Humanistyka

7/31/2019 Humanistyka

1/37

HUMANISTYKA (ac. humanus ludzki) zesp nauk i dyscyplin, ktrych

przedmiotem jest czowiek historyczny, poznawany w aspekcie racji i

uwarunkowa jego decyzji, dziaa oraz skutkw tych dziaa (stanw rzeczy,

wytworw), z uwagi na ich donioso kulturow (celowo).

Z DZIEJWPOZNANIAHUMANISTYCZNEGO I ZAGADNIE HUMANISTYKI. Zachowane

rda historyczne zawiadczaj, e namys poznawczy nad istot poznania

humanistycznego siga pocztkw kultury europejskiej, jednak dugo nie

odrniano dziejw od historii jako nauki o dziejach, a literatury od filologii.

Tak byo przynajmniej do czasw refleksji filozoficznej F. Bacona, ktry w

traktacie De dignitate et augmentis scientiarum wyrni opart na rozumie

filozofi, do ktrej zaliczy matematyk i nauki przyrodnicze, a take bazujce

na pamici kronikarstwo oraz poezj domen wyobrani, czy do czasu

Kartezjusza, ktry we wstpie doRozprawy o metodzie owiadczy, e historia

i filologia to rodzaje poytecznego zajcia o charakterze moralizatorsko-

pedagogicznym. Jednak nauki te byy uprawiane od czasw staroytnych,

pierwotnie pod postaci rozmaitych grafii, co owocowao zacztkami

refleksji metateoretycznej. Miay one charakter pionierski, ich autorami byli

poeci, mwcy i kronikarze, ale niosy ze sob okrelone rozwizania i

sygnalizoway istnienie realnych i wakich poznawczo problemw.

Mona sdzi, e u podstaw ludzkiej kultury ley mit (gr.

[mythos]): uyteczne poznawczo upodobnienie fikcji (wymysu) do prawdy.

Mit by historycznie pierwsz form poznawcz Europejczyka; zawarte w nim

dowiadczenia i wiedza ujte byy i wyraone w formie metafory (gr.

[metaphor]), co skaniao do wyjanie przynoszcych rozumienie i

wanych yciowo. Zajmoway si tym wyrocznie i wieszczkowie-aojdowie

(pieniarze), ale rwnie ci, ktrzy zbierali mity, opisywali je i katalogowali, atake wykadali ukryty w nich, doniosy poznawczo sens. Tego rodzaju zabiegi

zrodziy mitografi czy mitozofi (mito-teo-logi) lub logografi i day

pocztek zarwno historii, jak i filologii. Mianem logografa okrelano kadego

pisarza bd znawc i ukadacza mw, a nawet historyka. I tak, suce

dydaktyce eposy genealogiczne historie bogw i synnych rodw, oraz

ludowe legendy, bdce mieszanin faktw i mitw, legy u podstaw historii. Z

genealogii zrodzia si chronologia, ktra ju wiadomie posugiwaa sikrytyk rde mwionych i pisanych, analizujc je pod ktem ich

HUMANISTYKA PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu


2/37

wiarygodnoci, systematycznie eliminujc rzeczy niepowane (mieszne) i

usiujc odrni fikcj od prawdy. W VII w. przed Chr. zasugi na tym polu

pooyli: Hekatajos z Miletu, Charon z Lampsaku, Ksantos z Lidii, Feredykes z

Aten, Hellenikos z Lesbos, Apollodor z Aten i Euhemer z Messyny. Waciwy

pocztek historii wie si z Herodotem z Halikarnasu, Tukidydesem i

Ksenofontem z Aten. Podkrelali oni poznawcz wag faktw i rde wiedzy

o faktach, ale rnie wykadali sens dziejw; wg Herodota dziejami kieruje

sprawiedliwo boa, ktra zabiega o rwnowag dobra i za, Tukidydes

odstpi od wyjanie mitologicznych i traktowa dzieje antropologicznie,

jako skutek wiadomego, lecz kierowanego namitnociami dziaania

czowieka, za Ksenofont sdzi, i s one obrazem polityki i jej ideau:

doskonaego pastwa (ustroju). Herodot wprowadzi nazw historia (gr.

joskie [histore]), zyskujc przydomek ojca historii.

Na rozwj poznania humanistycznego (jego filologicznego aspektu)

wpyno znaczco spotkanie si logografii z filozofi. Doskonalono znane

formy literackie, np. mow, w zakresie ktrej wyrniono style (np. gadki

czy sodki) i rodzaje (np. polityczna, sdowa, popisowa); pojawiy si take

nowe, np. traktat czy diatryba jako dialog z wprowadzeniem fikcyjnych

postaci, ktry pod pirem Platona osign doskonao. W VIV w. rozkwita

retoryka, na niwie ktrej dziaali: sofista Gorgiasz z Leontinoi, Isokrates z Aten

oraz mwcy i zaoyciele szk krasomwczych Demostenes i Hypereides z

Aten. Pod wpywem Isokratesa historyk Teopomp z Chios wprowadzi do

historii metod retoryczn. Nastpowaa specjalizacja poznania

humanistycznego, podzia jego przedmiotu i kompetencji poznawczych; z

logografii wyodrbnia si retoryka, gramatyka, logika i poetyka. Wreszcie

poznanie to stao si przedmiotem filozofii. Rodzca si filozofia zmagaa si ztradycj mitologiczn, ktrej poznawczym oparciem bya mitografia

(mitozofia), jako tradycyjne rdo wiedzy o wiecie i czowieku; pierwsi

krytycy tej tradycji to Ksenofanes z Kolofonu i Platon. Wan rol odegra

Arystoteles ze Stagiry, ktry w zakres przedmiotu filozoficznej

[theora] wczy zagadnienie jzyka i sztuki literackiej; przede wszystkim

odrni poezj (literatur) od filozofii: poeta naladuje natur i tworzy mity, a

filozof wyjania zastany wiat natury, cho moe si posuy literackimiformami opisu. Z Arystotelesowej Poetyki wynika, e zna on wiedz



3/37

humanistyczn, ale e nie ceni jej zbyt wysoko; co wicej wyej stawia

wiedz poetyck od historycznej. Poezja jest bardziej oglna i filozoficzna

(powana) od historii, traktuje bowiem o tym, co mogoby si wydarzy (co

jest moliwe lub prawdopodobne), historia za tylko o tym, co si faktycznie

zdarzyo. Historyk opisuje jednostkowy fakt; ten sam fakt ujty przez poet, a

wic oczyszczony z tego, co niekonieczne, posiada poznawczy walor i

paradygmatyczn wymow. Poezja uoglnia, natomiast historia dotyczy tego,

co jednostkowe, a o tym, co jednostkowe, nie ma nauki. Rezerwa Stagiryty

wobec historii pyna z jego teorii nauki i koncepcji poznania naukowego, w

wietle ktrej wszelka ludzka wiedza ma charakter filozoficzny, a uchwycone

przez filozofi istoty rzeczy cel poznania wartociowego daj rozumienie i

stanowi przyczyny wzorcze dziaa kulturowych, a wic take kryteria oceny

celowoci tych dziaa. Wynika z tego, e poznanie faktw jednostkowych

dostarcza wiedzy o tym, co moe by tak lub inaczej (co jest niekonieczne);

takie ujcie poznania nie sprzyjao naukom szczegowym. wiadczy o tym

sposb, w jaki Arystoteles w Poetyce korzysta z wiedzy humanistycznej. Jest

ona rdem heurezy myli oraz narzdziem ilustracji susznoci jego wasnych

twierdze, ktre tworz kryterium oceny pogldw i koncepcji artystw i

logografw. Arystoteles uwzgldnia historyzm poznawczy, czyli wymg

znajomoci dorobku minionych pokole, lecz nie by historykiem ani

filologiem, natomiast jako filozof stawia i rozwizywa (niezalenie od tego,

czy susznie) leitmotiv problemu h., ktrym jest kwestia oceny dziaa

czowieka i skutkw (wytworw) tych dziaa, ktrym jest zgodno z

rozumn natur czowieka. Historycy gr. rozstrzygali ten problem rozbienie, a

by moe Arystoteles nie akceptowa mitologicznych uzupenie

historiografii (casus Herodota), gdy byy one naiwne i jawnie pozanaukowe.W okresie hellenistycznym powstao w Aleksandrii (336330) synne

Muzeum, czce w sobie bibliotek z systematyczn i zinstytucjonalizowan

prac akademick. Zebrano w nim 500 tysicy vol. od Homera do

Arystotelesa co wymagao zastosowania sztuki katalogowania i krytyki

rde (autentyk czy apokryf), a take dawao asumpt do rozlegych docieka

naukowych, take nad sam nauk, cho te miay charakter raczej

przyczynkarski. Prawie kady ze znanych uczonych tego okresu mgposzczyci si ogromn erudycj. Taki stan trwa do schyku staroytnoci, ale



4/37

w epoce gr.-rzymskiej straci impet i nabra cech wtrnoci. W filologii

opracowywano podstawy krytyki literatury i warsztatu naukowego humanisty

(Hipparch z Nicei), tworzc nowe teorie sztuki (poetyki), w ktrych zawarte s

ju zrby teorii rodzajw i gatunkw literackich (Warron, Akcjusz, Filodemos

z Gadary), piszc encyklopedie sztuki (Pliniusz Starszy), doksografie i

biografie opisy ycia filozofw i artystw, etologie nauki o charakterach i

obyczajach, periegetyki opisy dzie sztuki (wity, pomnikw) i studia

historyczno-literackie (Teofrast, Diogenes Laertios), gramatyki (Polibiusz z

Megalopolis, Dionizy z Tracji), encyklopedie oglne (Tacyt, Ptolemeusz).

Tworzono historie oglne i szczegowe, a take porwnawcze (Plutarch z

Cheronei), a pomidzy historykami toczy si cichy spr o to, czy naukowo

miarodajne kryterium interpretacji dziejw ma by mitologiczne,

antropologiczne, polityczne, etyczne czy retoryczne; czy kryterium takie jest

uniwersalne, czy partykularne i wzgldne. Zgbiano zagadnienie krytyki

rde oraz kwesti czynnikw warunkujcych genetycznie ludzkie decyzje;

pojawio si zagadnienie roli jednostki w dziejach oraz istnienia si lub praw

dziejowych; na tym polu wyrnili si: Arystarch z Samotraki, Polibiusz z

Megalopolis, Warron, Plutarch z Cheronei, Diodor z Sycylii, Strabon z Amasei,

Lukian z Samosat (piszcy o metodzie historii), Jzef Flawiusz i historyk

rzymski Tacyt.

W okresie rzymskim znaczny wkad w myl humanistyczn wnis

Cyceron pisarz, historyk i teoretyk historii, teoretyk wymowy i tumacz

tekstw gr., a take poeta Horacy, autorListw, spord ktrych saw zdoby

trzeci list z II ksigi List do Pizonw, znany jako De arte potica. Myl

teoretyczna obu jest wyrazem retorycznego podejcia do zagadnie literackich,

a pogldy Horacego, bdce poetyck parafraz wiedzy naukowej, oddziaayna pniejsz poezj oraz na poetyki, zw. w XVIXVII w., m.in. na G. C.

Scaligera, G. G. Trissino, T. Tasso, L. Castelvetro, na synneLart poetiqueN.

Boileau-Despraux i na De perfecta poesi M. K. Sarbiewskiego, nazywanego

Horatius sarmaticus. Pod koniec XV w. M. H. Vida przeoy Poetyk

Arystotelesa, co przyspieszyo i pogbio studia nad literatur, zdominowane

dotychczas przez myl platosk, stawiajc humanistw przed (spornym do

dzi) problemem statusu poetyki pord nauk o sztuce.



5/37

Schyek staroytnoci wraz z rozpadem cesarstwa rzymskiego,

wdrwkami ludw, naporem mylenia praktycznego i sceptycyzmu przynis

upadek nauki, dlatego pocztki wiekw rednich to okres dziaalnoci

encyklopedycznej i komentatorskiej, ktrej gwnym celem byo uratowanie

spucizny mylowej przeszoci. Z tej pracy, ktra toczya si ju w ramach

kultury chrzecijaskiej, radykalnie zmieniajcej obraz wiata, a przede

wszystkim czowieka i celu jego ycia, zrodzi si nowy system wiedzy i nowa

koncepcja nauczania, ktrych podstawy tworz artes liberales (sztuki

wyzwolone): gramatyka, retoryka i dialektyka (trivium) oraz geometria,

arytmetyka, astronomia i muzyka (quadrivium). Celem sztuk wyzwolonych

byo usprawnienie poznania ludzkiego, przygotowanie go do podjcia studiw

filozoficznych i teologicznych oraz prawa i medycyny. Zwieczeniem wiedzy

staa si teologia sacra doctrina, wspomagana przez filozofi (ancilla

theologiae). Idea sztuk wyzwolonych bya ju znana staroytnym Grekom;

sztuki literackie wyrnia Isokrates, za matematyczne Platon; pisali o nich

Galen, Cyceron, Warron, a w redniowieczu Augustyn z Hippony, Boecjusz

oraz encyklopedyci tacy jak: Kasjodor, Izydor z Sewilli, Beda Czcigodny,

Hraban Maur. Byy one podstaw ksztacenia a do XVIII w. W okresie

dziaalnoci ojcw Kocioa do IVV w. obok historii wieckiej wprowadzono

historiografi chrzecijask, apologi, kazania, rozwijano ortografi,

epistolografi i etymologi. Jednym z wanych wtkw nauki redniowiecza

by namys nad filozofi i jej kompetencjami poznawczymi, a take nad

poznawczymi walorami sztuki czy wiedzy poetyckiej (humanistycznej).

Wyrniali si: Hugon ze witego Wiktora, Jan z Salisbury, ktry jest

uznawany za wzr humanisty, kad bowiem nacisk na praktyczno-etyczny

wymiar ycia ludzkiego, a w zakres nauki wczy wiedz o czowieku-wytwrcy i jego dzieach, oraz Tomasz z Akwinu, ktry dopeni klasyczn,

arystotelesowsk teori sztuki, ale traktowa jeszcze poezj jako wiedz, ktra

za pomoc znakw przekazuje prawd rzeczy. Bya to sztuka figuratywana,

ktrej style oddaway przenonie prawd rzeczy; prawda ta tkwia w

uniwersalnym stylu (w reguach). Z uczonych arab. zasugi dla h. pooyli:

Awerroes z Kordowy, ktry przeoy na arab. Poetyk Arystotelesa i

komentowa jej tre, oraz Ibn Chaldun z Tunisu, historyk i teoretyk historii,



6/37

wicy poznanie humanistyczne z filozofi, ujmujcy dzieje przyczynowo i

pod ktem czynnikw cywilizacyjnych.

Wanym dla h. wtkiem nauki redniowiecznej bya teologiczna

egzegeza (hermeneutyka) Pisma witego. Teologia musi posuy si

metodami historii i filologii, poniewa Pismo wite w swym literackim

wymiarze ma sens dosowny, gdy mwi bezporednio o wydarzeniach

historycznych, ale take sens przenony (metaforyczno-alegoryczny), kiedy

traktuje o rzeczywistoci transcendentnej, celu ludzkiego ycia. Doszed wic

do gosu problem interpretacji tekstu, z czym borykali si ju autorzy

staroytni, mitozofowie z VIV w. wykadajcy dziea Homera i Hezjoda

(Theagenes z Region, Metrodoros z Lampsaku). Hermeneutyka biblijna

nawizywaa do gr. mitoznawstwa i oddziaaa na teori literatury. W zakresie

teorii interpretacji humanistycznej wkad wnis Konrad z Hirschau i poeta

Dante Alighieri, ktry w Boskiej komedii umieci tezy metapoetyckie, a w

dziekach teoretycznych wyrni poziomy znaczeniowe fikcji literackich

(dosowny, alegoryczny, moralny, anagogiczny), ponadto zaj si kwesti

genezy jzykw i rol jzykw narodowych w tworzeniu kultury uniwersalnej.

W Europie XIIXV w. prowadzono studia literackie z przywoaniem autorw i

wzorw staroytnych (Homera, Wergiliusza, Owidiusza, Horacego,

Juwenalisa, Persjusza, Marcjalisa, Lukiana, Seneki, Cycerona, Kwintyliana), a

w szkoach i uniwersytetach systematyczne studia nad nimi, co zaowocowao

tzw. accessus ad auctores, np. Konrada z Hirschau czy Bernarda z Utrechtu.

Wprowadzenia te cechowa metodyczny i systematyczny opis ycia autora,

struktury i formy jego dziea (metrum, gatunek, styl) oraz jego znaczenia

(sensu alegorycznego) i intencji autora; ponadto tworzono tzw. ars

versificatoriae, w ktrych wykadano wiedz o poezji i jzyku poetyckim,objaniano kluczowe pojcia teoretycznoliterackie, podawano uniwersalne

zasady sztuki poetyckiej i szukano rde bdw poetyckich.

W epoce renesansu i okresie porenesansowym nastpi burzliwy rozwj

myli humanistycznej; tumaczono i publikowano autorw staroytnych, co

pobudzao dociekania historyczne oraz studia nad jzykiem i podstawami

metody interpretacji, a take nad rol tradycji filozoficznej we wspczesnoci.

Ton nadaway: Akademia Platoska we Florencji oraz uniwersytety w Padwie iBolonii, gdzie autorytetem by Arystoteles. W orodkach tych przewodzili



7/37

filozofowie-humanici, tumacze i komentatorzy, twrcy antropocentrycznej

ideologii humanizmu, mitygowanej co prawda myl wielkich filozofw, lecz

traktujcej filozofi jako sztuk ycia i hodujcej ideaowi homo loquens,

np. Gemistos Pleton, Jan Bessarion, twrcy humanizmu filologicznego

Marsilio Ficino i Jakub Pico della Mirandola, Jerzy z Trapezuntu czy Piotr

Pomponazzi, a pniej, filolog Justus Lipsius, przedstawiciel humanizmu

psychologicznego Michel de Montaigne i teologizujcego Franciszek Salezy.

U podstaw ksztacenia leaa koncepcja studium humanitatis, w ktrej

znaczn rol odgrywaa gramatyka, retoryka, historia, poetyka i moralistyka.

Dzieje ludzkie oraz literatur wykadano z ideologiczn intencj uwypuklenia

twrczych zdolnoci czowieka (homo creator) i jego zaangaowania w ycie

publiczne (homo politicus). W zakresie studiw literackich dominoway artes

versificatoriae i poetyki, spord ktrych wyrniay si dziea J. C. Scaligera,

M. K. Sarbiewskiego, G. J. Vossiusa i N. Boileau-Despraux. W sporze o

poetyk wypowiadali si artyci i teoretycy (np. J. Racine, P. Corneille, J.

Chapelain, R. Rapin, J. Dryden, M. Opitz, E. Tesauro, Lope F. de Vega Carpio,

Ph. Sydney), a kluczowy aspekt tego sporu wyraao pytanie: jedna,

uniwersalna poetyka czy wiele rwnoprawnych poetyk platoska,

arystotelesowka czy horacjaska? Ideowe ramy dyskusji nadaje tzw. Querelle

des Anciens et des Modernes (L. Perrault, B. Le Bouvier de Fontenelle, W.

Temple, W. Wotton, J. Swift), w ktrej na dobre od Owiecenia przewaali

zwolennicy modernizmu, czyli ideologii postpu poznawczo-moralnego i

artystycznego. Ideologia ta w czasach wspczesnych znalaza wyraz w tzw.

postmodernizmie, ktry proklamuje mier historii (koniec dziejw) i sztuki,

a w miejsce h. tradycyjnej (teoretycznej) wprowadza ide h. tzw. otwartej.

W XVIIXIX w. w zmienionym, wanie modernistycznym kontekciemylowym, h. zyskaa zrby wasnej metodologii. Kontekst tworzya filozofia

pokartezjaska, rozpita pomidzy skrajnym racjonalizmem i irracjonalizmem,

co znaczco wpyno na ksztatowanie si dyskusji wok h. Nurt

racjonalistyczny (modernistyczny) wynis na piedesta nauki przyrodnicze,

zawajc w ten sposb pojcie nauki i kryteriw naukowoci poznania.

Towarzyszya mu modna od renesansu ideologia przebudowy wiata i

uszczliwienia czowieka (hominis felicitas), ktra zdominuje kultur a poXIX w., w czasach nowoytnych wystpujc w szacie pozytywizmu;



8/37

nieodcznymi skadnikami pozytywizmu s scjentyzm i mylenie utopijne.

Teoretycy h. borykali si z dwoma problemami: jej domnieman naukowoci

oraz poznawczo-spoeczn rol, jednak spraw podstawow byo dostrzeenie

samej h. i odrnienie jej od przyrodoznawstwa. W tej mierze zaznaczy si G.

Vico, ktry na gruncie swej antykartezjaskiej historiozofii krytykowa

scjentyzm i mechanicyzm (technicyzm) nowoytnej kultury, D. Hume,

umieszczajcy h. w polu filozofii moralnej jako domeny faktw psychicznych

podlegajcych prawidowociom i dajcym si opisa, J. Bentham, ktry

wyrni nauki o duchu (pneumatologiczne). J. S. Mill i pozytywista H. Taine

postulowali, aby nauki o duchu uprawia na wzr przyrodoznawstwa, w

oparciu o naturalizm i psychologizm, co daje rkojmi typologizacji faktw

psychicznych. Stosunkowo duo uwagi powicono historii: G. W. Leibniz

podkrela wag poznawcz dokumentw i rzetelnej krytyki rde, J. Mabillon

wyrni nauki pomocnicze historii (paleografi, dyplomatyk i sfragistyk)

Ch. L. de Secondat Montesquieu, F. M. A. Voltaire i J. A. Condorcet wizali

nauk o dziejach z teori i histori cywilizacji, ide praw dziejowych i

obyczajowoci, J. Mser krytykowa mechanicyzm dziejowy i wyakcentowa

rol indywiduum w tworzeniu faktw dziejowych. Zasugi dla teorii historii

sztuki wnis J. Wincklemann. O ile pierwszy pozytywizm A. Comtea

stwarza nadziej h., cho za cen naladowania kanonu poznania

przyrodoznawczego, o tyle jego XX-wieczne odmiany empiriokrytycyzm (R.

Avenarius, E. Mach) i empirystyczny weryfikacjonizm (M. Schlick, R. Carnap)

odmawiay h. prawa do miana nauki i sytuoway j w sferze domniema i

preferencji. Sytuacja zmienia si wraz z narastajc krytyk empiryzmu,

scjentyzmu i pozytywizmu (W. V. O. Quine, L. Wittgenstein, K. Popper, Th.

Kuhn, I. Margolis, N. Goodman, P. K. Feyerabend, I. Lakatos) orazspoecznego modernizmu (J. Derrida, J.-F. Lyotard, J. Baudrillard, R. Rorty, G.

Vattimo, S. Fish), co wydawao si korzystne dla renesansu h., ale za co

musiaa ona zapaci cen akceptacji wspomnianej ju ideologii

postmodernizmu.

Inny nurt wany dla problemu h. otworzya myl G. W. Hegla, ktry sw

spekulatywn wizj dziejw jako odysei Ducha, ktry dialektycznie zmierza ku

adekwacji poznania i bytowania, a tym samym ku kocowi Historii, dapodstawy optymistycznej historiozofii i dostarczy uniwersalnego kryterium



9/37

oceny dziejw. Dziejami nie rzdz zalenoci (prawa) przyrodnicze

(przyczynowo-skutkowe) ani natury psychologicznej, lecz rozwj

diachroniczny (inkluzja i przeciwiestwo) Idei; w historii wany jest czynnik

idealny. Tym tropem podyli historycy i teoretycy historii (F. K. Savigny, B.

G. Niebuhr, Th. Mommsen, J. G. Droysen) oraz ci myliciele z tradycji niem.,

ktrych uwaa si za twrcw nowoczesnej teorii poznania humanistycznego.

Przewodzi im W. Dilthey, przeciwnik pozytywistycznego redukcjonizmu, wg

ktrego przedmiotem poznania humanistycznego s fakty psychofizyczne

zmaterializowane uzewntrznione (wyraone) przejawy ycia duchowego

konkretnego czowieka (biografizm). Taki przedmiot ma natur jakociow

(nie podpada pod liczb) i jest poznawany intuicyjnie; intuicja to rodzaj

poznawczego wczuwania si (wywania si) w poznawany przedmiot i

kontekst jego powstania (w ducha epoki), pozwalajcy uzyska rozumienie i

miarodajn ocen. Przedmiot h. to kompleksy-struktury natury psychicznej,

std za podstawow dyscyplin humanistyczn uznano opisowo-intuicyjn (a

nie przyrodniczo-mechanistyczn czy asocjacyjn) psychologi. Dilthey

podkrela, e w h. obok sdw spostrzeeniowych i okrelajcych psychiczne

prawidowoci w zachowaniu si czowieka wystpuj sdy wartociujce

(normy i oceny), ktre stanowi o specyfice poznania humanistycznego.

Inaczej rzecz uj W. Windelband, wg ktrego nauki przyrodnicze

dociekaj praw, natomiast humanistyczne koncentruj si na indywidualnych i

jednorazowych (niepowtarzalnych) faktach; pierwsze s nomotetyczne, drugie

idiograficzne (opisuj indywidualne fakty dla nich samych). H. Rickert doda,

e nauki bd generalizuj, bd indywidualizuj; poznanie humanistyczne to

selekcja faktw indywidualnych ze wzgldu na ich warto kulturow.

Powysze idee podjli E. Rothacker, E. Below, E. Troeltsch oraz M. Weber(autor koncepcji tzw. typw idealnych, paradygmatycznych i racjonalnych

kryteriw ocen), a take twrcy filozofii hermeneutycznej XX w., ktra w

znacznej mierze jest teori poznania humanistycznego M. Heidegger, H.-G.

Gadamer i P. Ricoeur. Ca t tradycj, sigajc korzeniami staroytnoci i

pod rnymi postaciami modn wspczenie, mona okreli mianem h.

historycystycznej, poniewa poznanie humanistyczne jako rozumiejca

interpretacja faktu psychofizycznego w jego strukturalno-caociowymkontekcie kulturowym jest z koniecznoci historyczne, tzn. jako



10/37

rozumienie nie ma cech poznania ostatecznociowego, lecz wzgldny. Zatem h.

jest tylko metod interpretacji, a jej przedmiot jest niepoznawalny

(irracjonalizm). Dlatego tradycja egzystencjalistyczna i hermeneutyczna daje

uyteczne oparcie dla myli postmodernistycznej i jej wizji h., ktrej pilotuje

zawoanie Istniej tylko interpretacje.

STATUSQUOPROBLEMUHUMANISTYKI. Jedn z cech h., towarzyszcych jej od

historycznych pocztkw, jest jej teoretyczna wielojzyczno; wspczenie

h. jest uprawiana np. romantycznie, duchologicznie, formalistycznie,

procesualistycznie, intuicjonistycznie, na mod egzystencjalizmu,

pragmatyzmu czy filozofii lingwistycznej, a prym wiedzie w niej

postmodernizm. Ten stan rzeczy jest rnie oceniany, co dzieli interpretatorw

i waloryzatorw na przeciwstawne (lecz niejednolite wewntrznie) obozy. Wg

pierwszego, wspomniana osobliwo h. jest znakiem, e nie wysza ona z fazy

teoretycznej inkubacji, e trawi j kryzys: brak rozumienia jej przedmiotu,

metody i celu, za ksztatujca jej oblicze mozaika ideowych izmw to

rdo zwtpienia w naukowo h. i przyczyna upadku jej prestiu

spoecznego. Wg drugiego stanowiska, mozaika ideowa h. nie jest symptomem

jej teoretycznego niedorozwoju, lecz znakiem naturalnej zoonoci jej

przedmiotu i pyncego std bogactwa poznawczych punktw widzenia; naley

to bogactwo dostrzec i doceni, gdy jest ono podne poznawczo, stwarza h.

szans wielorakiego rozwoju oraz ywej obecnoci w dyskursie kulturowym.

Aktualnie dominujca wersja drugiego stanowiska gosi wizj h. tzw.

otwartej (rozumiejcej, kognitywnej, obiektywnie relatywistycznej), u

podstaw ktrej ley tzw. pluralizm metodologiczno-teoriopoznawczy; w jego

wietle h. jest rodzajem praktyki badawczej opartej na okrelonej procedurze

interpretacyjnej i tzw. kompetencji lingwistycznej (linguistic competence),czyli znajomoci jzyka wasnej dziedziny wiedzy; ow praktyk cechuje

programowe otwarcie na interpretacyjne possibilia. Zakada si, e

przedmiot poznania humanistycznego jest wielowykadalny, a sam

wielowykadalno wyraa si bd skrajnie w ideale anarchizmu

interpretacji, bd z zastrzeeniem, e nie pociga ona za sob relatywizmu

interpretacji. Wg ujcia umiarkowanego przedmiot ten powsta w okrelonym

kontekcie cywilizacyjnym i kulturowym, jest wic etnocentryczny: jegosens jest funkcj tego kontekstu i wyrazem jego ideaw (wartoci), a podlega



11/37

zmianom (reinterpretacjom) wraz ze zmianami w rodzimym kontekcie. H.

otwarta odrzuca zarwno monizm (absolutyzm) w teorii poznania

naukowego, wikajcy h. w jaowy poznawczo spr o jej jedynie suszny

model teoretyczny, jak i anarchizm (skrajny relatywizm), suponujcy, e

wszelkie interpretacje s rwnosilne poznawczo. Za odrzuceniem skrajnych

uj przemawia fakt wieloci i historycznej zmiennoci wykadni

humanistycznych oraz fakt eliminowania z dorobku h. interpretacji nie

trafionych, tzn. niedostatecznie uzasadnionych stosowan procedur i

nawietlanym poznawczo przedmiocie oraz jego milieu kulturowym i jego

ideowych transformacjach.

H. otwarta czerpie inspiracje z antyracjonalistycznych i

historycystycznych nurtw filozofii pokartezjaskiej i tak jak te nurty doznaje

ideowej fuzji w onie postmodernizmu. Cho odznacza si wieloma

skrajnociami, towarzyszy jej opinia, e jest i historycznie, i koncepcyjnie

ostatnim gosem w sporze o h., rdem jej rozkwitu i zwiastunem

oczekiwanej ery humanistyki. Jej zwolennicy szermuj argumentami

przeciwko h. tradycyjnej, monistycznej i zamknitej, suponujc t krytyk,

e dzieje h. s histori cierania si modernizmu z postmodernizmem. Za

trafnoci tego sdu i susznoci teoretyczn modelu h. otwartej zdaj si

przemawia trudnoci, na jakie natrafiaj prby obrony tradycji (modernizmu).

I tak, wydawao si, e bdzie mona zintegrowa wane wtki poznawcze,

jakie ujawniy si w dziejach dyskusji nad h., i na ich podstawie zbudowa jej

teori, ktra uniknie zarwno redukcjonizmu, jak i relatywizmu. Punktem

wyjcia jest nurt zapocztkowany przez Humea i Diltheya, cho

antycypowany przez tradycj. Nurt ten popeni zasadniczy bd: uzna, e h.

naley do psychologii stosowanej, a psychologi t budowa na wzr fizyki, awic atomistycznie i mechanistycznie lub asocjacyjnie, z nadziej, e pozwoli

to wykry i opisa (uj w prawa) ycie psychiczne czowieka. Bd

psychologizmu zosta przezwyciony, kiedy odrniono od siebie czynnoci i

wytwory tych czynnoci oraz akt psychiczny, tre tego aktu i jego przedmiot

(F. Brentano, A. Meinong, E. Husserl, K. Twardowski). Jako efekt tych

rozrnie powstaa teza, e przedmiotem h. nie s przeycia psychiczne

czowieka, lecz przedmioty psychofizyczne, wytwory zoonych czynnocipoznawczych i konstrukcyjnych, w ktrych uprzedmiotowiona tre aktw jest



12/37

ujta w znaki, a nastpnie zapodmiotowana i zobiektywizowana (wyraona) w

pozapsychicznej materii. Bd mechanicyzmu i atomizmu przezwyciono

dziki dostrzeeniu, e ycie psychiczne czowieka ma charakter caociowy

(strukturalny) i e waciwo t dziedzicz ludzkie wytwory. Wytwory te s

intersubiektywnie dostpnymi strukturami znaczcymi, nonikami intencji

(idealnych znacze), poznawanymi opisowo-intuicyjnie (W. James, Ch.

Ehrenfels, H. Bergson). Zwieczeniem nowoczesnej teorii h. jest teza o jej

zwizku ze wiatem wartoci. Wartoci motywuj ludzkie decyzje, kieruj

deniami i czynnociami, a wytwory czowieka s ich ucielenieniem i

wyrazem (I. Kant, R. H. Lotze, G. E. Moore).

Przedstawiona koncepcja jest niewtpliwie wanym krokiem w teorii h.,

ale niesie ze sob przynajmniej 2 wane (aktualnie dyskutowane) zagadnienia,

za ktrymi kryj si powane trudnoci. Pierwsze z nich dotyczy metody

poznania humanistycznego, drugie pojcia wartoci. Przedmiot h. wytwr

psychofizyczny suponuje odrnienie aspektu genetycznego, zwizanego z

psychik ludzk, przedsibranymi czynnociami i milieu cywilizacyjno-

kulturowym, w ktrym yje i tworzy czowiek, od aspektu rzeczowego, a wic

branego in abstracto wytworu w jego autonomicznej strukturze i

immanentnym ukwalifikowaniu. Lecy u podstaw tego rozrnienia

antypsychologizm dystansuje si od aspektu genetycznego faktw

humanistycznych i staje na gruncie tzw. izolacjonizmu (idiogenetyzmu,

idiografizmu, immanentyzmu, formalizmu, strukturalizmu), goszc, e

poznanie humanistyczne specyfikuj metody tzw. wewntrzne (intrinsic,

ergocentryczne, ejdologiczne, rozumiejce), ktre respektuj autonomi

poznawanych faktw, czym gwarantuj obiektywn ocen ich pozycji w

kulturze. Izolacjonizm jest jednak nurtem wewntrznie zrnicowanym,postuluje tzw. close reading samego faktu, lecz z odniesieniem poznawczym

uniwersalnym. I tak, h. ma poszukiwa ideowych (historycznych, kulturowych,

literackich) inwariantw (np. M. Weber, E. Cassirer, J. Mukaovsk, F.

Vodika, R. Jacobson, J. Lev, R. S. Levin, J. otman, W. Iwanow, R. Barthes,

A. Greimas, G. Genette, C. Bremond, T. Todorov, J. Kristeva, Ph. Sollers, J. L.

Baudry, M. Bachtin, G. Bachelard, N. Frye, A. Fletcher, R. Scholes, H. Bloom,

R. Ingarden, Z. empicki, M. Kridl), ma by krytyk tzw. wiadomocigbokiej (niewiadomoci indywidualnej) lub porzdku mylowego twrcy



13/37

dziejw (J.-P. Sartre, M. Blanchot, G. Pouleet, J. Starobiski, J.-P. Richard, J.

Rousset, J. Hillis-Miller, E. Wilson, N. Holland, M. Bodkin, R. Chase, J. Baird,

J. Campbell, K. Kerny, M. Eliade), ma traktowa fakt jako rdo

uniwersalnego sensu wyraonego symbolicznie, mitologicznie czy

archetypicznie (K. Vossler, L. Spitzer, H. O. Burger, T. S. Eliot, J. C. Ransom,

I. A. Richards, A. Tate, C. Brooks, W. K. Wimsatt, E. Staiger, W. Kayser, F.

Martini, E. Trunz, B. von Wiese). Przeciwiestwem izolacjonizmu jest tzw.

kontekstualizm (allogenetyzm, historycyzm, socjologizm, ideologizm,

naturalizm, genetyzm), opierajcy h. na metodach tzw. zewntrznych

(extrinsic, pojetocentrycznych, kauzalnych) i argumentujcy, e dziaania

ludzkie i ich skutki pochodz od konkretnego czowieka i (lub) od kulturowego

milieu i s rdem wiedzy o czowieku historycznym i jego sposobach

pojmowania wiata (J. Piaget, L. Goldmann, S. kiewski, T. Kotarbiski).

W toczcej si dyskusji pomidzy izolacjonizmem a kontekstualizmem

temu pierwszemu zarzuca si sztuczno zabiegu odrywania faktu od kontekstu

oraz formalizm (idealizm) poznawczy, za kontekstualizmowi wytyka si

instrumentalne traktowanie przedmiotu h. i jej ideologizacj. Niektrzy prbuj

przeama dualizm uj i zalecaj wyjcie poza idiografizm (I. Hassan, M.

Krieger, E. Steiner, G. Hartman) lub domagaj si rwnouprawnienia obu

metod, a nawet akceptacji eklektyzmu metodologicznego (J. Hermand, W. K.

Wimsatt, G. Watson, H. Gardner, R. H. Pearce, S. Fish). Ten postulat jest

rozmaicie realizowany, a jego skrajnym wyrazem jest tzw. anarchizm

metodologiczny, ktry jest poczony z postmodernistyczn

(antymodernistyczn) metod tzw. dekonstrukcji faktu, czyli swoistego

demaskowania (uniewaniania) jego ideowej (modernistycznej) zawartoci.

Inn prb uporzdkowania dziedziny h. s prby syntez historycznych,przedsibrane z intencj dotarcia do praw lub przynajmniej prawidowoci

cywilizacyjno-kulturowych. Na gruncie nauki historii wyrnia si

historiozofi (od Vico i Monteskiusza) lub filozofi dziejw (od Woltera), za

w naukach filologicznych mwi si o historycznoliterackiej syntezie (R.

Wellek, E. Staiger, B. von Wiese, R. H. Jauss, F. Marini, F. Sengele). Jednak

nad t propozycj zaciya tradycja filozoficzna pokartezjaska, a gwnie

myl Hegla (w marksizmie) i rne jej syntezy z myl I. Kanta(egzystencjalizm, hermeneutyka, strukturalizm, fenomenologia), co znalazo



14/37

odbicie w takich rozstrzygniciach sensu dziejw, jak fatalizm, pesymizm,

legalizm (determinizm dziejowy), historycyzm (indeterminizm dziejowy) czy

mesjanizm (prowidencjalizm) uniwersalny lub partykularny (narodowy).

Inna trudno, dotyczca problemu wartoci zwizana jest z impasem

poznawczym w nauce o wartociach aksjologii, ktra nie przekroczya jak

dotd progu pyta o istot wartoci, o jej rodzaje oraz zwizek ontologiczny z

jej nosicielem (bytem), o hierarchi wartoci i ich rol w yciu czowieka

(R. Ingarden, F. Sibley). Propozycji nie brakuje, lecz wicej w nich pyta ni

odpowiedzi, a wysuwane rozwizania, skaone partykularyzmem i

redukcjonizmem, wnosz do h. chaos poznawczy. Zarwno izolacjonizm, jak i

kontekstualizm przywouj pojcie wartoci, jednak dla pierwszego warto

jest indywidualnym pitnem faktu kulturowego, dla drugiego idealnym i

uniwersalnym odniesieniem, kresem poczyna kulturowych czowieka,

okrelajcym sens tych poczyna i jest miar ich celowoci. Pomimo

rozbienoci co do pozycji wartoci wobec faktu oba nurty h. wi warto z

ocen tego faktu, a to wymaga przywoania kryterium wartociowania, a wic

czego, co jest ontycznie i poznawczo pierwotniejsze od wartoci. Tu rwnie

daje o sobie zna uwarunkowanie h. myl pokartezjask i jej dualizmem,

tym razem dualizmem bytu i wartoci. Nierozstrzygalno problemu wartoci

owocuje postawami sankcjonujcymi relatywizm ocen bd postulujcymi

eliminacj oceny z poznania humanistycznego. Uznaje si, e warto jest

illogicznym (pozanaukowym) aspektem h.

Inny problem wspczesnej h. dotyczy zakresu poznania

humanistycznego. Tradycyjnie, poczwszy od gr. staroytnoci, do h. zalicza

si histori: nauk o dziejach ludzkich, oraz filologi: nauk o spucinie

pimienniczej i jzyku, a take rozmaite grafie, logie i znawstwa, np. wstaroytnoci uprawiano mitografi (mitozofi) dyscyplin opisujc mity i

nie stronic od ich interpretacji, logografi nauk o jzyku pisanym oraz

gramatycznych i retorycznych zasadach uywania jzyka, etologi wiedz o

charakterach lub zwyczajach i obyczajach spoecznych, a dzi uprawia si np.

kulturoznawstwo nauk o zastanych formach kultury ludzkiej, teatrologi

wiedz o dokonaniach w dziedzinie sztuki teatralnej. Wraz z postpujc

specjalizacj poznania humanistycznego pojawiay si nowe dyscypliny, aprzedmiot niektrych ulega parcelacji, np. przedmiot logografii sta si z



15/37


16/37

Spr o h. toczy si od czasw gr. staroytnoci do dzi i zasadniczo nie

zmieniaj si dyskutowane problemy, a wysuwane rozwizania mieszcz si

pomidzy tymi samymi, ideowo niezmiennymi skrajnociami, ktre nios ze

sob pytanie, czy poznanie humanistyczne ma charakter naukowy, czy raczej

retoryczny, sucy swoistej terapii duchowej? (R. Kmita, M. Janion, R.

Balcerzan). Do czasu pojawienia si filozofii i pocztkw jej zmagania si z

kultur mitologiczn, zorganizowane poznanie obecne w logiach i grafiach

reprezentowao niewyspecjalizowan cao dorobku poznawczomylowego

Grekw; wraz z filozofi pojawi si namys nad poznaniem naukowym, a losy

h. zwizay si cile z rozstrzygniciami filozoficznymi, rozstrzygniciami,

ktre odzwierciedlay spr o filozofi. Rys historyczny dziejw poznania

humanistycznego pokazuje, e o h. wypowiadali si filozofowie, badacze

dziejw, myliciele, artyci, ktrzy jednak nawizywali do filozofii i na niej

opierali swoj, rozmaicie wyraan refleksj nad przedmiotem, metodami i

celem poznania humanistycznego, a take poszukiwali w jej rozwizaniach

uniwersalnego klucza czy kryterium, wg ktrego naley interpretowa

przedmiot h.; kryterium to peni jednoczenie rol samooceny (celowoci)

poznania humanistycznego.

Do czasw nowoytnych problem h. by dla filozofw raczej problemem

drugorzdnym, jednak systemowe wyjanienia metafizyczne i antropologiczne

oraz teoriopoznawcze stawiane przez filozofw suponoway tezy wane dla h.

Ciar namysu nad h. spoczywa wic na barkach samych humanistw, ale

jako tego namysu zaleaa od tego, do jakiej filozofii i w jaki sposb

nawizywali. Bywao rnie, czego potwierdzenie znajdziemy w epoce

renesansu, okresie filozofii humanistycznej i zarazem h. filozofujcej,

czerpicej z Platona i Arystotelesa to, co byo zgodne z duchem ideologiihumanizmu. Renesansowy spr odzwierciedla znany dylemat h., ktry zwiera

si w dychotomii via antiqua via moderna, ale jego nowe sformuowanie

nie bdzie sprzyja samej h. Jednym z produktw renesansowej ideologii

humanizmu jest wanie modernizm, ktrego wyrazem s utopie spoeczne

wizje doskonaych pastw.

Inn konsekwencj tej ideologii jest polaryzacja poznania naukowego i

narodziny nowoytnego przyrodoznawstwa; te 2 wyznaczniki mylinowoytnej zostay usankcjonowane filozoficznie przez Kartezjusza (ktry nie



17/37

ceni poznania humanistycznego) i legy u podstaw myli Owiecenia, od

ktrego datuje si tryumfalny pochd modernizmu. Nurt ten, nacechowany

optymizmem poznawczym i moralnym, skazi kultur europejsk dwoma

redukcjonizmami: scjentyzmem i socjalizmem, nierozerwalnie ze sob

powizanymi. Owocem scjentyzmu jest kult nauk przyrodniczych, czyli

monizm teoriopoznawczy i metodologiczny, natomiast socjalizm opierajc

si na rozmaitych utopiach postuluje budow doskonaego pastwa, a

najlepiej superpastwa wiatowego (globalnego). Modernizm roci pretensje

do likwidacji za spoecznego, co ma si dokona dziki postpowi

materialnemu, ktrego oczywistym sojusznikiem s nauki przyrodnicze. Za

spraw scjentyzmu modernizm narzuci nauce wskie kryteria naukowoci,

realizowane wycznie na gruncie przyrodoznawstwa, uczyni z nauk

przyrodniczych nauki tzw. wiodce, czego konsekwencj bya redukcja h. do

sfery pozanaukowej ekspresji o walorach terapeutycznych.

Wielu humanistw sprzeciwiao si scjentystycznemu aprioryzmowi,

spychajcemu h. do roli jak chcia pozytywista R. Carnap pamitnika

yciorysu humanisty, w rezultacie czego podjto prb jej unaukowienia na

kanwie scjentystycznej wizji kryteriw naukowoci bd w opozycji do

kanonu naukowego przyrodoznawstwa i z intencj dotarcia do specyfiki

poznania humanistycznego. Ten nurt metahumanistyczny wyda owoce w

postaci wyrnienia dwch typw nauk: 1) nauki nomotetyczne nauki

idiograficzne (W. Windelband); 2) nauki wyjaniajce nauki rozumiejce (W.

Dilthey, H. Rickert). Przyjto, e o ile nauki przyrodnicze wyjaniaj i

poszukuj praw, ich przedmiot jest kwantytatywny, o tyle humanistyczne

opisuj swj przedmiot jego jakociow struktur i zmierzaj do jego

rozumienia, uchwycenia jego niepowtarzalnej wartoci (M. Weber). Powyszerozstrzygnicie, sprzyjajce idei h. otwartej, zakrela ramy mylowe

wspczesnej debaty nad h.; ramy te s zarazem puapk, ktrej konsekwencj

s rozmaite redukcjonizmy.

Pierwszy z nich dzieli ca nauk na przyrodoznawstwo i h., suponujc

e naukami humanistycznymi s: filozofia, nauki spoeczne, teologia i nauki

formalne. Podzia ten jest konsekwencj dualizmu ontologicznego, ktry ody

w nowoytnej filozofii za spraw Kartezjusza, a ktry dzieli rzeczywisto nadwie autonomiczne sfery materii i ducha, sprzyjajc w ten sposb



18/37

pozytywizmowi i scjentyzmowi. Jego rezultatem jest deskryptywizm i

idiografizm, zakadajcy, e przedmiot h. jest czym jedynym w swoim

rodzaju, unikatowym i w kadym przypadku niepowtarzalnym, a zatem co

narzuca si automatycznie trudno spodziewa si, i jest on skutkiem

dziaania jakich uniwersalnych praw (w rodzaju praw przyrodniczych) czy

nawet prawidowoci; tym indywidualizujcym pitnem kadego faktu

humanistycznego ma by jego wasna warto.

Krytycy tego ujcia przypomnieli Arystotelesowskie stwierdzenie, e o

jednym nie ma nauki i e opis faktu jest zaledwie pocztkowym etapem

poznania naukowego, take humanistycznego. Ponadto, ludzkie dziaania i

wytwory s z pewnoci naznaczone indywidualnym pitnem, ale u ich

podstaw ley wsplna rozumna i wolna natura ludzka oraz ten sam wiat,

dlatego cechuje je typowo i powtarzalno, co otwiera perspektyw

poznawcz na uchwycenie prawidowoci (T. Czeowski, S. Kamiski). Nie

jest to zadanie atwe, poniewa fakt humanistyczny jest wielorako

uwarunkowany, jest jednak konieczne.

Natomiast problem wartoci i wartociowania w h. to problem zoony, a

wspczenie bdnie postawiony i dlatego nierozstrzygalny. Tradycja

aksjologiczna zrodzia si take na gruncie filozofii pokartezjaskiej, na dobre

od I. Kanta, a tkwi ona w impasie poznawczym. Jej przedstawiciele potrafi

intuicyjnie wyliczy rodzaje wartoci i skonstruowa ich moliwe hierarchie,

ale nie potrafi gdy jest to niemoliwe rozstrzygn kluczowego

zagadnienia: zwizku wartoci z realnym wiatem. Nie pozwala na to zaoony

dualizm ontologiczny, w wietle ktrego wartoci tworz odrbny bytowo

wiat i dlatego ostatecznie ich dobr i ukad (hierarchia wanoci) jest

spraw tzw. opcji, czyli postulatu lub decyzji rozumu praktycznego (I. Kant, W.James). Taka decyzja ley w gestii pojedynczego czowieka lub za spraw

konwencji jakie grupy spoecznej. Tak wic tradycja aksjologiczna prowadzi

z koniecznoci do subiektywizmu i relatywizmu, co le rokuje zwizanej z ni

h., spycha j bowiem w ramiona h. otwartej.

Inny problem rodzi teza idiografizmu goszca, e przedmiot h. wyrnia

unikalno, czyli jego wasna warto. Ot jeli przyjmiemy, e warto jest

czym pozytywnie kwalifikujcym ludzkie czynnoci i ich skutki, to zzaoenia idiografizmu wynika, e fakt humanistyczny niesie ze sob jakie



19/37


20/37

czowiekiem perspektyw celowego (nieprzypadkowego) dziaania. Konkluzja

ta zarazem uniewania cicy nad h. sd pozytywizmu, odmawiajcy wiedzy

humanistycznej praktycznej stosowalnoci (uytecznoci). Wszelka wiedza

prawdziwa, dajca rozumienie, jest wiatem ludzkiego dziaania. Polemika z

pozytywizm i scjentyzmem oraz wyrosymi pod ich presj koncepcjami h.

pokazuje, e nie ma nauk mniej i bardziej naukowych, e przedmiot okrela

metod i cel poznania naukowego. Do istoty poznania humanistycznego nie

dotrze si zatem apriorycznie, patrzc na ni z perspektywy jakiego

bezzasadnie przyjtego ideau poznania, lecz aposteriorycznie, opierajc si na

neutralnej teorii poznania naukowego. Zadanie to naley do filozofii.

Scjentyzm odmawia h. rangi naukowoci, ale w sukurs przychodzi jej

ideologia socjalizmu (cile zwizana ze scjentyzmem), ktra przywraca h.

miejsce w kulturze, ale za cen sprowadzenia jej do roli ancilla ideologiae.

Ideologia socjalizmu wprzga h. w ramy wasnej, postulowanej wizji

(doskonaego) wiata i wymaga od niej, aby t wizj propagowaa jako

jedynie suszn. Ideologiczne kryteria naukowoci poznania podzieliy h. na

postpow, politycznie poprawn, czyli naukow par excellence oraz na

reakcyjn, nienaukow.

Korzenie socjalizmu tkwi w myleniu utopijnym, sigajcym myli

Platona, a odyo na progu XVI w. Utopia jest pierwotnie traktowana jako

powiastka filozoficzna o umoralniajcym charakterze, ale z czasem w peni

od rewolucji franc. staa si treci doktryn politycznych, a ostatecznie

ideologi rozmaitych partii; partii tych jest tyle, ile jest utopijnych wizji

idealnych wiatw. Kiedy partie zdobywaj wadz, realizuj wasn utopi, a

jaka utopia, taki socjalizm. Wiele utopii pozostao na papierze, natomiast w

dziejach Europy zrealizowa si liberalizm (najstarszy historycznie), anastpnie komunizm, nazizm i faszyzm jako reakcje na zwyrodnienia

liberalizmu, oraz inne socjalizmy. Kada utopia jest globalistyczna i totalitarna,

dlatego wyrastajce z nich socjalizmy zawaszczaj wszelkie przejawy kultury

ludzkiej. Komunizm, nazizm i faszyzm tworz modernizm w jego wymiarze

cywilizacyjnym, dotyczcym metody ycia spoecznego, natomiast liberalizm

(i zwizany z nim anarchizm) po ideowym krachu modernizmu kadzie ideowe

podwaliny pod postmodernizmem. I wanie h. otwarta jest zwizana zpostmodernizmem, ten bowiem programowo odrzuca modernistyczny



21/37

logocentryzm i kult metanarracji na rzecz irracjonalizmu i relatywizmu

poznawczego. Znakiem otwartoci h. jest dekonstrukcja rozumu i fantomu

obiektywnej prawdy, co wyraa jednoznacznie dewiza: Istniej tylko

interpretacje. Postmodernizm jest w istocie modernizmem rebours, a

tworzona w jego ideowym cieniu kultura pozostaje nadal zakadniczk

scjentyzmu i socjalizmu, za h. za oficjaln obecno w kulturze paci cen

wysugiwania si ideologii.

WYJANIENIE PROBLEMU HUMANISTYKI. R a c j a w y o d r b n i e n i a

p o z n a n i a h u m a n i s t y c z n e g o : j e g o p r z e d m i o t . Nazwa

humanistyka wywodzi si z ac. humanus ludzki, a wic oznacza

wszystko, co wie si z yciem i dziaalnoci czowieka historycznego,

kogo realnego i konkretnego. Czowiek jest czci wiata natury (przyrody),

dlatego we wsppracy z ni, lecz dla wasnych celw, tworzy kultur, czyli

uprawia (colere) zastany wiat, cznie z samym sob. Czowiek jest bytem

ywym i rozumnym ( [dzon logikn], animal rationale), dlatego

kultura jest w podstawowym sensie racjonalizacj wiata natury, ale czowiek

jest rwnie bytem poznawczo niezdeterminowanym, czyli racjonalizuje wiat

pod ktem poznanych i uznanych przez siebie celw-dbr.

Na kultur ludzk skadaj si 4 integralnie powizane ze sob dziedziny:

poznanie (nauka), moralno, sztuka oraz religia. Odzwierciedlaj one

rozumn i woln natur czowieka, manifestujc si w poznaniu teoretycznym

i praktycznym, postpowaniu oraz wytwarzaniu, a wszystko w polu prawdy,

dobra i pikna. Czowiek jest bytem spoecznym (animal sociale), tworzy wic

kultur w ramach okrelonej cywilizacji sposobu ycia spoecznego. wiat

natury (przyrody) jest czowiekowi dany, jest przez niego zastany jako

pierwotny kontekst jego ycia, natomiast kultura jest mu zadana, a wic jestczym, co wyposaa jego struktur bytow pod postaci okrelonych monoci

(zdolnoci): poznawania, miowania, wybierania, podmiotowoci wobec

prawa, odrbnoci-suwerennoci i religijnoci. Aktualizacja tych monoci

tworzy ycie osobowe czowieka, a rezultatem ich aktualizacji jest konkretna

osobowo hic et nunc czowieka (M. A. Krpiec).

Dystynkcja natura kultura ju od czasw gr. staroytnoci ley u

podstaw wyrnienia poznania humanistycznego, jednak oblicze kultury zaleyod rozstrzygnicia, czy wspomniana dystynkcja oznacza rozdzielenie natury i



22/37

kultury na autonomiczne i autarkiczne sfery rzeczywistoci, czy te suponuje

ich wzajemny, okrelonego rodzaju zwizek. Trudnoci h. nowoytnej i

wspczesnej pyn z autonomizacji natury i kultury, czego nastpstwem jest

scjentystyczny redukcjonizm w zakresie poznania naukowego, oparcie teorii

spoecznej na myleniu utopijnym i przyznanie h. statusu pneumatologii

nauki poszukujcej uniwersalnych praw mylenia psychologicznych,

socjologicznych, historycznych czy te obiektywnych (ideologicznych) praw

abstrakcyjnego ducha ludzkiego bd uniwersalnych wartoci. Powysza

regua metodologiczna bya rozpita pomidzy naturalizmem, suponujcym

pochodno (zaleno) lub paralelno praw natury-materii i praw psychiki-

ducha, a duchologizmem, ktry prawa ducha autonomizuje lub uzalenia od

nich byt i kwalifikacje natury-przyrody. Konsekwencj zarysowanej recepty

poznawczej byy (i s nadal) rozmaite, przeciwstawne sobie, redukcjonistyczne

izmy w teorii h., ktre stay si rdem jej kryzysu, a nastpnie okrelania

jej jako terapii bd nawet rodzaju sztuki. Poszukiwanie ratunku na gruncie h.

otwartej, sankcjonujcej tzw. pluralizm metodologiczny i wielotorowo

poznawcz, rwna si umiercaniu naukowych ambicji poznania

humanistycznego.

Wielcy humanici czasw wspczesnych podkrelaj, e chocia kultury

gr. i chrzecijaska nie byy wolne od uproszcze, to jednak zawsze kultura

bya w nich systemem zasad poznawczych, moralnych i twrczych, zasad

poznanych w wiecie-kosmosie i stanowicych jego natur (U. von

Wilamowitz-Moellendorff, W. Jaeger). Natura (gr. [physis]) bya tym, co

rodzi samo z siebie; mit okrela j jako zasad bosk, a filozofia jako

[arch] to, co w rzeczy jest rdem jej pocztku, zasad przemiany i celem-

kresem. Pomimo rnic w pojmowaniu natury co spolaryzowao filozofi, aw nastpstwie ca kultur, take poznanie humanistyczne dziaanie natury

byo odczytywane jako celowe i konieczne, co rnio j od przypadku oraz od

dziaania ludzkiego. Dziaanie ludzkie byo jedynie naladowaniem natury (gr.

[mmesis]), tzn. wasn konieczno i celowo czerpao z poznania

natury (stoicy, Platon, Arystoteles). Jeli pominiemy kwesti sprawczoci

przypadku, rzeczy powstaj na mocy si natury, a s to fakty przyrodnicze, oraz

za spraw dziaalnoci czowieka, czyli fakty humanistyczne. Pojcie faktuhumanistycznego oznacza wszystko, co czowiek doda do wiata natury-



23/37


24/37

znacze tych opisowego i oceniajcego nie sposb rozdzieli, a zwizany z

nimi problem dotyczy kryteriw oceny faktu humanistycznego.

M e t o d a i c e l h . Tradycyjnie metoda nauk humanistycznych nosi

miano interpretacji lub analizy hermeneutycznej (ac. interpretatio to

odpowiednik gr. [hermenia]); ac. interpres oznacza porednik

poznawczy, czyli kogo lub co, co wystpuje pomidzy (inter) poznawanym

przedmiotem a kim, komu si wyjania (wykada, przekada, tumaczy) sens

(znaczenie) tego przedmiotu. Przedmiotem h. jest fakt kulturowy, ktrego

twrc jest czowiek, byt rozumny i wolny, dziaajcy wiadomie i celowo,

tworzcy wasne dzieje i tradycje. Waciwoci twrcy faktw kulturowych

rozumno i wolno przechodz na wytwory, ktre staj si nonikami

wiedzy ludzkiej i wyrazicielami ywionych intencji-zamysw, zamierzonych

celw.

Adresatem zawartego w fakcie kulturowym dowiadczenia jest drugi

czowiek, w ten sposb fakt w realnie oddziauje na kultur, wpywa na jej

bieg i ksztat. Susznie wic wyakcentowano, e fakt kulturowy jest w

przeciwiestwie do faktw przyrodniczych opatrzony sensem, e co znaczy

dla drugiego czowieka, e posiada warto, czyli e jest przydatny. Mona

zatem przyj, e przedmiotem formalnym h. jest wanie w sens-znaczenie

faktu kulturowego, czyli jego kulturotwrczy charakter. Aby do wspomnianego

sensu dotrze, naley podda fakt interpretacji, a wic go wyjani. Gr.

[hermenus] i ac. interpretator oznaczaj kogo, kto tumaczy, czyli

wyjania sens czego; ciemno jest symbolem niewiedzy, natomiast wiato

jest metafor wiedzy i rozumienia. Wyjanienie naukowe polega na wskazaniu

na takie czynniki, dziki ktrym poznawany przedmiot istnieje i jest taki, jaki

jest, czyli posiada okrelon budow i peni waciwe sobie funkcje.Koniecznym warunkiem wyjanienia jest poznanie czterech przyczyn:

formalnej (co to jest?), materialnej (z czego to jest?), sprawczej (kto lub co

powoao to do istnienia?) oraz celowej (po co to jest?). Poznanie

wymienionych przyczyn jest rwnoznaczne z rozumieniem przedmiotu. W

wyjanianiu naukowym chodzi o dotarcie do przyczyn ostatecznych, czyli

takich, ktre s przyczynami bytowania faktu, a zarazem racjami jego

poznawalnoci.



25/37

Metod h. tworz 3 warunkujce si poznawczo czynnoci: opis faktu

kulturowego, uchwycenie jego przyczyn oraz ocena jego celowoci, czyli

pozycji w kulturze. Kolejno wyliczenia tych czynnoci odzwierciedla ich

porzdek logiczny i nie musi si pokrywa z kolejnoci czynnoci faktycznie

przedsibranych przez humanist. Dowiadczenie poucza, e praktyka

badawcza jest niekiedy ogromnie skomplikowana, e np. progresja poznawcza

prowadzi do odkry, ktre logicznie rzecz biorc powinny si pojawi

wczeniej, np. na etapie opisu faktu. Powysza trudno zniknie, kiedy

odrnimy interpretacj jako czynno od interpretacji jako wytworu, czyli

teorii wyjaniajcej fakt humanistyczny.

Teoria wymaga rozrnienia kluczowych aspektw badawczych i ich

uporzdkowania (hierarchii) stosownie do ich miejsca i roli w wyjanianiu.

Opis powinien uwzgldni wszystkie aspekty poznawcze dotyczce

przedmiotu, a jest to przedmiot o statusie bytu znakowego (intencjonalnego),

jest wic poznawczo bogaty, dlatego nie sposb a priori okreli, jakie punkty

widzenia i dlaczego naley uwzgldni. Problem ten naley do szczegowej

teorii poznania humanistycznego, czyli do zada i kompetencji samej h., a jego

rozstrzygnicie zaley od typu nauki (dyscypliny) humanistycznej obranego

przez ni punktu widzenia i celu oraz charakteru faktu humanistycznego.

Poznanie humanistyczne konstytuuj 2 logicznie powizane aspekty badawcze:

historyczny oraz rzeczowy; ten pierwszy posuguje si metod historyczn, w

ktrej chodzi o ustalenie faktu (dziki krytyce rde) i okrelenie jego pozycji

w dziejach, natomiast aspekt rzeczowy wymaga wyjanienia faktu (wskazania

na przyczyny jego powstania) i jego oceny.

Czynno kolejna uchwycenie sensu poznawanego faktu polega na

dotarciu do przyczyn jego powstania, a chodzi o przyczyny bezporednie orazporednie, w obu przypadkach cho w rny sposb warunkujce ludzkie

dziaanie kulturowe. Wymaga to wyjcia poza porzdek opisu faktu w kierunku

jego historycznego oraz cywilizacyjno-kulturowego kontekstu, w ktrym y i

dziaa jego twrca. Wymaga take przywoania kontekstu ycia osobowego

twrcy faktu jego wiedzy o wiecie i motywacji jego dziaalnoci, intencji,

jakimi si kierowa i celw, jakie zamierza osign. Wany jest take

kontekst psychologiczno-osobowociowy wyjanianego faktu, ktry dotyczysposobu, w jaki jego twrca przeywa wiat, wasne wybory oraz



26/37

towarzyszce im tryumfy i rozterki czy poraki. Tak szeroki wachlarz

czynnikw domaga si uporzdkowania pod ktem tego, ktry z nich i w jaki

sposb warunkowa poczynania twrcy faktu, np. czy je mechanicznie

determinowa, czy te stwarza motywacje do poczyna oryginalnych,

odsaniajcych nieznane aspekty dowiadczenia lub nowe sposoby dziaania

czy nowe cele. Analogicznie do metody opisu, zadanie to naley do

szczegowej teorii poznania humanistycznego. To sam humanista stoi przed

koniecznoci dostrzeenia wszystkiego, co jest zwizane z wyjanianym

faktem i uporzdkowania dostrzeonych aspektw poznawczych pod ktem ich

doniosoci w procesie wyjaniania. Spr o h. toczy si wic pomidzy

ujciami redukcjonistycznymi: izolacjonizmem, ktry traktuje fakt kulturowy

jako byt autonomiczny i autarkiczny (co wymusza stosowanie metod tzw.

ergocentrycznych) oraz kontekstualizmem, wg ktrego fakt kulturowy jest

bd funkcj zewntrznych determinacji natury biologiczno-przyrodniczej

(naturalizm), spoecznej (socjologizm), psychologicznej (psychologizm), bd

obrazem uniwersalnych dla rodzaju ludzkiego odniesie: mitw, toposw,

archetypw, ideologii, co zakada stosowanie metod tzw. pojetocentrycznych.

Metody h. izolacjonistycznej (ergocentrycznej) maj charakter

strukturalno-semiotyczny, natomiast kontekstualizm korzysta z metod

kauzalnych bd mitologicznych, archetypicznych czy ideologicznych.

Ponadto, kontekstualizm jest rozpity pomidzy tradycjonalizmem, goszcym

stao (ahistoryczno) idealnych odniesie, a aktualizmem, ktry gosi

historyczny postp (rozwj) form kulturowych oraz historycyzmem, czyli

relatywizmem (antyteleologizmem) kulturowym. Wymienione przykadowo

izmy w teorii poznania humanistycznego s oczywistymi redukcjonizmami,

absolutyzacjami poszczeglnych jego aspektw. Ich owocem s nie tylkorozbiene, lecz take przeciwstawne czy wykluczajce si wykadnie tych

samych faktw kulturowych. Nic wic dziwnego, e nawet sami humanici

etykietuj h. mianem wiey Babel i, nie widzc wyjcia, postuluj

usankcjonowanie relatywizmu poznawczego, czyli h. otwartej.

Poznanie przyczyn faktu kulturowego to najtrudniejszy, ale kluczowy

etap wyjaniania humanistycznego. Wymaga on od humanisty rozlegej i

rzetelnej wiedzy, bogatego dowiadczenia w ramach wasnej dziedzinypoznania oraz talentu i rozmiowania w przedmiocie. Opinia gosi, i jest to



27/37

najsabszy punkt h., wymykajcy si oglnej metodologii nauk, wrcz

podejrzany w porwnaniu z procedurami poznawczymi nauk przyrodniczych.

Pogld ten jest echem scjentyzmu i pozytywistycznego redukcjonizmu.

Tradycja klasyczna w teorii poznania naukowego zasadnie podkrela, e

poznanie teoretyczne, ktrego sens zawiera lapidarna formua recta ratio

speculabilium (rozum pokierowany przez przedmiot), jest zrnicowany, a

podstaw tego zrnicowania, czyli wieloci metod poznawczych, jest

bogactwo wiata. Inne zatem jest recta ratio w przypadku fizyki, filozofii,

czy historii i filologii. Nie istniej aprioryczne kryteria naukowoci poznania,

ani uniwersalne procedury poznawcze, obowizujce we wszystkich naukach.

Metod interpretacji zwiecza ocena faktu, okrelajca jego pozycj w

dorobku kulturowym czowieka, czyli jak si mwi w h. jego znaczenie

czy te rol (donioso) w kulturze. Ocena suponuje kryterium, czyli miar

oceny, oraz hierarchi dobra. Kryterium oceny musi spenia warunki

uniwersalnoci oraz neutralnoci, a wic musi ogarnia ca dziedzin bytu

podlegajc ocenie oraz by pozbawione aprioryzmu (redukcjonizmu)

poznawczego. W tej sytuacji kluczowego znaczenia nabiera rozstrzygnicie

kwestii dobra i hierarchii dobra, zawierajcej w sobie skal oceny.

Tradycja klasyczna okrela dobro jako cel dziaania kulturowego

(finalizm) i wyrnia 3 rodzaje dobra i stosownie do nich 3 aspekty tego

samego celu kultury: dobro waciwe (bonum honestum), dobro uyteczne

(bonum utile) i dobro przyjemnociowe (bonum delectabile). Wyrnione

rodzaje dobra odpowiadaj yciu osobowemu, zmysowo-uczuciowemu i

wegetatywnemu czowieka. Czowiek jest jednoci wymienionych porzdkw

ycia, ale tworz one hierarchi wanoci, w ktrej nisze w sposb naturalny

podbudowuj i warunkuj dziaanie wyszych, a wysze porzdkuj i kierujniszymi. W zmaganiu si kultury z natur (z zastanym wiatem) wyraa si

dramat ludzkiego bytowania, polegajcy na nieustannym transcendowaniu

(przekraczaniu) natury i zmierzaniu do doskonaoci. Celem kultury, a wic

kadego faktu kulturowego, jest ex definitione czowiek, z czego wynika, e

dobro czowieka jest uniwersalnym oraz neutralnym kryterium oceny

ludzkiego dziaania i jego skutkw (wytworw).

Ocena jest w h. nieodzowna i podkrelmy nieunikniona, jest onazawarta w interpretacji i nie pozbawia jej charakteru naukowego (W.



28/37

Kayser). Niektrzy teoretycy rozdzielaj jednake interpretacj (uchwycenie

przyczyn faktu) od oceny, przyznajc pierwszej charakter naukowy, a

pozbawiajc tego charakteru drugiej (np. W. Knight); wielu dystansuje si od

ocen goszc, i s one wyrazem ideologicznych czy estetycznych preferencji

humanisty. Taka postawa jest rwnie pozostaoci scjentyzmu, a take jest

echem zdeprawowania h. przez ideologi socjalizmu. Eliminacja oceny z

poznania humanistycznego jest niemoliwa, poniewa jego przedmiot biorc

rzecz materialnie jest dobrem; racj jego istnienia jest doskonalenie

zastanego wiata, a zadanie humanisty polega na ustaleniu, czy fakt kulturowy

jest rzeczywistym dobrem, a wic czy i do jakiego stopnia jest kulturotwrczy.

Samo wyrnienie okrelonego faktu kulturowego, uczynienie go przedmiotem

poznania naukowego, wymaga podania racji (uzasadnie) dla podjtej decyzji,

a kada taka racja suponuje ocen. Susznie podkrela si, e ocena jest obecna

ju na etapie opisu faktu, jest suponowana przez uywany jzyk (np. nie jest

obojtne dla wyjanienia, czy okrelone wydarzenie historyczne nazwie si

buntem czy rewolucj).

Celem przedmiotowym h. jest wyjanienie faktu, wyjanienie, ktre ma

zrealizowa jej cel podmiotowy zrozumienie faktu. Bez wyranie

sformuowanej oceny wyjanienie humanistyczne pozostanie uomne i bdzie

pociga za sob pogld, ze kady fakt kulturowy jest faktem koniecznym, bo

jak si bdnie rozumuje skoro zaistnia, to widocznie tak musiao by. W

konsekwencji ulegnie zatarciu rnica pomidzy dziaaniem celowym i

bezcelowym, dziaaniem pomnaajcym dobro i dziaaniem nikczemnym

moralnie. Fakt kulturowy jest konieczny, czyli kulturotwrczy, jeli wyrasta z

prawdy o wiecie i czowieku, a tym samym realnie bogaci kultur. Gdy fakt

taki wyrasta z faszu poznawczego, pomnaa w kulturze zo. W takimprzypadku zadanie h. polega na wyjanieniu, dlaczego fakt humanistyczny

rozmija si z prawd i celem ludzkiego ycia. Fakt taki jest rwnie wyrazem

(ekspresj) woli doskonalenia wiata, a wyrastajc z faszu obrazuje zarazem

tragizm ycia i dziaania jego twrcy, ktry realnie wpywa na kultur, ale jego

dziaania i owoce tych dziaa rozmijaj si wbrew intencjom z

zamierzonym celem i deterioryzuj kultur. H. odsania w ten sposb

wsplnot natury ludzkiej w jej nie zawsze udanym zmaganiu si o prawd,



29/37

dobro i pikno. Ocena to nie cenzurowanie faktw kulturowych, lecz oddanie

im sprawiedliwoci.

Czytelnikw traktatw humanistycznych, a take samych humanistw

zniechca fakt wieloci i rozbienoci ocen, pocigajcy za sob relatywizm, a

w konsekwencji podejrzenie, e ocena jest wycznie subiektywnym

ustosunkowaniem si do okrelonego faktu. Warto odnotowa, e z

rozbienoci ocen nie wynika, e ocena jest czynnoci pozanaukow. Wynika

jedynie, e oceniajcy inaczej pojmuj dobro i e posuguj si odmiennymi

kryteriami oceny wyjanianych faktw. Stawia to ich jeli chc by uczciwi

wobec koniecznoci wyeksplikowania przyjtej koncepcji dobra i podania jej

rzeczowych uzasadnie. Ocena jest w h. nieunikniona i bezwzgldna

poznawczo, ale nie jest czynnoci atw. Jej suszno zaley od stopnia

rozpoznania przyczyn tworzcych fakt kulturowy oraz od przyjtej przez

humanist koncepcji czowieka i celu-dobra jego ycia. Wymienione aspekty

poznania humanistycznego warunkuj si wzajemnie: bdna wizja dobra

znieksztaca wyjaniany przedmiot, natomiast koncepcja realistyczna oraz

uniwersalna daje rkojmi jego rzetelnej oceny.

HUMANISTYKA A FILOZOFIA. H. jest nierozerwalnie powizana z filozofi.

Kiedy spojrzymy na w zwizek z perspektywy samej h., okae si, e jej

przedstawiciele bd wiadomie sigaj po filozofi, kierujc si suwerennymi

wyborami, a najczciej mod na okrelon filozofi, lub ulegaj presji

filozofii, za ktr kryje si zinstytucjonalizowana politycznie ideologia,

wystpujca w szacie filozofii. Nierzadko jest to filozofia domorosa,

przyjmujca posta wiatopogldu zbudowanego przez humanist ad hoc i pro

domo sua, oraz historycznie zmiennego. Za sowem filozofia kryje si

zarwno okrelona, bdca dzieem filozofa koncepcja poznaniahumanistycznego, jak i filozoficzna wizja wiata i czowieka, z ktrej

humanista zapoycza koncepcj dobra i kryterium oceny faktw kulturowych.

To nierozerwalne powizanie sprawia, e h. jest w sposb nieunikniony

uzaleniona od filozofii.

O tej zalenoci wiadcz dzieje h., zw. w okresie nowoytnoci i

czasach wspczesnych, w ktrych h. dzieli wsplny los z myl filozoficzn

pokartezjask, rozpit pomidzy modernizmem a postmodernizmem. Wkonsekwencji i filozofia, i h. poruszaj si pomidzy Scyll quasi-



30/37

scjentystycznych teorii a Charybd poetyckich i terapeutycznych fantazji.

Tak zideologizowana h. powoduje spustoszenia w kulturze wspczesnej.

Przede wszystkim odcina j od dorobku tradycji, poddajc j obowizkowej

selekcji i reinterpretacji pod ktem apriorycznych kryteriw. W ten sposb

dziaania i wytwory kulturowe miakie lub wrcz faszywe ideowo oraz

nikczemne moralnie staj si kanoniczne, zyskuj miano arcydzie, natomiast

czyny i dziea paradygmatyczne dla kultury Europy usuwa si w cie

zapomnienia lub wypacza ich sens, zapeniajc tradycj biaymi plamami.

Powysza ocena dotyczy w rwnym stopniu modernizmu i postmodernizmu.

Ten ostatni uderzy w kult centryzmu i metanarracjonizmu (scjentyzm,

aprioryzm, monizm poznawczy) modernizmu, lecz sta si rzecznikiem

relatywizmu poznawczego i moralnego, ktry ley u podstaw h. otwartej,

traktujcej swj przedmiot jako okazj do ekspresji moliwoci

interpretacyjnych, pole gier lingwistycznych czy kulturowy faon de parler,

czyli niekoczcy si proces reinterpretacji interpretacji.

Chocia filozofia nowoytna nie sprzyjaa h., znane s przykady h.

rzetelnej, naukowo odpowiedzialnej, prowadzcej krytyczny dyskurs ze

skrajnociami i powanej, czyli wiadomej swojej roli w kulturze i

odpowiedzialnoci za kultur. Zwrmy uwag na dorobek F. Konecznego,

doceniony przez uczonych tej miary co A. Hilckman czy A. Toynbee.

Koneczny zasadnie wykaza, e ludzka dziaalno kulturowa dokonuje si w

ramach okrelonej cywilizacji (sposobu ycia spoecznego), a dzieje ludzkie

przedmiot nauki historii s aren zmagania si rozmaitych cywilizacji.

Wynika z tego, e zrozumienie czowieka historycznego, uchwycenie przyczyn

jego dziaa i ocena ich kulturowych konsekwencji domaga si rekonstrukcji

typu cywilizacji, dotarcia do jej uwarunkowa ideowych, a wic ostatecznie dojakiej filozoficznej wizji wiata i czowieka. Poznanie humanistyczne opiera

si na faktach kulturowych i metodzie indukcyjnej, jednak ocena faktu

kulturowego zakada przywoanie uniwersalnego i neutralnego poznawczo

kryterium oceny. Z tym naley zwrci si do filozofii. Koneczny

wyakcentowa to, czego wiadom jest kady humanista: e najoglniejsze,

czyli filozoficzne idee warunkuj ludzkie poczynania i ocen ich celowoci.

By take wiadom, e takiego kryterium nie dostarczy filozofia medytacyjno-konstrukcyjna (idealistyczna), lecz filozofia realistyczna oraz personalistyczna,



31/37


32/37

rzeczywisto (byt) istniejca niezalenie od ludzkiego poznania, aktualizujca

to poznanie swoim istnieniem i racjonalnoci (celowoci) oraz sama w sobie

pytajna, niejako wymuszajca pytanie dlaczego?, ktre dotyczy przyczyn

jej istnienia i celowoci. Natomiast wybr idealizmu, czy inaczej: krytycznego

punktu wyjcia, kiedy pierwszym posuniciem filozofii jest krytyka ludzkiego

poznania w jego roszczeniu do prawdziwoci, powoduje, e filozofia odrywa

si od realnego wiata i naturalnego dowiadczenia, a w nastpstwie tego nie

wyjania, lecz konstruuje obrazy wiata z wyrnionych za spraw krytyki idei

poznawczych: umysowych obrazw rzeczy ( [noet]) lub ich

zmysowych reprezentacji ( [aisthet]). Filozofia krytyczna jest rdem

wspomnianych ju rnorodnych izmw, a dwie pierwsze, powodujce jej

rozpad na skrajnie przeciwstawne i konkurujce ze sob nurty, to racjonalizm

oraz irracjonalizm.

Wg racjonalizmu autonomicznym i autarkicznym rdem wiedzy

prawdziwej ( [episteme]) jest ludzki Rozum-Cogito (czysta

wiadomo transcendentalna), ktry dziki metodom noetyczno-ejdetycznym,

za spraw ktrych oglda idee (umysowe obrazy rzeczy) oraz metodom

spekulatywno-konstrukcyjnym, za pomoc ktrych skada z idei obraz

wiata, buduje system mylowy (ontologi), ktry ma odwzorowa Prawdziwy

wiat.

Natomiast irracjonalizm (sam dzieo rozumu!) odrzuca pretensje

poznawcze rozumu, a przybiera rozmaite postaci, zaley od tego, czy jego

zwolennik opowie si za: a) sensualizmem (empiryzmem), kiedy ideami

poznawczymi s proste jakoci (doznania) zmysowe i ich konwencjonalne

kombinacje; b) woluntaryzmem czy emotywizmem, wg ktrych obraz wiata

jest stanowiony (konstytutywny) przez indywidualn lub zbiorow wol bduczucie (o wyborze i ukadzie idei poznawczych decyduje wola lub uczucie);

c) intuicjonizmem, ktry chce oprze ontologi na pozaracjonalnym,

ekstatycznym wgldzie w najgbsze, niedostpne dla rozumu struktury

wiata; d) fideizmem, wg ktrego najwyszym aktem poznania czy rdem

wiedzy niepowtpiewalnej jest bd akt wiary rozumianej jako lepe

zawierzenie doktrynie religijnej bd w wersji epistemicznej jako wiara (tzw.

belief) w to, e suponowany przez idee poznawcze wiat posiada jakautonomi bytow, jawi si jak gdyby (as if; als ob) autonomiczny.



33/37

Irracjonalizm chtnie korzysta z metod medytacyjnych i ekspresyjnych, ale nie

stroni od karkoomnych konstrukcji pojciowych.

Dzieem obu nurtw s przeciwstawne ontologie. Z racjonalizmu wyrasta

tzw. statyzm ontologiczny, wg ktrego prawdziwym bytem ( [arch]) jest

Idea-Tosamo-Niesprzeczno (Pitagoras, Parmenides, Platon), natomiast

irracjonalizm ley u podstaw tzw. mobilizmu (wariabilizmu) ontologicznego,

zgodnie z ktrym prawdziwy byt to Ruch-Zmiana-Nieokrelono

(Anaksymander, Anaksymenes, Heraklit, Kratylos). Kulturowo-cywilizacyjn

konsekwencj racjonalizmu i statyzmu jest totalitaryzm spoeczny i

uniformizm kulturowy, natomiast irracjonalizmu indywidualizm i (lub)

woluntaryzm spoeczny oraz kulturowy relatywizm i konwencjonalizm.

Racjonalizm i statyzm le u podstaw ideologii modernizmu, na ktry skada

si kult tzw. metanarracji (apriorycznych ontologii), monizm poznawczy (m.in.

scjentyzm) oraz utopistyczny optymizm cywilizacyjny (komunizm, nazizm,

faszyzm). Z kolei irracjonalizm i mobilizm ontologiczny podbudowuj ideowo

postmodernizm, ktrego zwolennicy, nierzadko byli modernici, deklaruj

rozbrat z modernizmem, lecz wnosz do kultury kolejn, rwnie aprioryczn

metanarracj, promuj bowiem relatywizm poznawczy i moralny oraz typowy

dla socjalizmu optymizm cywilizacyjny (liberalizm, anarchizm).

Pseudofilozofia warunkuje kultur, wpywa na jej wymiar ideowo-

mylowy, ale rodzi pseudokultur, skazujc yjcych ni ludzi na cigy

kryzys, czyli taki stan duchowy, w ktrym przestaj rozumie wiat, siebie i

wasne dziaania. Ta konsekwencja dotyczy take h., dlatego jednym z

kluczowych warunkw jej uprawiania, gwarancji jej wszechstronnoci i

bezstronnoci poznawczej, jest wicej ni dobra znajomo filozofii: jej

historii, konkurujcych ze sob koncepcji filozofii z ich wizjami wiata iczowieka. Znajomo dorobku filozofii jest rkojmi dostrzeenia i

rozpoznania ta ideowego, mylowych uwarunkowa dziaa ludzkich oraz

nieuchronnych konsekwencji tych dziaa. Czowiek z natury zmierza do

dobra, lecz zwiedziony przez bd lub fasz dziaa wbrew wasnym intencjom i

realizuje zo. Co wicej, dziki znajomoci, a przede wszystkim rozumieniu

filozofii, humanista trafnie wybierze t, ktra unika bdw aprioryzmu i

redukcjonizmu w zakresie wiedzy o wiecie, czowieku i celu tworzonej przezniego kultury. Dziki temu pozna uniwersalne i przedmiotowe kryterium oceny



34/37

poczyna czowieka, co uchroni jego wyjanienia przed subiektywizmem i

relatywizmem.

Wgld historyczny i rzeczowy w h. oraz w filozofi dowid, e nie

istnieje filozofia jako taka czy h. w ogle. Istniej 3 wielkie nurty

filozoficzne i 3 uwarunkowane nimi koncepcje h., z czego wynika, e prawda o

h. zaley od prawdy o filozofii, humanista musi zatem filozofi zna i

rozumie. Ustrzee to go przed filozofowaniem po omacku lub

bezkrytycznym nawizywaniem do md filozoficznych i ich ideologii. Pozwoli

take dostrzec kompetencje szczegowej teorii poznania humanistycznego

oraz kompetencje filozofii w zakresie teorii h. Do zada filozofii naley

determinacja przedmiotu, metody i celu h. oraz wypracowanie uniwersalnego

kryterium oceny dziaalnoci kulturowej czowieka. Poznanie humanistyczne

jest poznaniem naukowym, a sama h. naley (obok nauk przyrodniczych i

spoecznych) do grupy nauk tzw. szczegowych; panteon nauk uzupeniaj

nauki formalne, filozofia i teologia.

Przedmiotem materialnym h. s fakty kulturowe, rezultaty celowej

dziaalnoci czowieka, natomiast jej przedmiotem formalnym (aspektem) jest

kulturotwrczy charakter tych faktw. Na metod h. skadaj si 3 cile

powizane ze sob czynnoci poznawcze: 1) opis faktu; 2) uchwycenie jego

przyczyn formalnej, materialnej, sprawczej i celowej bdcych zarazem

racjami jego poznawalnoci; 3) ocena faktu, ustalajca jego pozycj w dorobku

kulturowym czowieka. Celem przedmiotowym h. jest teoretyczne wyjanienie

faktu kulturowego, a jej celem podmiotowym jest zrozumienie czowieka

historycznego i jego poczyna kulturowych.

Rzetelne uprawianie h. jest rzecz trudn, wymaga nie tylko rozlegej i

gbokiej wiedzy, ale take dojrzaoci osobowej, dlatego ju dawno mwionoo niej, i jest pnym owocem dojrzaego wieku. H. jest niezbdna w

kulturze, poniewa jej celem ostatecznym jest humanitas czowieczestwo

czowieka, czyli to wszystko, co zawiera jego spotencjalizowana, rozumna i

wolna natura i ku czemu czowiek transcenduje, zmagajc si poznawczo i

moralnie z zastanym wiatem. Dziki h. dowiadczenie jednego czowieka

staje si dowiadczeniem wszystkich ludzi, nabiera wymiaru

paradygmatycznego w ludzkiej kulturze i dlatego towarzyszy jej przydomek:magistra vitae.



35/37

J. E. Spingarn,A History of Literary Criticism in the Renaissance, NY

1899, 19242, Westport 1976; T. Kotarbiski, Elementy teorii poznania, logiki

formalnej i metodologii nauk, Lw 1929, Wwa 19863; J. Kraft, Unmglichkeit

der Geisteswissenschaft, Z 1934, H 19773; W. Jaeger, Humanism and Theology,

Miw 1943, 1980(Humanizm i teologia, Wwa 1957); T. Czeowski, O naukach

humanistycznych, To 1946; M. Th. Herrick, The Fusion of Horatian and

Aristotelian Literary Criticism. 15311555, Urbana 1946; Ph. van Tieghem,

Petite histoire des grandes doctrines litteraires en France, P 1946, 19605

(Gwne doktryny literackie we Francji, Wwa 1971); M. Bloch,Apologie pour

lhistoire ou mtier dhistorien, P 1949, 19827 (Pochwaa historii czyli o

zawodzie historyka, Wwa 1960, 19622); R. Wellek, A. Warren, Theory of

Literature, Lo 1949, 19663 (Teoria literatury, Wwa 1970, 19763); L.

Goldmann, Sciences humaines et philosophie, P 1952(Nauki humanistyczne a

filozofia, Wwa 1961); E. W. Knight, Literature Considered as Philosophy, Lo

1957; J. Maritain, On the Philosophy of History, NY 1957; K. R. Popper, The

Poverty of Historicism, Lo 1957, 19612, 2002 (Ndza historycyzmu, Wwa

1999); E. H. Carr, What is History?, Lo 1961, Basingstoke 19862; S. Kamiski,

Pojcie nauki i klasyfikacja nauk, Lb 1961, 19813 (pod nowym tytuem:Nauka

i metoda. Pojcie nauki i klasyfikacja nauk, Lb 19924); G. E. Cairns,

Philosophies of History, NY 1962; A. Hayen,Le thomisme et lhistoire, RThom

62 (1962), 5082; M. Goaszewska, Filozoficzne podstawy krytyki literackiej,

Wwa 1963; A. C. Danto, Analytical Philosophy of History, C 1965; H.

Markiewicz, Gwne problemy wiedzy o literaturze, Kr 1965, 19805; M. H.

Serejski, Przeszo a teraniejszo, Wr 1965; Problemy teorii literatury, seria

1, Wr 1967, 19872, seria 2, Wr 1976, 19872; S. N. Lawall, Critics ofConsciousness. The Existential Structures of Literature, C 1968; J. Topolski,

Metodologia historii, Wwa 1968, 19843; Le livre scolaire au temps drasme

et des humanistes, Lige 1969; T. Pawowski,Metodologiczne zagadnienia h.,

Wwa 1969; S. Sawicki, Pocztki syntezy historycznoliterackiej w Polsce, Wwa

1969; R. Barhtes, Mit i znak. Eseje, Wwa 1970; H. Markiewicz, Wspczesna

teoria bada literackich za granic, IIII, Kr 19701973, 19762; A. Schaff,

Historia i prawda, Wwa 1970; English Literature and British Philosophy. ACollection of Essays, Ch 1971; J. Kmita, Z metodologicznych problemw



36/37

interpretacji historycznej, Wwa 1971; R. Kuhns, Literature and Philosophy.

Structures of Experience, Lo 1971; Sztuka interpretacji, III, Wr 19711973;

M. H. Abrams [i in.], In Search of Literary Theory, Lo 1972;Z. Kuderowicz,

Filozofia dziejw. Rozwj problemw i stanowisk, Wwa 1973, 19832;Literary

Theory and Structure, NH 1973; I. G. Barbour, Myths, Models and Paradigms,

Lo 1974 (Mity, modele, paradygmaty, Kr 1984); M. Janion, H. Poznanie i

terapia, Wwa 1974, 19822; T. Michaowska, Staropolska teoria genologiczna,

Wr 1974; Problemy filozofii historii, Wr 1974; K. Zamiara, Metodologiczne

znaczenie sporu o status poznawczy teorii, Wwa 1974; O postawach

badawczych wobec sztuki wspczesnej, Wr 1975; P. Ricoeur, Egzystencja i

hermeneutyka. Rozprawy o metodzie, Wwa 1975;H. Vdrine, Les philosophies

de lhistoire. Declin ou crise?, P 1975; Warto, dzieo, sens. Szkice z filozofii

kultury artystycznej, Wwa 1975; Pojcia, problemy, metody wspczesnej

nauki o sztuce, Wwa 1976; Problemy metodologiczne wspczesnego

literaturoznawstwa, Kr 1976;F. Koneczny, O ad w historii, Wr 1977, 19993;

Th. S. Kuhn, The Essential Tension,Ch 1977 (Dwa bieguny, Wwa 1985); T.

Pawowski, Pojcia i metody wspczesnej h., Wr 1977;A. Sikora, Historia a

prawdy wieczne, Wwa 1977; Studia z teorii literatury. Archiwum przekadw

Pamitnika Literackiego, I, Wr 1977; M. Weitz, The Opening Mind. A

Philosophical Study of Humanistic Concepts, Ch 1977; Znak, styl, konwencja,

Wwa 1977; R. F. Atkinson, Knowledge and Explanation in History, It 1978; O.

Handlin, Truth in History, C (Mass.) 1979; M. Fumaroli, Lge de lloquence.

Rhtorique et res litteraria de la Renaissance au seuil de lpoque classique,

G 1980; J. Kmita, Z problemw epistemologii historycznej, Wwa 1980; B.

Kotowa, Zaoenia filozoficzne programu bada literackich Romana

Ingardena, Wwa 1980; J. Topolski, Nowe idee wspczesnej historiografii, Pz1980; J. Baka, Elementy prognozy humanistycznej. Studium z zakresu teorii i

metodologii h., Ka 1981; E. Balcerzan, Krgi wtajemniczenia, Kr 1982; T.

Buksiski, Metodologiczne problemy uzyskania wiedzy historycznej, Wwa

1982; Poetyka okresu renesansu, Wr 1982; Wypowied literacka a wypowied

filozoficzna, Wr 1982; Autor podmiot literacki bohater, Wr 1983; A.

Breisach, Historiography. Ancient, Medieval and Modern, Ch 1983, 19942; H.

Markiewicz, Wymiary dziea literackiego, Kr 1984; A. Paubicka,Przedteoretyczne postaci historyzmu, Wwa 1984; E. Sarnowska-Temeriusz,



37/37

Zarys dziejw poetyki. (Od staroytnoci do koca XVII w.), Wwa 1985; W.

Kula, Wok historii, Wwa 1988; R. dAmico,Historicism and Knowledge, NY

1989; A. Flis, Antynomie wielkiej wizji. Rekonstrukcja i krytyka marksowskiej

teorii historii, Kr 1990; J. Pomorski, Historyk i metodologia, Lb 1991; K.

Rosner,Hermeneutyka jako krytyka kultury, Wwa 1991;Aspects of Relativism.

Moral, Cognitive and Literary, Lanham 1992; Metafizyczne w literaturze

wspczesnej, Lb 1992; Problematyka aksjologiczna w nauce i literaturze, Lb

1992; P. Moskal, Problem filozofii dziejw, Lb 1993; Cz. S. Bartnik, Historia i

myl, Lb 1995; E. Sarnowska-Temeriusz, Przeszo poetyki, Wwa 1995;

rda wiedzy teoretycznoliterackiej w dawnej Polsce, Wwa 1999.

Henryk Kiere

Humanistyka

Documents

Transcript of Humanistyka