HISTORYCZNE CENTRUM WARSZAWYMIEJSCE WPISANE NA LISTĘ ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA UNESCO

PLAN ZARZĄDZANIA

1

SPIS TREŚCI

SPIS TREŚCI

ROZDZIAŁ I:

1

WPROWADZENIE 3

Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO

7

Polskie Miejsca na Liście 9

Dokumenty wpisu 11

Granice Miejsca 13

Potrzeba przygotowania Planu Zarządzania 15

Podstawy sporządzenia Planu 17

Status Planu 18

ROZDZIAŁ II

OPIS I ZNACZENIE MIEJSCA

19

Opis Miejsca na tle strefy buforowej

21

Strefa buforowa 24

Warunki naturalne 31

Historia Miejsca 33

Znaczenie Miejsca 42

Obowiązujące formy ochrony prawnej 45

Sposób użytkowania 47

Instytucje zarządzające 49

Partnerzy 50

2

ROZDZIAŁ III:

STRATEGIA I ZARZĄDZANIE

51

Analiza stanu Miejsca i strefy buforowej

53

Identyfikacja możliwości 55

Identyfikacja niepożądanych zjawisk 57

Kluczowe problemy zarządzania 67

Partnerzy wdrażania i realizacji 71

ROZDZIAŁ IV: ZAŁOŻENIA I CELE PLANU ZARZĄDZANIA 75

Koncepcja Planu 77

Plan działania 78

ROZDZIAŁ V: WDRAŻANIE I MONITOROWANIE

91

Organizacja realizacji

93

Monitorowanie 94

Podsumowanie 105

ROZDZIAŁ PIERWSZY

WPROWADZENIE

Widok Warszawy według Erika J. Dahlbergha z 1655 roku, Zamek Królewski w Warszawie

5

Konstytucja 3 maja, 1791

Wolna elekcja, 1386

Cud nad Wisłą, 15.XII.1920 r.

Powstanie Warszawskie, 1944

Obrady Okrągłego Stołu, 1989

6

Warszawa jest jednym z miejsc na Ziemi, które

w tak znacznym stopniu wpłynęły na

kształtowanie biegu historii. Niewiele jest

miejsc, które jak Warszawa płaciło najwyższą

cenę za obronę wolności. Połączenie walorów

natury i przestrzennych rozwiązań,

odzwierciedlających funkcjonowanie pierwszej

w dziejach Europy demokracji szlacheckiej

i monarchii elekcyjnej stworzyło wspaniałą

kompozycję, gdzie wokół siedziby władzy

zjednoczonych unią państw Polski i Litwy -

urzędów królewskich, miejsca obrad Sejmu -

powstawały rezydencje zarówno posłów i

dostojników, jak i kolejnych królów. Stare

Miasto wraz z Zamkiem Królewskim stanowi

centrum, wokół którego przez ponad 700 lat

rozwijała się Warszawa, wielokrotnie

niszczona i odradzająca się jak feniks

z popiołów.

To miejsce, gdzie zapoczątkowano

nowożytną europejską

demokrację.

To miejsce, gdzie zjednoczenie

wielokulturowych państw było

prekursorem dzisiejszego

myślenia o wielonarodowej

Europie.

To miejsce stawiające zawsze

opór rodzącym się totalitaryzmom.

Warszawa jest strażnikiem pamięci wydarzeń

zmieniających dzieje świata, przez co zacho-

wanie i ochrona uniwersalnych wartości płyną-

cych z Jej dziejów staje się jednym

z podstawowych motywów działania.

W dzisiejszych czasach głównym celem

zarządzania jest utrzymanie warszawskiej

Starówki jako serca żyjącego, prężnego,

pulsującego miasta, zapewniającego swoim

mieszkańcom wszystkie niezbędne usługi,

przy jednoczesnym zachowaniu i posza-

nowaniu unikatowych wartości miejsca.

Służyć temu będzie wykorzystanie

dziedzictwa o światowej randze jako czynnika

kreującego harmonijny rozwój w oparciu

o najwyższe standardy projektowe

i materiałowe tak, aby warszawska Starówka

była dostępna i przyjazna dla wszystkich,

zachowując swoje unikalne walory.

Dążenie do zapewnienia niezbędnej równo-

wagi pomiędzy konserwacją zabytków i zrów-

noważonym rozwojem powinno służyć temu,

aby warszawska Starówka stała się

doskonałym przykładem (na skalę światową)

zarządzania miejskimi zabytkami. Niezbędne

jest włączenie jak największej ilości ludzi do

ochrony i działań na rzecz dziedzictwa. Należy

mieć na uwadze fakt, że brak tej ochrony jest

działaniem przeciw istocie i najwyższym

wartościom społeczeństwa.

Bardzo ważne jest kultywowanie dumy i

świadomości miejsca.

Dlatego też konieczna będzie promocja

światowego dziedzictwa poprzez rozwój

świadomości społecznej, w oparciu

o edukację, badania i właściwą ich Inter-

pretację.

7

Lista Światowego

Dziedzictwa UNESCO

Konferencja Generalna Organizacji Narodów

Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kul-

tury, na swojej siedemnastej sesji dnia, 16 li-

stopada 1972 roku, przyjęła „Konwencję w

sprawie ochrony światowego dziedzictwa kul-

turalnego i naturalnego”. Polska ratyfikowała

ją w 1976 r., co znalazło wyraz w publikacji

tekstu w Dzienniku Ustaw (Nr 32, poz.

190 z 1976r.)

Zważywszy na czas powstawania, zapisy

Konwencji zakładały dość katastroficzną wizję

świata i spuścizny dziejów, którym „coraz bar-

dziej zagraża zniszczenie” i „że wobec roz-

miarów i wagi nowych niebezpieczeństw

zagrażających tym dobrom cała społeczność

międzynarodowa powinna wziąć udział w

ochronie dziedzictwa kulturalnego i natural-

nego”.

Prawdopodobnie dzięki takim dokumentom

pesymistyczny scenariusz nie stał się naszym

udziałem. W przypadku ochrony zabytków za-

działał specyficzny mechanizm. Konwencja

powołała do istnienia instytucję Listy Świato-

wego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego.

Decyzje o wpisaniu na Listę podejmuje Komitet

Światowego Dziedzictwa UNESCO. Przez

ponad ćwierć wieku funkcjonowania Lista

stała się bardzo ważnym instrumentem sze-

roko pojmowanej ochrony i opieki nad dzie-

dzictwem. Wpis dobra kulturalnego na Listę

Światowego Dziedzictwa jest poprzedzony

szczegółową analizą uniwersalnych wartości

zabytkowych obiektu oraz systemu ochrony

miejsca w kontekście prawa lokalnego, którą

przeprowadza ICOMOS.

Miejscami są (w rozumieniu Konwencji) poje-

dyncze obiekty, zespoły, obszary przyrodnicze

oraz układy urbanistyczne. Spośród wszyst-

kich wpisów około 200 dotyczy historycznych

miast. 660 obiektów uznanych zostało za

ważne z powodów kulturowych, 166 obiektów

z powodów przyrodniczych, 25 ma walory

mieszane, zarówno kulturalne, jak i naturalne.

Machu Picchu, Peru; wpis – 1983 Zespół piramid w Gizie, Egipt; wpis - 1979

8

Sydney Opera House, Australia; wpis – 2007

Independence Hall, USA; wpis – 1979

Wenecja, Włochy; wpis –wpis 1987

Pałac Patala, Lhasa; wpis – 1994

Akropol, Grecja; wpis – 1987

9

Polskie Miejsca

na Liście

Miejscami, uznanymi przez Komitet Dziedzic-

twa Światowego UNESCO za szczególnie

ważne z uwagi na walory kulturowe, są na te-

rytorium Polski:

■ Kopalnia soli w Wieliczce (wpis 1978). Jest

najstarszą w Europie kopalnią soli, w której do

niedawna prowadzono eksploatację, dzisiaj

funkcjonuje tu Muzeum Techniki oraz

sanatorium.

■ Historyczne centrum Krakowa (wpis

1978). Na historyczne centrum składają się:

wzgórze zamkowe z katedrą, bogate kupiec-

kie miasto stołeczne Kraków oraz najstarsze

w Europie miasto żydowskie Kazimierz.

■ Auschwitz Birkenau - niemiecki nazistowski

obóz koncentracyjny i zagłady (1940 - 1945)

(wpis 1979). Na mocy uchwały sejmowej jest

to miejsce narodowej pamięci i symbol

Holocaustu. Najtragiczniejsze miejsce

w dziejach świata, w którym pozbawiono

życia ok. 1,2 miliona ludzi.

■ Historyczne centrum Warszawy, którego

dotyczy to opracowanie (wpis 1980).

■ Stare Miasto Zamość (wpis 1992).

Prywatne miasto wybudowane przez Jana Za-

moyskiego w końcu XVI wieku na podstawie

teoretycznych założeń renesansowej urbani-

styki. Jest unikatowym przykładem adaptacji

modelu idealnego miasta.

■ Zamek Krzyżacki w Malborku (wpis 1997). Największa warownia średniowiecznej Europy. Do początków XV wieku Malbork był stolicą ziem podbitych przez zakon Najświętszej Marii Panny, zwany Krzyżakami. ■ Średniowieczne Miasto Toruń (wpis

1997). Zachowany zespół dwóch miast i ruin

zamku krzyżackiego, jednego z ważniejszych

ośrodków hanzeatyckich w Polsce.

■ Kalwaria Zebrzydowska (wpis 1999).

Manierystyczne założenie architektoniczno -

krajobrazowe i miejsce pielgrzymek. Powstały

w XVII wieku zespół kaplic, położonych ma-

lowniczo wśród wzgórz, był w założeniu od-

wzorowaniem planu Jerozolimy. Wielkanocne

inscenizacje drogi krzyżowej corocznie przy-

ciągają do tego miejsca rzesze pielgrzymów.

■ Kościoły Pokoju w Jaworznie i Świdnicy

(wpis 2001). Ewangelickie kościoły

wotywne, wzniesione w konstrukcji

szachulcowej, są przykładem drewnianych

obiektów sakralnych obszaru Śląska.

■ Drewniane kościoły rzymskokatolickie

południowej Małopolski (wpis 2003). Przy-

kłady średniowiecznych obiektów sakralnych

w konstrukcji wieńcowej są unikatowe pod

względem formy i charakteru w skali Europy,

a nawet świata.

■ Muskauer Park/Park Mużakowski (wpis 2004). Wieloprzestrzenne założenie parkowo - rezydencjonalne obejmuje obszar położony zarówno w Polsce, jak i w Niemczech. Wybitne dzieło teoretyka i praktyka ogrodnictwa - Hermana von Pückler - Muskau. ■ Hala Stulecia we Wrocławiu (wpis 2006). Monumentalny obiekt – jedno z największych osiągnięć inżynierii i architektury początku XX wieku. ■ Na Liście Światowego Dziedzictwa znajduje

się również Puszcza Białowieska (wpis

1979/1992), jako obszar pierwotnego lasu

nizinnego Europy środkowej położonego na

granicy Polski i Białorusi.

Dla zrozumienia roli Warszawy w historii Eu-

ropy niezbędne jest podkreślenie znaczenia

dwóch miast, również wpisanych na Listę

Światowego Dziedzictwa. Są to Kraków:

oraz Wilno - stolice Polski oraz Litwy - które

po unii, początkowo personalnej, następnie

formalnej, utworzyły największe w

XVI-wiecznej Europie państwo -

Rzeczpospolitą Obojga Narodów.

10

Wilno - stolica Wielkiego Księstwa

Litewskiego zaczęła tracić znaczenie po

unii personalnej (1385 r.), kiedy Wielki

Książę Litewski - Władysław Jagiełło,

poprzez ślub z królową Jadwigą, przyjął

koronę polską przez i wraz z dworem

przeniósł się do Krakowa.

Kraków –stolica Królestwa Polskiego. Po

przeniesieniu władzy do Warszawy ranga

miasta nie uległa zmianie. Katedra przy

zamku królewskim na Wawelu była

miejscem koronacji i spoczynku większo-

ści królów Polski i Rzeczpospolitej Obojga

Narodów. Kraków do dzisiaj jest najważ-

niejszym miastem na kulturalnej mapie

Polski.

Dynastia Jagiellonów, podobnie jak ostatni

mazowieccy Piastowie upodobali sobie War-

szawę z różnych względów. Było to miejsce

równomiernie oddalone od tradycyjnych stolic.

Miało dogodną pozycję do rozwoju handlu.

Formalnie unia pomiędzy oboma państwami

dokonała się po Unii Lubelskiej, zawartej

w 1569 roku. Z inicjatywy króla Zygmunta

II Augusta sejm obradujący w Lublinie

uchwalił, że Warszawa staje się miastem

walnych sejmów Korony i Litwy oraz wolnych

elekcji. Od tego czasu następuje rozwój

miasta, które przyjęło na siebie rolę stolicy

Rzeczpospolitej i skupiło wszystkie

nowoczesne prądy ówczesnego świata.

Kontekst europejski miast odbudowanych po zniszczeniu Lubeka (wpis 1987). Miasto zostało

zniszczone przez naloty dywanowe.

Odtwarzanie zabudowy dokonywało się

na dwa sposoby. Wybrane, istotne obiekty

były pieczołowicie odtwarzane, pozostałe

budowane w nowym duchu, nawet ze zmia-

ną przebiegu ulic. Obecnie notuje się

tendencję do wymiany architektury na histo-

ryczną w wyrazie.

Le Havre (wpis 2005). Miasto odbudowane

przez Augusta Perreta po zniszczeniach II

wojny światowej, według jego autorskiej

wizji. Jest to całkowicie nowa kreacja w

miejscu historycznego miasta.

Mostar (wpis 2005). Most i okolice zburzone

w 1990 - odbudowane dokładnie w stylu

historycznym, jako symbol współistnienia

dwóch społeczności o zróżnicowanej kultu-

rze, religii i pochodzeniu etnicznym.

Katedra przy Zamku Królewskim na Wawelu, Kraków; wpis - 1978

Katedra wileńska, Wilno; wpis – 1994

Ratusz Miejski, Lubeka;

wpis – 1987

Muzeum Sztuk Pięknych, Hawr;

wpis – 2005

Mostar, Hercegowina;

wpis – 2005

11

Dokumenty wpisu

W rozumieniu Konwencji UNESCO z 1972,

dziedzictwo kulturalne stanowią między in-

nymi „zespoły: budowli oddzielnych lub łącz-

nych, które ze względu na swą architekturę,

jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają

wyjątkową powszechną wartość z punktu wi-

dzenia historii, sztuki lub nauki”.

W roku 1978 strona polska rekomendowała

do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa

UNESCO obszar Starego i Nowego Miasta

oraz kilka obiektów w strefie „traktu królew-

skiego”. Tak duży obszar nie został zaakcep-

towany do wpisu przez Komitet.

W następnym roku przygotowano nową reko-

mendację, która ograniczyła obszar wpisu do

Starego Miasta. Dokumentacja merytoryczna

została zmieniona i uzupełniona. Jej jedyny

egzemplarz znajduje się w Paryżu.

Rekomendacja ICOMOS, poprzedzająca wpis

na Listę Światowego Dziedzictwa nr. 30,

z dnia 6 czerwca 1978 roku brzmi:

12

Na dołączonej do dokumentów wpisu mapie

zostały zaznaczone granice obszaru, jak

również następujące obiekty poza granicami

wpisu:

kościół, klasztor i ogrody sióstr Sakramentek na Nowym Mieście;

kościół i klasztor św. Franciszka Serafickiego na Nowym Mieście;

Ministerstwo Skarbu przy Placu

Bankowym;

budynek „Res Sacra Miser” przy Krakowskim Przedmieściu;

budynek Poczty Saskiej, obecnie Prokuratura przy Krakowskim Przedmieściu;

Pałac Potockich, obecnie Ministerstwo Kultury przy Krakowskim Przedmieściu;

Pałac Czapskich, obecnie Akademia

Sztuk Pięknych przy Krakowskim

Przedmieściu;

kościół św. Krzyża przy Krakowskim Przedmieściu;

Pałac Staszica, obecnie Polska Akademia Nauk przy Krakowskim Przedmieściu;

kościół św. Aleksandra przy placu Trzech Krzyży.

Ostatecznie Komitet Światowego Dziedzictwa,

na spotkaniu dnia 2 wrzesnia 1980 roku, pod-

jął decyzję o wpisie na Listę Światowego

Dziedzictwa „Historycznego Centrum

Warszawy”, ograniczonego jednak do Starego

Miasta.

Proponowana korekta orzeczenia znaczenia

miejsca została formalnie zgłoszona i zaopi-

niowana przez ICOMOS.

13

Granice Miejsca

Historyczne Centrum Warszawy

W 1944 roku Warszawa została celowo unicestwiona przez niemieckiego okupanta, którego intencją było zniszczenie setek lat tradycji polskiego państwa. Karą za działalność ruchu oporu była zamiana stolicy Polski w ruinę. Odbudowa histo-rycznego miasta, które zostało zniszczone w 85%, była wynikiem determinacji jego mieszkańców oraz wsparcia całego narodu. Rekonstrukcja Starego Miasta w jego historycznej formie urbanistycznej i architektonicznej była manifestacją troski

i uwagi, mającej na celu zapewnienie przetrwania jednego z najważniejszych świadectw polskiej kultury. Miasto – symbol władzy elekcyjnej i toleran-

cji, w którym przyjęto pierwszą demokra-

tyczną europejską konstytucję, Konstytucję

3-go Maja 1791, zostało odbudowane.

Rekonstrukcja zawierała całościowe odtwo-

rzenie planu urbanistycznego wraz z Ryn-

kiem Starego Miasta, domami miesz-

czańskimi, przebiegiem murów miejskich,

jak i Zamku Królewskiego oraz istotnych

budynków sakralnych.

Rekonstrukcja historycznego centrum War-

szawy wniosła znaczący wkład w zmianę

doktryny urbanistycznej i konserwatorskiej,

co wpłynęło na rozwój większości miast eu-

ropejskich po zniszczeniach II wojny świa-

towej. Równocześnie przykład ten ilustruje

efektywność działań konserwatorskich

w drugiej połowie XX wieku, które pozwoliły

na całościową rekonstrukcję złożonego ze-

społu zabudowy.

Granice wpisu nieznacznie skorygowano

w stosunku do dokumentu stanowiącego

załącznik do decyzji UNESCO z 1980 r.

i przyjęto na spotkaniu Komitetu Światowego

Dziedzictwa w lipcu 2008 roku.

Te dotychczas funkcjonujące nie były

precyzyjne, gdyż nie opierały się na

pomiarach geodezyjnych. Korekta polegała na

doprowadzeniu do zgodności z mapą zasad-

niczą w skali 1:500 uwzględniającą podział

własnościowy.

Współrzędne geograficzne:

Maksymalny zasięg płn.

N52º15’09” E21º00’48”

Maksymalny zasięg wsch.

N52º14’54” E21º01’04”

Maksymalny zasięg płd.

N52º14’45” E21º00’44”

Maksymalny zasięg zach.

N52º15’02” E21º00’33”

Obszar wpisu to 25.9363 ha.

14

Obszar wpisu Warszawskiego Starego Miasta na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO

15

Potrzeba przygotowania

Planu Zarządzania

Wymagania międzynarodowe

Udział strony polskiej w tworzeniu „Konwencji

w sprawie ochrony światowego dziedzictwa

kulturalnego i naturalnego” i innych dokumen-

tów związanych z konserwacją zabytków,

choćby „Karty weneckiej” (1964) nakłada na

nas szczególny obowiązek wypełniania zapi-

sów międzynarodowych dokumentów. Jednym

z nich jest opublikowany przez Komitet Dzie-

dzictwa Światowego UNESCO zbiór wytycz-

nych do działania w obszarach wpisanych na

Listę Światowego Dziedzictwa (Operational

Guidelines for the Implementation of the World

Heritage Convention, UNESCO 2008). Komi-

tet Dziedzictwa Światowego UNESCO na-

kłada obowiązek, wynikający z ratyfikacji

Konwencji, sporządzenia Planu Zarządzania

dla miejsc wpisanych na Listę.

Wymagania krajowe

Polskie prawodawstwo nie nakłada obowiązku

sporządzania Planów Zarządzania.

Ustawa o Ochronie i Opiece nad Zabytkami

z 2003 r. nakłada na organy Państwa

obowiązek ochrony zabytków, a na Gminy -

obowiązek przygotowania „programu opieki

nad zabytkami”.

Warszawa – Stare Miasto 1935 Warszawa – Stare Miasto 1947

16

Wymagania lokalne

Dla obszaru wpisanego na Listę Światowego

Dziedzictwa nie ma miejscowego planu zago-

spodarowania przestrzennego, który w pol-

skim systemie prawnym jest podstawowym

narzędziem w realizacji polityki przestrzennej,

a także ochrony zabytków.

Bardzo ogólne zapisy jedynego dokumentu

planistycznego, jakim jest Studium Uwarunko-

wań i Kierunków Zagospodarowania miasta

stołecznego Warszawy, uchwalone w paź-

dzierniku 2006 r. - które dodatkowo nie jest

aktem prawa miejscowego - powoduje, że

będący z nim w zgodzie niniejszy Plan

Zarządzania (do czasu uchwalenia m.p.z.p.),

stanie się podstawowym dokumentem, na

którym będzie można oprzeć politykę

przestrzenną, społeczną, kulturalną i

gospodarczą tej części centrum Warszawy.

Studium uwarunkowań w rozdziale 1.2.

(str. 154) zaleca: 1.2. Zamierzenia związane ze sporządzaniem pla-

nów miejscowych na podstawie kierunków zago-

spodarowania przestrzennego ze wskazaniem

obszarów priorytetowych. Określone w studium

kierunki zmian w strukturze przestrzennej oraz w

przeznaczeniu terenów stanowiły podstawę do wy-

boru obszarów o kluczowym znaczeniu dla kształ-

towania struktury przestrzennej miasta.

Podstawowymi kryteriami do wyboru tych obsza-

rów były:

■ poprawa wizerunku i aktywizacja centrum

miasta

■ obszary o znaczeniu metropolitalnym

■ zapewnienie ochrony wartości zabytkowych

i kulturowych

■ zapewnienie ochrony wartości środowiska

przyrodniczego

■ planowana skala i dynamika rozwoju

Na Rysunku Studium Uwarunkowań i Kierunków

Zagospodarowania m. st. Warszawy oznaczono

wybrane obszary o kluczowym znaczeniu dla

kształtowania struktury przestrzennej miasta, dla

których sporządzenie planów miejscowych uznaje

się za priorytetowe.

1.2.3. Obszary o kluczowym znaczeniu dla kształ-

towania struktury przestrzennej miasta z uwagi na

zapewnienie ochrony wartości zabytkowych i kultu-

rowych – obszary ochrony dziedzictwa kulturo-

wego (według rozdz. XIV) – w szczególności:

• Stare Miasto wraz z otuliną,

• Historyczny zespół miasta z traktem królewskim

i Wilanowem, w tym: Nowe Miasto z otoczeniem,

Mariensztat, Krajobraz Skarpy Warszawskiej,

Historyczne ogrody i parki, Cytadela i Forty

• Oś i założenie Saskie, 7 placów Warszawy wokół

Osi Saskiej – Bankowy, Teatralny, Piłsudskiego,

• Za Żelazną Bramą, Grzybowski,

Małachowskiego oraz Dąbrowskiego.,

• Rejon płd. Śródmieścia i Powiśla,

• Historyczna Praga.

Wszystkie wyżej wymienione obszary objęte

są wpisem na Listę Światowego Dziedzictwa

lub znajdują się w całości lub części w strefie

buforowej.

Warszawa – Stare Miasto 1979

17

Podstawy sporządzenia

Planu

Za punkt wyjścia sporządzenia planu przyjęto

promocję uniwersalnych i unikatowych warto-

ści warszawskiego Starego Miasta, takich jak

wolność, demokracja, a w szczególność fakt,

iż było ono kolebką europejskiego zjednocze-

nia. Szczególnie wartości niematerialne legły

u podstaw odbudowy po zniszczeniach II

wojny światowej miasta – symbolu.

W dziedzinie ochrony zabytków przyjęto za-

sadę „chronić przez optymalne wykorzysta-

nie”.

Opracowywany plan ma stworzyć podstawy

racjonalnego użytkowania przestrzeni publicz-

nych i obiektów. Jest próbą stworzenia ram

dla funkcjonowania miejsca, dla zapewnienia

harmonijnego rozwoju, poprzez balans pomię-

dzy komponentami ekonomicznymi, kulturo-

wymi, naturalnymi oraz potrzebami życia

mieszkańców, ruchu turystycznego oraz kon-

serwacji zabytków.

Przyjmując, że dziedzictwo musi być bazą dla

myślenia o przyszłości, dokument ten winien

być źródłowym dla kształtowania polityki kultu-

rowej miasta i opracowania miejscowego planu

zagospodarowania przestrzennego.

Plac Zamkowy na przełomie XIX i XX wieku.

18

Status Planu

W polskim systemie realizacji zadań ochrony

zabytków, jak wspomniano, nie ma pojęcia

Planu Zarządzania. Dokument ten, jest więc

prekursorski dla działań w zespole urbanis-

tycznym. Zawiera on elementy strategii

działania oraz założeń do miejscowego planu

zagospodarowania przestrzennego. Winien

też stać się elementem Gminnego Programu

Opieki nad Zabytkami.

Plan ten został przygotowany w Biurze Sto-

łecznego Konserwatora Zabytków m. st. War-

szawy.

Plac Zamkowy współcześnie

ROZDZIAŁ DRUGI

OPIS I ZNACZENIE

MIEJSCA

Panorama Warszawy, tzw. Baryczkowska, widok Skarpy Wiślanej i Pragi, 1775-1780

21

Opis Miejsca na tle

strefy buforowej

Stare Miasto z Zamkiem Królewskim, w obrę-

bie średniowiecznych murów obronnych jest

sercem Warszawy. Wraz z przylegającą do

niego skarpą wiślaną, z bernardyńskim ko-

ściołem św. Anny, ulicą Podwale oraz częścią

Przedmieścia Freta do ulicy Mostowej zostało

objęte wpisem na Listę Światowego

Dziedzictwa, jako Historyczne Centrum Warszawy. Pojęcie Historycznego Centrum Warszawy od-

nosi się jednak do szerszego obszaru, niż ten,

który został wpisany na Listę Światowego

Dziedzictwa UNESCO. Jest to część histo-

rycznego zespołu miejskiego, w większości

ukształtowana od XIV wieku do końca XVIII

wieku na obu brzegach Wisły. Dla ochrony

relacji przestrzennych Miejsca z historycznymi

zespołami, krajobrazów oraz panoram wyzna-

czono strefę buforową. Obejmuje ona obszar

Miasta Rezydencjonalnego Jego Królewskiej

Mości, zasadniczo w granicach XVI-wiecznych

Wałów Zygmuntowskich, powiększony od

strony południowej o zespół rezydencji wzdłuż

Traktu Królewskiego i obszar dawnych

prywatnych miast na prawym brzegu rzeki.

Na Historyczny Zespół Miejski Warszawy,

składają się różnorodne elementy funkcjo-

nalne i przestrzenne położone po obu stro-

nach rzeki, które dopiero w ostatniej dekadzie

XVIII wieku zostały scalone w jednolity orga-

nizm miejski. Każdy z nich miał odmiennie

uformowaną przestrzeń oraz charaktery-

styczny dla czasu powstania wyraz architekto-

niczny. Powiązane są one ze sobą, jak i ze

Starym Miastem, różnorodnymi relacjami prze-

strzennymi, historycznymi oraz funkcjonal-

nymi. Ich genealogia i oddziaływania,

odegrały wielką rolę w kształtowaniu prze-

strzeni miasta i dlatego zostały one włączone

do systemu ochrony dziedzictwa oraz natury

jako strefa buforowa w niniejszym Planie Za-

rządzania.

Obszar wpisany na Listę Światowego Dzie- dzictwa składa się z pięciu części o zróżnico-

wanych charakterze. Są to:

Zamek Królewski

Powstał w końcu XIII wieku jako nowa sie-

dziba książąt mazowieckich po zniszczeniu

przez najazd litewski grodu w Jazdowie. Wie-

lokrotnie rozbudowywany jako rezydencja kró-

lewska od XVII wieku stał się miejscem obrad

sejmów Rzeczpospolitej Obojga Narodów

i uchwalenia Konstytucji 3-go Maja. Funkcje

urzędowe pełnił do 1939 roku.Wysadzony po

upadku Powstania Warszawskiego, odbudo-

wany na przełomie lat 70-80 XX wieku pozo-

staje symbolem narodowym - dążenia do

wolności i demokracji. W skład zespołu zam-

kowego wchodzą również ogrody na skarpie

i dolnym tarasie oraz Pałac Pod Blachą. Obec-

nie pełni funkcje muzealne i reprezentacyjne.

Ulica Świętojaoska współcześnie

22

Stare Miasto

Założone na przełomie XIII i XIV wieku, na północ od grodu książęcego. Uwarunkowania poli-

tyczne spowodowały, że zabudowa była kształtowana według odmiennego, niż w innych miastach,

schematu. Przy zachowanym średniowiecznym układzie rozplanowania ulic, rynku, kwartałów za-

budowy wykształcił się tu model kamienicy - „pensjonatu”. Dogęszczanie zabudowy w XIX i XX

wieku zatarło pierwotny zarys średniowiecznego miasta. Zniszczone w trakcie walk wojennych oraz

celowo po ich zakończeniu, odbudowane w 2 połowie XX wieku - z przywróceniem jego

historycznego wyrazu wraz z odtworzeniem średniowiecznego systemu obronnego od strony

północnej i zachodniej, stało się symbolem miasta nieujarzmionego.

Plan de la ville Varsovie, Ricaud Tirregaille, 1762

Rynek Starego Miasta współcześnie

23

Fragment Przedmieścia Freta

Północne przedmieście, zwane również

Zakroczymskim, kształtowało się od XIV

wieku. Obszar objęty wpisem obejmuje

jedynie początek traktu prowadzącego

na północ oraz ulicę Mostową wiodącą

do istniejącego tu niegdyś mostu przez

Wisłę. W celu odsłonięcia murów obron-

nych i panoramy zniszczona zabudowa

w większości nie została odtworzona.

Fragment Przedmieścia Bernardyń- skiego

Południowe przedmieście, zwane rów-

nież Krakowskim, kształtowało się od

XIV wieku. Obszar objęty wpisem obej-

muje jedynie początek traktu prowa-

dzącego na południe i zachód w

kierunku pól elekcyjnych. Znajduje się

tu XVII-XVIII wieczna zabudowa miesz-

czańska oraz XIV-wieczny zespół

kościoła pobernardyńskiego. Budynki

częściowo zniszczone zostały

odtworzone.

Skarpa Wiślana

Była naturalną linią obrony miasta od

wschodniej strony. Zbocze zabudowane

było spichlerzami, które zostały odbudo-

wane jako budynki mieszkalne. Dolny

taras do II wojny światowej zabudowany

został przekształcony w pas zieleni miej-

skiej zapewniający ekspozycję panoramy

miasta historycznego.

Widok na ulicę Freta

Widok na Krakowskie Przedmieście

Widok na Skarpę Wiślaną

24

Strefa buforowa

Granice strefy buforowej wyznaczono

w oparciu o historyczny przebieg wałów

miejskich z XVII-XVIII w.:

• na lewym brzegu przyjęto zasięg Wałów

Zygmuntowskich (wg interpretacji T. Zaręb-

skiej) z niezbędnymi korektami wynikającymi

z późniejszych nawarstwień – esplanada

Cytadeli, zagospodarowanie Placu Bankowe- go, oś Saska, układ ulic w strefie południowej;

• na prawym brzegu przyjęto zasięg Wałów

Lubomirskiego, również z uwzględnieniem

przebiegu dzisiejszych ulic.

25

Obszar strefy buforowej składa się z kształtowanych na przestrzeni wieków, różnorodnych fragmentów

miasta.

Nowe Miasto

„Fretha Novae Civitas” zostało założone

w 1408 roku, jako oddzielna od Starej Warszawy struktura administracyjna. Jednakże potwierdzone źródłowo osadnictwo pochodzi z cza- sów przed lokacją Warszawy. Dotyczy to przede wszystkim kościoła

p.w. św. Jerzego, którego istnienie odnoto-wano już w 1155 roku. Miasto rozwijało się jako ośrodek rzemieślniczy oraz zaplecze rolnicze, zapewne w oparciu o wieś Rybaki oraz osadę przykościelną. Rozplanowanie i parcelacja były analogiczne jak w Starej Warszawie, jednak powierzchniowo Nowa Warszawa była trochę mniejsza.

Pierwotnie rozplanowany regularny rynek, po-

przez realizację zabudowy śródrynkowej w

części północno-zachodniej, uzyskał charakte-

rystyczny trójkątny kształt.

Zniszczone w czasach potopu szwedzkiego,

Nowe Miasto odbudowało się jako obszar lo-

kalizacji klasztorów, konwiktów, rezydencji,

przemieszanych zabudową mieszczańską.

Zabudowa, początkowo drewniana o charak-

terze na pół wiejskim, bardzo późno (dopiero

w XVIII wieku) została przekształcona w mu-

rowaną. Nowe Miasto zostało scalone z

innymi częściami w jedną strukturę miejską

w 1791 roku.

Po zniszczeniach w czasie II wojny światowej

zasadnicza część lokacyjnego miasta została

odbudowana zgodnie z zasadą przyjętą dla

rekonstrukcji Starego Miasta. Niewielki frag-

ment w północnej części, wobec braku histo-

rycznych przekazów, wybudowano nie

w formach historycznych, ale jako nową zabu-

dowę, co do dzisiaj budzi wiele kontrowersji.

Widok na Rynek Nowego Miasta

26

Północna część (do ulicy Konwiktorskiej)

w 1831 roku została wyłączona z zabudowy jako esplanada Cytadeli wzmocniona dodatkowo dwoma fortami. Po I wojnie światowej urządzono tu park oraz kompleks sportowy K.S. Polonia. Do dzisiaj cały ten teren pozostaje zielenią rekreacyjną.

Taras rzeczny u podnóża skarpy od wieków

zajmowały „Rybaki”. Początkowo była to wieś,

być może najstarsza w okolicy, później ulica

o charakterze gospodarczym. W trakcie

działań militarnych II wojny światowej budynki

na Rybakach były zniszczone częściowo,

resztki rozebrano dla realizacji zadania

ekspozycji zabudowy na skarpie. Na planie

pozostała jedynie aleja parkowa o tej samej

nazwie, ale zmienionym przebiegu.

Część zachodnia, role Nowego Miasta oraz

jurydyki Świętojerskiej w drugiej połowie XIX

wieku zostały zabudowane kamienicami czyn-

szowymi, zamieszkałymi przez Żydów. Po po-

wstaniu w Getcie zabudowa tego obszaru

została całkowicie zrównana z ziemią. W trak-

cie odbudowy zachowano jedynie przebieg

ulic, natomiast formy budynków w żadnej mie-

rze nie odpowiadają historycznej zabudowie.

Trakt Królewski

Tak nazywamy ulice biegnące w kierunku po-

łudniowym do Wilanowa - Krakowskie Przed-

mieście, Nowy Świat, Al. Ujazdowskie,

Sobieskiego i Al. Wilanowską - przy których

lokalizowane były rezydencje elekcyjnych kró-

lów Rzeczpospolitej. Zasięg strefy buforowej

ograniczono mniej więcej do granic miasta

w I połowie XVII wieku – do ul. Święto-

krzyskiej. Na skarpie wiślanej, bądź w jej

sąsiedztwie, kolejni królowie wznosili swoje

prywatne rezydencje, fundowali klasztory,

obok lokalizowały swoje pałace najbardziej

wpływowe rody magnackie i szlacheckie, a

monumentalne obiekty uzupełniane były

budynkami należącymi do bogatych

mieszczan. Architektura tego obszaru jest

wspaniałą, kształtowaną

sukcesywnie przez stulecia, kompozycją pała-

ców, kościołów i domów mieszkalnych, będą-

cych wyrazem unikatowego ustroju

Rzeczpospolitej, mieszanką stylów. Obiekty

sytuowane po wschodniej stronie ulicy, na

szczycie Skarpy Wiślanej z opadającymi do

dolnego tarasu ogrodami, przez wieki stwo-

rzyły wyjątkowy krajobraz doliny rzeki i miasta

na skarpie. Kompozycję dopełnia rozplano-

wane na zachód od Traktu, prostopadłe do

niego założenie Saskie z regularnym ogrodem

otwartym dla publiczności już w roku 1727. Do

projektowania architektury i ogrodów byli za-

praszani architekci i ogrodnicy o największej

renomie europejskiej. Wiele budowli z tego

obszaru uwiecznił w końcu XVIII w. na swoich

obrazach Bernardo Bellotto zw. Canalettem.

Ulica Freta współcześnie

Plac Zamkowy na przełomie XIX i XX w.

27

Powojenna odbudowa zniszczonych lub wy-

palonych budynków w bardzo dużym stopniu

zachowała charakter i wyraz architektoniczny

z końca XVIII wieku. W odbudowanych pała-

cach znalazło swoje miejsce wiele funkcji pu-

blicznych.

W latach 2005-2008 Krakowskie Przedmie-

ście poddane zostało kompleksowemu remon-

towi, którego efektem jest przywrócenie ulicy

rangi najelegantszego miejsca w Warszawie.

Południowo zachodnia część – pierwotnie

teren folwarku starościńskiego i jurydyki Bie-

lino – leży poza zarysem Wałów Zygmuntow-

skich i zabudową Krakowskiego

Przedmieścia. Włączono go do strefy buforo-

wej, bowiem obszar ten podlegał tym samym

zasadom odbudowy, chociaż wiele budynków

zachowało się w pierwotnej formie. Zacho-

wano dwa historyczne place i odbudowano

budynki monumentalne. Jedynie obrzeża,

ulice Marszałkowska i Świętokrzyska, ze

względu na ich poszerzenie, uzyskały nową

formę w jednolitym, socrealistycznym charak-

terze.

Krakowskie Przedmieście na przełomie XIX i XX w.

Widok na Krakowskie Przedmieście

28

Przedmieścia zachodnie

Zabudowa ograniczona ulicami Długą i Sena-

torską należała do najbardziej charaktery-

stycznych zespołów zabudowy Warszawy. Obszar, położony w najbliższym sąsiedztwie

ośrodka władzy i miejsca obrad sejmowych,

był wymarzoną lokalizacją pałaców - rezyden-

cji rodów magnackich, dostojników kościel-

nych i bardziej majętnych dworskich

urzędników. Ulice Długa, Senatorska i łączące

je Miodowa, Bielańska narzucały w miarę jed-

nolite i uporządkowane zagospodarowanie

parceli z dziedzińcami frontowymi zwróconymi

do wjazdu i ogrodami. Do ich projektowania,

podobnie jak przy Krakowskim Przedmieściu

byli zapraszani najlepsi architekci. Jednak na

tym obszarze nie obowiązywały żadne reguły

dotyczące zabudowy.

Do połowy XX wieku powstało tu wiele malow-

niczych zaułków, które kontrastowały z monu-

mentalnym zagospodarowaniem kluczowych

placów, przy których w XIX i na początku

XX w. powstały Teatr Wielki, zespół budowli

bankowych i Ministerstwa Skarbu, Hipoteka,

Wielka Synagoga. Luki w zabudowie

wypełniała tkanka nowoczesnych wówczas

obiektów, które do wybuchu II wojny światowej

stworzyły gęstą zabudowę centrum z

najważniejszymi budynkami miasta.

Odbudowa tej części objęła głównie pałace,

które zostały przeznaczone

na funkcje publiczne. Części budynków nie

odbudowano, dodatkowo wprowadzono nową

arterię komunikacyjną z tunelem w pobliżu

Starego Miasta, która w bardzo udany sposób

połączyła oba brzegi Wisły, w minimalnym

stopniu ingerując w historyczne rozpla-

nowanie. Wolne przestrzenie uzupełniono

(różnej jakości) współczesną zabudową. Jest

to obszar potencjalnych zmian.

Widok na Archikatedrę św. Jana Chrzciciela

Plac Teatralny współcześnie

29

Powiśle

Jest to obszar pomiędzy dwoma mostami

i skarpą. Obejmuje historyczne jurydyki Ma-

riensztat i Stanisławów. Z biegiem czasu ko-

ryto Wisły oddalało się od skarpy, dając

możliwość urządzania coraz większej dziel-

nicy portowej. Ulice Dobra, Browarna i Topiel,

wraz z prostopadłymi do nich, zabudowane

były spichrzami, magazynami oraz później

obiektami przemysłowymi. Coroczne

powodzie i charakter obiektów sprawiły, że

nie zachowało się tu wiele historycznej

zabudowy. Odbudowa Mariensztatu, a

właściwie interpretacja historycznej

architektury w stylu Starego Miasta, jest

jedną z bardziej udanych realizacji w

powojennej Warszawie. Do tej grupy został

włączony teren historycznej jurydyki

Aleksandrya, zagospodarowanej i zabudowa-

nej jeszcze w latach 30-tych XX wieku.

Ta część miasta nie ucierpiała istotnie

w czasie wojny.

Powiśle i nabrzeże są obecnie intensywnie

przekształcanymi terenami. Szeroki pas

wzdłuż Wisły został zaanektowany przez bar-

dzo uciążliwą komunikację w latach 70-tych.

Kilka lat temu Wisłostrada została częściowo

zagłębiona, a na odzyskanych terenach oraz

w miejscach substandardowej zabudowy po-

przemysłowej powstaje nowe zagospodaro-

wanie, głównie związane ze szkolnictwem

wyższym. To także obszar potencjalnych in-

westycji.

Powiśle, pocztówka, początek XX w.

Powiśle, pocztówka, początek XX w.

30

Warszawa prawobrzeżna

Miasta: Praga Golędzinów i Skaryszew były

do końca XVIII wieku odrębnymi organizmami,

zarówno pod względem administracyjnym, jak

również funkcjonalno - przestrzennym. Nie li-

cząc mostu ufundowanego w 1568 roku przez

Zygmunta Starego, największego przedsię-

wzięcia inżynieryjnego ówczesnej Europy

oraz sezonowo budowanych przepraw

tzw. „łyżwowych” komunikację pomiędzy

częściami miasta zapewniały jedynie tratwy

i łodzie. Dzisiaj obie części na tym odcinku

Wisły łączą trzy mosty.

Liczne kataklizmy, powodzie, zarazy, a przede

wszystkim działania wojenne niszczyły często

zabudowę po tej stronie Wisły. Szturm Pragi w

1794 roku – ostatni epizod Insurekcji

Kościuszkowskiej – zakończył dotychczasowe

funkcjonowanie prawobrzeżnych jurydyk.

Dzieło zniszczenia dokończył Napoleon. Zona

militarna, wytyczona na gruntach Golę-

dzinowa i części Pragi, uniemożliwiła budowę

jakichkolwiek trwałych obiektów, toteż teren

ten pozostał parkiem. W latach 20-tych

XX wieku w jego części urządzono

nowoczesny Ogród Zoologiczny. Jedynie

obszar Skaryszewa zachował pierwotne

rozplanowanie i wraz z częścią Pragi został

zabudowany na przełomie XIX i XX wieku.

W części południowej tego obszaru w latach

międzywojennych wybudowano port rzeczny.

Zabudowa prawo-brzeżnej Warszawy nie

została zniszczona w czasie wojny stąd

większość budynków mieszkalnych zachowała

się do dzisiaj, zabudowa przemysłowa jest

sukcesywnie wymieniana lub adaptowana

do nowych funkcji.

Widoki z tej strony Wisły oraz z mostów mają kluczowe znaczenie przy kształtowaniu panoramy hi-

storycznego miasta. Zachowane weduty Warszawy, w tym najsłynniejsza namalowana przez Bel-

lotta zw. Canalettem powstały na prawym brzegu. Natomiast zagospodarowanie praskiej strony

jest niezwykle ważne z uwagi na punkty widokowe położne na krawędzi skarpy na terenie Starego

Miasta, z których obserwowany jest prawy brzeg.

Znaczenie i rolę Warszawy należy widzieć w dwóch aspektach - naturalnym i politycznym.

Widok na Park Praski im. Żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego

31

Warunki naturalne

Fizjografia i warunki przyrodnicze były czynni-

kami, które w wyjątkowo korzystnym zespole-

niu stały się podstawą osadnictwa i później

rozwoju metropolii. Wisła, największa z pol-

skich rzek, wyrzeźbiła w postglacjalnych wy-

soczyznach szeroką dolinę. Dodatkowo w

środkowym biegu utworzyła zakole, w środku

którego zlokalizowana jest właśnie Warszawa.

Starsze warstwy geologiczne zalegają na głę-

bokości od kilkuset metrów do paru kilome-

trów i nie mają one większego wpływu na

górne warstwy. Przesuwające się przez teryto-

rium kolejne zlodowacenia mieliły to, co napo-

tkały na swojej drodze, pozostawiając po

sobie kolejne warstwy glin zwałowych, głazów.

Dość dużych rozmiarów soczewki piasku, za-

wierające znaczne ilości wody są dzisiaj do-

skonałym źródłem tzw. wód oligoceńskich, ale

z drugiej strony przy konstruowaniu podziem-

nych struktur stwarzają techniczne problemy.

W tak uformowanym podłożu działała rzeka,

która wyżłobiła szerokie koryto, oparte po za-

chodniej stronie na krawędzi Równiny Ło-

wicko-Błońskiej. W środkowym biegu Wisła

ma tendencję do skręcania w lewo. Siły od-

środkowe nurtu powodowały, że prawa strona

była bardziej narażona na działalność ero-

zyjną wody, co doprowadziło do wytworzenia

zagłębienia zwanego Kotliną Warszawską.

W obrębie dolnego tarasu rzeka jest stale ak-

tywna, poprzez wymywanie i odkładanie,

zmienia swoje koryto. Drugi taras tzw.

nadzalewowy wznosi się kilka metrów nad

dolnym tarasem. Raz na parę lat był on

zalewany w czasie wielkich powodzi.

Prawy brzeg, z niewielkim wyniesieniem

praskim (zaliczanym do tarasu nadziale-

wowego) był poddawany zalewom w czasie

wielkich powodzi.

Warszawa zawdzięcza rozwój między innymi

korzystnym warunkom glebowym wokół mia-

sta. Bleby na prawym brzegu ukształtowała

Wisła. Szczególnie urodzajne są gleby pocho-

dzenia torfowego, które są wynikiem zarasta-

nia starorzecza.

Warszawa funkcjonuje dzięki Wiśle. Cały

układ, zarówno wód powierzchniowych jak

i podziemnych, ciąży w kierunku jej koryta. Do-

linę Wisły, łącznie z tarasami zalewowymi, sta-

nowi pas szerokości do 3 km, Główne koryto

ma średnio 750 metrów na odcinku, a w eks-

tremalnym przewężeniu, przy Starym Mieście

do 350 metrów. W porównaniu do innych rzek,

Wisła charakteryzuje się bardzo dużym

wahaniem przepływu wód, co skutkuje dość

częstymi spiętrzeniami. Średni przepływ

roczny wody wynosi około 600 m3/s.

Liczne zmiany koryta spowodowały utworze-

nie na poziomie pierwszego tarasu jeziorek,

które są pozostałościami po dawnym prze-

biegu Wisły. Starorzecza tworzą skompliko-

wany układ łach, czasami połączonych

z nurtem Wisły, ale częściej tworzących bezod-

pływowe zbiorniki, które podlegają powolnemu

zarastaniu.

Łęgi warszawskie

32

Zasadniczy wpływ na kształtowanie klimatu

w Warszawie ma cyrkulacja północno-zachod-

nia, przynosząca powietrze wilgotne, o nie-

wielkich wahaniach temperatury. Z drugiej

strony, ale w mniejszym stopniu, napływają

masy ze wschodu, niosąc powietrze suche

i o dużym gradiencie temperatur. Możemy

określić to mianem klimatu przejściowego.

Dominujące wiatry z kierunku północno-

zachodniego i ukształtowanie terenu

powodują, że wysoki lewy brzeg ma doskonałe

warunki przewietrzania. Statystyczne dane,

dotyczące klimatu Warszawy pokazują, że jest

wyjątkowo korzystny.

Dolne tarasy rzeki - zalewane w czasie powo-

dzi, przez co użyźniane, były wykorzystywane

w przeszłości jako łąki i tereny upraw. Gleby

są tu bardzo urodzajne - od wieków dolina

rzeki stanowiła zaplecze produkcji rolniczej.

Dopiero wysoka skarpa, położona na

zachodnim brzegu dawała dogodne warunki

do wznoszenia trwałych siedzib, jednakże

układ hydro-geologiczny nie jest sprzymie-

rzeńcem w utrzymaniu trwałości zabudowy.

Miękkie podłoże, zbudowane z piasków i glin

pochodzenia polodowcowego, jest bardzo po-

datne na erozję. Wody, spływające z wyż-

szych części wysoczyzny, tworzyły potoki, a

na skraju skarpy żłobiły wąwozy. Wiele z nich

zostało w trakcie rozwoju miasta zasypanych.

Do dzisiaj niekontrolowane przemieszczanie

się wód gruntowych, którego zasięg jest

trudny do określenia, stanowi duży problem

w utrzymaniu stabilności gruntów.

Wisła nie jest rzeką łagodną, miewa swoje

zwyczaje, a czasami lubi zaskakiwać. Wielo-

krotnie zmieniała swój bieg, w ciągu ostatnich

kilkuset lat powodzie zniszczyły duże frag-

menty lądu, szczególnie po praskiej stronie,

natomiast na drugim brzegu odkładały

namuły, co spowodowało odsunięcie miasta

od wody.

Z czasem miasto i rzeka stworzyły jednolity

system przestrzenny, tworząc unikatową kom-

pozycję krajobrazową.

Rzeka Wisła - największa nieuregulowana

rzeka Europy - stanowi walor przyrodniczy,

ale obecnie istnieje problem w jej zagospoda-

rowaniu.

Siły natury nie stanowią istotnego zagrożenia

dla miasta. Jednakże ciągłe problemy stwarza

przepływ wód podziemnych szczególnie

aktywny w rejonie Skarpy Wiślanej. Sposób

zagospodarowania Wisły pozostawia duży

margines bezpieczeństwa na maksymalny

przybór wody. Notowane ostatnio zmiany

cyrkulacji powietrza powodują zagrożenie

silnymi wiatrami i nawałnicami. To ostatnie

zjawisko może być szczególnie dotkliwe dla

drzewostanu.

Panorama Warszawy od strony Pragi, Zygmunt Vogl, 1806

33

Historia Miejsca

Najstarsze znaleziska archeologiczne z terenu

Warszawy sięgają okresu paleolitu, co świad-

czy o bardzo wczesnym osadnictwie na ob-

szarze środkowego biegu Wisły. W czasach

wczesnego średniowiecza w okolicach War-

szawy istniała rozwinięta sieć osadnicza.

Istnieją materialne ślady trzech grodów: w Jaz-

dowie, w okolicach zamku oraz na Bródnie (po

drugiej stronie Wisły). Przy grodach i w ich

bezpośrednim sąsiedztwie funkcjonowało

kilka wsi. Władcy niezależnego księstwa Ma-

zowieckiego - upodobali sobie Warszawę na

siedzibę, pomimo iż stolicą pozostawał Płock.

Niewiele wiemy o „pierwszej” siedzibie książę-

cej – grodzie w Jazdowie, który strzegł wsi

Jazdów i Solec oraz przeprawy przez Wisłę

do położonej po drugiej stronie rzeki wsi Ka-

mion. Z końca XIII w. posiadamy przekaz hi-

storyczny, który mówi o przeniesieniu siedziby

książąt mazowieckich z Jazdowa, po znisz-

czeniu go przez najazd litewski i założeniu no-

wego grodu w miejscu dzisiejszego Zamku

Królewskiego. W tym samym czasie nastąpiło

założenie miasta Warszowa. Zlokalizowane

zostało pomiędzy grodem książęcym, a wsią

zwaną Rybakami. Miasto zajmowało po-

wierzchnię ok. 12 ha., miało regularną sieć

ulic, prostokątny rynek i otoczone zostało po-

czątkowo wałem ziemnym, szybko przekształ-

conym w mury obronne. W XIV wieku

na południe od miasta ukształtowało się

przedmieście Czerskie (później Bernardyń-

skie), które przemianowano na Krakowskie, a

na północ, zabudowa szpitalna i przedmieście

Zakroczymskie (później nazwane Freta)

o rzemieślniczym i usługowym charakterze.

Z czasem stało się ono odrębnym Nowym

Miastem. Ważną droga biegnącą w kierunku

zachodnim była ul. Długa. Wisła pełniła rolę

komunikacyjną, przede wszystkim jako szlak

przewozu towarów. Funkcje portowe i maga-

zynowe zlokalizowane były na Solcu.

Do naszych czasów przetrwały dwa doku-

menty lokacyjne: pierwszy, z 1409 roku, mówi

o założeniu Nowego Miasta na przedmieściu

Freta, drugi, z 1413 roku, jest potwierdzeniem

wcześniejszych przywilejów Starej Warszawy,

a dotyczy głównie przeniesienia tu stolicy Ma-

zowsza.

Na mocy traktatu dynastycznego „na przeży-

cie” Mazowsze zostało przyłączone do Korony

w 1526 roku po zgonie ostatniego księcia ma-

zowieckiego Janusza Młodszego. Protektorat

królewski okazał się bardzo korzystny –

mieszczanie otrzymali wiele przywilejów.

Wkrótce potem miało miejsce kilka zdarzeń,

które podniosły znaczenie Warszawy do rangi

Płyta nagrobna Janusza i Stanisława, ostatnich książąt

mazowieckich, znajdująca się w katedrze warszawskiej

.Portrety członków rodziny Jagiellonów, 1553-1556

34

uchwalił Konfederację Warszawską, stano-

wiącą „pokój między różniącymi się w wierze”.

(Dokument na liście pamięci świata UNESCO)

najważniejszego miasta Rzeczypospolitej.

W 1529 roku Zygmunt I Stary zwołał do War-

szawy pierwszy sejm koronny. Zygmunt Au-

gust kontynuował dzieło ojca i zwoływał

tu kolejne. Położenie miasta, w połowie drogi

pomiędzy stolicami zjednoczonych w roku

1569 unią Królestwa Polskiego i Wielkiego

Księstwa Litewskiego, a także komunikacja

wodna sprawiły, że właśnie w Warszawie

zaczęły zbiegać się wszystkie szlaki Rzecz-

pospolitej Obojga Narodów. W latach

1569-72 nastąpiła rozbudowa Zamku dla po-

trzeb sejmu i kancelarii królewskiej, dokładnie

w tym samym czasie (1568-73) król zbudował

pierwszy stały most przez Wisłę.

Królowa polskich rzek odegrała kluczową rolę

w funkcjonowaniu Rzeczpospolitej. Przez

wieki wyznaczała kierunki obrotu handlowego.

Produkty ze wschodu spławiane były rzekami

dorzecza Wisły do jej ujścia i dalej do krajów

zachodniej Europy. System ten nie wytrzymał

jednak konkurencji Nowego Świata.

W krótkim odstępie czasu w Warszawie wyga-

sły dwie dynastie - Piastów i Jagiellonów i

koncepcja zainicjowana przez elity Rzeczpo-

spolitej właśnie tu znalazła sprzyjające wa-

runki, dając początek europejskiej demokracji.

Sejm konwokacyjny w 1573 roku potwierdził

zasady wyboru głowy państwa w drodze elek-

cji, głosowania na zjeździe całej szlachty, oraz

Pierwsza elekcja odbyła się w maju 1573 r.

we wsi Kamion po wschodniej stronie rzeki,

późniejsze przeniesiono do wsi Wola, na

zachód od miasta. Aby zrozumieć układ

przestrzenny zabudowy miasta należy

odwołać się do struktury politycznej i orga-

nizacji Rzeczpospolitej. Król, jako głowa

państwa rezydował na Zamku. Począwszy od

mazowieckich Piastów Zamek był obiektem

„wielofunkcyjnym”, łączył rezydencję z

urzędami władcy. W epoce nowożytnej

pomieszczenia zamkowe, gdzie dodatkowo

zaczęły się odbywać się obrady Sejmów,

okazywały się zbyt szczupłe. Może za

sprawą królewskich małżonek, Bony i Anny

Jagiellonki, które przebywały daleko od

miasta, w jazdowskim dworze, utrwalił się

specyficzny model. Król przyjeżdżał na

Zamek „do pracy”, a na wieczór wracał do

swojej prywatnej rezydencji. Zygmunt III

Waza przeniósł oficjalnie dwór królewski

z Krakowa do Warszawy w początkach

XVII wieku. Organizacja miasta, jeszcze

średniowieczna, nie była w stanie sprostać

odmiennym wymogom. Warszawa, była w

zasadzie własnością monarszą. W imieniu

króla władzę administracyjną, policyjną

i sądowniczą sprawował Starosta, jednakże

w czasie obrad Sejmu władza przechodziła

w ręce Marszałka Wielkiego Koronnego.

Widok Warszawy z kooca XVI w. Miedzioryt A.Hogenberga

Konfederacja Warszawska

35

Ludność obu miast Starej i Nowej Warszawy

oscylowała w tym czasie (w zależności od ko-

niunktury gospodarczej, klęsk) od kilku do kil-

kunastu tysięcy mieszkańców. Na obrady Sej-

mu zjeżdżało do Warszawy ponad sto tysięcy

ludzi. Rodziło to potrzebę zapewnienia bytu

rzeszom ludzi, dziesięciokrotnie przewyższa-

jących liczbę stałych mieszkańców „stolicy”.

Mieszczanie mieli obowiązek dać kwatery

przybywającym na obrady posłom. Starali się

oni zrzucić tę uciążliwość w zamian za ziemię,

czy inne świadczenia w naturze. Akty tzw. „li-

bertacji” wydawał Sejm, jednak bardzo szybko

doszło do powstania rynku handlu ziemią.

Zbiegło się to z ambicjami i potrzebami wiel-

kich rodów magnackich, dworzan i dostojni-

ków kościelnych, którzy na zdobytych, w ten

czy inny sposób, ziemiach wokół Zamku i Sta-

rego Miasta zaczęli wznosić, czasami bardzo

okazałe, rezydencje. W pierwszej ćwierci XVII

wieku powstało kilkadziesiąt dworów, pała-

ców i założeń klasztornych. Zajęły one ok.

100 ha., które w latach 1621-24 zostały oto-

czone ziemnymi umocnieniami – Wałem

Zygmuntowskim. Innym, aktem, który znacznie

wyprzedzał europejskie prawodawstwo, była

ustawa sejmowa z 1550 roku, która zezwalała

na nabywanie przez szlachtę i duchowieństwo

dóbr ziemskich w obrębie miast, co doprowa-

dziło do powstania instytucji prywatnych

miast. Tak zwane jurydyki, jako samodzielne

podmioty z własnymi samorządami, podlegały

prawom rynku - były dzielone, sprzedawane,

łączyły się w większe całości. W ciągu blisko

dwóch stuleci powstało wokół Warszawy

ponad dwadzieścia jurydyk.

Polityka, Rzeczpospolitej, nie była pozba-

wiona zarówno konfliktów wewnętrznych, jak

i zewnętrznych. Szczególnie niefortunnie

odbił się na Warszawie spór dynastyczny

królów z dynastii Wazów, o koronę szwedzką.

Najazdy szwedzkie w 1655 r. oraz najazd

Rakoczego (1657 r.)j doprowadziły Stare

Miasto do ruiny. Nowe Miasto, inne przed-

mieścia, a szczególnie zabudowa po prawej

stronie

Wisły zostały całkowicie zniszczone. Równie

nieszczęśliwe były następne lata - aż do po-

czątku XVIII wieku - kolejne wojny, zarazy,

powodzie pogłębiły zapaść.

Okres panowania ostatniego elekcyjnego

króla Rzeczpospolitej, Stanisława Augusta Po-

niatowskiego, był czasem niebywałego wzlotu.

W Europie i w Nowym Świecie zachodziły

wielkie przemiany - gospodarcze, polityczne,

ale przede wszystkim intelektualne. Warszawa

epoki Oświecenia była niewątpliwie jednym

z ważniejszych ośrodków reformatorskich. Kró-

lewski mecenat dawał możliwości działania

kół postępowych, które wywodziły się z róż-

nych stanów i obejmowały reformy wszystkich

dziedzin życia publicznego. W 1773 roku

uchwałą sejmową powołana została Komisja

Edukacji Narodowej, pierwsze europejskie mi-

nisterstwo oświecenia – instytucję, której głów-

nym zadaniem była reforma szkolnictwa. Jej

dokumenty wpisane są na listę pamięci

Świata. Komisja Dobrego Porządku (Boni Or-

dinis), powołana przez Sejm w 1765 r., konty-

nuowała prace Komisji Brukowej. Jej zada-

niem. poza dbałością o Warszawę. stała się

reforma systemu politycznego. Doprowadziła

ona do uchwalenia ustawy sejmowej

(19.04.1791r.) pod nazwą „Prawo o miastach”.

Zwieńczeniem działań reformatorskich było

uchwalenie w 1791 roku Konstytucji

3-go Maja.

Ulica Jezuicka współcześnie

36

Był to drugi w kolejności, po Konstytucji Stanów Zjednoczonych, (1787 r.) dokument określający zasady organizacji demokra-tycznego państwa, które wyznaczyły kierunki rozwoju nowoczesnego społeczeństwa.

W 1770 r. otoczono miasto Wałem Lubomir-

skiego. Na lewym brzegu wał objął powierzch-

nię 1470 ha, zaś na prawym 160 ha.

Ludność, liczona już w obrębie tych wałów

wynosiła wg spisu z 1792 roku ok. 110 000

mieszkańców, co plasuje Warszawę na szó-

stym miejscu w Europie.

Ustawa z 1791 roku, poza reformami admini-

stracji, nadzoru sadowego, ujednoliceniem po-

datków, scaliła w jeden organizm obszar

zamknięty Wałami Lubomirskiego. W skład

„Miasta Wolnego Wydziałowego i Jego Kró-

lewskiej Mości Rezydencjonalnego War-

szawy” weszły:

- dwa miasta: Stara i Nowa Warszawa;

- czternaście jurydyk na lewym brzegu Wisły;

- cztery jurydyki na prawym brzegu Wisły;

- wsie i wydzielone majątki na obrzeżach.

Plan de Varsovie, Antonio Rizzi Zannoni, 1772

Okładka dokumentu Konstytucji 3 Maja

37

Po przejściu wojen, na przełomie XVIII i XIX

wieku, miasto wyludniło się. Rezydencje były

szybko sprzedawane lub konfiskowane, wła-

ściciele zaczęli przenosić się do swoich siedzib

wiejskich. Po okupacji pruskiej pozostał nowy

podział administracji kościelnej z erygowaną

w 1798 roku diecezją warszawską. Po

Napoleonie pozostała namiastka państwa -

Królestwo Polskie, które “na zawsze połączone

z Rosją” nie miało suwerenności.

Druga i trzecia dekada XIX wieku była okre-

sem stabilizacji i rozbudowy miasta. Powstały

wtedy wspaniałe realizacje: Teatr Wielki, gma-

chy ministerialne i instytucji finansowych, za-

początkowano regulację Wisły.

W trakcie Powstania Listopadowego w 1830

roku Warszawa stała się centrum dowodzenia

i ponownie miejscem obrad Sejmu. Bitwa o

Olszynkę Grochowską w pierwszej fazie

wojny powstrzymała inwazję rosyjską na War-

szawę i przeszła do historii jako symbol po-

wstania. Po jego upadku rosyjski zaborca

rozpoczął budowę cytadeli, w celu pomiesz-

czenia garnizonu, mającego utrzymać

porządek w niepokornym mieście. Konse-

kwencje były jednak znacznie poważniejsze.

Wielka Emigracja oraz restrykcje ze strony ca-

ratu spowodowały wieloletni zastój gospodar-

czy.

Około połowy XIX wieku Warszawa weszła w

fazę industrializacji. Zastosowanie nowych

maszyn, budowa kolei spowodowały, że bar-

dzo szybko zaczął rozwijać się przemysł. Car

zniósł bariery celne na wschodzie, co otwo-

rzyło olbrzymi rynek zbytu. Innym czynnikiem,

który przyczynił się do rozwoju przemysłu, był

akt zniesienia pańszczyzny. Do miasta za-

częła napływać ze wsi fala taniej siły roboczej.

Powstała dzielnica wielkomiejska. Rozwój

miasta był jednak ograniczony, bowiem

w latach 80-tych wzniesiono wokół niego

pierścień fortów „Twierdzy Warszawa”.

I wojna światowa przebiegła stosunkowo

spokojnie i zakończyła się odzyskaniem

niepodległości 11 listopada 1918 roku. Jesz-

cze w 1916 roku powiększono powierzchnię

miasta z 3 270 – do 11 480 hektarów. Powstał

również pierwszy plan regulacyjny, którego re-

alizacja kontynuowana była nawet w II poło-

wie XX wieku.

Pocztówka warszawska, 1915

Rynek Starego Miasta, Leon Wyczółkowski, 1916

Planta Miasta Warszawy z Przedmieściami, 1779

38

W pierwszych latach II Rzeczpospolitej War-

szawa stanęła po raz kolejny w obronie naj-

wyższych wartości – musiała powstrzymać

bolszewicką inwazję. Bitwa Warszawska, sto-

czona w sierpniu 1920 roku na prawym

brzegu rzeki, jest oceniana jako jedno z waż-

niejszych wydarzeń historii świata i nazywana

„Cudem nad Wisłą”.

Okres międzywojenny upłynął w Warszawie

na niwelowaniu cywilizacyjnych różnic i nadra-

bianiu zaległości. Centrum miasta od XIX

wieku przesuwało się sukcesywnie w kierunku

południowo-zachodnim. Jeszcze przed wojną

podjęto prace mające na celu uatrakcyjnienie

Starego Miasta poprzez odsłanianie murów

obronnych i malowanie fasad kamienic przez

znanych polskich artystów. W tym czasie

powstały prekursorskie realizacje urba-

nistyczne i architektoniczne, a projekt zago-

spodarowania miasta „Warszawa

funkcjonalna” uzyskał najwyższe światowe

uznanie. Architekci należący do grupy „Pra-

esens” wytyczali kierunki rozwoju współcze-

snej architektury.

HISTORYCZNA STRUKTURA MIASTA

Portal u Fukiera, Bronisław Kopczyoski, 1919

39

Splot wydarzeń II wojny światowej okazał się

dla miasta tragiczny. Plany niemieckiego oku-

panta zakładały ograniczenie Warszawy do

małego prowincjonalnego miasta na lewym

brzegu rzeki i kolonii taniej siły roboczej na

prawym. Dwa powstania - w Warszawskim

Getcie w kwietniu 1943 r. oraz Powstanie

Warszawskie w sierpniu 1944 r., były dowo-

dem niezłomności ducha, który zawsze prze-

jawiał się w trudnych czasach. Armia

radziecka zatrzymała się latem 1944 roku na

tej samej linii, z której ćwierć wieku wcześniej

odjeżdżała pobita. Bezsilni polscy żołnierze

walczący w jej szeregach mogli tylko patrzeć

na agonię Powstania, a następnie systema-

tyczne palenie i burzenie przez Niemców,

zabudowy. Mieszkańcy w październiku zosta-

li wygnani z miasta i mogli do niego po-

wrócić dopiero po czterech miesiącach.

Już w styczniu 1945 roku zapadła decyzja

rządu lubelskiego o odbudowie Warszawy -

stolicy państwa. W ślad za tą decyzją po-

lityczną, usankcjonowaną Dekretem Rady Mi-

nistrów z dnia 11 czerwca 1945r., utworzono

Biuro Odbudowy Stolicy, a w ramach jego

struktur Wydział Architektury Zabytkowej, któ-

rego zadaniem było ratowanie i przygotowanie

odbudowy historycznych zespołów. W 1947

roku utworzono Urząd Konserwatora Miasta

Stołecznego Warszawy. Pierwszym stołecz-

nym konserwatorem został Piotr Biegański,

który był odpowiedzialny za całość prac przy

odbudowie historycznych dzielnic Warszawy.

Prace przygotowawcze do odbudowy odby-

wały się w dwóch zasadniczych kierunkach:

rejestracji reliktów i zabezpieczania ocalałych

fragmentów oraz gromadzenia materiałów hi-

storycznych i ikonograficznych. W pracow-

niach Wydziału Architektury Zabytkowej

powstawały studia urbanistyczne zespołów

zabytkowych i pierwsze koncepcje odbudowy

obiektów, tworzono plany i szkice zabudowy

ulic, placów oraz kwartałów.

Zamek Królewski od tarasu ul. Bugaj, Alfons Matuszkiewicz, 1859

Warszawa, Stare Miasto 1945

40

Polityczna akceptacja odbudowy Starego

i Nowego Miasta nastąpiła wraz z przyjęciem

„Sześcioletniego Planu Odbudowy Warszawy”

w roku 1949. W nim przesądzono odbudowę

„Osiedla Mieszkaniowego Stare Miasto”. Ge-

neralną zasadą odbudowy Warszawy było

tworzenie osiedli mieszkaniowych dla klasy

robotniczej oraz budowa gmachów publicz-

nych o architekturze „narodowej w formie i so-

cjalistycznej w treści”. W mieszkalnictwie

„socjalistyczna treść” przejawiała się między

innymi w przyjęciu normatywów mieszkanio-

wych, dopuszczających ślepe kuchnie oraz

powierzchnię mieszkalną – 6m2 na jedną,

osobę. Normatyw obowiązywał również w od-

budowywanych dzielnicach historycznych. Na

ruinach Starego i Nowego Miasta, Mariensz-

tatu, Krakowskiego Przedmieścia oraz No-

wego Światu powstała zabudowa, będąca

kompromisem pomiędzy rekonstrukcją, a ów-

czesnymi wymaganiami. Dawne pałace odbu-

dowywano z przeznaczeniem na urzędy, insty-

tucje kultury i nauki. Większość budynków sa-

kralnych po odbudowie nadal pełniło swoje

funkcje. W trakcie prac w formach histo-

rycznych kierowano się zasadą przywracania

budynkom stanu z końca XVIII i początku

XIX wieku. Stąd odbudowane części miasta

otrzymały spójny wyraz przestrzenny i archi-

tektoniczny. Jedynym odstępstwem od tej

zasady były dekoracje fasad, które często

otrzymywały współczesny, ale na bardzo

wysokim poziomie artystycznym wystrój

malarski i rzeźbiarski. Odbudowane Stare

Miasto uroczyście oddano do użytkowania

w 1954 roku, chociaż jeszcze w wielu miej-

scach trwały prace budowlane (np. w

katedrze). Odbudowę zakończono w zasadzie

w roku 1960, z wyjątkiem Zamku Królew-

skiego. Decyzja o jego rekonstrukcji zapadła

dopiero w latach 70-tych XX wieku i budowa

trwała do 1982 roku.

Rynek Starego Miasta współcześnie

41

Nowa zabudowa o charakterystycznym so-

crealistycznym wyrazie powstała w tym

czasie na terenach całkowicie zniszczo-

nego Getta i południowego Śródmieścia.

Z czasem Warszawa się rozrosła i poza jej

przedwojennymi granicami wytyczono

zupełnie nowe dzielnice.

W 2 połowie XX wieku Warszawa ponownie

stawała w obronie wolności - przeciwko na-

rzuconemu w 1945 roku porządkowi, sytu-

ującemu Polskę w bloku państw socjalis-

tycznych. Wypadki marcowe w 1968 r.,

wywołane politycznymi decyzjami, były

wołaniem studentów i intelektualistów o

podstawowe swobody obywatelskie. Ruch

„Solidarności” zainicjowany w Gdańsku W 1980 roku, który miał być stłumiony poprzez wprowadzenie stanu wojennego

w 1981 roku ostatecznie odniósł sukces.

Obrady Okrągłego Stołu w 1989 r.

pokazały pokojową drogę do odzyskania

suwerenności. Wydarzenie to, które nota

bene miało miejsce w jednym z odbu-

dowanych pałaców przy Krakowskim

Przedmieściu, rozpoczęło proces uwal-

niania Polski i innych krajów z tzw. bloku

wschodniego z dominacji rosyjskiej.

Otworzyło cały region na demokratyczne

przemiany. Wypadki zapoczątkowane w

Polsce dały impuls do zburzenia muru w

Berlinie i innych symboli sowieckiego

zniewolenia. Dzięki nim 1 maja 2004 roku

mogliśmy w ogrodach Zamku Królew-

skiego świętować włączenie Polski, Litwy,

Łotwy, Estonii, Czech, Słowacji, Węgier

i Słowenii do Unii Europejskiej.

Widok na trasę W-Z i Zamek Królewski

42

Znaczenie Miejsca

Historia zapisana w krajobrazie

Warunki naturalne od zarania dziejów sprzy-

jały osadnictwu w okolicy dzisiejszej War-

szawy. Zakola rzeki tworzyły szerokie

rozlewiska, które ułatwiały przeprawy. Wysoki

lewy brzeg dawał sposobność urządzania

obronnych siedlisk. Z czasem ukształtował się

model, który wykorzystywał walory topografii

terenu oraz znaczenie rzeki i przeciwległego

brzegu. Unikatowa kompozycja – zabudowań

na Skarpie Wiślanej, której towarzyszyły opa-

dające do dolnego tarasu ogrody – była wyra-

zem ustroju Rzeczpospolitej. Warszawa jest

kolebką demokracji i symbolem europejskiej

idei unijności. Miasto rezydencjonalne wład-

ców księstwa Mazowsza, a następnie królów

Rzeczpospolitej Obojga Narodów przekształ-

ciło się w najważniejsze politycznie miejsce.

Sejm w 1569 roku uchwalił, że Warszawa sta-

nie się miastem walnych sejmów Korony

i Litwy oraz wolnych elekcji – wyłaniania

kandydata na króla w drodze wyborów. Tutaj

dokonywała się wielka ewolucja poglądów

politycznych, a reguła, że każdy kolejny

władca musiał wznieść w sąsiedztwie miasta

swój własny dom mieszkalny, zaowocowała

krajobrazową kompozycją nigdzie na świecie

niespotykaną. Tutaj dokonywała się wielka

ewolucja poglądów politycznych, zakończona

obradami Sejmu Czteroletniego, w czasie

którego uchwalono wiele ustaw, najnowocze-

śniejszych w ówczesnej Europie, które mogły

zmienić diametralnie losy świata.

W czasie, kiedy dokonywano wpisu te ważne wydarzenia (ze względów

politycznych) deprecjonowane, nie były

wskazywane przez stronę polską. Odbudowa

Komitet Światowego Dziedzictwa przyjął na-

stępujące kryteria określające wartość i zna-

czenie Historycznego Centrum Warszawy:

Kryterium vi – Miejsce jest bezpośrednio zwią-

zane z wydarzeniami lub żywymi tradycjami,

ideami, wierzeniami, dziełami sztuki lub lite-

rackimi o wyjątkowej uniwersalnej wartości.

Historyczne centrum Warszawy jest unikato-

wym przykładem kompleksowej rekonstrukcji

miasta, które zostało umyślnie i całkowicie

zniszczone. Bazą materialnej rekonstrukcji

była wewnętrzna siła i determinacja narodu,

które pozwoliły na odbudowę dziedzictwa na

unikalną skalę w dziejach świata.

Celowe niszczenie Warszawy zo-

stało założone w dokumentach

niemieckiego okupanta. Zachował

się tzw. Plan Pasta zakładający

ograniczenie Warszawy do roli

miasta prowincjonalnego, z całko-

witą likwidacją części jej zabu-

dowy. Pierwsze kompleksowe

burzenie Warszawy miało miejsce

po Powstaniu w Getcie, które

trwało od kwietnia do czerwca

1943 roku. Po eksterminacji lud-

ności żydowskiej tę część miasta

zrównano z ziemią. Po Powstaniu

Warszawskim, które trwało od

sierpnia do października 1944 r.

Widok na Zamek Królewski, przełom XIX i XX w.

43

i wypędzeniu mieszkańców okupant

dokończył dzieła niszczenia stolicy Polski,

wysadzając i paląc najistotniejsze, z punktu

widzenia historii, części miasta i budowle.

Radziecka „armia wyzwoleńcza” zatrzymała

swoją ofensywę w sierpniu 1944 roku po

dojściu do linii Wisły, nie kontynuując mane-

wru otoczenia walczącej o wolność War-

szawy, by przyjść jej z pomocą i przesądzić

losy historii.

Stare Miasto zniszczone w 85% odrodziło się

pomiędzy 1945 i 1966 r. dzięki pracy i woli

narodu, a symboliczną siedzibę króla i parla-

mentu, Zamek Królewski, podniesiono z ruin

w 1982 r.

Dokumentacja zniszczeń i odbudowy zo- stała uznana za jeden z 25 zbiorów archi- walnych najważniejszych w dziejach Polski i pretenduje do umieszczenia na liście pa- mięci świata UNESCO.

Kryterium ii – Miejsce jest znaczącym przykła-

dem wymiany ludzkich wartości, zachodzą-

cych na przestrzeni określonego czasu lub

obszaru kulturowego świata, w sferze rozwoju

architektury lub technologii, sztuk

monumentalnych, planowania miejskiego lub

projektowania krajobrazu.

Podjęcie kompleksowych działań konserwa-

torskich w skali całego historycznego miasta

było unikatowym doświadczeniem w Europie

i przyczyniło się do zweryfikowania konserwa-

torskich doktryn i praktyk.

Rekonstrukcja historycznego ośrodka War-

szawy była doświadczeniem o znaczącym

wpływie na zmianę doktryn związanych z roz-

wiązywaniem problemów urbanizacji i konser-

wacją kwartałów zabudowy miejskiej w więk-

szości europejskich krajów. Jednocześnie

przykład ten pokazuje skuteczność technik

dokumentacyjnych i konserwatorskich 2 po-

łowy XX wieku, łącznie z wykorzystaniem iko-

nografii XVIII-wiecznej, umożliwiających

integralną rekonstrukcję złożonego zespołu

miejskiego. Doświadczenia, zbierane przez

blisko pół wieku pokazały, że rekonstrukcja

historycznych form znalazła (w ówczesnej sy-

tuacji politycznej Polski) większe społeczne

uznanie, niż budowa nowych struktur – ob-

cych kulturowo.

Rekonstrukcja najstarszego ośrodka osadni-

czego Warszawy pozwala prześledzić histo-

ryczne etapy przemian europejskiego zespołu

miejskiego, poczynając od wczesnośrednio-

wiecznego grodu, poprzez średniowieczne

miasto, otoczone murami i budowlami obron-

nymi, aż do XIX-wiecznej „Starówki”, zniszczo-

nej w wyniku działań wojennych i do

powojennej odbudowy o strukturze osiedla

mieszkaniowego.

Odbudowa ta w założeniach musiała spełniać

wymagania osiedla mieszkalnego, zgodnego

z zasadami urbanistyki i polityki społecznej,

obowiązujących w Europie środkowo-wschod-

niej w połowie XX wieku. Powstało unikatowe

osiedle oparte na urbanistyce średniowiecz-

nej, ze zrekonstruowanymi budynkami, zgod-

nie z ich wyglądem na początku XIX wieku.

Natomiast standard osiedla oraz jego struk-

tura społeczna były dostosowane do zasad

obowiązujących w okresie odbudowy.

Rekonstrukcja najstarszego ośrodka War-

szawy Starego Miasta, położonego na wyso-

kiej skarpie wiślanej, w jego historycznym

urbanistycznym i architektonicznym kształcie

jest jednym z najważniejszych świadectw

kultury.

Zestaw grafik, Rynek Starego Miasta, wydawnictwo KAW

44

polskiej. Szczególnym tego przykładem jest

odbudowa Zamku Królewskiego, który był

miejscem uchwalenia pierwszej demokratycz-

nej konstytucji europejskiej, zwanej Konstytu-

cją 3 Maja (1791 r.). Odbudowie, która objęła

również tak znaczące budowle sakralne, jak

katedra św. Jana, kościół Najświętszej Marii

Panny Łaskawej (pojezuicki), św. Anny (po-

bernardyński), św. Marcina (poaugustiański),

towarzyszyło całościowe odtworzenie urbani-

stycznego planu wraz z pierścieniem murów

obronnych, parcelacją i odbudową zniszczo-

nych budynków. Rynek Starego Miasta jest

tego najbardziej reprezentatywnym przykła-

dem.

Autentyczność

Architektura i sztuka od lat 40-tych do 60-tych

XX wieku, kiedy trwała odbudowa Starego

Miasta należy do okresu historycznego

zamkniętego, podlegającego obiektywnej

ocenie i ochronie.

Przyjęto, że przy ocenie autentyczności na-

leży uwzględnić w szczególności realizacje

z lat 1945-66, które odzwierciedlają integra-

lność rekonstrukcji Starego Miasta. W 2004 r.

identyfikację i ocenę autentyzmu Miejsca

wykonano na zamówienie m.st. Warszawy.

Oceniono budowle znajdujące się na obsza-

rze wpisanym na Listę UNESCO. Wyodręb-

niono elementy:

- Oryginalne zachowane sprzed zniszczeń w 1944 r. Dotyczy to większości piwnic, części parterów, rzadko sięgają one pierwszego piętra. Wszystkie zachowane części murów oddzielone są wyraźnie od partii nadbudo-wywanych za pomocą metalowych lub bitu-micznych przekładek. - Zrekonstruowane zgodnie z zachowaną do-

kumentacją sprzed zniszczeń. Taką możliwość

stworzyły pomiary inwentaryzacyjne wyko-

nane przez Zakład Architektury Polskiej Wy-

działu Architektury Politechniki Warszawskiej

przed II wojną światową;

- Odbudowane w oparciu o opracowania hi-

storyczno-konserwatorskie nawiązujące do ar-

chitektury końca XVIII i początku XIX w.

Zachowana ikonografia i inwentarze

z XVIII-XX wieku posłużyły do opracowania

projektów. Zgodnie z tą zasadą została

odtworzona np. fasada katedry.

Incydentalne przebudowy wynikające ze

zmian sposobu użytkowania, z uwagi na to, iż

pozostają pod kontrolą organów ochrony za-

bytków, nie wpływają na autentyczność miej-

sca.

Integralność

Uzyskanie integralności Miejsca było możliwe

dzięki jednoznacznemu określeniu zasad od-

budowy. Powrotu do obrazu miasta z prze-

łomu wieków XVIII-XIX i rezygnacji z odbu-

dowy późniejszych nawarstwień zaciera-

jących ten wizerunek. Zasada ta została za-

stosowana do wszystkich odbudowywanych

obszarów i obiektów, także poza Starym Mia-

stem, co dało efekt integralności całego histo-

rycznego miasta. Odnosi się to w dużej

mierze do strefy buforowej. Uzyskana w trak-

cie odbudowy integralność została wzmoc-

niona poprzez odbudowę Zamku

Królewskiego, symbolicznego miejsca w świa-

domości narodu. Odbudowa ta była bloko-

wana przez ćwierć wieku od końca wojny

przez ówczesne władze państwowe, i dopiero

w latach 80-tych XX wieku dopełniła rekon-

strukcji Starego Miasta. W trakcie prac zwią-

zanych z odbudową zamku na Placu Zam-

kowym w wyniku badań archeologicznych

odsłonięto relikty Mostu Gotyckiego oraz uwi-

doczniono przebieg murów miejskich w po-

sadzce. Zestaw grafik, Archikatedra Warszawska, wydawnictwo KAW

45

Obowiązujące formy

ochrony prawnej

Obszar wpisu na Listę Światowego Dziedzic-

twa UNESCO znajduje się na terenie „Histo-

rycznego zespołu miasta z Traktem

Królewskim i Wilanowem” uznanym za Po-

mnik Historii rozporządzeniem Prezydenta RP

z dnia 8 września 1994 r. Zgodnie z polskim

prawem za pomniki historii uznaje się zabytek

o szczególnej wartości dla kultury. Granice

Pomnika Historii są znacznie szersze niż gra-

nice wpisu na Listę UNESCO.

Podstawową formą ochrony prawnej zabytków

w Polsce jest wpis do rejestru. Wpisy prowa-

dzone są w trzech rejestrach: zabytków nieru-

chomych, archeologicznych i ruchomych.

Objęcie ochroną w drodze decyzji o wpisie do

rejestru oznacza konieczność uzyskania

zezwolenia od organów ochrony zabytków na

dokonywanie jakichkolwiek zmian w zabytku

lub na prowadzenie badań. Podstawę ochrony

stanowi ustawa o ochronie zabytków i opiece

nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. wraz z

rozporządzeniami wykonawczymi (poprzednio

- ustawa o ochronie dóbr kultury z dnia 20 lu-

tego 1962 r.).

Obszar Starego Miasta wpisany jest decyzją

z dnia 1 lipca 1965 r. o wpisie do rejestru

zabytków jako założenie urbanistyczne.

Wpisane są tam także wpisane warstwy

archeologiczne. Odrębnymi decyzjami

wpisane są układy przestrzenne ulic i placów

oraz ponad 200 indywidualnych zabytków

architektury. Są wśród nich zamek i mury

obronne wraz z barbakanem, kamienice oraz

kościoły. Wyposażenie kościołów, pomniki

oraz niektóre detale architektoniczne kamienic

znajdują się w rejestrze zabytków ruchomych.

Te same zasady odnoszą się do obszarów

i obiektów wpisanych do rejestru zabytków

znajdujących się w strefie buforowej.

Obszar wpisu na Listę Światowego Dziedzic-

twa został uwzględniony w dokumencie

określającym politykę przestrzenną m. st.

Warszawy, jakim jest Studium uwarunkowań

i kierunków zagospodarowania przestrzen-

nego, przyjęte 10 października 2006 r. W

dokumencie tym zapisano rekomendację do

sporządzenia miejscowego planu zagospo-

darowania przestrzennego dla obszaru

wpisanego na Listę UNESCO oraz określono

warunki „respektowania zasad odbudowy”

(str. 105):

- bezwzględne zachowanie i konserwację za-

chowanych oryginalnych reliktów sprzed od-

budowy oraz zabytkowej substancji

ukształtowanej w trakcie odbudowy w latach

powojennych,

- zachowanie i konserwację zabytkowego

układu urbanistycznego, w tym zachowanie

wszystkich parametrów urbanistycznej zabu-

dowy, układu placów i ulic z zachowaniem ich

przebiegu, przekrojów, linii rozgraniczających i

linii zabudowy, podziałów parcelacyjnych, a

także kompozycji układów zieleni,

- zachowanie układu przestrzennego i kontro-

lowanie zieleni kształtujących sylwetę miasta

historycznego (panorama miasta),

- niedopuszczalne są nadbudowy istniejących

obiektów, ewentualne rozbudowy nie mogą

naruszać zasadniczej struktury układu urbani-

stycznego, obowiązuje respektowanie zasad

odbudowy miasta.

Polskie prawo wymaga sporządzenia przez

jednostki samorządu terytorialnego progra-

mów opieki nad zabytkami, które przyjmo-

wane są w drodze uchwały przez organy

stanowiące gminy, czyli w przypadku War-

szawy, Radę Miasta. Plan zarządzania miej-

scem światowego dziedzictwa stanie się

załącznikiem do gminnego programu opieki

nad zabytkami.

46

UWARUNKOWANIA HISTORYCZNE OCHRONY ZABYTKÓW

STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA

PRZESTRZENNEGO M.ST. WARSZAWY

47

Sposób użytkowania

Obszar Starego Miasta jest niewielką częścią

m. st. Warszawy, ale poprzez swoje centralne

położenie oraz historyczną tradycję wciąż jest

utożsamiany z historycznym sercem miasta.

Jego funkcje mieszkalne, chociaż przekształ-

cone w swojej strukturze w wyniku zniszcze-

nia i odbudowy, są wciąż dominujące.

Atrakcyjność Miejsca powoduje, że zwiększa

się ilość funkcji komercyjnych jak sklepy, gale-

rie i gastronomia, nastawionych głównie na tu-

rystów oraz mieszkańców Warszawy z innych

dzielnic. Ważną rolę, szczególnie w sezonie

letnim odgrywają przestrzenie publiczne wy-

korzystywane na handel uliczny, ogródki re-

stauracyjne oraz imprezy kulturalne. Zanikają

funkcje usługowe przeznaczone dla miesz-

kańców Starego Miasta. Funkcje mieszkalne

zamieniane są coraz częściej na funkcje hote-

lowe (schroniska młodzieżowe i apartamenty

na wynajem). Ważną rolę odgrywają instytucje

kulturalne: muzea, dom kultury i galerie,

biblioteka, archiwum z dokumentami dotyczą-

cymi Warszawy otwarte na wszystkich miesz-

kańców Warszawy i przyjezdnych. Mają tu

siedziby prestiżowe organizacje samorządowe

- dom kultury, centrum edukacji kulturalnej z

kinem i teatrem oraz instytuty naukowe i

organizacje pozarządowe.

Na tym niewielkim obszarze znajduje się kilka

muzeów, wśród nich na wyróżnienie zasłu-

guje Zamek Królewski o randze muzeum na-

rodowego, Muzeum Literatury o zasięgu

ponadregionalnym oraz Muzeum Historyczne

m. st. Warszawy prezentujące historię Starego

Miasta.

Zlokalizowane są tu cztery kościoły katolickie:

katedra św. Jana, kościół akademicki św.

Anny, kościół oo. Jezuitów z obrazem Matki

Boskiej Łaskawej, opiekunki Warszawy oraz

kościół św. Marcina i klasztor poaugustiański

ss. franciszkanek i elżbietanek. W polskiej

kulturze mają one znaczenie ponadlokalne i

symboliczne.

Cały obszar Starego Miasta poprzez swoją hi-

storię w czasie II wojny światowej uważany

jest za miejsce symboliczne związane z walką

o niepodległość i Powstaniem Warszawskim w 1944 r., którego bezpośrednim skutkiem było zniszczenie Starego Miasta. W związku z tym mają tu miejsce uroczystości Patrio-tyczne, lecz dominuje tu codzienne życie miejskie mieszkańców i przejezdnych, bez odniesień do tragicznej przeszłości.

Na obszarze strefy buforowej znajduje się dal-

szych 16 zabytkowych kościołów różnych wy-

znań, 5 muzeów, 2 biblioteki (w tym zbiory

specjalne Biblioteki Narodowej), 2 archiwa

(w tym z najstarszymi aktami w Polsce), 2

teatry, 3 wyższe uczelnie i 4 instytuty naukowe

(w tym Żydowski Instytut Historyczny w po-

bliżu miejsca, zniszczonej w czasie II wojny

światowej, Wielkiej Synagogi), 6 urzędów

centralnych, w tym siedziba prezydenta

państwa i prymasa Polski, wojewody i prezy-

denta miasta, miejskie parki publiczne, w tym

dwa o znaczeniu historycznym. Duża część

funkcji publicznych mieści się w odbudowa-

nych historycznych pałacach.

W całym obszarze zlokalizowane są funkcje

hotelowe, restauracje i kawiarnie, galerie, an-

tykwariaty, księgarnie, poczty, sklepy oraz

liczne siedziby firm i instytucji.

48

Sposób użytkowania jest pochodną sposobu

władania nieruchomościami. Na podstawie

dekretu z 1949 roku o upaństwowieniu wła-

sności prywatnej na terenie m. st. Warszawy

prawie 100% nieruchomości przeszło we wła-

danie Skarbu Państwa. Na skutek demokra-

tycznych zmian i reformy państwa w 1989 r.

nastąpiła komunalizacja mienia państwowego

na rzecz samorządu oraz sukcesywne odzy-

skiwanie nieruchomości przez osoby i instytu-

cje prywatne, w tym kościelne. Proces ten nie

jest ukończony. Od 1995 r. trwa prywatyzacja

komunalnych lokali mieszkalnych i użytko-

wych.

Rynek Starego Miasta współcześnie

49

Instytucje zarządzające

W Warszawie nie została wyodrębniona jed-

nostka zarządzająca miejscem światowego

dziedzictwa. Zgodnie z polskim ustawodaw-

stwem wszelkie zmiany w obiekcie wpisanym

do rejestru zabytków mogą być dokonywane

pod warunkiem uzyskania zgody wojewódz-

kiego konserwatora zabytków, będącego pań-

stwowym organem ochrony zabytków.

W Warszawie te uprawnienia zostały przeka-

zane porozumieniem Prezydentowi Miasta, w

imieniu którego działa stołeczny konserwator

zabytków.

Za zarządzanie własnością komunalną, w tym

infrastrukturą techniczną, odpowiada bur-

mistrz dzielnicy Śródmieście oraz wyodręb-

nione jednostki miejskie, takie jak:

- Zarząd Terenów Publicznych

- Zarząd Dróg Miejskich

- Zarząd Gospodarowania Nieruchomościami

- gestorzy sieci infrastruktury wodno-kanaliza-

cyjnej, ciepłowniczej, gazowej, elektrycznej,

telekomunikacyjnej.

Nieruchomości o mieszanej własności zarzą-

dzane są przez wspólnoty mieszkaniowe.

Część obiektów jest własnością prywatną, jak

np. własność kościelna.

Zamek Królewski współcześnie

50

Partnerzy

Na poziomie państwowym partnerem w przy-

gotowaniu planu zarządzania jest:

Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego

wraz z organem doradczym Komitetem ds.

Światowego Dziedzictwa Kulturowego w Pol-

sce. Sekretariat Komitetu został zlokalizowany

w Krajowym Ośrodku Badań i Dokumentacji

Zabytków. Minister opracowuje systemy

legislacji uchwalane przez Sejm RP oraz jest

odpowiedzialny za przygotowanie i przesyłanie

wszelkich dokumentów dotyczących świato-

wego dziedzictwa, w imieniu Polski, jako

Państwa Strony do Centrum Światowego

Dziedzictwa w Paryżu.

Polski Komitet ds. UNESCO jako organ do-

radczy pozostający w bezpośrednich związ-

kach z macierzystą organizacją w Paryżu.

Na poziomie regionalnym partnerami są wła-

dze państwowe i samorządowe województwa.

W przypadku Warszawy prawie wszystkie

kompetencje ochrony zabytków zostały prze-

kazane samorządowi lokalnemu. Na woje-

wódzkim konserwatorze zabytków spoczywa

nadal prowadzenie rejestru zabytków oraz

uzgadnianie miejscowych planów zagospoda-

rowania przestrzennego. Na województwie

samorządowym spoczywa obowiązek sporzą-

dzania dokumentów strategicznych i plani-

stycznych dla Mazowsza, w których obszar

wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa wi-

nien znaleźć stosowne miejsce.

Na poziomie lokalnym na m. st. Warszawie

spoczywa ciężar bezpośredniego zarządzania

obszarem światowego dziedzictwa poprzez

stworzenie Planu zarządzania i przygotowanie

prawa lokalnego oraz wskazanie jednostek or-

ganizacyjnych odpowiedzialnych za zarządza-

nie w tym obszarze. Zarządzanie prowadzone

jest w porozumieniu z wszystkimi władającymi

nieruchomościami oraz organizacjami poza-

rządowymi.

Rynek Starego Miasta współcześnie, strona Barssa