.org.pl/dla-bibliotekarzy/jhp-bn/wykazy-zmian ) z podziałem na wykazy

haseł nowych, usuniętych i zmodyfikowanych.

30

Hasła nowe i zmodyfikowane można również pobierać z serwera BN w pliku.

Kartoteka wzorcowa jest podstawowym i najbardziej aktualnym źródłem informacji o zasobie

słownictwa i z niej przede wszystkim powinny korzystać osoby katalogujące przedmiotowo w

JHP BN. Mając świadomość wielu zalet edycji drukowanej (zwłaszcza na etapie szkolenia,

ale również w przypadku bardziej zaawansowanych poszukiwań rozwiązań modelowych),

będziemy udostępniać Słownik JHP BN w wersji edycyjnej w witrynie BN w formacie PDF.

Bibliotekarze będą mieli możliwość pełnego przeszukiwania tekstu artykułów

przedmiotowych (w tym pól uwag), a w razie potrzeby również wydruku części lub nawet

całości pliku.

31

Od 2005 r. hasła JHP BN, w tym także hasła przedmiotowe rozwinięte są dostępne w

katalogu NUKAT (www.nukat.edu.pl > dla katalogujących > Przedmiot/Gatunek/Forma), od

sierpnia 2007 r. baza jest aktualizowana raz w tygodniu.

Uwaga: w katalogu NUKAT w indeksie Przedmiot/Gatunek/Forma są prezentowane hasła

przedmiotowe języków: KABA, JHP BN i MeSH.

32

Osoby katalogujące przedmiotowo w JHP BN, a korzystające z tego źródła informacji,

powinny zwracać uwagę na zapis o pochodzeniu rekordu wzorcowego i stosować w swoich

katalogach jedynie hasła oznaczone |JHP BN|.

33

I.5.1. Korzystanie z kartoteki wzorcowej JHP BN w programie MAK

W udostępnianej kartotece wzorcowej JHP BN tematy i określniki są dostępne przez jeden

wspólny indeks z etykietą „temat/okr.”.

Każde z haseł przyjętych do stosowania ma w rekordzie wzorcowym ma tę samą etykietę

co nie oznacza, że hasło to można stosować zarówno w funkcji tematu jak i określnika.

Temat zapisywany jest zawsze wielką literą, a jego rekord wzorcowy zawiera z reguły

informacje o hasłach odrzuconych i/lub powiązanych oznaczone symbolami NU, TS, TK,

TW. Określnik zapisywany jest małą literą, rekord wzorcowy nie zawiera terminów

powiązanych (z nielicznymi wyjątkami), natomiast zawsze zawiera informację o zakresie

stosowania danego określnika.

Jednoznaczny zapis występuje w formacie MARC21, gdzie tematy występują w polach z

etykietami 100, 110, 111, 130, 150, 151, 155, natomiast określniki w polach z etykietami 180,

182.

34

Indeks kartoteki wzorcowej zawiera zarówno hasła przyjęte do stosowanie, jak i terminy

odrzucone. Poszukując odpowiednich tematów nie można poprzestać na sprawdzeniu, czy

dany termin pojawia się w indeksie, należy otworzyć rekord wzorcowy i sprawdzić, czy

poszukiwany temat nie jest opatrzony symbolem NU. Jeśli tak, należy sprawdzić jaki termin

synonimiczny lub quasi-synonimiczny został przyjęty do stosowania.

35

Np.

z 20 pozycji indeksowych jedynie sześć (02, 04, 07, 09, 12, 14, 15,) to hasła przyjęte do

stosowania, pozostałe to formy odsyłaczowe zapisane w rekordach wzorcowych jako NU

(pola grupy 4xx formatu MARC21).

Poszukując hasła do opisu dokumentu na temat retabulów ołtarzowych otwieramy rekord

wzorcowy z odpowiedniej pozycji indeksowej (20)

i uzyskujemy informacje, że tematem przyjętym do stosowania jest temat „Ołtarze”.