Historia ustroju - opracowanie

5/11/2018 Historia ustroju - opracowanie - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/historia-ustroju-opracowanie 1/95

Dzieje upadku Cesarstwa RzymskiegoDzieje państwa feudalnego (od upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego - 476 r.)Dzieje państwa konstytucjonalnego (burżuazyjnego) – do końca II Wojny Światowej

Ramy rzeczowe: zasady organizacji państwa i instytucji państwowych, zarys historii prawasądowego (prawo salickie), spisy, kodyfikacje np. Kodeks Szwajcarski z 1907 r., prawa państwtotalitarnych

FORMA PAŃSTWA:1. Budowa naczelnych organów władzy państwowej2. Środki i metody realizowania uprawnień władczych3. Wewnętrzna struktura państwa (organizacje terytorialne)

Ad1 Budowa naczelnych władz państwowych:monarchia – władza w ręku jednej osoby, cechą jest dziedziczenie lub elekcja, władza może być

absolutna lub ograniczona konstytucyjnie (monarchia konstytucyjna) lub przez parlament(monarchia parlamentarna)republika - władza należy do narodu, ludu, dzieli się na demokratyczne i autorytarne, władzaautorytarna: arystokratyczna lub totalitarna to różne sposoby władzy w republice autorytarnej(reżim polityczny)Demokracja: bezpośrednia i pośrednia

Ad2 Środki i metody realizowania uprawnień władczych:Postacie niedemokratyczne:• arystokratyczna• autorytarna•

totalitarnaPostacie demokratyczne:• demokracja bezpośrednia• demokracja pośrednia

Ad3 Wewnętrzna struktura administracji:• państwa jednolite (unitarne)• państwa złożone:a) unia personalna b) unia realnac) konfederacja (luźny związek państw suwerennych np. Związek Reński, Związek Niemiecki)

d) federacja (związek państw o ograniczonej suwerenności np. Związek Północnoniemiecki)

System zarządzania:• centralizacja• decentralizacja (np. Szwajcaria)Czas trwania formacji to epoka (dzielona na okresy)

Typ i forma państwa:



1. Epoka niewolnicza (od ok. 4 tyś. p.n.e.) – Egipt, Mezopotamia• starożytny despotyzm, rządy monarchiczne, gdzie monarcha miał władzę nieograniczoną,• teokratyczny charakter władzy – cechy boskie władcy,• reżim polityczny ma charakter antydemokratyczny• pomazanie króla stało się zwyczajem , który przetrwał do końca średniowiecza,• system zarządzania jest zbiurokratyzowany (zdecentralizowany – duża powierzchnia kraju)

Grecka polis przechodziła zmiany ustrojów:• ustrój monarchiczny• ustrój arystokratyczny (Sparta)• ustrój demokratyczny (Ateny)• monarchie wielkoprzestrzenne• monarchie hellenistyczneRzym:• okres królewski (753 p.n.e. – 509 p.n.e.)•

okres republiki (509 p.n.e. – 27 n.e.)• okres pryncypatu, od Oktawiana okres cesarski (27 n.e. – 284 n.e.)• okres dominatu (284 – 476)

Demokracja charakteryzowała się:• rządami różnych form• związek z ośrodkiem,• prawa jednostki wysunięte na plan pierwszy.

Państwo typu feudalnego przechodziło w swym rozwoju dziejowym kolejno przez 4 formypaństw:1. Monarchia patrymonialna (patrymonialno –lenna):a) monarchia wczesnofeudalna b) monarchia okresu rozdrobnienia feudalnego2. Monarchia stanowa 3. Monarchia absolutna (nazywana niekiedy państwem publicznoprawnym, wręcz państwem

publicznym według Wąsowicza, który nie przewiduje formy monarchii stanowej)

Jest to kolejność od formy państwa najmniej złożonej (zorganizowanej) do formy najbardziejzłożonej (zaawansowanej). Rozwój formy państw cechuje asynchronizm, czyli brak zbieżności

chronologicznej w występowaniu danej formy państwa w poszczególnych krajach. W niektórych państwach niektóre formy w ogóle nie występują (np. w Anglii brak rozdrobnienia feudalnego, wPolsce brak monarchii absolutnej) lub też niektóre z tych form wykształcają się w jakimś państwie nieco wcześniej, występuje także specyficzny rozwój danej formy państwa. Cechą wspólną wymienionych form państwa jest monarchiczna forma rządów.

1. Monarchia wczesnofeudalnaJest to najstarsza forma państwa feudalnego.



Najwcześniej pojawiła się w państwie frankońskim w okresie rządów Karolingów na gruzach państwa niewolniczego – Cesarstwa Rzymskiego.W Niemczech X w. – połowa XIII w.). Od Henryka I (919 r.) do detronizacji cesarza FryderykaII.W Anglii od podboju w 1066 r. do pierwszego zwołania parlamentu 1265 r.

Na Rusi Kijowskiej od X-XI w.Francja natomiast od razu weszła w okres rozdrobnienia feudalnego, czyli ta forma w ogóle siętam nie pojawiła.

Cechy charakterystyczne:• nastąpiło pomieszanie elementów prywatnoprawnych (własności) i publicznoprawnych

(władzy), wyraziło się to w pojęciu monarchii patrymonialnej (monarcha jest nie tylko władcą,ale i właścicielem państwa), to samo dotyczy panów feudalnych, mających władztwagruntowe, istotne znaczenie odgrywają immunitety dzięki którym uzyskują oni cząstkę władzy publicznej o charakterze publicznoprawnym)

• stosunek ludności do państwa opiera się na związkach personalnych (osobistych), a nie

publicznoprawnych Np. związek między chłopem poddanym a panem feudalnym, lub dwoma feudałami (seniorem iwasalem) brak natomiast więzi między monarchą, a poddanymi panów feudalnych• początkowo silna władza monarchy, skupia całą władzę w swoich rękach, wiąże się to z

patrymonialną koncepcją państwa, władca jako właściciel rozporządza i zarządza całym państwem, konsekwencją tego będą podziały państwa, zostaje wprowadzona dziedziczność,władca dzielił państwo na kilka części w przypadku gdy ma kilku synów.

• silna władza monarchy jest ograniczona w dwojaki sposób: b)prawem boskim (kanonicznym), władca działa jak w społeczeństwie chrześcijańskim będzieograniczony społecznością chrześcijańską, w średniowieczu powstanie właśnie taka społeczność.Chiristianitas Europa – związek państw europejskich w średniowieczu odgrywający istotną rolę

c) immunitety (przywileje) będą osłabiać władzę monarchy• funkcje aparatu państwowego były mało rozwinięte, 2 podstawowe funkcje: zabezpieczenie

pokoju wewnętrznego i na zewnątrz,• działalność aparatu państwowego ogranicza się do organizacji wojskowości, sądownictwa i

skarbowości,• na szczeblu centralnym urzędnicy pełnią funkcję z jednej strony zarządu spraw państwowych i

z drugiej strony spełniali funkcje nadworne przy królu,• urzędnicy są skupieni z innym feudałami w Radzie Królewskiej (kuria), która w tym okresie

spełnia wszystkie funkcje, jest organem doradczym przy królu pomaga wykonywać królowiwładzę prawodawczą, administracyjną, skarbową, wojskową, z niej wyłonią sięwyspecjalizowane organy w kolejnym rozwoju państwa feudalnego, z czasem wymienione

funkcje będą w wyniku immunitetów przechodziły na panów feudalnychszczebel centralny – kuria jako organ doradczy przy królu, z niej wykształcą sięwyspecjalizowane organyszczebel lokalny – urzędnicy królewscy• postępem w stosunku do państwa niewolniczego to przyznanie godności ludzkiej niewolnikom

i oparcie porządku społecznego na strukturach lennych• wprowadzenie pokoju wewnętrznego na terytorium gdzie dawna zemsta rodowa (legalna)

stanowiła niemal jedyny sposób ochrony bezpieczeństwa osoby, wymierzania sprawiedliwości



2. Monarchia rozdrobnienia feudalnegoFrancja od wstąpienia na tron Hugona Kapeta (987 r.) do zwołania Stanów Generalnych (1302 r.) Niemcy od połowy XIII w. do końca XV w.Ruś od początku XII w. (w szczególności od 1132 r. połączone to jest z najazdem tatarskim) aż

do końca XV w. czyli do zrzucenia jarzma tatarskiego (1480 r.).W Anglii ta forma w ogóle nie występowała.

Cechy charakterystyczne:• powstała jako wynik działania sił odśrodkowych reprezentowanych przez wielkich feudałów• państwo i jego funkcje tracą swą jednolitość, następuje podział władzy między monarchą, a

wielkimi panami feudalnymi• pomieszanie elementów publicznoprawnych i prywatnoprawnych osiąga szczyt• osłabienie, względnie zanik władzy monarszej wyniku przejmowania uprawnień władczych

przez panów feudalnych, sprawujących tą władzę na swoich terytoriach, będą to władztwasenioralne we Francji, władztwa terytorialne w Niemczech i księstwa dzielnicowe na Rusi czy

w Polce• władza monarsza tam gdzie się utrzymała została uszczuplona, charakter nominalny ma we

Francji (XI – XII w.), zanika na Rusi (XII w.)• centralny aparat państwowy kurczy się, rozpadowi ulega skarbowość na skutek nadawania

różnych przywilejów, sądownictwo centralne ulega rozpadowi, aparat lokalny znajduje się wrękach feudałów

• następuje rozbicie prawa, poszczególne władztwa terytorialne (senioralne) mają własne prawa• postęp w stosunku do poprzedniej formy wyraża się w tym, że mimo takiej zupełnej

dezintegracji państwa wyzwalają się jednak pewne siły społeczne, które uprzednio nie mogłysię ujawnić (rozwój miast i mieszczaństwa, pewien postęp w rolnictwie, kształtuje się podziałspołeczeństwa na stany)

• pod koniec tego okresu pojawiają się tendencje zjednoczeniowe, wszędzie dominuje anarchia, brak bezpieczeństwa wewnętrznego,

Tendencje zjednoczeniowe wynikały z przyczyn:• ekonomicznych (potrzeba utworzenia rynku ogólnonarodowego),• społecznych (zabezpieczenie i rozszerzenie tego rynków, obrotu handlowego, zabezpieczenie

pokoju wewnętrznego, ograniczenie samowoli i bezprawia – pokoje boże i ziemskie)• politycznych (zagrożenie agresją zewnętrzna)• ideologicznych (kształtuje się świadomość narodowa),

Czynnikiem przyśpieszającym jednoczenie mogły być zasady prawa lennego (charakterystycznedla zjednoczenia we Francji – pewne zasady dziedziczenia, system dziedziczenia tronu, będący początkowo siłą destrukcyjną potem stanie się czynnikiem ułatwiającym skupienie w ręku panującego jak największej władzy)

3. Monarchia stanowaWe Francji z chwilą pojawienia się pierwszych organów przedstawicielskich od zwołania StanówGeneralnych po raz pierwszy w 1302 r., po raz ostatni w 1484 r. (jeszcze w 1614 r. w monarchiiabsolutnej). We Francji organem przedstawicielskim będą Stany Generalne i Prowincjonalne.



W Anglii po raz pierwszy zwołano parlament w 1265 r. (parlament wzorcowy w 1295 r.) i to przetrwało do XVI w.W Niemczech od końca XV w. (początki to zwołanie Sejmu Rzeszy – Reichstag), podobnie jak we Francji pojawią się lokalne sejmy krajowe Landtagi, będzie tu zjawisko bardzocharakterystyczne, monarchie stanowe w wyniku rozbicia politycznego państwa (zwłaszcza po

pokoju westfalskim) rozwijają się w równym okresie (w Wirtembergii, Hanowerze iMeklemburgii przetrwały aż do 1918 r.).W Rosji ta forma pojawia się od schyłku XVI w. i pierwszej połowy XVII w. do przełomuXVII/XVIII w. (panowanie Piotra I). Z pewnymi trudnościami niektórzy kwestionują, że trudnomówić o monarchii stanowej skoro było takie samodzierżawie Iwana IV Groźnego. W tymokresie brak charakterystycznego dla monarchii absolutnej zarządu centralnego, są natomiasttypowe dla monarchii stanowej takie jak duma bojarska, sobór ziemski (organ przedstawicielski),samorząd lokalny.

Cechy charakterystyczne:• w zjednoczonym państwie nastąpiło odrodzenie władzy monarszej (jej renesans), pojawi się

pojęcie Korony Królestwa, które będzie wędrowało po całej Europie,• następuje jednocześnie ograniczenie władzy tej monarszej przez uprawnienia stanów, które

współuczestniczą w rządach, wynika to zarówno z przywilejów stanowych i z umów międzystanami, a monarchą (tzw. Herschaftvertrete w Niemczech)

• zjednoczenie państwa pociągnęło za sobą konieczność reorganizacji aparatu państwowego, pojawia się tu zjawisko dualizmu władzy (równoległe występowanie organów stanowych i państwowych np. administracja skarbowa)

• struktura społeczna staje się pozioma (horyzontalna) w miejsce dotychczasowej pionowej(wertykalnej) czyli drabiny lennej (feudalnej)

• po przezwyciężeniu rozbicia dzielnicowego monarchia stanowa stanęła przed problemem przezwyciężenia partykularyzmu prawnego, stąd tendencje unifikacyjne prawa (najdalej w

tym kierunku poszła Anglia gdzie praktyka poprzez orzecznictwo wykształciła common law – prawo powszechne, pospolite kosztem praw lokalnych, zwyczajowych)• silna ekspansja prawa rzymskiego we Francji i w Niemczech, postęp w ewolucyjnym rozwoju

wyraża się w położeniu kresu anarchii feudalnej w ugruntowaniu zjednoczonego państwa,słabością jest podział władzy między monarchę, a uprzywilejowane stany

4. Monarchia absolutnaWe Francji od XV w. od panowania Ludwika XI do Rewolucji Francuskiej (1789 r.).W Anglii d panowania Tudorów w XVI w. do połowy XVII w. rewolucja burżuazyjna 1648 r.W Rosji od XVII/XVIII w. (Piotr I) do formalnie 1906 r. uznając 3 akty wydane za konstytucje,ale ściślej monarchię burżuazyjno – obszarniczą mamy dopiero od lutego 1917 r. , a więc do

Rewolucji Lutowej 1917 r.W Niemczech różnie, chronologia jest zróżnicowana (pokój westfalski, który dawał uprawnieniazwierzchnictwa zewnętrznego władcom terytorialnym, poszczególni władcy terytorialni mającysuwerenność wewnątrz państw zyskują prawo samodzielnej polityki zawierania związków,traktatów międzynarodowych, państwo przekształca się, jedyne ograniczenie aby związki tezawierane nie godziły w cesarza i w Rzeszę, np. Związek Reński 1806 r.), Królestwo Pruskie powstałe w 1701 r. w formie monarchii absolutnej do 1850 r., monarchia austriacka od połowyXVI w. do 1867 (powstanie monarchii austro – węgierskiej).



Pojawienie się monarchii absolutnej dokonywało się w nowych warunkach ekonomicznych,rozwoju gospodarczego będzie to polityka merkantylna, akumulacja kapitału, rozwój potęgimieszczaństwa

Cechy charakterystyczne:•

państwo dąży do przełamania cech dawnego państwa patrymonialnego, stanowego, wysuwana czoło element publicznoprawny,• dominują cechy publicznoprawne, państwo wyzwala się z cech patrymonialnych, przybiera

charakter instytucji publicznoprawnej, państwo jest traktowane jako osoba prawna• stosunek między państwem, a jego mieszkańcami przybiera również charakter

publicznoprawny, będzie to publicznoprawne poddaństwo państwowe• władza monarchy jest nieograniczona, absolutyzm jest uzasadniany początkowo mandatem z

łaski Boga, przy monarchii absolutyzmu oświeconego pojawiają się względy racjonalne, król jest pierwszym sługą państwa, sam decyduje co jest dobrem państwa, kieruje się przy tymracją stanu, on tylko wie co nią jest

• cała działalność państwa określona jest mianem policji, jest to państwo policyjne, policja jest

to wkraczanie w każdą dziedzinę życia i drobiazgowe jego uregulowanie, policja obejmujewszystkie dziedziny życia społecznego, (klasycznym przykładem kodyfikacja pruskaLandrecht Pruski, która wszystko będzie chciała uregulować)

• aparat państwowy jest zorganizowany na 2 podstawowych zasadach: zasadziecentralizmu i biurokratyzmu na szczeblu centralnym, pojawiają się kolegialne ciała tzw.ministerialne w istocie są to doradcy monarchy, na szczeblu lokalnym aparat zawodowych inominowanych urzędników (nowy model urzędników) przy ograniczeniu organówsamorządu

• podporządkowanie wyznania, religia staje się religią państwową , Kościoły Narodowe powstają w Anglii, Rosji i w księstwach protestanckich w Niemczech, pojawia się równieżspecjalna polityka wyznaniowa galikanizm i józefinizm

• silne dążenie do unormowania przepisami całego życia, rozwój kodyfikacji, następujeunifikacja prawa sądowego

Cechy postępowe:• wprowadzenie odpowiedniej polityki gospodarczej merkantylnej torowało drogę do postępu

gospodarczego i rozwoju państwa• monarchia absolutna posiada znamiona państwa nowożytnego jako suwerenna osoba prawna,

rozbudowany aparat instytucji centralnych i lokalnych (nowożytna administracja),zapoczątkowane prace kodyfikacyjne miały służyć ujednoliceniu prawa, wielewytworzonych instytucji zostanie przejętych przez państwo konstytucyjne (np. tzw. WielkieOrdonanse we Francji, ordonanse – akty prawne ogłaszane przez monarchę, tylko monarchamiał władzę prawodawczą we Francji przedrewolucyjnej, regulowały różne materie,

Wielkie Ordonanse były próbą skodyfikowania pewnych działów prawa.1667 r. – ordonansa cywilna, która była kodyfikacją postępowania cywilnego, która wpłynęła naKodeks Cywilny Napoleona1670 r. – ordonansa kryminalna kodyfikująca postępowanie karne1673 r. – ordonansa handlowa i ordonansa późniejsza o marynarce, wpłynęły na KodeksHandlowy Napoleona z 1807 r.Kolejne orodonanse były m.in. o darowiznach, testamentach itp.)



Wadą tego typu państwa było:• nie umiała przełamać podstawowych struktur feudalnych,• nierówności praw i przywilejów stanowych, w okresie schyłkowym zaostrzyły się

sprzeczności między aspiracjami różnych nowych sił,• ograniczanie wolności osobistej poprzez aparat policyjny wkraczający w niemal każdą

dziedzinę życiaPo upadku tej formy państwa nowe państwo konstytucyjne musiało organizować się na nowych podstawach.

5. Państwo konstytucyjnePaństwo konstytucyjne przyjmowało zasadniczo 2 formy państwa:• monarchię• republikęForma monarchii konstytucyjnej dzieli się z kolei ze względu na formę ograniczenia władzymonarchy na:• monarchię ograniczoną (kiedy postulaty demokracji realizowane są w ograniczonym

zakresie, w szczególności nie funkcjonują rządy parlamentarno – gabinetowe, takimtypowym państwem jest Francja po restauracji Burbonów po 1814 r. oparta na KarcieKonstytucyjnej)

• monarchia burżuazyjno – obszarnicza (bardziej reakcyjna forma, ustrój polityczny łączyzasady późnego absolutyzmu z zasadami ustrojowymi demokracji burżuazyjnej, nie przyjętozasady suwerenności ludu, konstytucja jest oktrojowana, ustala tylko sposób wykonywaniawładzy, gwarantuje tylko niektóre prawa obywatelskie, monarcha zachowuje pełnie władzy,typowymi przykładami są Prusy od 1850 r., monarchia austro – węgierska od 1867 r., ale tu prawa obywatelskie są bardzo szeroko zakrojone

• monarchię parlamentarną , która charakteryzuje się występowaniem rządów parlamentarno – gabinetowych, królowie panowali, ale nie rządzili, władze wykonawczą sprawował rząd

ściśle kontrolowany przez parlament (np. Wielka Brytania do końca XVIII w. Belgia,Holandia , kraje skandynawskie)

Republika:• prezydencjalna (na czele prezydenci, przy czym zakres ich władzy zbliżony jest do zakresu

władzy króla w monarchii ograniczonej (np. Stany Zjednoczone z 1787 r.)• parlamentarna (zakres władzy prezydenta nie różni się zasadniczo od władzy króla w

monarchii parlamentarnej np. III Republika Francuska od 1875 r. czy Szwajcaria)



Republika jest formą bardziej postępową od monarchii. Monarchii parlamentarnych jest aktualnie9 w Europie. Przestały się jednak zasadniczo różnić swoim charakterem prawnym od republik parlamentarnych. Ewolucja państwa od monarchii do republiki nie jest wystarczającymkryterium. Kryterium określenia postępowej ewolucji państwa należy szukać w politycznym

reżimie, sposobie realizacji postulatów demokracji. Postępowa linia szła w kierunku rozszerzaniai umacniania praw obywatelskich, wzrostu uprawnień organu przedstawicielskiego i wzrostukontroli nad władzą wykonawczą. Istotne znaczenie będzie miała demokratyzacja prawawyborczego i wprowadzenie parlamentarnej odpowiedzialności ministrów. Stąd przełomem wdziejach państwa konstytucyjnego będzie uformowanie się rządów parlamentarno – gabinetowych

Dotychczasowe próby periodyzacji państwa konstytucyjnego były oparte na kryteriumformalno – prawnym. Do oceny kierunków jego ewolucji należy przyjąć kryterium materialne, awięc sposób i stopień realizacji tych zasad ustrojowych, uznanych za naczelne. Tu wyróżnimy 3postulaty:1. Postulat państwa prawnego

2. Postulat demokratyczny3. Postulat liberalny

AD1 Idea państwa prawnego pojawiła się w doktrynie konstytucyjnej jako rezultat zaprzeczeniasystemu monarchii absolutnej. Państwo prawa to jest negacja państwa policyjnego, opartego nasile i samowoli. Działalność organów tego państwa jest ograniczona, związana pewnyminormami prawnymi. Z tego wynikały pierwsze założenia państwa konstytucyjnego:1. Zasada konstytucjonalizmu (określonego w konstytucji sposobu organizacji i

funkcjonowania państwa oraz tworzenia prawa)2. Zasada prymatu ustawy jako podstawowego źródła prawa3. Zasada podziału władzy według Monteskiusza na wykonawczą, ustawodawczą i

sądowniczą 4. Zasada niezawisłości sądownictwa5. Zasada podporządkowania administracji państwowej prawu

AD2 Postulat państwa prawnego ściśle związany jest z postulatem demokratycznym. Postulatdemokratyczny to 2 zasady:1. Zasada suwerenności narodu (ze wszystkimi konsekwencjami, również prawa i wolności

osobiste, udział wszystkich w wykonywaniu funkcji państwowych, w ustawodawstwie)2. Zasada demokracji politycznej (realizowana w postaci demokracji pośredniej i

bezpośredniej)

AD3 Postulat liberalny miał kształtować treść prawa oraz zarazem tworzyć system gwarancji

instytucjonalnych, zabezpieczających prawa i wolności jednostki.Po drugie umożliwiający kontrolę organów państwowych.Ten postulat znalazł odbicie w konstytucjach w charakterze Deklaracji Praw i WolnościCzłowieka i Obywatela. Ze względu na sposób i zakres realizacji przez państwo tych zasadwyróżnia się 3 etapy rozwoju ustroju konstytucyjnego:1. Państwo autorytarne (od 1799 – do schyłku XIX w.)2. Państwo liberalno – demokratyczne (lata 70. i 80. XIX w. do lat 30. XX w.)3. Państwo dyktatorskie (lata 20. i 30. XX w. do 1945 r.)



Tutaj też pojawia się zjawisko asynchronizmu:1. Państwo autorytarnePaństwo autorytarne to okres przejściowy od państwa absolutnego do państwa liberalno – burżuazyjnego. Występuje w dwóch formach: cezaryzmu demokratycznego (bonapartyzm) i

monarchii ograniczonej.Cezaryzm demokratyczny zrodził się we Francji w XIX w. Władza w rękach jednostki, alerównocześnie była to próba połączenia jednowładztwa z suwerennością ludu. Faktycznie była todyktatura. System ten stworzył Napoleon I, ale ramy prawne nadał mu Napoleon III (IIIRepublika Francuska). Były to pozory demokracji bowiem nie było tam miejsca ani na parlament jako reprezentację narodu bo nim jest tylko ustawodawca , ani na katalog praw obywatelskich.Ustrój nietrwały załamał się wraz z odejściem Napoleona III.

Monarchia ograniczona odrzuca zasadę suwerenności narodu (monarcha z bożej łaski), król jestsuwerenem w państwie, do niego należy pełnia władzy, sprawowana jest przez odpowiedzialnych

konstytucyjnie ministrów, władca nie tolerował praw i swobód politycznych (np. KartaKonstytucyjna Ludwika XVIII )

2. Państwo liberalno – demokratyczneDo państwa liberalno – demokratycznego prowadziło:• demokratyzacja prawa wyborczego• utrwalanie się systemu rządów parlamentarnych• rozwój samorządu terytorialnego, rozszerzanie się katalogu praw obywatelskich• rozbudowa instytucjonalnych gwarancji przestrzegania prawa.Początki państwa liberalno – demokratycznego wiążą się z reformami prawa wyborczego irządami parlamentarno – gabinetowymi, najwcześniej wystąpiło to w Anglii na przełomie

XVIII/XIX w., później we Francji. Tu występują 2 rodzaje tej formy państwa:

a) Monarchia parlamentarna (król nie rządził lecz panował, funkcje rządzenia przechodzą na parlament lub gabinet, suwerenem jest naród np. konstytucja belgijska z 1831 r.

Inaczej jest w Wielkiej Brytanii, tam udało się pogodzić króla z bożej łaski z zasadą suwerenności ludu, faktyczną władzę miał premier.

b) Republika parlamentarna (prezydencjalna)Różnica tkwi w występowaniu lub braku rządów parlamentarnych i wynikającej stąd różnej pozycji prezydenta. Schyłek lat 20. to kryzys państw liberalno - demokratycznych spowodowaneniesprawnością mechanizmów rządów parlamentarnych.

3. Państwo dyktatorskiePojawiły się prądy i systemy autorytarne. Będzie to zarówno zawężanie praw obywatelskich podporządkowanie dobru naczelnemu, interesowi państwa. Będzie to dyktatura totalitarna, która jeszcze nie była dyktaturą totalną, ta która występuje w państwie nazistowskim zupełnieunicestwiła prawa jednostki, pluralizm polityczny itd. takimi były ustroje faszystowskie (w tymnajbardziej brutalny nazizm)



Inny typ państwa dyktatorskiego zrodziła Rewolucja Październikowa obok istotnych różniczarówno faszyzm jak i stalinizm charakteryzowały się skrajnym centralizmem,nieograniczonymi uprawnieniami władzy centralnej, które zmierzały do rozciągnięcia kontrolinad całokształtem życia publicznego, daleko posuniętej reglamentacji życia prywatnego jednostki, do likwidacji wszelkich form kontroli społecznej nad działalnością tej władzy.

Wspólnym elementem dla obu postaci totalitaryzmu była jedna wszechogarniająca ideologia państwowa, jedna partia, metody rządzenia. Metody rządzenia to przede wszystkim pozaprawny policyjny terror fizyczny i psychologiczny. Totalitarne państwo dyktatorskie stanowiło całkowitezaprzeczenie demokratycznego państwa prawnego.Po 1945 r. pojawiły się dwa przeciwstawne systemy:1. Państwo dobrobytu, będąca zmodyfikowaną postacią demokratycznego państwa prawa2. System będący dyktaturą jednostek oparta na armii (np. gen. Franco w Hiszpanii), bądź

dyktatura określonej klasy społecznej w praktyce dyktatura elity partyjnej i ta występowaław państwach tzw. bloku moskiewskiego z różnym natężeniem tendencji totalitarnych

WYKŁAD MONOGRAFICZNY: „UPADEK CESARSTWA ZACHODNIORZYMSKIEGO”Dlaczego upadały wielkie cywilizacje zarówno starożytne jak i średniowieczne nowożytne czyteż współczesne ?Można znaleźć podobne przyczyny warunkujące upadek różnych imperiów. Mimo ogromnychróżnic kulturowych wiele tych imperiów miało podobne cechy charakterystyczne:• splot elementów tradycyjnych i względnie nietradycyjnychIstniały potencjalne sprzeczności między tymi elementami. I tylko tak długo mogły trwać teimperia dopóki te sprzeczności nie miały możliwości ujawnienia się. Władcy tych monarchii,imperiów (cesarze, królowie, członkowie grup kierowniczych, elit rządzących) starali sięnarzucać społeczeństwu określoną wizję polityczną i określone cele i działania. Były to głównie

jedność polityczna i ekspansja terytorialna. Realizacja tych celów miała zapewnić ustanowieniemożliwie scentralizowanego systemu rządów a zarazem monopolu podejmowania decyzji. Towywoływało oczywiście opozycje różnych grup społecznych. Panujący starali się szukać w tejsytuacji oparcia wśród określonych warstw społecznych., które przeciwstawiały się tymelementom opozycyjnym. Oczywiście to kosztowało monarchę (koncesje, przywileje).Równocześnie ci władcy opierali swoje roszczenia do tej władzy na tradycji i religii. Wielkieimperia i cywilizacje mogły istnieć tak długo dopóki udawało się ich władcom utrzymaćrównowagę między tymi elementami tradycyjnymi i tendencjami do aktywnego działania. Każdadata jest tylko symbolem upadku. To nie jest proces, który się wiąże ściśle z jednymwydarzeniem:313 r. – uznanie chrześcijaństwa przez Konstantyna Wielkiego

330 r. – przeniesienie stolicy do Konstantynopola395 r. – podział Cesarstwa rzymskiego na wschodnie i zachodnie476 r. – data upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego565 r. – śmierć Justyniana Wielkiego800 r. – koronacja cesarza Karola Wielkiego,1453 r. – upadek Bizancjum,Są tacy którzy łączą to dopiero z 1806 r. (włożenie korony cesarskiej przez cesarza FranciszkaII).



Jakie były przyczyny upadku ?Już od XV wieku stanowiło to problem.1. Włoski badacz w XV wieku określił, że nastąpiło to na skutek najazdów germańskich. Ta

teza do XVIII w. nie uzyskała popularności.2. Pisarze polityczni np. Machiavelli widzieli przyczyny w ustroju wewnętrznym.

3. Pisarze polityczni oświecenia np. Monteskiusz w przeroście wpływu wojska, luksusowymżyciu sfer rządzących i wreszcie w chrześcijaństwie. Od XVIII w. jest to bardzo istotny problem historiografii. Pojawiła się znaczna ilość, teorii, które jednak nie dają całościowego wyjaśnienia, są one zazwyczaj tylko jednostronne:2. Angielski badacz z XVIII w powiada, że upadek był naturalną i nieuniknioną

konsekwencja nieumiarkowanej wielkości („olbrzymi budowla runęła pod własnymciężarem”). Zalążki upadku rodziły się w raz z rozwojem ekspansji terytorialnej. Odrzuca jako przyczynę podział cesarstwa. Co do destrukcyjnej roli chrześcijaństwa zajmujestanowisko ambiwalentne. Z jednej strony doktryna chrześcijańska skłoniła do posłuszeństwa, niszcząc pierwiastki męstwa, z drugiej strony religia złagodziła gwałtownośćupadku.

3. Włoski współczesny uczony powiada, że chrześcijaństwo nie tylko było siła destrukcyjną, ale przedstawiło nowe wartości, kościół jako civitas dei jako społeczność konkurencyjna wstosunku do cesarstwa i to było przyczyną.

4. Amerykański uczony powiada, że taką przyczyną było stopniowe ograniczanie wolnościekonomicznej, zwłaszcza chłopów.

5. Angielski uczony rosyjskiego pochodzenia powiada, że główną przyczyną było stopniowewchłanianie klas wyższych przez klasy niższe. Klasy niższe nie były zdolne do asymilacji.Stopniowe obniżanie się wzorców zachowania. Wchłonięcie przez element barbarzyński wdrodze pokojowej lub częściowo poprzez podboje.

6. Najazdy germańskie to dosyć charakterystyczne zjawisko. Taką przyjmuje współczesnyangielski historyk Jones. Przyczyny wewnętrzne nie spowodowałyby takiego upadku, jedynie

najazdy barbarzyńskie.7. Nazistowska koncepcja upadku zupełnie inaczej widząca rolę Germanów. Mianowiciewystępują oni w roli obrońców cesarstwa przed katastrofą, podkreślano ich waleczność,mądrość polityczną, oni odświeżali glebę zdegenerowanych narodów śródziemnomorskich.Ostrze ich mieczy mogło powstrzymać katastrofę, ale nie mogło jej zapobiec. Historia Rzymu jest poglądowa lekcją determinizmu rasowego. Dopóki nordycko – germańska elitadochowywała wierności zasadom czystości rasowej, a więzy z rasowo pośledniejszą ludnością były sporadyczne nie powodowało to niekorzystnych zjawisk, ale zniesieniezwłaszcza zakazu zawierania małżeństw między patrycjuszami, a plebejuszami i rozwój prawa rzymskiego to są właśnie najważniejsze przyczyny upadku. Po drugie nastąpił rasowyrozkład. Zwycięstwo hellenistycznej filozofii politycznej orientalnej praktyki w obyczajach icofanie się przyrostu naturalnego wśród elity. Określili to bardzo efektownie, nazywajączdradą ideałów rasowych (rasowe samobójstwo). Upadek wiązał się także z deformacją zasady wodzostwa. Rzym stał się bramą wjazdową dla wschodnich cywilizacji. Przesłanką rozkładu jest kariera chrześcijaństwa. Żonglowali przy tym historią rasową celemzdyskredytowania kościoła. Stawiają tezę, że zakłamanie było naturalną funkcją żydowskich treści nowej wiary, sam był Chrystus wprawdzie był Aryjczykiem, ale św.Paweł to najgorszy, najniebezpieczniejszy, drapieżny i chytry ojciec wszystkich bolszewików. Między św. Pawłem, a Marksem nie ma żadnej różnicy.

8. Inne niemieckie teorie kładące przyczyny w odmiennych sposobach walki, podnoszą



znaczenie wojen, rozwój konnicy, jako podstawę rozwoju feudalizmu.9. Współczesna teoria włoska kładzie akcent tylko na ideologiczne przesłanki, ścieranie się 2

tendencji odśrodkowych i dośrodkowych. Dośrodkową była idea Rzymu jednoczącawielkie terytoria, a odśrodkową były kulty wschodnie i chrześcijaństwo. Dopóki armia żyłaideą Rzymu udawało się przeciwdziałać tendencjom rozkładu.

10. Radzieccy uczeni uważali, że przyczyną były sprzeczności między starym przeżywającymsię systemem produkcji, a nowym.11. Współczesna rosyjska uczona Helena Steiermann powiada, że nie wystarczy tego wyjaśniać

tylko teorią walki klas, ale największe znaczenie mają powstania ludności wiejskiej.12. Równie jednostronną ideologiczną przyczynę podaje polski historyk Jerzy Topolski. Taką

ideologiczną przyczyną są przemiany w strukturze ludzkiego działania mianowicieniedostatek myślenia historycznego. Myślenie historyczne pozwala łączyć poszczególne ludyw sposób czaso - przestrzenny, oparty na wspólnej przeszłości i teraźniejszości, niedostatek tego myślenia uniemożliwia wspólne działanie. Powiada, że nie tylko niedostatek tegomyślenia wewnątrz cesarstwa, ale i budzenie się tego myślenia wśród ludów,zamieszkujących cesarstwo. To było siłą rozkładającą odśrodkową, ponieważ te poszczególne

ludy kiedy już to myślenie historyczne się wytworzyło one starały się zabezpieczyć to wsposób polityczny.

Rozważając płaszczyzny upadku cesarstwa zachodniorzymskiego trzeba zwrócić uwagę naspojrzenie wielopłaszczyznowe:1. Wpływy (przyczyny) wewnętrzne (wewnętrzna struktura cesarstwa)2. Wpływy (przyczyny) zewnętrzne. Będzie to wpływ 2 ludów, wrogów imperium: Persów i

Germanów:• problem Persów to nie tylko militarne porażki Rzymu (260 r. kiedy cesarz Walerian i 70 tys.

armia dostała się do niewoli), ale przede wszystkim to wielka klęska kultury hellenistyczno – rzymskiej na wschodzie. Odtąd nadgraniczne prowincje rzymskie weszły w orbitę wpływów

irańskich. Zwłaszcza religii i gmin manitejskich. To stało się podłożem powstania nowychsekt nawet przetrwało to do okresu europejskiego średniowiecza jak choćby słynna sprawaZakonu Templariuszy. Na wschodzie, więc pojawiło się państwo nowoperskie, wielka zwarta potęga zagrażająca cesarstwu.

• w tym samym czasie ludy germańskie przepuściły atak od drugiej strony i zmusiły cesarstwodo defensywy na drugim bardzo rozciągniętym froncie.

• proces przenikania elementów germańskich do świata rzymskiego wielorakimi drogami:a) Problem niewolników, niewolnych osadników, przesiedlanie całych plemion. b) Germanowie jako oddziały pomocnicze,c) Plemiona sprzymierzone ( federati), które otrzymują ziemię i domostwa na zasadach

rzymskiego systemu kwaterunkowego (1/3 gruntów i domostw w zamian za ochronę granic -

limes) oni są osadzani wewnątrz cesarstwa przy granicy w zamian za ziemię i domostwa mają strzec ziemi przed swoimi współplemieńcami. Jest to więc bardzo iluzoryczna ochrona.• Germanowie na wysokich szczeblach administracji i wojska, często zajmowali kluczowe

pozycje w wojsku i administracji. Już cesarz Hadrian domagał się aby kierowniczestanowiska gabinetu przypadały członkom stanu rycerskiego i cesarskiego, a urzędyadministracyjne były obejmowane nie przez cudzoziemców.

Przyczyny wewnętrzne są natomiast bardziej złożone. Będzie to zarówno kryzys ekonomiczny,



społeczny, ekologiczny, gospodarczy jak i polityczny

Przyczyny wewnętrzne upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego, które były różnego rodzajum.in. ekonomiczne, przyrodniczo – ekonomiczne, społeczne, moralne, polityczne(zewnętrzne i wewnętrzne).

Przyczyny ekonomiczne:1. Kryzys gospodarczy.Zarysował się silnie w III w. Przyczynami kryzysu gospodarczego był przede wszystkimnadmierny ucisk podatkowy. Było to swego rodzaju sprzężenie zwrotne, ponieważ liczbaludności malała, a państwo żeby się bronić nakładało coraz to nowe podatki. Sposób realizowania podatków podają źródła w sposób niezwykle charakterystyczny np. Konstantyn nałożył daninę zezłota i srebra na wszystkich którzy w jego państwie uprawiali handel, choćby nawet handlowali

najbłahszymi rzeczami. Podatek ten powodował skrajną nędzę, ludność nie potrafiła podołaćobciążeniom, matki sprzedawały swoje dzieci, ojcowie swoje córki, zmuszeni zapłacić podatek.Przy pobieraniu podatków dochodziło do nadużyć ze strony urzędników i możnych. Innyhistoryk pisze, że masy ludności były obdzierane przez niewielu, którzy ściągając daniny państwowe mieli wspaniałą sposobność do świetnego łupu, zasłaniając się, że reprezentują państwo. Wielu obywateli zrujnowanych nadużyciami i nadmierną polityką podatkową uciekałodo nieprzyjaciół (wielu nawet pochodziło z wielkich rodów rzymskich) by u barbarzyńcówszukać schronienia. Oddawali się w niewolę by żyć swobodnie pod pozorem niewoli aby nie byćniewolnikami pod pozorem wolności. Największe obciążenia spadały na najuboższych, słabsiutrzymywali praktycznie bogatszych. Możni decydują o wysokości podatków, które mają zapłacić ubodzy. Rozstrzyga łaska możnych co ma stracić rzesza nędzarzy. Przy zwiększaniu

obciążeń ubodzy są brani pod uwagę jako pierwsi, zaś przy zmniejszaniu podatków jako ostatni.2. Kryzys na rynku pracy.Zmniejszyła się liczba niewolników. Od II w. liczba niewolników w Cesarstwie Rzymskimspada. W latach 20. II w. po zwycięstwach Krajana napłynęła ostatnia fala niewolników z Dacji,Arabii, z nad brzegów Tygrysu i Eufratu. Od tej pory zanikły wojny, które przynosiłyby korzyściw postaci niewolników. Liczba niewolników się kurczy i w związku z tym narasta kryzys narynku pracy. Gospodarka Cesarstwa opierała się na 2 filarach:• latyfundiach• miastachAby zapobiec kryzysowi w latyfundiach zmieniano metody gospodarowania, wybierano działkikolonom z obowiązkiem świadczeń za rzecz pana, od IV w. Konstantyn przywiązał kolonówdo ziemi. Osadzano niewolnych na ziemi na podobnych zasadach jak kolonów. W zamianświadczyli pewne daniny na rzecz panów. Nastąpił upadek drobnej własności ziemskiej.Broniąc się przed całkowitą ruiną ci drobni właściciele w zamian za oddanie ziemi, oddaniu się wopiekę wielkim właścicielom ziemskim aktem komendacji, świadczyli świadczenia właściwedla kolonów. Z tych 3 elementów rodzą się zalążki nowego układu społecznego. Późniejdoprowadzi to do ukształtowania się feudalizmu.Miasta dążą do samowystarczalności, latyfundia zamykają się, zachwiało to równowagę międzymiastem, a wsią, zanikła wymiana handlowa, miasta zostają odcięte od żywności, staje się



„pasożytem”, („Rzym miasto pasożyt”), uwidacznia się to zwłaszcza w okresie oblężenia,(przypadki ludożerstwa). Następuje wzrost cen żywności, aby temu przeciwdziałać cesarzDioklecjan ogłosił słynną taryfę maksymalną cen żywności w 301 r., za przekroczenie tych cengroziła kara śmierci (występowały częste przypadki spekulacji, żądze szybkiego wzbogacenia).Ustalono jedynie granice cen. Spis miał być przestrzegany w całym państwie. Od kary nie będzie

zwolniony nawet ten kto posiadał artykuły niezbędne do życia i uważał za stosowne je schować.Przyczyny ekologiczno – przyrodnicze:• wyludnienie całych połaci Cesarstwa w wyniku rozmaitych zaraz i epidemii, związane to

było z ówczesnym stanem, poziomem sanitarnym (głód, zaraza, czarna ospa itp.)• ostatnio pojawiły się także hipotezy o zatruciach na podstawie analizy lekarskiej kości, które

są w grobowcach, powstają wątpliwości czy związki ołowiu znajdujące się w tych kościachsą wynikiem spożywania wody (akwedukty sporządzone były z ołowiu), również naczynia były ołowiane,

Przyczyny społeczne:•

rozkład kultury miejskiej Słynny poeta rzymski Juwenalis w swej tyradzie skierowanej do współczesnych zawarł swoistyakt oskarżenia, będący pięknym wspomnieniem republiki, powiada że odkąd lud nie ma jużgłosów do sprzedania, lud który niegdyś przybierał władzę, godności, legiony wszystko odtąd ztrwożliwym niepokojem nie pragnie nic więcej jak tylko chleba i igrzysk .Efektem tego jest demoralizacja plebsu żywionego bezpłatnie (co miesiąc następował rozdział produktów między plebs, z chwilą narastania kryzysu ograniczano hojność stąd cesarze starali sięwypełniać każdy wolny czas organizacją igrzysk i przedstawień, warto wspomnieć, że wtedy wcesarstwie było 182 dni świąteczne przy czym cesarze okazjonalnie ustanawiali nowe święta), przedstawienia o makabrycznej treści, miały nie wzruszać, a przerażać (naturalistyczne obrazy,śmierć na scenie, seks itp.), krwawe igrzyska były upadkiem męstwa, pogardą dla godności i

życia, wybudowano wspaniałe stadiony (np. Koloseum ok. 80 tys. pojemności), walkigladiatorów powszechnie stosowane do 404 r. zniósł je cesarz Honoriusz, szczególnym rodzajemwidowisk było rozerwanie przez dzikie zwierzęta (kara ad bestias), stosowana głównie wstosunku do chrześcijan w 326 r. cesarz Konstantyn zamienił tą karę na roboty w kopalniach. Tenrodzaj widowisk świadczy o upadku moralnym i obyczajowym widzów• stosunek do pracy Pojawił się pogląd, że praca fizyczna jest gorsza i dobra tylko dla niewolników, wpływniewolnictwa na pracę, obyczajowość jest ogromny,• rozluźnienie obyczajowe Konkubinat staje się wygodniejszy od małżeństwa, został zalegalizowany przez cesarzaAugusta, a później przez Marka Aureliusza, rozkład rodziny rzymskiej, osłabienie władzy

ojcowskiej (od 374 r. zakaz porzucenia dziecka na forum publicznym przez ojca), pojawia sięruch wyzwolenia kobiet (ówczesne feministki), formuła „żyć własnym życiem” od II w. , przyczyną rozpadu rodziny były także rozwody i cudzołóstwa, (mąż wypędza żonę borozmawiała z wyzwoleńcem, bo wyszła z odsłoniętą głową, żona opuszczała męża z powodu jegostarości, choroby lub z powodu opuszczenia ogniska domowego i udania się na wyprawęwojenną), na nieżonatych nakładano dodatkowe opłaty aby zachęcić ich do zawieraniamałżeństw (np. cesarz August nałożył na nieżonatych karę, za zawarcie małżeństwo i dzieciwprowadził nagrodę)



• spadek przyrostu naturalnego,Depopulacja ludności co było m.in. efektem rozpadu rodziny (szereg przypadków, żewyzwoleńcy, a nie jego własna rodzina opłakuje zmarłego i stawia mu epitafia, )• niechęć do służby wojskowej Granice nadmiernie rozciągnięte wymagają ochrony, jest tylko 100 tys. doborowego wojska i 500

tys. armia przygraniczna złożona z federati, najczęściej Germanów, którzy chronią granicy przedswoimi pobratymcami w zamian za ziemię i domostwa), następuje barbaryzacja, w armii służą przymusowo niewolnicy i kolonowie, którzy nie mają miejsca w latyfundiach, armiaopanowana przez Germanów, co niszczy ideę Rzymu

• kryzys ideologiczny Następuje upadek myśli politycznej grupy kierowniczej, dawne hasło okresu republiki poświęcenia się dla ogółu wyrażane było w powiedzeniu „Jak słodko i zaszczytnie jest umieraćza ojczyznę” – „ Dulce et decorum est pro patria mori”, teraz to powiedzenie jest zastąpione przez hasło carpe diem („chwytaj dzień”, „nie marnuj mijających chwil”)

Przyczyny politycznea) wewnętrzne:• rozkład grupy kierowniczej U schyłku cesarstwa w stadium rozkładu, w latach 455-476 r. zmieniło się 9 cesarzy którzyzmarli śmiercią nienaturalną (zamachy, skrytobójstwa), wraz z nimi zmieniały się ekipy rządzące• dwór cesarski kolosalnie rozbudowany (skomplikowana struktura, wielkie rozmiary)• pojawiały się coraz to nowe urzędy (straszliwa tajna policja, nadzorująca administrację i

donosząca czy urzędnicy są lojalni) w prowincjach była sieć agentów, byli to tzw. ciekawi(curiosi), specjalni agenci śledzący działalność urzędników

• brak ustalonych zasad następstwa tronu, o wyborze cesarza decydowała armia, uzurpacje

władzy cesarskiej przez ambitnych wodzów armii, miał temu zapobiegać podział władzycesarskiej na Cesarstwo Wschodnie i Zachodnie, już za Dioklecjana wprowadzono podziałterytorialny ostatecznie utrzymał się po śmierci Teodozjusza w 395 r.

• administracja lokalna gigantyczna maszyna o fatalnej opinii (zarzucano jej skostnienie, powolność, korupcję nepotyzm, okrucieństwo)

• samorząd lokalny to przede wszystkim maszyna do ściągania podatków (tylko wybitniwładcy chociaż po części kontrolowali własną biurokrację, słabsi całkowicie byli od niejuzależnieni)

Podział Cesarstwa.Cesarstwo dzieli się na Wschodnie i Zachodnie. Część Zachodnia dzieli się na:1) 4 prefektury z prefektami na czele,2) 12 diecezji z wikariuszami na czele3) 100 prowincji z prezesami na czele4) civitatetes (miasto z okręgiem) władzę sprawuje kuria municypalna. b) zewnętrzne:• najazdy różnych szczepów germańskich,



406 r. – m.in. Serbowie, Wandalowie wyruszyli z Galii do rzymskiej Hiszpanii, zajmując ją,408 r. – wyprawy Wandalów po całej Hiszpanii408 r. – Wizygoci na czele z Alarykiem oblegali Rzym, był to wielki wstrząs dla Cesarstwa,Alaryk oblegał Rzym, zażądał takich opłat, że przetapiano różne posągi m.in. posąg męstwa,410 r. – Wizygoci powędrowali do końca „buta italskiego” i wracając ponownie złupili Rzym

(epidemie głodu, ludożerstwo w Rzymie).455 r. – Wandalowie łupią Rzym476 r. – bezpośrednią przyczyną był wojskowy zamach stanu Odoakra,Odoaker, któremu nie wypłacono żołdu zażądał przyznania ziemi w Italii (do tej pory federati

uzyskiwali domostwa i ziemie przy granicy), spotkało się to z odmową, małoletni RomulusAugustus został zdetronizowany i umieszczony w twierdzy lukullańskiej z dosyć solidną emeryturą (6 tys. solidów rocznie) natomiast Odoaker odesłał insygnia cesarskie doKonstantynopola prosząc o mianowanie go patrycjuszem. Cesarz wschodni odmówił i w tensposób rozpadło się cesarstwo

Na sam upadek cesarstwa można jeszcze popatrzeć z punktu widzenia teorii zarządzania

(teoria współczesna). Przyczyną upadku był sam fakt istnienia cesarstwa co jest pewnymnawiązaniem do teorii, która mówi o maszynie, która runęła pod własnym ciężarem (teoriaangielska z XVIII w.) Przez sam fakt istnienia cesarstwa wytworzyły się zbyt duże napięciamiędzy metropolią, a ośrodkami lokalnymi. Wydłużyła się droga między metropolią, a tymiośrodkami i to uniemożliwiało dostosowanie się do zmian jakie wytworzyły się, które dokonałysię w poszczególnych regionach, te poszczególne regiony państwa były zróżnicowaneekonomicznie, społecznie kulturalnie i coraz większa przepaść powstawała między nimi. Gdywytworzyły się między metropolią, a prowincjami bieguny napięć to przy sterowaniu centralnym była zbyt mała zwrotność decyzji. Natomiast przy sterowaniu lokalnym nie było potrzebyodwoływania się do metropolii. Metropolia przestała spełniać jakiekolwiek funkcje pozasymboliczną.

Cesarstwo Wschodnie (Bizancjum) od reform cesarzy Dioklecjana i Konstantyna (330-385 r.)stanowiło wyodrębnioną administracyjnie część imperium. Uformowało się ostatecznie w 395 r.w wyniku podziału imperium po śmierci Teodozjusza. Obejmowało początkowo półwysep bałkański, Azję mniejszą, Syrię, Egipt. Po upadku Cesarstwa Zachodniego cesarz Zenon uważałsię za władcę całego Cesarstwa, zwłaszcza po otrzymaniu insygniów cesarskich od Odoakra.W połowie VI w. cesarz Justynian Wielki podjął próbę restytucji Cesarstwa:• zniszczył państwo Wandalów i Ostrogotów,• włączył północną Afrykę, Italię, południową HiszpanięDo końca panowania 565 r. panował ustrój dominatu i język łaciński.Po śmierci Justyniana utracono ziemie cesarskie na zachodzie. Językiem urzędowym stał się

grecki. Stąd zmiany w terminologii i używanie przez cesarzy starogreckich tytułów monarszych(bazyleusz, autokrator). Bazyleusze zarządzali cesarstwem za pośrednictwem scentralizowanej biurokracji zorganizowanej na wzór wschodni. Podporządkowali sobie hierarchię kościoławschodniego, to jest zjawisko cezaropapizmu, tak dalece, że kościół stał się trzecią służbą państwową. Miało to daleko idące skutki bowiem przyjęcie przez Słowian południowych (zwyjątkiem Chorwatów) i Słowian wschodnich chrześcijaństwa w obrządku wschodnim sprzyjałow rozszerzaniu się wpływów politycznych Bizancjum na obszarze państw słowiańskich.W odróżnieniu od chaosu politycznego i gospodarczego Bizancjum utrzymało względnie



wewnętrzny ład i całość terytorialną. Wzrosło znaczenie wielkiej własności i był zrównoważonyrozwój między ośrodkami miejskimi, a latyfundiami. Państwo zadbało o rozwój życiagospodarczego o zaopatrzenie w żywność, powstały państwowe fabryki chleba wKonstantynopolu oraz kontrola eksportu i importu. Chroniono granice państwowe imiędzynarodowe szlaki handlowe.

Począwszy od XII w. następowało stopniowe osłabienie Cesarstwa (krzyżowcy w IV wyprawiezdobywają Konstantynopol w 1204 r. utrzymują się do 1261 r.)Potem Michał VIII w 1261 r. odzyskuje Konstantynopol, ale jego terytorium jest już uszczuplonei ostatecznie upada w 1453 r. w wyniku podboju Turków. Konstantynopol zamieniony naIstambuł.

SZCEPOWE PAŃŚTWA GERMAŃSKIESzczepowe państwa germańskie zagarnęły częściowo resztki dziedzictwa rzymskiego. Trudno jednak powiedzieć, że był to bezpośredni wpływ urządzeń państwowych na organizację państwafeudalnego. Był on bardzo ograniczony.Oddziaływanie wpływów rzymskich na europejską kulturę państwową i prawną jest duży.

Wpływ Rzymu, a zwłaszcza kultury prawnej docierał do Europy szerokimi falami. Wśredniowieczu będą to glosatorzy, postglosatorzy we Francji, Włoszech i Niemczech. Nawet wczasach nowożytnych będzie to pandektystyka w Niemczech, która poprzez tzw. szkołęhistoryczną doprowadzi do pozytywizmu prawniczego, na którym wyrósł słynny kodekscywilny niemiecki BGB w końcu XIX w.Do prawa rzymskiego sięga kościół, który czerpał wzorce z tego prawa („Kościół żyje prawemrzymskim”). Przyjęło tytuły takie jak dziekan, konsystorz, kuria.Średniowieczni władcy przyjmowali również tytuły monarsze rex , princeps , imperator .Do mitu Cesarstwa Rzymskiego nawiązywał Karol Wielki (imperator), także Napoleon, natradycje rzymskie powoływali się carowie moskiewski (Teoria czwartego Rzymu).Także cesarze rzymscy Narodu Niemieckiego.

Do terminologii rzymskiej nawiązywały co ciekawe rewolucje. Zarówno angielska jak ifrancuska oraz Napoleon. Termin „republika” jest terminem rzymskim, „protektor”,„plebiscyt”, „konsul”, „trybunał”, „senat”. Nawet w pierwszej połowie XX w. do terminologii rzymskiej nawiązywali faszyści włoscy np.„fascio” czy „duce” .

Wraz z upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego na jego terenach zaczęły odżywać i rozwijaćsię państwa szczepowe. Żeby mówić o państwach szczepowych trzeba sięgnąć do dawniejszych plemion germańskich, bo ich zwyczaje prawne i ustrojowe będą rzutowały na państwofrankońskie. Państwo frankońskie będzie poddane 3 silnym wpływom:a) dawne wpływy germańskie b) pozostałości rzymskie w postaci prawa rzymskiego (ustrojowe i sądowe)c) rzymskie prawo kanoniczneTe 3 czynniki będą kształtować całą cywilizację frankońską, wszystkie instytucje prawne,ustrojowe, administracyjne. W okresie kiedy w basenie Morza Śródziemnego rozwijały się państwa typu niewolniczego, a Cesarstwo Rzymskie dochodziło do swej największej potęgi wtym samym czasie w północnej Europie zamieszkiwały ludy stojące na znacznie niższym poziomie rozwoju społecznego (ustroju rodowo – plemiennego).Ustrój rodowo – plemienny to ludy celtyckie, germańskie i słowiańskie.Z ludami celtyckimi wojny prowadził Cezar w I w. p.n.e. Ich rola historyczna była różna. Lud



Galów został podbity przez Cezara i szybko uległ romanizacji, ale liczni Celtowie znaleźli się wdefensywie i na ogół byli wyparci ze swych siedzib. Pozostały zwłaszcza przez plemionagermańskie tak np. w Bretanii przez germańskie plemiona Anglów i Sasów. Utrzymali się jedynie w Irlandii, Szkocji i Walii. Nie odegrały poważnej roli politycznej.Germanowie i Słowianie w przeciwieństwie do Celtów odegrali wielką rolę. Najdawniejsze

wiadomości o Germanach zawarte są w dziełach pisarzy rzymskich zwłaszcza Juliusza Cezara (Iw. p.n.e.) i Tacyta (II w. n.e.). Duża wartość poznawcza tych dzieł. Potwierdzone zostały w późniejszych spisach prawa. W IV i V w. powstają spisy prawa germańskiego i niektóreinstytucje prawne występują w takim samym kształcie jak opisywał je Tacyt. (Silkeborg w Danii – muzeum, na witrynie w tym muzeum można zobaczyć twarz Germanina). Wiadomości i relacjehistoryczne pokrywają się z odkryciami archeologicznymi.Pierwotne siedziby Germanów znajdowały się w południowej Skandynawii, nad dolną Wezerą i w ujściu Odry. Ok. 1000 r. p.n.e. obserwujemy ich pochód na południe i wschód.Germanowie dzielą się na 3 grupy:• grupa zachodnia (Ingewoni, Helioni, Istewoni,), z tej grupy wywodzą się Frankowie saliccy• grupa północna (Normanowie, kierują się na zachód Europy i na wschód czyli Waregowie,

którzy wejdą w kontakt z Rusią Kijowską, będą utrzymywać kontakty z Bizancjum)• grupa wschodnia (Goci, Wandalowie, Longobardowie, Burgundowie, Herulowie), posuwali

się nad Morze Czarne i tam stykają się z cywilizacją grecką

Rozwój kultury i cywilizacji germańskiej obejmuje 2 okresy:• okres państwa koczowniczego• okres państwa osiadłego

Kultura rolnicza początkowo myśliwska i pasterska.

Wiara i religia germańska. To ciekawe zjawisko, religia starogermańska odżyje niejako powiekach w okresie państwa totalitarnego. Germanowie nie znają pisma, znają natomiast znakiruniczne. Nie znają literatury, ale znają pieśni, poprzez nie tworzą historię (cykle tych pieśniepickich opracował Wagner – słynne opery Wagnera).Ideały moralne:• niemoralność wobec obcych, żadne łotrostwa dokonane przez Germanów poza terytorium ich

państwa nie uchodzą za złe. Germanowie głoszą, że popełniają je dla ćwiczenia młodzieży idla zwalczania gnuśności.

Cały szereg ideałów wojennych:• np. największą hańbą jest porzucić tarczę na polu walki czy ustąpić w czasie bitwy z placu

boju.• największą zasługą jest jeśli plemię jest otoczone jak największą pustką, bo Germanowie nie

znają granic, granicą jest strach i obawa przed plemieniem.Nieustanny stan wojny na granicach. Cywilizacja wojenna coroczne przerzucanie działańwojennych.Ustrój rodowo – plemienny.Plemię jest właścicielem ziemi, a rody otrzymują ją tylko w użytkowanie. Co roku następuje przerzucanie działek aby przyzwyczaiwszy się do gruntu nie odzwyczaili się od wojny dlauprawy roli.



Wręczenie broni u Germanów jest równoznaczne z uzyskaniem pełnoletności. Następuje to nawiecu. Mężczyźni oddani wojnie gardzą pracą na roli tym zajmują się niewolnicy i kobiety.Udział kobiet w wyprawach wojennych. Co ciekawe żona jest towarzyszką wypraw wojennychmęża.Ustrój jest oparty na więzach krwi lub sztucznych. Więzy krwi to rodzina, ród, plemię,

narodowość, naród.Rodzina germańska jest to grupa społeczna powstała ze związku mężczyzny i kobietyzawartego do wspólnego pożycia i rodzenia potomstwa pod władzą ojca rodziny. Była to rodzinamonogamiczna, ale zdarza się także wielożeństwo wśród możnych dla podniesienia godności.

Ród jest grupą rodzin wywodzących się od wspólnego przodka i jest to najmniejsza jednostkaspołeczna. Jest samowystarczalna. Ma ona bardzo istotne funkcje do spełnienia:• wspólność użytkowania ziemi• opieka materialna gdy nie może zapłacić kary sądowej• opieka fizyczna, obowiązek bronić zaatakowanego członka rodu (prawo zemsty rodowej jako

forma wymiaru sprawiedliwości)• tworzy oddział wojskowy• łączy się w kulcie religijnym• obowiązki współprzysięgi w sądzie

Plemię jest to grupa rodów zachowująca tradycje wspólnego pochodzenia, plemiona łączą się wszczepy, które są grupą plemion zachowujących jedność polityczną

Narodowość jest to wspólnota plemienna (grupa społeczna) związana w swych początkach pochodzeniem, krwią, ziemią, dziejami, historią, językiem, wiarą czy życiem gospodarczym. Jestto grupa ahistoryczna. Narodowość przekształca się w naród dopiero kiedy posiada świadomość

swoich zadań w stosunku do innych narodów. To były związki oparte na więzach krwi.

Podstawowe jednostki polityczne to przede wszystkim wiec, należy wspomnieć także o drużynie jako jednostce społecznej i politycznej.

Wiec – grupa wszystkich wolnych, męskich członków plemienia.

Pojęcie państwa jest oparte na związkach personalnych, zajmuje duży obszar, nie ma stałychgranic. Jest to państwo zdecentralizowane, które określa się niekiedy mianem państwademokracji wojennej. Na przykładzie wiecu najlepiej widać tą zasadę. Na wiecu gromadzą się wszyscy wolni,

uzbrojeni męscy członkowie plemienia. Wiec w każdej chwili może przekształcić się w armię. Nie ma żadnej mobilizacji, zwoływania. Automatycznie z chwilą podęcia decyzji wiec, armiarusza. Wszyscy demokratycznie podejmują decyzje. Wiec wybiera dowódcę, wodza plemienia.Wódz plemienia ma pełnię władzy prawo życia i śmierci, władzę absolutną na czas wyprawy.Władza kończy się z chwilą zakończenia wojny i nastanie okresu pokoju.Kompetencje wiecu:• prawodawcze• administracyjne



• sądowe (przed wiecem wnosi się wszystkie sprawy gardłowe, czyli zagrożone karą śmierci)• skarbowe (na wiecu składa się dary, w żadnym wypadku podatek, który uwłacza godności

osobistej)• wyborcze (wybiera króla, dowódcę wojennego oraz zarządców poszczególnych gmin)

Sposób obradowania jest dosyć specyficzny gromadzą się bowiem wedle nowiu albo pełniksiężyca. Uchwały przygotowuje starszyzna plemienna. Na wiecu kapłan ogłasza pokójwiecowy, nie wolno stosować wtedy prawa zemsty rodowej aby obrady mogły się odbyć bezzakłóceń.Zjazdy arystokracji decydują o sprawach mniejszej wagi i przygotowują obrady.

Drugą władzą jest król.Król musi wykazać się pochodzeniem od bóstwa, ma rozległe kompetencje, ale nie tak szerokie jak wódz w czasie wyprawy.Karać śmiercią mogą karać tylko kapłani.

Przestępstwo w społeczności germańskiej ma charakter sakralny, to jest obraza bóstwa, karama więc charakter przebłagania bóstwa, ekspiacji, mogą to realizować tylko kapłani, którzy są wykonawcami wyroku. Różne kary albo kara powieszenia dla przebłagania bóstwa powietrza,albo kara wplecenia w koło dla przebłagania bóstwa słońca.

Armia składa się z drużyn (oddziały specjalne) i oddziałów pieszo – konnych. Tych oddziałów pieszo – konnych najbardziej obawiali się Rzymianie, był to jeden wojownik na koniu itowarzysząca mu grupa pieszych z włóczniami.

SądownictwoSądownictwo jest w rękach wiecu. Wolno przed zgromadzeniem wnieść każdą sprawę.

Istnieje również sąd królewski.Sądzą także naczelników okręgu oraz kapłani.Sądy rodowe i rodzinne. Tacyt powiada, że jeżeli zdarzy się cudzołóstwo to mąż winną nago pędzi wobec całej wioski i chłoszcze ją. U Germanów więcej znaczą dobre obyczaje niż gdzieindziej prawo.Wymiar sprawiedliwości był realizowany w drodze samopomocy (zemsta rodowa), która mogła być okupiona pewną ilością trzody albo bydła. O zemsty można więc było się wykupić.Był również pozasądowy wymiar sprawiedliwości w postaci prawa życia i śmierci, które przysługiwało wodzowi plemienia.Szeroko rozpowszechniona zemsta legalna, która była prawem pokrzywdzonego i członków jego rodu do dochodzenia krzywdy na osobie i mieniu krzywdziciela mocą własną bez udziału

władz państwowych.Zemsta miała charakter sakralny, była świętym obowiązkiem. Dusza, której nie pomszczononie trafi do raju. Można się było mścić na wszystkich członkach rodu, z którego wywodził siękrzywdziciel. (w starożytnych plemionach duńskich był zwyczaj w prawie aby mścić się nanajbardziej zamożnych członkach tego rodu, żeby jak największą szkodę wyrządzić rodowikrzywdziciela, a nie jemu samemu, warunkiem była jawność tej zemsty) Była to instytucjaniezbędna wobec słabości państwa i konieczności obrony.Pozasądowy wymiar sprawiedliwości karnej z urzędem jest to postępowanie, w którym



panujący i jego urzędnicy mają prawa karania w sposób dowolny z pominięciem form postępowania sądowego:• osób uznanych przez siebie za przestępców• czynów uznanych przez siebie za przestępneJest to postępowanie, które utrzyma się przez wieki. Będzie występowało w państwach

europejskich. Będzie ograniczane w „Wielkiej Karcie Swobód” potem w Habeas Corpus Act.Czy w polskim Neminem captivabimus nisi iure victim

Różnice między postępowaniem sądowym i pozasądowym:• w postępowaniu sądowym sprawdza się jaki czyn (ustalenie czynu), kto popełnił (ustalenie

sprawcy) ustalenie stosunku psychicznego sprawcy do czynu (ustalenie winy), w oparciu o teelementy dopiero wymierza się karę , biorąc je pod uwagę

• w postępowaniu pozasądowym jest ustalenie przestępstwa i rozkaz wykonania kary, nie ma postępowania dowodowego

Państwa germańskie.Wizygoci zajęli te tereny i założyli państwo toledańskie.534 r. – zostali wyparci455 r. – Wandalowie złupili Rzym.

Państwo Burgundów. Pierwotne siedziby na Bornholmie i w ujściu Odry. Burgundowie założyli państwo w południowo – wschodniej Francji, w Sabaudii w 443 r. Zostali wcieleni do państwafrankońskiego w 534 r.

Państwo Ostrogotów. Zajmowało początkowo północne Włochy. Powstało w 493 r. Zostało

zlikwidowane przez Cesarstwo Bizantyjskie w 554 r.

Państwo Longobardów, powstało na terenach po Ostrogotach. Longobardowie pokonaliBizancjum, zajmując te tereny. W 774 r. zostało rozbite i przyłączone przez Franków.

Państwo Franków było najmocniejsze i najagresywniejsze. Początkowo zajmowało terenydzisiejszej Belgii. Zaczęło się rozwijać szczególnie od czasów Chlodwiga:487 r. – zajęli północną Francję i państwo Alamarów.507 r. – zajęli państwo Wizygotów, Burgundów, Akwitanię.534 r. – zajęli Turyngię, państwo Bawarów.774 r. – pokonali Longobardów i państwo Sasów które zaczęli podbijać już od 772 r. a skończyli

w 805 r. Wcielenie Saksonii spowodowało, że w historiografii niemieckiej Karol Wielki jest traktowany z pewną niechęcią.

Państwo Franków to 2 dynastie:a) Merowingów (481 – 751) b) Karolingów (751 – 887)



Pamiętać należy o 2 liniach władców:a) linia niemiecka w 911 r. Ludwik Niemiec kończy się dynastia karolińska b) linia francuska wygasa w 987 r. i Hugo Kapet przejmuje władzę

Hiszpania opanowana przez Arabów i tam wyprawy Franków. Regularne wyprawy zaczęły się od

końca VIII w. (778 r.). W 795 r. powstała Marchia hiszpańska po rzekę Ebro.Kultura i cywilizacja państwa Franków jest wynikiem działania 3 czynników:• germańskiego (znajdującego się w rozwoju)• rzymskiego (znajdującego się w rozkładzie)• chrześcijańskiego (pośredniczy pomiędzy 2 pozostałymi).Te 3 modele kultury współdziałają, ale i istnieją między nimi konflikty. Są tego dramatyczneefekty w różnych dziedzinach.

Renesans karoliński Na uwagę zasługuje czynnik, który odegrał bardzo istotną rolę w rozwoju kultury i cywilizacji i

który w sposób zasadniczy wpłynął na późniejsze dzieje europejskie tzw. renesans karoliński. Wielkość Karola Wielkiego polegała nie tylko na jego dokonaniach wojskowych i politycznych,ale i na tym, że docenił znaczenie oświaty, nauki, kultury dla państwa i społeczeństwa. Nastąpiło odrodzenie się zainteresowania kulturą antyczną. W odrodzeniu karolińskim brak jest pierwiastków humanistycznych. Wyrazem tego jest np. Akwizgrańska Szkoła Pałacowa(Akademia Karola Wielkiego). Na tej akademii można wyróżnić takie 2 grupy:• pisarze skupieni wokół Karola Wielkiego, pochodzenia lokalnego• Anglosasi i przedstawiciele Irlandii tzw. Iroszkoci.Rozwój literatury politycznej. Najbardziej znani pisarze, którzy odegrali bardzo istotną rolę:• Einhardt: „Żywot Karola Wielkiego”• Hinkmar: „O porządku w Palacium”

Samo zjawisko renesansu przyniosło bardzo ciekawy zwrot do architektury antycznej. Karol w801 r. zaraz po sakrze cesarskiej nakazał przetransportować z Italii do Akwizgranu posągTeodoryta Wielkiego.Szereg reform mających za cel:• podniesienie poziomu systemu oświaty i szkolnictwa• uporządkowanie życia społecznego• podniesienie poziomu duchowieństwa.• reforma pisma (minuskuła karolińska), od której rozpoczyna się nasze pismo współczesne.

Ustrój społeczny.Społeczeństwo zaczyna się już różnicować. Zróżnicowanie na wschodzie i zachodzie państwa:1. Wpływy rzymskie w zachodnio – południowej części państwa:• dawne ślady arystokracji królewskiej, która się łączy z dawnym stanem senatorskim w

Rzymie• arystokracja municypalna (ci którzy w kuriach municypalnych odgrywają czołową rolę)• plebs miejski,• wolni rolnicy,• półwolni,



• wyzwoleńcy• niewolnicy.Będzie tu występować ciekawe zjawisko odnośnie wolnych rolników, to czego początki były jużw systemie rzymskim, komendacji, czyli przeniesienie własności ziemi połączone zeświadczeniem z opieką. Oddanie ziemi na użytkowanie ( precarium). Będzie to jedna z

przesłanek powstania później wielkiej własności ziemskiej. Jest to instytucja przygotowującarozwój późniejszego ustroju lennego.• stan duchowny to duchowieństwo świeckie, kapłani zorganizowani na sposób rzymski

(prowincje z arcybiskupami, diecezje z biskupami ordynariuszami i parafie zproboszczami)

Już w czasach frankońskich widoczne są nadużycia. Królowie mianowali często dostojników,dworaków królewskich.Upadek ustroju kościelnego i poziomu moralnego duchowieństwa za Merowingów. Pewna poprawa za Karolingów.Duchowieństwo zakonne to duchowni, którzy różnią się od duchownych świeckich spełnieniem3 ślubów:

a) ubóstwa b) posłuszeństwac) czystości.Rozwijają się klasztory z opatami na czele.Władzę sprawują przede wszystkim synody.Przywileje duchowieństwa:• prawo azylu ( privilegium canonis)• sądownictwo wewnętrzne ( privilegium fori)• przywilej prawa rzymskiego ( Ecclesia vivit lege romana)• własne sądownictwo ( privilegium fori)Za Karolingów były próby stworzenia cezaropapizmu, czyli ustroju, w którym głową kościoła

staje się król.

2. Wpływy germańskie w części północno – wschodniej:• arystokracja królewska Germanów• ciekawym zjawiskiem jest brak szlachty, która występuje w innych szczepach• wolni to podstawowa grupa społeczna,• półwolni czyli wyzwoleńcy• potomkowie podbitych plemion (limti)• rozwija się również niewolnictwo. Następuje poprawa stanu położenia prawnego niewolników. Niewolnicy nie mają zdolności

prawnej na terenie prawa świeckiego (charakterystyczny przepis prawa salickiego głoszący:„Gdyby kto ukradł albo bydlę, albo konia, albo niewolnika to płaci 15 solidów”). Na terenie prawa kanonicznego niewolnik otrzymuje osobowość, zdolność prawną, możezawierać małżeństwo, za zabicie niewolnika przewidziane kary kościelne.• następuje zanik niewolnictwa domowego Niewolnicy są osadzani na gruncie tzw. servi cassati, czyli nie rozdzieleni z gruntem. Następujestopniowy zanik niewolnictwa i przejście do poddaństwa. Na przykładzie niewolników możnazauważyć walkę 2 systemów prawnych.



Instytucje społeczne, które łączą państwo frankońskie to rodzina, ród, plemię, naród. W rodzinietakże istnieje współdziałanie obok siebie różnych elementów.

Rodzina według prawa germańskiego – wspólne pożycie, zapewnienie trwałości rodu, wspólne

ponoszenie losów życia pod władzą ojca ( patria potestas).Rodzina według prawa chrześcijańskiego – wprowadza pojęcie sakramentu (aktnadprzyrodzony, powodujący skutki dla nupturientów, kapłan jest tylko świadkiem),równocześnie ta koncepcja formułuje nowe obowiązki małżeńskie, obowiązek miłości, przyjaźni(polega na akcie woli świadczenia dobra drugiej osobie, jest to altruistyczne), obowiązek wierności.• władza ojca rodziny to służba• równość prawna kobiety i mężczyzny przy zawieraniu związku małżeńskiego• nie ma małżeństwa bez zgody obu stron.Organizacja dostosowana jest do konkretnych warunków. Ma charakter policyjny, militarny,

samoobrony, a praktycznie jest pod silną władzą ojca rodziny, który jest niejako kierownikiem produkcji.Kobiety nie mogły występować w sądzie, zastępowane były przez opiekuna, miały ograniczone prawa do dziedziczenia, bezwzględny zakaz dziedziczenia ziemi ojcowskiej, ojcowizny terra

aviatica i to ograniczenie zostanie później przejęte przez państwo francuskie.

Ród jako dawne germańskie pojęcie rozpowszechniono na zachodzie. Prawa i obowiązkiwspółrodowców zostają sprecyzowane w prawie (np. instytucja krenekruda czyli poręka zazobowiązania członka rodu)

Narodowość – społeczność związana wspólnotą dziejów, krwi, języka, życia gospodarczego i

kultury, ale jeszcze nie ma świadomości historycznej, Narodem staje się gdy dostrzega swojeobowiązki i zadania wobec innych narodów (świadomość historyczna). Naród Franków przewyższając inne narody sprawiedliwością tak jak przewyższał siłą postanowiłspisać swe prawa.Istotne instytucje ustroju społecznego Franków: • drużyna (rodowód germański), która zmienia się w grono dygnitarzy królewskich, gwardię

królewską.Komendacja jako akt podporządkowania się dygnitarzy władzy króla będzie również jednym zelementów powstania ustroju lennego.• Geldonie, czyli tajne związki religijne (uznane za niebezpieczne politycznie i przeciwne

chrześcijaństwu), były dozwolone w okresie późniejszym i rozwinęły się w 2 gałęziach:

a) w kierunku chrześcijańskim wyrastają z niej gildie kupieckie, cechy rzemieślnicze b) w kierunku antychrześcijańskiego wyrastają tajne organizacje antykościelne (w pewnej mierzeloże masońskie, masoneria)

Ustrój polityczny.Pojęcie państwa nie było jednolite. Na pojęcie państwa składały się różne elementy:1. Pojęcie germańskie (zwłaszcza za Merowingów) czyli niezależna pod względem

politycznym wspólnota szczepowa.



2. Pojęcie rzymskie państwa z okresu republiki (res publica) jako osoba prawna, podmiotprawa, może nabywać prawa i dokonywać czynności prawnych.

3. Pojęcie późnorzymskie państwo jako dominium, własność cesarza.Koncepcja państwa późnorzymska jako związku personalnego wyraźnie występuje za pierwszejdynastii – państwo szczepowe.

7. Pojęcie kanoniczne, koncepcja, że państwo ma charakter sakralny, którego władcą jest Bóg.Państwo – ogół (zwłaszcza za Karolingów) ziem i ludów nadanych przez Boga władcy dla pieczy nad wiarą i dla dobra materialnego i moralnego poddanych (pojęcie teokratyczne). W praktyce jest to forma państwa monarchii patrymonialnej.

Król i grupa kierownicza:Grupa kierownicza to grupa występująca w każdej społeczności, w państwie frankońskim, byłato reprezentacja możnych i duchownych. Pełni swoje funkcje oddziaływując na własneterytoria i tu uzyskują immunitety dzięki, którym ta władza się rozwija i w państwie poprzezudział w obradach dworu i zjazdach nakazanych przez króla. Poprzez urzędy, sądy, pewnegwarancje osobiste. Pojawia się sprawa dwoistości tej grupy, która jest warunkiem równowagi.

Panujący nosi tytuł króla czy cesarza, ale pojęcie znowu jest złożone jak i pojęcie państwa tak ipojęcie króla składa się z 3 czynników: • pojęcie germańskie król to dowódca armii, wódz• pojęcie rzymskie z okresu pryncypatu to posiadacz ogółu urzędów• pojęcie rzymskie z okresu dominatu to ubóstwiany pan nie związany prawem.Za Merowingów dominuje element patrymonialny. Monarcha jest właścicielem, a właściwiewspółwłaścicielem dóbr królewskich.• pojęcie kanoniczne panujący to pomazaniec boży, człowiek, który prze akt sakry królewskiej

lub cesarskiej uzyskał prawa i podlega obowiązkowi opieki nad społeczeństwem jakomandatariusz boży, a więc cesarz

Król to nie tylko wódz dziedziczny i nie tylko przywódca ludu frankońskiego. Jest on jakby

kapłanem poprzez namaszczenie jest łącznikiem między kościołem, a społeczeństwem. Marównież obowiązek nie tylko rządzić ludem chrześcijańskim, ale i kierować kościołem i chronićgo. Jest to wyraźnie teokratyczna koncepcja władzy. Tak jak Bazyleusz bizantyjski był uważanyza głowę kościoła i państwa. Teokracja karolińska różni się od bizantyjskiej tym, że byłakierowana i inspirowana przez kościół. Nie było urzędów świeckich jakie istniały w Bizancjum,ich miejsce zajął episkopat.Kiedy zabrakło rządów silnej ręki Karola Wielkiego ideał teokratyczny doprowadził dowywyższenia władzy duchownej. To było bardzo wyraźne w 816 r. kiedy ten sakralny charakter cesarstwa został potwierdzony przez sakrę Ludwika Pobożnego, a jedność Cesarstwa zostałaumocniona konstytucja z Eb z 817 r., która zastąpiła dawne frankońskie przepisy sukcesjirzymską zasadą władzy niepodzielnej. Lothar miał nastąpić po ojcu, a młodsi synowie mieli

otrzymać dożywotnie apanaże.Było to zwycięstwo religijnego ideału nad siłami odśrodkowymi. Po raz pierwszy kościół odegrałdecydującą rolę w polityce europejskiej. Kulminacją była czasowa detronizacja LudwikaPobożnego. Ten epizod oznaczał pojawienie się nowego roszczenia kościoła do supremacjiwładzy duchownej nad świecką i do interwencji w sprawy państwowe.Ten problem szczególnie rozwinie się parę wieków później w państwie niemieckim kiedy powstanie problem współistnienia cesarstwa i papiestwa.



Sposoby objęcia władzy:• koronacja (majordomus Pepin Krótki koronował się na władcę frankońskiego w 751 r.)• adopcja członka rody panującego• rzadko spotyka się wybór przez ogół przez podniesienie na tarczy (zwyczaj jeszcze rzymski).• za dynastii Karolingów umocniła się dziedziczność, pochodzenie z rodu królewskiego.• istotnym elementem była sakra królewska, namaszczenie, wyświęcenie od 751 r. jest to

instytucja o pochodzeniu starotestamentowym, w prawie rzymskim akt sakry był zastępowanykoronacją, wieńcem Cezara.

Znaczenie sakry (koronacji) królewskiej:• nie tylko akt liturgiczny ale także swoiste źródło prawa państwowego• władca zyskiwał z jednej strony charakter osoby prawnie uświęconej• targnięcie się na króla było świętokradztwem i jako takie podlegało surowym karom np.

rozerwanie przez zwierzętaInstytucja sakry przetrwała okres średniowiecza aż do czasów nowożytnych. Z drugiej strony panujący jeżeli panujący przekraczał mandat władzy, uzyskanej od Boga jako tyran mógł być

usunięty. Później wykształciło się prawo oporu jeżeli władca wykorzystywał tą władzę dlawłasnych egoistycznych korzyści.Trzeba tu pamiętać o pracy jednego z mnichów Izydora z Serri, który stworzył dzieło„Etymologie” i tam uzasadnił sposób usunięcia władcy: Nazwa rex króla pochodzi od recteagere czyli działać zgodnie z prawem. Jeżeli król nie działa zgodnie z prawem to traci mianoktóre do tej pory posiadał, czyli działanie niezgodne z prawem powoduje jego usunięcie.Przebieg sakry to szereg obrzędów, które mają znaczenie nie tylko liturgiczne ale i są źródłem prawa państwowego.2) Pierwsza czynność to obietnica, przysięga przyszłego władcy, że będzie ją wypełniał

zgodnie z prawem bożym i ludzkim.Władca staje się pośrednikiem między stanem duchownym, a stanem świeckim.

3) Drugim aktem jest namaszczenie, pomazanie olejami świętymi.Sakry królewskiej dokonują biskupi Galii.Sakry cesarskiej papież.4) Trzecią czynnością jest wręczenie miecza, wszystko odbywa się wokół modlitw, okrzyków i

rozmaitych pieśni. Jest inwestytura w państwo, symbol wprowadzenia w posiadanie państwa.5) Wręczenie pierścienia to symbol prawowierności.6) Wręczenie berła to symbol sprawiedliwości.7) Wręczenie korony to symboliczne pojęcie bo do VI w. był to podwójny sznur pereł, a od

czasów Karola Wielkiego kołpak wysadzany klejnotami, a korona pojawiła się od czasówOttona w Niemczech.

8) Kolejne czynności to wręczenie płaszcza, naramienników i innych insygniów.

9) Akt koronacji kończy intronizacja, czyli symboliczne wprowadzenie na tron królewski.Czynność wręczenia miecza stała się pretekstem do sformułowania w średniowieczu słynnejteorii „dwóch mieczy”, które będzie występować w różnych źródłach prawa, będziesymbolizowała zależność obu władz świeckiej i duchownej. Teoria ta przetrwa aż do czasówteorii umowy społecznej.

Kompetencje władzy:1. Władza ustawodawcza:



• za Merowingów ogłaszali dekrety, recepcje, akty prawne,• za Karolingów wydawano kapitularze, których wyróżniamy 3 rodzaje: b) dodawane do praw spisów prawa zwyczajowego, musiały uzyskać akceptację szczepu,c) samodzielne, monarcha regulował nimi różne sprawy państwowed) kierowane do wysłanników królewskich, specjalnych urzędników porządkujących

administrację państwową 2. Władza administracyjna (mianowanie i powoływanie urzędników i mianowanie dostojnikówkościelnych)

3. Uprawnienia skarbowe 4. Kompetencje wojskowe (wódz armii)5. Kompetencje sądowe:• za Merowingów król jest najwyższym sądem w państwie, sądem królewskim,• za Karolingów następuje charakterystyczna zmiana, która zaowocuje w przyszłości

mianowicie sąd cesarski dzieli się na dwa:a) zwykły sąd cesarski, któremu przewodniczy komes pałacowy b) sąd rozstrzygający sprawy przeznaczone wyłącznie dla monarchy, są to sprawy kiedy prawo

obowiązujące jest zbyt surowe lub gdy istnieje luka w prawie, wówczas monarcha działa nazasadach słuszności, regulując daną sprawę,Będzie to miało znaczenie dla ustroju prawnego i sądowego Anglii, wyrośnie z twego później sądkanclerski, wzorzec karoliński oddziaływał na inne państwa, monarcha wszędzie teoretyczniemiał prawo do moderowania prawa, ale wszędzie za wyjątkiem Anglii wystąpiło rozdrobnieniefeudalne, które zniweczyło te uprawnienia króla, w Anglii była specyficzna sytuacja rozwojusystemu prawa powszechnego common law i jego uzupełniania, system kanclerski powstał stąd,że to kanclerz miał to prawo uzupełniać, powstał odrębny sąd, który przetrwał do drugiej połowyXIX w., powstał odrębny system prawa, wielka reforma w 1873-75 zniosła dualizm sądów, ale pozostawił nadal dwa systemy prawne)6. Uprawnienia szczególne (przy tendencjach cezaropapistycznych, próby regulacji

prawodawstwa kościelnego):• uprawnienia do tytułów• prawo do majątku królewskiego

7. Strażnik pokoju. Władca był opiekunem całego państwa

Władzę królewską za Merowingów umacniały podboje rozległych terytoriów. Podboje były silną podstawą władzy. Chlodwig był skrępowany jeszcze po części wpływami germańskiejdemokracji wojennej, ale zapewniała mu ona silną władzę zwierzchnika wojennego. Rychłozanikł wpływ wieców w związku z ogromem terytorialnym państwa. Wiece przekształciły się wPola Marcowe za Merowingów i Pola Majowe za Karolingów. Były to przede wszystkim przeglądy wojska.

Władza królewska za Karolingów była silniejsza. Terytorium, imperium karolińskie przewyższało terytorium Cesarstwa Rzymskiego. Ustawicznie podnoszono próby przywrócenia jedności państwa. Podziały państwa w związku z jego patrymonialnym charakterem w VIII w. były nietrwałe. Przesłankami tych sukcesów były 2 podstawowe reformy:2) Reforma wojska. Kapitularz z 808 r., który wprowadził pewne obowiązki wojskowe.

Posiadacz 4 łanów musiał się stawić konno, a 12 łanów z pancerzem. To zapoczątkowało podział społeczeństwa.



3) Postępy w hodowli koni i w metalurgii. To sprawiło, że rozwinęła się kawaleria i jakość broni.

4) Włączenie systemu lennego do techniki rządzenia, który w sposób bardzo istotny wzmocniłwładzę monarszą. Podporządkowanie wielmożów przez silne zależności osobiste, wzajemnekorzyści i dożywotnią wierność. Było to zastosowanie gwarancji lojalności wasalnej od

obdarowanych nadaniem lenna. Połączenie wasalstwa i nadań ziemi lenna powstał systemlenny.Zastosowanie systemu lennego do techniki rządzenia wynikało z trudności opanowania tak rozległego terytorium. Monarchę w istocie interesowali w istocie możni właściciele ziemi.Przynajmniej ich chciał podporządkować, włączyć w system wasalnej zależności od króla zacenę podporządkowania mniej możnych właścicieli potężnym wasalom. Król miał nadziejeutrzymania w ręku przynajmniej głównego ogniwa łańcucha osobistych zależności.Próba wykorzystania systemu lennego do rządzenia wielkim imperium nie przyniosłaspodziewanych rezultatów bowiem pozycja możnych umocniła się, a ich majątek prywatnystapiał się z majątkami nadanymi w lenno i stąd zamiast lepszego panowania króla nadmożnowładztwem umocniła się pozycja możnych panów, którzy teraz dążą do osłabienia władzy

królewskiej i zdobywania jak najwięcej przywilejów.Tu już właśnie ujawniły się zarodki osłabienia słabości władzy monarszej:1. Niski poziom moralny władców, zacofanie cywilizacyjne2. Uzależnienie monarchy od możnowładztwa,3. Przyczyny materialne, władcy nie górowali nad poddanymi wielkością domeny, swojego

majątku, wręcz przeciwnie, władcy nie umieli gospodarować swoimi majątkami4. Nieznajomość nowoczesnych środków panowania, państwo było rozległe, władcy

sprawowali władzę objeżdżając państwo, zatrzymując się w willach, majątkach królewskich zcałym dworem, o tym przemieszczaniu nie decydują potrzeby polityczne

5. Panujące zasady prawa prywatnego w dziedzinie dziedziczności tronu

2 inne organy występujące obok monarchy w państwie – palacium i placita Palacium – jest to „pałac na kółkach”, ogół służb i urzędów przy królu stanowiących zarządcentralny państwa, w praktyce łączy w sobie organizację dworu monarchy i wielmożygermańskiego z organizacją rzymską okresu dominatu, w skład wchodzą:• dygnitarze wyżsi, kaplica, czyli kapela, kancelaria• niżsi urzędnicy królewscy• służby królewskie i dostojników• oddziały wojskowe monarchy, stanowiące jego ochronę• odziały tych dygnitarzyCałe to towarzystwo w całości objeżdża państwo, na tym polega sposób urzędowaniaZmieniło się pojęcie urzędu:

• rzymskie pojęcie to było służba państwowa dla dobra ludu z okresu republiki• germańskie pojęcie jest to służba królowi

Organizacja tych urzędów będzie wzorcem dla wszystkich dworów w późniejszych państwacheuropejskich.1. Majordomus (VI,VII w.) najwyższy urzędnik palacium za Merowingów w wyniku

degeneracji ostatnich Merowingów zyskał wysokie znaczenie, nawet tytuł księcia w Anglii.Majordomus zanikł za Karolingów.



2. Komes pałacowy wysunął się na czoło za Karolingów. Naczelny dostojnik palacium, przezniego szły wszystkie sprawy świeckie do króla, od niego zależało zetknięcie się z władcą.

3. Apokleziariusz , czyli przełożony duchowieństwa, przez niego do władcy płynęły wszystkiesprawy kościelne. Był równocześnie kapelanem kaplicy dworskiej.

4. Kancelariusz , który stał na czele kancelarii królewskiej.

5. Senscharius , czyli późniejszy stolnik, dbał o zaopatrzenie dworu.6. Mareskardius , komes stadnin, zarządca stadnin. To jest późniejszy marszałek.7. Piwniczy (butikulariusz )8. Kwatermistrz9. Łowczy10. Sokolniczy11. Cała plejada wojowników dbających o bezpieczeństwo. To byli domestlici , którzy zarządzali

tym majątkiem królewskim. Ten obraz dworu królewskiego zawdzięczamy Hingmarowi zRennes, który opisał to w dziele „De ordine palacium”

Placita – były to zjazdy możnych, porównane mogą być do polskiego pospolitego ruszenia,wyróżnia się dwa zjazdy:• jesienny, który tworzą najbardziej zaufani króla oni snują plany na następny rok, objęte są

ścisłą tajemnicą • wiosenny ma charakter ogólny i biorą w nim udział wszyscy możni duchowni i świeccy, król

zatwierdza lub odrzuca wnioski przygotowane na zjeździe jesiennym

Uprawnienia zjazdów:• prawodawcze (przygotowywali akty prawne, za Karola Łysego zjazdy otrzymały prawo

napominania władcy)Synody były zjazdami episkopatu: • diecezjalne• prowincjonalne• metropolitarne (przewodniczył metropolita)• plenarne (dotyczyły całego państwa, zwoływane za zgodą króla)Miały władzę prawodawczą, obok prawa wydawania aktów, które dotyczyły duchowieństwa,mogły też tworzyć akty dotyczące osób świeckich.

Administracja lokalna za Merowingów.W części północno – wschodniej występują wyraźnie ślady germańskie. Będą to okręgi zwane pari – z princeps pari nazywany również grafio na czele i centen y z tunginusem centenariuszemW części południowo – zachodniej to będzie resztka dawnej administracji lokalnej rzymskiej.Będą to okręgi civitates czyli te najmniejsze jednostki, które występują w państwie rzymskim naczele, których stoi kuria municypalna, która nadal się zachowa w państwie frankońskim z tym,że Frankowie wprowadzili tam urzędnika królewskiego komesa stąd komes civitatis, stoi na czelehrabstwa. Był on początkowo mianowany na czas określony, ale od kapitularza Karola Łysego z877 r. ten urząd stał się dziedziczny. Kompetencje tego urzędnika były bardzo szerokie:• władza administracyjna



• władza sądowa• władza skarbowa• władza wojskowa.• dochody to 1/3 kar sądowych.

Kuria municypalna trudniła się w zasadzie drobnymi sprawami administracyjnymi isądownictwem niespornym.Trzecią władzą był biskup.

Cały ustrój za panowania Merowingów przeżywał głęboki kryzys. Był to proces, w którymwładze terenowe powołane dla ochrony ludności w ogóle nie wykonywały tych funkcji lubwykonywały w sposób wysoce niedoskonały.Przyczyny tego kryzysu:

b) zanik poczucia jedności państwowej w związku z patrymonialna koncepcją państwa podziały państw ich wielość

c) wielość praw: królewskie, rzymskie, zwyczajowe, germańskie, kanoniczne, ich kolizje,

upadek autorytetu prawad) wielość instytucji zarządzających, hierarchia urzędników i administracji królewskiej, wielkiemajątki i właściciele ziemscy, konflikty kompetencji

e) zła rekrutacja urzędników (łapówki, korupcja, intrygi, decydują o przyznaniu urzędu, a niekwalifikacje)

f) złe wynagrodzenie urzędników związane z kryzysem gospodarczym (brak środków na to,urzędnik otrzymuje dochód z czynności sądowych (1/3 kar), brak stałej armii, personeluadministracyjno – sądowego)

g) niski poziom intelektualny i moralny urzędników (zatracenie świadomości służby publicznej)h) słabość aparatu przymusu (nie ma funkcjonariuszy publicznych z powodu braku środków,

uzbrojona ludność grozi oporem, urzędnicy chodzą uzbrojeni)

i) ograniczenia władzy urzędników (wyłączenie osobowe) poprzez wyłączenie niektórych osóbspod władzy urzędników przez króla głównie privilegium fori dla duchowieństwa czymundium legi (dla osób świeckich)

j) krwawa zemsta, obawa urzędnika przed zemstą, pojęcie prawa staje się równoznaczne z pojęciem siły, nadużycia, przemoc, chciwość, brak zaufania ze strony ludności sprawia żeadministracja i sądownictwo nie gwarantują bezpieczeństwa w kraju

Sprawia to, że pojawiają się inne sposoby rozwiązania sytuacji. Podejmowane różne próby np.kary za łamanie tych obowiązków. W praktyce urząd lokalny w ręku tego kto ma ziemię i siłęstąd:1. Poddawanie się aktem komendacji pod opiekę możnego. Będzie to przekazanie ziemi.

2. Po drugie seniorat karoliński rozpowszechniony na całe państwo (kapitularz z Mercen 847 r.nakazuje aby każdy wolny wybrał sobie seniora, a wszystkich seniorów zobowiązywał dostania się wasalami królewskimi.

FRANCJA: Na ustrój Francji wpłynął ustrój państwa frankońskiego.



1) Powstanie nowej kultury europejskiej (renesans karoliński)2) Zarodki przyszłego ustroju państw europejskich:• ceremoniał sakry królewskiej• organizacja kurii królewskiej• urzędnicy (np. palatyni, system organizacji terytorialnej, hierarchia urzędów centralnych i

lokalnych)3) Przemiany społeczne:• proces feudalizacji społeczeństwa (uzależnienie uboższej ludności wolnej przez możnych

świeckich i duchownych)4) Tworzenie się powiązań między posiadającymi (system lenny)

Feudalizm – odrębna formacja ekonomiczno – społeczna, istotą feudalizmu jest wielka własnośći stosunek poddańczyUstrój lenny – wzajemne stosunki w obrębie właścicieli ziemskich, nie może występować bezfeudalizmuFeudalizm może występować bez systemu lennego (Ruś, Polska)

Przyczyny powstawania hierarchii osób:• komendacja ubogiego• seniorat karoliński• wasalstwo, czyli umowa w wyniku której wasal oddaje się w służbę seniorowi w zamian za

pełnienie funkcji wasalnych

Przyczyny powstawania hierarchii własności ziemi:• prekarium (nadawanie ziem na użytkowanie dla celów gospodarczych• beneficjum (nadawanie ziemi na użytek dla celów politycznych)

Stosunek poddańczy:• chłop nie ma prawa własności ziemi (jedynie prawo użytkowania – dominium utile)• pan ziemi ma własność pełną (dominium direktum)• chłop świadczy rentę feudalną (odrobkową, naturalną, pieniężną)• władztwo gruntowe pana nad chłopem (kiedyś przekazane panu w drodze immunitetu)

Zniesienie feudalizmu:1. Francja

Dekret Konstytuanty z 4 sierpnia 1789 r., zachowujący feudalizm kontraktowy1792 r. – chłop zobowiązany do świadczeń jeżeli pan udowodni kontrakt1793 r. – Konwent znosi wszelkie prawa feudalne

2. PrusyFeudalizm znoszą reformy Steina1807 r. – edykt znoszący poddaństwo chłopów1811 r. – edykt regulacyjny, uwłaszczający chłopów (dziedziczny oddaje 1/3 ziemi,niedziedziczny 1/2 ziemi)



1850 r. – ostateczne zniesienie feudalizmu

3. Austria1848 r. – zasadnicze struktury feudalne zostały zniesione1867 r. – utrzymały się tylko ostatki feudalizmu (np. serwituty)

4. RosjaReformy Aleksandra II:1861 r. – zniesienie poddaństwa, początek akcji wywłaszczeniowej trwającej do 1864 r

Ustrój lenny:1) z punktu widzenia prawa publicznego (rozdrobnienie władzy zwierzchniej: sądownictwo,

wojskowa, skarbowa)2) z punktu widzenia prawa prywatnego (współrzędna hierarchia osób i lenn)

Przyczyny rozdrobnienia władzy zwierzchniej:•

słabość władzy państwowej (X – XI w. – okres zamętu i podboju)• immunitety (władza zwierzchnia idzie w ręce prywatne)• dziedziczność urzędów (872 r. – kapitularz)

Przyczyny powstania hierarchii:a) ziem:• prekarium (nadanie ziemi w użytkowanie w celach gospodarczych)• precare verbo legis (nadanie ziemi z majątków kościelnych, własność przy instytucjach

kościelnych• beneficjum (nadanie ziemi dla celów politycznych) b) osób:• komendacja• seniorat karoliński (847 r. – kapitularz)• wasalstwo (umowa – wasal oddaje się w opiekę seniorowi w zamian za usługi)

Wasalstwo i beneficjum tworzą lenno.

Obowiązki seniora:• wierność wobec wasali• obowiązek nadania ziemi (inwestytury)• wymierzenie sprawiedliwości•

zwrócenie strat poniesionych w służbie wojennej• opieka osobista nad wasalem i jego rodziną)

Obowiązki wasala:a) negatywne:• in colune (całość – nie atakować osoby seniora)• futum (bezpieczeństwo – nie wyjawiać tajemnic seniora i nie wydawać jego zamków)• honestum (cześć osobista seniora i jego rodziny)



• utile (użyteczność – nie czynić szkody w majątku)• facile (łatwość – nie utrudniać)• possibile (możliwość – nie czynić możliwego niemożliwym) b) pozytywne:• konsinium (obowiązek rady, udział w radzie feudalnej i w sądzie parów, czyli sądzie

równych)• ausilium (obowiązek pomocy) wojskowej (wyprawa powyżej 6 tygodni na koszt własny,

wyprawa krótka, czyli wojny prywatne na koszt seniora, stacjonowanie w grodach, załogi wzamkach) i materialnej (wasal nie płaci podatków, 3 okazjonalne świadczenia: wykup senioraz niewoli, pasowanie na rycerza najstarszego syna seniora, wyjście za mąż najstarszej córkiseniora, podatki z lenna są pobierane za zgodą ludności)

tarczowe – opłata za zwolnienie z obowiązków względem seniora

Zawarcie lenna poprzez zawarcie umowy (kontrakt lenny). 5 elementów tej umowy:1. Hołd (charakter symboliczny)

2. Przysięga ( fides) obejmująca w swej treści obowiązki wzajemne stron3. Inwestytura (symboliczne wprowadzenie w posiadanie lenna)4. Umowa pisemna (znaczenie deklaratoryjne)5. Wpis inwentarza

Władztwo zawiera w sobie terytorium (domena – bezpośrednie władztwo seniora oraz własnościwasalne)Władca – senior, władca zwierzchni w swoim państwie, nie może naruszać uprawnień wasali(władza administracyjna, skarbowa, sądowa)Powielane jest to na każdym szczeblu drabiny feudalnej.Dwór seniora – kuria, rada feudalna

„Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem” – zasada ustroju lennego na kontynencie, niewystępuje w AngliiWładze w systemie feudalnym:1) senior – ma władzę na swoim terenie: prawodawczą, administracyjną, wojskową, sądową,

skarbową 2) dwór feudalny – dostojnicy pańscy: wasale, rycerze, dworzanie, rada feudalna składająca się

z urzędników: seneszal, cześnik, kanclerz

Źródła prawa:• zwyczaj• akty prawodawcze (konstytucje królewskie i cesarskie – prejudykaty)

Źródła poznania prawa feudalnego:• brak kodyfikacji prawa• Constitutiones Feudorum (traktaty z XI/XII w. oraz konstytucje cesarzy niemieckich oraz

prejudykaty sądu mediolańskiego stosowane we Francji, Hiszpanii, włączony jako X częśćCorpus Iuris Civilis

• List Fulberta z Chartr do biskupa Akwitanii z 1020 r. (przejęty przez włoski zbiór praw w1220-35 r. włączony do innego systemu prawa, do Corpus Iuris Civilis do Noveles



constitutiones

• Prawo Królestwa Jerozolimskiego (Listy grobu świętego tzw. asizy – zbiór aktów prawnychdotyczących Królestwa Jerozolimskiego, w okresie XII/XIII w . w lennym prawiefrancuskim, od 1369 r. Kodeks Królestwa Cypru)

• Ren Recht (1220 – 1235): Landrecht (prawo ziemskie) i Renrecht (książęce prawo lenne) w

Niemczech• 800 spisów prawa zwyczajowego we Francji (np. 4 w Tuluzie)• w Anglii brak odrębnej kodyfikacji („Wielka Karta Swobód” – 1215 r.)• „Złota Bulla” z 1222 r. na Węgrzech, węgierskie prawo lenne

Pojęcie państwowe we Francji:a) karolińskie: kontynuacja państwa frankońskiego, aspekt państwa kanonicznego b) feudalne: ogół ziem których seniorem jest król francuski (federacja ziem lennych)c) patrymonialne: dziedzictwo rodu Kapetyngówd) osoba prawna: (od XVI w.) państwo jako osoba prawna

Stosunek Francji do innych państwFrancja (X-XIV w.) należała do Christianitas Europa. Filip Piękny rozbił ten związek (niewolaawiniońska papieży)Stosunek do cesarstwa. Nie używano prawa rzymskiego, które było prawem używanym wcesarstwie jako prawo cesarskie, zostało nawet zakazane na uniwersytecie w Paryżu (1219 r.).Chciano się w ten sposób zabezpieczyć przed wpływami Cesarstwa.W 1202 r. papież Innocenty III w dekretale skierowanym do Filipa Augusta uznał wyższość królaFrancji (niezależność od cesarstwa) w jego własnym państwie.

Terytorium Francji to:a) domena królewska (Paryż i okolice)

b) olbrzymie lenna królewskie (księstwo Akwitanii).Jednoczono to drogą małżeństw, sądów i kupna.

Władza centralna:a) monarcha b) kuria legis (dwór z dygnitarzami)c) Stany Generalned) Stany Prowincjonalnee) Rada KrólewskaParlament jako organ sądowy. (16 parlamentów lokalnych).Izba obrachunkowa od XIV w.

Król był:a) panem feudalnym b) seniorem zwierzchnim królestwa.Miał uprawnienia na terenie całego państwa. W praktyce władza odnosiła się do domeny (X w.).Odrodzenie nastąpiło w XII w.c) pomazańcem, który przez akt sakry otrzymywał nadrzędny charakter.Targnięcie się na króla uważano za świętokradztwo.



d) spadkobiercą imperium frankońskiego.e) dziedzicem rodu Kapetyngów (władza patrymonialna).f) suwerenem. Dziedzic cesarzy rzymskich.g) cesarzem we własnym państwie.

Objęcie władzy:• Od 987 r. władcę wybierano (elekcja) – członek rodu Kapetyngów, mężczyzna, prawowierny(ortodoks), pełnoletni,

• Istnieją jednak próby desygnacji (wyznaczania następcy).• Od XII/XIII w. tron francuski stał się dziedziczny (dziedziczy najstarszy syn, młodsi

dożywotnie apanaże).• sakra jako kolejny warunek otrzymania władzy.Ustaliła się zasada ciągłości władzy (Umarł król, niech żyje król”) – zmienia się nosiciel władzy,która jest taka sama.Instytucja syzyny – średniowieczna zasada dziedziczenia, w momencie śmierci króla następca był automatycznie wiązany w spadek. Wprowadzono tą zasadę do Kodeksu Napoleona. Istniało

to do XIV w. w wyniku zmiany statutowej teoria następstwa (królowie nie mają prawadysponowania koroną tak jak majątkiem prywatnym – tron obejmuje najstarszy syn nie jakospadek, ale statutowy następca). Teoria ta przetrwała do Rewolucji Francuskiej

Uprawnienia króla:a) władza prawodawcza (początkowo do domeny królewskiej pod warunkiem, że wasale złożą

przysięgę na przestrzeganie, w XIII w. wprowadzona zasada ordonansów (Filip de Bonouar) b) zgodnie z prawem bożym, dla ogółu na Wielkiej Radzie Feudalnej, z czasem zarejestrowana

w parlamencie paryskim, funkcję dzisiejszego Dziennika Ustaw pełnił parlament, któryspisywał ustawy

Prawa fundamentalne:

• zasada primogenitury• ortodoksji• niezbywalności domeny królewskiejKról nie może podać się do dymisji. Władca ma władzę ustawodawczą przez cały okres aż doRewolucji Francuskiej. Stany Generalne mogą tylko składać wnioski.

c) władza administracyjnad) władza wojskowa (król wodzem pospolitego ruszenia, w 1445 r. powstała stała armia)e) władza skarbowa (Stany Generalne z czasem utworzyły odrębną administrację skarbową,

zniesioną przez monarchię absolutną w XVI w.)f) władza sądownicza (królowi podlega całe sądownictwo, od patrymonialnego po lokalne,

podlega mu parlament, sądownictwo zastrzeżone dla króla)

Ogólny schemat władzy państwa francuskiego, z której stopniowo wyłoniło się w ciągu XIII/XIVw. 5 organów:1. Dwór francuski, czyli dawne frankońskie palacium.Skupiał nadwornych urzędników, kancelarię z kanclerzem.Tu byli skupieni wielcy dygnitarze korony. Najważniejsze znaczenie uzyskał początkowo senesal , czyli stolnik. Pod koniec XII w. w 1191 r. utracił to znaczenie i na czoło wysunął się



kanclerz. Miał on pieczę nad całą kancelarią, dokumentował pieczęcią wszystkie dokumentykrólewskie. W 1227 r. kanclerz utracił jednak to znaczenie.Monarcha zaczął powoływać bardziej zależnego od siebie strażnika pieczęci, którego zadaniem było tylko przykładanie pieczęci bez badania zgodności dokumentu z prawem. Potem w XIV w.urząd kanclerza odrodził się.

Oprócz kanclerza byli także konetabl, cześnik , komornik itd. Ludwik XIV zwolnił tychwielkich dostojników z funkcji państwowych. Zachowały się jedynie funkcje ceremonialne, nadworze. Byli kanclerz, konetabl i Wielki Admirał.Z czasem ustaliła się nowożytna koncepcja kanclerza i sekretarzy stanu, których było czterech, przy czym mieli oni specjalne biura (kryterium geograficzne, Francja podzielona na 4 części).Był także Generalny Kontroler Finansów (od 1655 r.) do Ludwika XVII był to NadintendentFinansów.2. Stany Generalne.Istnieją pewne podobieństwa i różnice jeżeli chodzi o strukturę tych organów przedstawicielskichwe Francji, Niemczech i Anglii. Każdy z nich ma inną strukturę i zasadniczo różnią się ichkompetencje, ale istnieje także grupa pewnych kompetencji wspólnych np. podatki ale Stany

Generalne we Francji w 1439 r. pozbyły się tego podstawowego w dyskusji z monarchą argumentu przetargowego, ustaliły stały podatek i w ten sposób stały się dla króla bezużyteczne,królowie przestali je zwoływać w latach 1484-1614 i później zwołane dopiero w czasieRewolucji Francuskiej w 1789 r.). Obok Stanów Generalnych istniało Zgromadzenie Notabli wskładzie podobnym jak Stany Generalne, ale powoływane przez króla. Miało kompetencjedoradcze w okresach gdy nie były zwoływane Stany Generalne3. Rada Królewska.Wyłoniła się z kurii królewskiej. Było to mniejsze grono urzędników nadwornych, którzy służyli pomocą królowi (funkcje doradcze).W czasach nowożytnych przybrała bardziej zorganizowany charakter. Będzie się dzieliła na:a) Radę Spraw

b) Radę Stanu (Tajną)c) Radę Finansową d) Radę Stron

Ludwik XIV w swoim państwie znowu ją zreformował. Była to:a) Rada Zwierzchnia (przede wszystkim sprawy zagraniczne), odpowiednik dawnej Rady

Stanu b) Rada Depesz (ministerstwo spraw wewnętrznych)c) Rada Finansówd) Rada Prywatna (dla spraw sądowych) w XVIII w. miała szerokie kompetencje kasacyjne i

przybrała nazwę Rady Prywatnej i to utrzymało się do Rewolucji Francuskiej.

4. Parlament.Wyłonił się w XIII w. Miał specyficzną strukturę:• Izba podań (wpływały skargi i odwołania)• Izba badań (badano sprawy)• Wielka Izba (rozstrzygała sprawy cywilne i karne z wyłączeniem „kar krwi”)W parlamencie zasiadali sędziowie świeccy i duchowni (sędziowie duchowni mieli zakazorzekania w „sprawach krwi”, sprawy tego rodzaju sądzili sędziowie świeccy bez w oddzielnej



sali bez udziału sędziów duchownych). Pojawiła się jeszcze piąta izba,• Izba Gorejąca (wyroki śmierci dla heretyków i innowierców)Obok parlamentu Paryża, który uzyskał funkcje nie tylko organu sądowego, ale również byłorganem politycznym (miał prawo rejestrowania aktów królewskich, ordonansów, funkcjaniejako promulgacyjna) istniało jeszcze 16 parlamentów lokalnych

5. Izba Obrachunkowa.Organ skarbowy, potem pojawiły się jeszcze Izba Podatkowa, Izba Monet, Izba SkarbowaDochodów Nadzwyczajnych.

PAŃSTWO NIEMIECKIE.Z rozpadu monarchii karolińskiej wyłoniły się 2 państwa:Z części zachodniej była to Francja (regnum teutonicum). W obu częściach wschodniej izachodniej panowali Karolingowie. W części niemieckiej panowali do 911 r. W tym okresie wramach Królestwa Niemieckiego rozwinęły się, odrodziły księstwa szczepowe:•

frankońskie• szwabskie• saskie• bawarskie• lotaryńskie

Był to oczywiście czynnik destrukcyjny. Słabe więzy gospodarcze sprawiały, że te części państwa były słabo ze sobą związane. Z drugiej strony potrzeba odrębności szczepowej powodowała tendencje odśrodkowe. Zagrożenie zewnętrzne zmuszało je do wspólnej obronyzagrożonego króla, państwa.Pierwszym wybranym królem był Konrad w 911 r., książe szczepowy frankoński. Miał zamiar

zintegrować całe państwo, przełamać separatyzmy poszczególnych książąt szczepowych, ale przerastało to jego możliwości.Kiedy w 919 r. wybrano księcia szczepowego saskiego Henryka I była już inna sytuacja. Jemuudało się umocnić autorytet króla dzięki zwycięstwu nad Węgrami w 933 r. Rozpoczął się za jego panowania stopniowe umacnianie władzy królewskiej. Polityka hołdowania księstwczeskich.W 962 r. Otton I uzyskał rzymską koronę cesarską, która aż do 1806 r. utrzymała się w rękukrólów niemieckich.

Jak nazywało się państwo ? Na początku XI. w za Konrada III pojawiła się nazwa Cesarstwo Rzymskie. Od Fryderyka I

Sacrum Imperium, a w drugiej połowie XIII w. Sacrum Romanum Imperium. Później ustaliłasię nazwa Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Ta nazwa przetrwała do 1806 r. doupadku I Rzeszy Niemieckiej.

W stosunkach wewnętrznych państwa niemieckiego centralnym problemem było utrzymanieautorytetu władzy królewskiej wobec tendencji odśrodkowych, reprezentowanych przez książątszczepowych. Ostatecznie udało się pokonać książąt szczepowych w 1180 r. Fryderyk I pokonałHenryka Lwa. Oznaczało to zmierzch potęgi księstw szczepowych.



Następuje nowy okres monarchii wczesnofeudalnej w Niemczech rozwój zwierzchnictwaterytorialnego.Książęta byli to bezpośredni wasale królewscy, którzy zajmowali wysokie stanowiska politycznei prawne. Do 1180 r. mamy okres przewagi księstw szczepowych. A czele stali książęta, którzy

wybierali króla.Rozpoczęła się tendencja osłabiania książąt szczepowych poprzez:• tworzenie nowych lenn• powoływanie duchownych• zakładanie miast cesarskich• wprowadzanie palatynów Ostatecznie dopiero spór między dwoma dynastiami szczepowymi rozstrzygnięty został w 1180r. Od tej pory rozpoczyna się zwierzchnictwo terytorialne. Książęta szczepowi przechodzą już dohistorii.Pojawia się nowa grupa książąt, którzy dążą do pełni władzy w obrębie swoich władztwterytorialnych. Książęta uzyskują specjalne przywileje i ich lenna przekształcają się w coraz

bardziej niezależne terytoria zmierzające aż do całkowitej autonomii.Za czasów panowania cesarza Fryderyka II rozpoczęła się seria przywilejów. Cesarz ten byłrównocześnie władcą Niemiec i królem Sycylii. Na Sycylii stworzył doskonałą scentralizowaną biurokratyczną maszynę (kontrola wojska, skarbu). Wzorował się na władcach wschodnich. Po jego śmierci rozpoczyna się okres rozbicia Rzeszy.

Wielkie Bezkrólewie od 1250 r. Dziełem cesarza Fryderyka II były przywileje na rzeczwładców terytorialnych.To był m.in. przywilej na rzecz książąt duchownych confederatio un principis ecclesiasticis z1220 r., którym zrzekał się części swoich uprawnień w dziedzinie skarbowości, sądownictwa,wojskowości na rzecz właśnie książąt duchownych.

W 1232 r. wydał przywilej na rzecz książąt świeckich i duchownych statutum in favore principum, rozszerzył nim również te uprawnienia na rzecz książąt świeckich.Dalsze przywileje miały charakter jednostkowy, indywidualny i dopiero kolejnym takim przywilejem zbiorowym był przywilej zwany „Złotą Bullą”, która ustalała zasadę elekcjicesarza przez książąt – elektorów.1. W pierwszej części ten dokument rzeczywiście dotyczył elekcji monarchy2. W drugiej części jest to przywilej na rzecz książąt elektorskich, którzy uzyskali pełnię władzy

w obrębie swoich władztw terytorialnych (władza prawodawcza, administracyjna, skarbowa,wojskowa, sądowa).

Cały czas trwa nadawanie przywilejów indywidualnych.Kolejnym przywilejem grupowym był przywilej gwarantujący wolność wyznania 1555 r. – pokój

augsburski.

Pokój westfalski z 1648 r., który w części dotyczącej Rzeszy doprowadził do całkowitejzmiany struktury politycznej państwa. Ta struktura, która ukształtowała się na mocywcześniejszych przywilejów i pokoju westfalskiemu nie uległa zmianie aż do XVIII w. Do tej pory książęta uzyskiwali w tych przywilejach suwerenność wewnątrz swoich władztwterytorialnych.Po pokoju westfalskim uzyskali suwerenność zewnętrzną, prawo prowadzenia samodzielnej



polityki zagranicznej, zawierania traktatów i sojuszów byle by nie były sprzeczne z prawemRzeszy i nie godziły w cesarza.

Ta struktura polityczna Rzeszy nie ulegała zasadniczym zmianom aż do XVIII w. Państwo podzielone było na ogromne ilości terytoriów (ok. 1500-1800 księstw w różnej wielkości i

stopniu zależności od cesarza). Trudno określić charakter Rzeszy po pokoju westfalskim. W Niemczech następuje po okresie stosunkowo silnej monarchii wczesnofeudalnej stopniowadestrukcja, osłabienie państwa.

Ustrój społeczny Rzeszy:Stan szlachecki.Inaczej wyglądał po ukształtowaniu się w różnych krajach (Niemczech, Francji, Anglii, Polsce).Szlachta niemiecka podzielona jest na kilka kategorii:• szlachtę wyższą, (krajową)• tzw. wolne rycerstwo Rzeszy

W obrębie szlachty wyższej występują kolejne różnice, wyłaniają się:• książęta – elektorowie• książęta (świeccy i duchowni zasiadający w Sejmie Rzeszy)• hrabiowie (władcy również zależni bezpośrednio od cesarza, ale nie posiadający tytułów

książąt)

Książąt było 94Hrabiów (bez tytułów) było 141 i mieli tylko 6 głosów kurialnych w Sejmie Rzeszy.

Szlachta krajowa była bezpośrednio zależna od władców terytorialnych, nie mieli prawazasiadania w Sejmie Rzeszy tylko w Landtagach (Sejmach Krajowych).

Wolne Rycerstwo Rzeszy wprawdzie zachowało stosunek bezpośredniej zależności od cesarza,ale nie mieli prawa zasiadania w Sejmie Rzeszy.Stan szlachecki kształtowany jest według 3 kryteriów:• bezpośredniej zależności od cesarza• prawa zasiadania w Sejmie Rzeszy• prawa wybierania cesarza.

Obok szlachty istniał stan ministeriałów (objęci stosunkiem tylko jednostronnym) z czasemupodabniają się do szlachty, uzyskują wysokie stanowiska.

Stan chłopski.

Chłopi podlegają poddaństwu gruntowemu osobistemu.

Terytorium I Rzeszy:Było bardzo rozległe, granice ulegały różnym zmianom, kształtowały się wcześnie. Punktemwyjścia był traktat w Verdun, wyznaczający zachodnio granicę na linii Renu. Królowieniemieccy opanowali rychło pas Lotariusza między Renem, a Mozą we Włoszech.Od 951 r. nosili również koronę Królestwa Włoskiego.Od 1032 r. koronę Królestwa Burgundii.



Cesarz Fryderyk II był również królem Obojga Sycili.To wiązało się nie tylko z planami zespolenia ówczesnego świata chrześcijańskiego w ramachChristianitas Europa, ale przede wszystkim ze względów ekonomicznych. Włochy, a nie Niemcystanowiły bowiem podstawę siły finansowej cesarzy. Do XIII w. świat śródziemnomorski, a przede wszystkim Włochy to był główny ośrodek życia gospodarczego Europy.

W obrębie Cesarstwa znalazły się również ziemie południowego pasa Lotariusza:• Królestwo Włoskie• Królestwo Burgundii• dzisiejsza Szwajcaria• francuska Alzacja i Lotaryngia• Belgia• HolandiaPółnocną granicę tworzyły morza i Królestwo Galii, które znajdowało się w zależności lennej odcesarza. Na wschodzie granica początkowo sięgała po Łabę, ale od X w. następowała ekspansja nasłowiańskie organizacje polityczne.

Czechy podporządkowane w 950 r., państwo.Państwo Wieletów (Lutyków) w XII w. zostało zlikwidowane i w jego miejsce założona zostajeMarchia Brandenburska.Państwo Obodrytów (Obodrzytów) zostało zlikwidowane i w jego miejsce powstaje księstwoMeklemburgii.W XII w. zhołdowane zostaje Pomorze Zachodnie w 1180 r.Terytorium ulega zmianom. W okresie upadku ponosi straty terytorialne:2. W XIII w. Związek Szwajcarski stworzył swoją odrębną organizację (3 kantony), ale dopiero

w 1648 r. przestał wchodzić w skład Rzeszy3. Podobnie Republika Niderlandów także w 1648 r.

W wyniku wojen napoleońskich Niemcy utraciły posiadłości na zachodnim brzegu Renu. LosyAlzacji i Lotaryngii stanowią oddzielną historię ustawicznych zmian i przechodzenia z rąk dorąk.

Władze centralne I Rzeszy Niemieckiej:1. Panujący, król albo cesarzPojęcie monarchy nie było jednolite podobnie jak we Francji. Była to nazwa „król” albo„cesarz”. Korona cesarska nie nadała żadnych dodatkowych uprawnień w Rzeszy Niemieckiej.Zapewniała tylko szczególne miejsce w świecie chrześcijańskim Europy tzw. Christianitas

Europa.Władca był przede wszystkim:• zwierzchnikiem• panem lennym• najwyższym seniorem• suwerenem na wzór cesarzy rzymskich• dziedzicem władzy królów frankońskich• wreszcie pomazaniec, osoba uświęcona poprzez akt sakry królewskiej czy cesarskiej• król niemiecki był wyłącznym kandydatem do korony cesarskiej.



Sposób objęcia władzy:• król jest elekcyjny• wybierany w ramach dynastii przez książąt szczepowych.• Drugi etap jest to elekcja przez ogół książąt, wasali bezpośrednich władcy.

Od 1356 r. ustala się wybór cesarza przez książąt elektorów. Liczba elektorów jest zmienna, początkowo 7, potem 9 i potem 8. (w ”Zwierciadle Saskim” Eike von Repkow przewiduje wybór cesarza przez 6 elektorów, kwestionuje prawa króla czeskiego przy elekcji, nie ma prawa wyboru ponieważ nie jest Niemcem). Król po wyborze musi złożyć hołd lenny.• kolejnym elementem jest sakra królewska, której dokonuje się w Akwizgranie• jest również sakra cesarska w Rzymie.Przed nią jednak następuje zatwierdzenie kandydata do korony cesarskiej przez papieża.Przeciwko tej praktyce wystąpił cesarz Ludwik Bawarski w konstytucji Licet Iuris (znajdowałasię zasada, że król niemiecki jest po wyborze od razu cesarzem i nie potrzebna jest sakra cesarskaw Rzymie) w 1338 r. była to próba usamodzielnienia w okresie niewoli awiniońskiej papieży, ale już następcy Ludwika Bawarskiego udawali się po sakrę cesarską do Rzymu. Udawał się jeszcze

Karol V. To był ostatni cesarz niemiecki, który przyjął sakrę cesarską w Rzymie. Potemnastępuje zanik tego zwyczaju.

Kompetencje panującego ulegały licznym ograniczeniom poprzez przywileje na rzecz książąt. Ofaktyczne władzy decydowała siła i stosunki faktyczne, a one często ulegały zmianom w związkuz czym kompetencje panującego kształtowały się różnie i zależały w dużym stopniu odosobowości samego władcy.

Kompetencje panującego:• w dziedzinie prawodawczej panujący występował jako cesarz i król w odniesieniu do całego

państwa i jako władca w swoich dobrach dynastycznych

Władza prawodawcza realizowana była na zgromadzeniach książąt zazwyczaj były to Hoftagi, później Reichstagi. Tam władza prawodawcza ulegała licznym ograniczeniom.W pierwszym okresie panowania Hohenstaufów ogłoszono jedynie 20 aktów prawnych z czegotylko 2 dotyczyły Niemiec. Szczególną formą stanowienia prawa były Pokoje Ziemskie. Otóżwładza prawodawcza monarchy przeplatała się z jego stanowiskiem jako stróża prawa• stróż prawa w trakcie rytuału sakry królewskiej i cesarskiej zobowiązuje się do

przestrzegania pokoju wewnętrznego w państwie i to zadanie realizował poprzez PokojeZiemskie.

Istota Pokojów Ziemskich w Rzeszy Niemieckiej polegała na tym, że były to akty świeckiejwładzy publicznej zagrożone karami świeckimi, których celem było ograniczenie anarchii w państwie. Przede wszystkim ograniczenie wojen prywatnych, prawa zemsty legalnej, jej

zniesienie lub ograniczenie, a także inne reformy w dziedzinie prawa karnego materialnego, procesowego i w dziedzinie ustroju organów wymiaru sprawiedliwości.Specyfiką tych pokojów było to, że konieczne było współdziałanie 3 elementów: b) monarcha musiał współdziałać z feudalną grupą kierowniczą, której zgoda (konsensus) był

wymagana dla uchwalenia tego pokojuc) zaprzysięgnąć musiała feudalna grupa kierowniczad) współdziałanie społeczeństwa, które zaprzysięgało ten pokój



Uchylający się od złożenia przysięgi nie korzystał z ochrony Pokoju Ziemskiego, był poza pokojem. Zgoda, przysięga możnych miała charakter konstytutywny. Przysięga ludności miałacharakter tylko deklaratoryjny, bo obowiązek przysięgi ciążył nawet na ludności niewolnej.Pokoje Ziemskie miały różny zasięg terytorialny, albo obejmowały cała Rzeszę Niemiecką (takich było kilka, pierwszy z 1103 r., czy 1152 r. 1158 r. cesarza Fryderyka I, które usiłowały

całkowicie znieść zemstę legalną, ale były bezskuteczne, 1235 r. z Moguncji, który wprowadziłsubsydialne prawo zemsty, ostatni z 1495 r. był to wieczysty Pokój ziemski Maksymiliana I, przez półtorej wieku był jeszcze odnawiany, zemsta utrzymała się jeszcze do połowy XVII w.).Stosunek Pokojów Ziemskich do zemsty był trojaki:2. Pierwsze pokoje głosiły, że jeżeli spotkasz nieprzyjaciela i możesz mu wyrządzić szkodę to

wyrządzaj bez ograniczeń.3. Drugie stanowisko gdy pokoje przyjmowały alternatywę, albo wyrządzasz szkodę, albo

przedstaw sądowi do osądzenia.4. Trzecie stanowisko to pokój moguncki z 1235 r., który przyjmuje formę szczególną. Zemsta

jest owszem dopuszczalna, ale dopiero gdy sąd odmówił wymierzenia sprawiedliwości.

Teoretycznie zemsta zostałaby zniesiona gdyby sądy prawidłowo funkcjonowały. Jednak sądownictwo znajdowało się w upadku i zemsta utrzymywała się, ale została sformalizowana, powstał cały szereg warunków.Przyjęto konstrukcję Pokojów Bożych, które były aktami władzy duchownej zagrożonesankcjami duchownymi. One wyłączyły z działań zemsty pewne okresy czasu. Praktyczniezemsta była dopuszczalna tylko od poniedziałku do środy, poza innymi świętami, wyłączonezostały:a) pewne osoby (kobiety, duchowni, rolnicy, Żydzi, kupcy itd.) b) miejsca (kościoły, cmentarze)c) niektóre działania

Najważniejszą zmianą w prawie procesowym było wprowadzenie zasady terytorialności iosobowości.W prawie karnym materialnym wprowadzono elementy subiektywizacji odpowiedzialnościkarnej. W prawach szczepowych była odpowiedzialność na zasadzie skutku zewnętrznego, awięc tylko z zasady obiektywnej odpowiedzialności, ale pokoje zachowują jeszcze dawnerozstrzygnięcia i niejako równolegle zarówno elementy subiektywne jak i obiektywne.Dopiero Constitutio Criminalis Carolina wprowadzi wyłączną zasadę tylko odpowiedzialnośćtylko z tytułu winy (1532 r.).Pokoje Ziemskie stanowią pomost kiedy równolegle występuje odpowiedzialność subiektywna iobiektywna, kiedy równolegle występują 2 systemy karne:• kary kompozycyjne charakterystyczne dla państwa szczepowego•

kary publiczne stosowane coraz szerzej.Pokoje Ziemskie w Rzeszy stanowią zalążek prawa stanowionego. Podobnie we Francji PokójZiemski z 1155 r. historiografia francuska uważa za początek prawa stanowionego.

• władza administracyjna Władca jest przełożonym wszystkich urzędników, przełożony grafów, już w XI w. próbowałwprowadzić urząd kontrolny palatynów, ale urząd grafa powoli staje się lennem, a urzędnicy



stają się wasalami króla i książąt terytorialnych, władca jest pierwszym panem lennym, prawolenne niemieckie jest czynnikiem destrukcyjnym, o ile we Francji przy pomocy prawa lennegonastąpiło zjednoczenie państwa to w Niemczech panuje przymus lenny, wszystkie lenna, zktórymi związane jest tzw. prawo miecza, czyli wyskoki wymiar sprawiedliwość muszą być pośmierci nadawane w lenno, cesarz nie może ich zatrzymać dla siebie, nie może powiększać

swojej domeny („co stało się lennem musi nim pozostać”), ma na to rok i jeden dzień• dowódca wojskowySłużba wasalna jest podstawą wojska, są także wojska zaciężne. Władca jest dowódcą, decydujeo budowie grodów, zamków, umocnień, ale w przywilejach zrzeka się tych uprawnień na rzeczksiążąt terytorialnych• strażnik pokoju Ma prawo zwierzchnie do wymiaru sprawiedliwości, nadaje prawo sądzenia o gardło, wolność istan, kot orzeka bez zezwolenia cesarskiego podlega karze odzwierciedlającej przekłucie języka

1. Kuria Królewska2. Zjazdy Rzeszy (od XV w. Reichstag – Sejm Rzeszy)

3. Zjazdy książąt – elektorów (od „Złotej Bulli” w 1356 r. mają istotne uprawnienia)Od 1519 r. będą powstawały kapitulacje wyborcze, które będą zbliżone naszych do polskich pacta conventa. To są warunki, które musi zaprzysięgać cesarz w wypadku objęcia władzy.4. Sąd Rzeszy, który wyłoni się w 1495 r. wcześniej istnieje Sąd dworski.

ANGLIA:Anglia charakteryzuje się bardzo specyficznym odrębnym ustrojem politycznym, sądowym,administracyjnym i prawem całkowicie odrębnym od kontynentalnego.

Początki i kształtowania się Anglii Rdzenna ludność celtycka, czyli m.in. Szkoci, Piktowie nie uległa wpływom rzymskim w czasiegdy wyspa była opanowania przez Cesarstwo Rzymskie. W 450 r. wycofały się z wysp brytyjskich rzymskie legiony. Pozostał wał Hadriana.Podczas wędrówek ludów nastąpiła inwazja plemion germańskich Anglów, Sasów, Jutów.Powstały liczne państwa anglosaskie. Miały rozbudowane struktury państwowe i prawne.Zachowały się liczne spisy prawa z tego okresu. Jest to tzw. okres anglosaski.Rdzenna ludność Brytowie utrzymuje się nadal na zachodzie państwa, część emigruje nakontynent, na półwysep bretoński.W VII w. następuje chrystianizacja Anglii. Wysłannikiem papieża Grzegorza Wielkiego jestśw. Augustyn, który przeprowadza akcję misyjną najpierw w Irlandii i potem w Anglii.

Już od początku IX w. podejmowane są próby zjednoczenia państw anglosaskich. Dopiero podkoniec IX w. dokonuje się zjednoczenie, dynastia Wessex za Alfreda Wielkiego.Już od IX w. zaczynają najeżdżać Duńczycy, którzy zdobyli północno – wschodnią część wysp.To będzie miało swoje konsekwencje. Od początku XI w. król duński Sven Widłobrody i jegosyn Kanut Wielki (wnuk Mieszka I) opanowują państwo angielskie i norweskie. Po śmierciKanuta Wielkiego w 1035 r. Anglia i Norwegia uniezależniają się od Danii, ale w części państwaangielskiego osiedliła się ludność duńska, jest to okręg prawa duńskiego, pozostający wzależności od państwa anglosaskiego.



Przywrócono władzę królów anglosaskich i ostatni władca z dynastii Wessex Edward Wyznawca przekazał prawo do korony angielskiej Wilhelmowi, księciu Normandii.Tymczasem Anglicy wybrali na króla miejscowego dygnitarza Harolda. Doszło do inwazjiWilhelma Zdobywcy, wojny i bitwy pod Hastings w 1066 r. Królem Anglii został WilhelmZdobywca, który jednocześnie jest lennikiem króla francuskiego.

Rozpoczyna się okres anglo – normandzki od 1066 r., nowa epoka w dziejach Anglii, któracharakteryzuje się silną władzą króla i szeregiem odrębności ustrojowych i prawnych.Te odrębności wynikały z odrębności kultury angielskiej i ustroju lennego.Kultura angielska jest kulturą wyspiarską. W średniowieczu jest kulturą swoistą,charakteryzującą się dużą izolacją od kontynentu, stąd jest nieco opóźniona.W II w. Anglia dostała się pod wpływy rzymskie. Potem były najazdy plemion germańskich,które także wywarły wpływ na kulturę angielską. Wreszcie swoją rolę odegrała specyficznakultura duńska. We wczesnym średniowieczu kultura humanistyczna przyniesiona dziękiklasztorom irlandzkim. Te wpływy spowodowały rozwój piśmiennictwa i kultury. Po podboju przez Normanów przedostały się do Anglii wpływy kultury francuskiej. Od Wilhelma Zdobywcyobowiązkowym językiem w sądach staje się francuski. Spis prawa dokonywane również w

języku francuskim.Język angielski do sądów powróci dopiero w XIV w. kiedy ukarze się specjalna ustawa z 1362 r.Edwarda III.Źródła kultury angielskiej:a) elementy kultury celtyckiej b) romańskiejc) germańskiejd) duńskieje) francuskiej Językiem wykładowym na uniwersytetach angielskich była łacina. Spisy sądowe, zapiski, wyroki były sporządzane po łacinie. Prawo rzymskie było wykładane na uniwersytetach aż do początku

XIX w. (w Oxfordzie do 1758 r., w Cambridge do 1800 r.). Efektem tego „kulturowego kotła” było wyodrębnienie się 4 narodowości: Anglików, Walijczyków, Szkotów i Irlandczyków.

Rozwój terytorialny państwa angielskiego.

Walia. Pierwsze próby podboju Walii przez Anglików sięgają XII w. Spowodowało to opór Walijczyków, powstania, walki i w rezultacie król angielski Edward I w latach 1282-84 dokonał podboju Walii i przyłączył ją do Anglii. Ostatecznie do 1301 r. syn Edwarda I otrzymał tytułksięcia Walii. Miał to być następca tronu angielskiego i miał być to symbol zależności Walii odAnglii. W XVI w. (1535 r.) Henryk VIII włączył ostatecznie Walię do terytorium Anglii. Od tejchwili posiadały wspólny parlament, grupę kierowniczą. Zachowana jednak odrębne kościoły i prawa. Praktycznie nastąpiła integracja.

Szkocja była samodzielnym królestwem już od IX w. Wilhelm Zdobywca zdobył Szkocję i odtądSzkocja stała się lennem Anglii. Jednak aż do XIV w. pozostawała odrębnym, samodzielnymksięstwem. Następowały dalsze próby podboju Szkocji prowadzone przez królów angielskich zróżnymi rezultatami. Edward I usiłował w XIII w. narzucić zwierzchnictwo co spowodowało powstanie (rozstrzygająca bitwa pod Lencore), a Szkocja została uznana za niezawisłe królestwo.Trwało to aż do 1603 r. gdy po śmierci królowej Elżbiety królem Anglii został król Szkocji JakubVI Stuart jako Jakub I. Była to unia personalna. Jakub I a także Karol I dążyli do



podporządkowania Szkocji nowej ojczyźnie. Jeszcze silniej zjednoczył oba państwa Oliver Cromwell w czasie pacyfikacji wojskowej, ale na stosunkowo krótki czas.. Za panowaniakrólowej Anny w 1707 r. doszło do trwałego połączenia Szkocji z Anglią. Była to unia realna przy czym akt unii został narzucony Szkocji.Powstaje Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii. Wspólny monarcha, parlament angielski

(przy czym 16 parów Szkocji wybranych zostało przez pozostałych, 45 posłów, a obecnie 71).Zachowano odrębne:• systemy prawa• odrębność kościołów• odrębne sądownictwo• urząd sekretarza stanu do spraw Szkocji utrzymał się aż do 1926 r.

Irlandia jest odrębną wyspą. Były to niezależne królestwa celtyckie. W 1169 r. następuje pierwszy najazd baronów angielskich. Jest to wyprawa króla Henryka II w specyficznej sytuacji,gdyż w Irlandii było wtedy rozbicie dzielnicowe i książęta dzielnicowi starali się szukać różnychsojuszników w walce ze swoimi konkurentami. Wyprawa Henryka II skończyła się hołdem

jednego z książąt dzielnicowych. Panowanie angielskie początkowo objęło dawne przyległeterytoria nadbrzeżne i stanowiły one przyczółek który pozostał do dnia dzisiejszego. W wynikutej niefortunnej decyzji książąt dzielnicowych rozpoczyna się panowanie angielskie na wyspie.Jan bez Ziemi przyjmuje tytuł Dominus Hibernie („Pan Irlandii”). Osadnicy angielscy podlegają angielskiemu common law. Zakaz małżeństw mieszanych angielsko – irlandzkich od 1367 r..Zaczynają się kolejne konflikty i dyskryminacje ludności irlandzkiej.Za króla Henryka VII Anglicy są tylko w 4 hrabstwach na terenie Irlandii. W okresie wojnyBiałej i Czerwonej Róży w Irlandii są zwolennicy dynastii Yorków. Henryk VII jest natomiastspokrewniony z dynastią Lancasterów. Henryk VII wysyła armię. Zostaje zwołany parlamentirlandzki tylko z osadników angielskich, który ogłasza ustawę w 1494 r. słynny akt „Einning

Act” . Parlament irlandzki może ogłaszać uchwały tylko za zgodą króla angielskiego i Tajnej

Rady. Natomiast statuty parlamentu angielskiego mają moc obowiązującą również w Irlandii.Henryk VIII przyjmuje tytuł króla Irlandii i ogłasza się najwyższym przełożonym kościoła wIrlandii. Do konfliktu etnicznego dochodzi konflikt wyznaniowy, ponieważ próby wprowadzeniareformacji w katolickiej Irlandii powodują wybuch powstania zduszony przez królową ElżbietęII. Następuje konfiskata ziemi powstańców. Konfiskaty wzmogły się za króla Jakuba I oraz KarolaI. W 1641 r. wybucha kolejne powstanie, straszliwie represje Cromwella, walki trwały 11 lat ażdo 1652 r. Wtedy ukazuje się ustawa o kolonizacji Irlandii.Podzielono uczestników powstania w zależności od udziału. Ci którzy organizowali i nie złożyli broni skazani na karę śmierci, konfiskata mienia, nie mogą być objęci amnestią.Uczestnicy zajmujący wysokie stanowiska (komendant, generał, pułkownik) kara wygnania, 2/3

majątku skonfiskowanego, a 1/3 majątku otrzymuje rodzina w innej części Irlandii.Pozostali uczestnicy, którzy złożyli broń w określonym terminie podlegali konfiskacie 2/3 ziemi,a 1/3 ziemi otrzymywali w innej części Irlandii.Katolicy, którzy nie okazali niezłomnej lojalności konfiskata 1/3 ziemi, a 2/3 ziemi w innejczęści Irlandii.Odebrana ziemia stanowiła zabezpieczenie wierzycieli skarbu i Anglii, ponieważ parlamentangielski zaciągnął pożyczkę dla armii w celu zduszenia powstania.Przed 1641 r. 2/3 ziemi było w rękach Irlandczyków, a po powstaniu w ich rękach była tylko 1/3



ziemi w najgorszej pod względem jakości ziemi części Irlandii.W 1653 r. ukazała się kolejna ustawa określająca warunki podziału ziemi i przesiedlenia.Graniczną częścią była rzeka Sheno. Każdy Irlandczyk, który przekroczył tą granicę mógł być bezkarnie zabity.Po restauracji za Karola II ukazała się cała seria aktów prawnych w 1673 r. skierowana przeciw

katolikom w Irlandii i Anglii.Za Jakuba II nastąpiło pewna tolerancja, ale po zwycięstwie Wilhelma III Orańskiego Limeringnastępuje kolejna seria represji przeciw katolikom, którzy stanowią 90 % ludności Irlandii. Taseria trwa jeszcze za Anny, Jerzego I, Jerzego II.. Były to ograniczenia przeciw zakonnikom i biskupom katolickim, są wygnani, a razie powrotu grozi im kara śmierci.Pozbawienie katolików:• czynnego i biernego prawa wyborczego• możności piastowania urzędu sędziego przysięgłego• wykonywania wolnych zawodów (z wyjątkiem zawodu lekarza)• zakaz nabywania ziemi• umów dzierżawnych ponad 30 lat• zakaz posiadania konia powyżej wartości 5 funtów• zakaz wysyłania dzieci na naukę za granicę• zakazy trzymania uczniów przez rzemieślników• małżeństwa mieszane są nieważne, ksiądz karany karą śmierci.

Irlandia w XVIII w. jest traktowana jako kolonia, dostawca surowca dla przemysłu angielskiego irynek zbytu towarów angielskich. Wychodzi cały szereg ustaw niszczących przemysł irlandzki,zakaz przewozu sukna na statkach, eksport wyłącznie do Anglii.W 1719 r. kolejna ustawa o lepszym zabezpieczeniu zależności Irlandii od Korony Brytyjskiej,rozciąga moc obowiązującą ustaw parlamentu angielskiego na Irlandię.Ograniczenie jurysdykcji Izby Lordów parlamentu irlandzkiego. Powoduje to zorganizowanyruch narodowy Irlandczyków tzw. powstanie białych chłopców.Wybuchu powstania w koloniach amerykańskich zmusza Anglików do wycofania swoich wojsk z Irlandii i następują pewne ustępstwa wobec Irlandczyków.Zgoda na utworzenie ochotniczego korpusu dla ochrony wysp. Zniesiono ograniczenia handlu i przemysłu. Złagodzono przepisy co do nabycia ziemi, posiadania konia, prawa nauczania. Niedługo zostało to cofnięte pod wpływem haseł rewolucji płynących z Francji.Wybucha nowe powstanie w 1756 r. i jeszcze w 1791 r. W 1796 r. Dyrektoriat wysyła jako poparcie dla Irlandczyków wojska generała Hosza. Powstanie trwa do 1798 r. zostaje krwawostłumione. Następują kolejne represje.Teoretycznie w latach 1782 – 1800 były to dwa niezależne królestwa pod wspólną koroną.Faktycznie był to jednak status kolonialny.

W roku 1800 r. zostaje, drogą przekupstwa w parlamencie irlandzkim, przegłosowana unia realnaZjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii. Zostaje zniesiony parlament irlandzki, 28 parów irlandzkich i 4 biskupów protestanckich zasiada w angielskiej Izbie Lordów. 100deputowanych z Izby Gmin, ale tylko wyznania protestanckiego.Unia pogłębia rozdziały między katolicką Irlandią, a protestancką Anglią. Następujezjednoczenie kościołów protestanckich angielskiego i irlandzkiego.W drugiej połowie XIX w. ludność Irlandii spadla z 8,2 mln do 4,7 mln w ciągu pół wieku. Wtym samym czasie ludność Anglii i Walii wzrosła 15,9 mln do 29 mln. W Szkocji z 2,6 mln do 4



mln mieszkańców. Przyczyną tak drastycznego spadku ludności były przede wszystkim głód (1,5mln zmarło z głodu) oraz przymusowa emigracja do Szkocji, Anglii i Stanów Zjednoczonych.Pod koniec XIX w. powstają rozmaite organizacje niepodległościowe: Bractwo Fenian, Niepodległościowa Partia Irlandzka i IRA.W 1916 r. wybucha kolejne powstanie w Irlandii, które zostaje stłumione. Kolejne w okresie po I

Wojnie Światowej w 1919 r.Zostaje proklamowana Republika Irlandzka. Powoduje to wkroczenie wojsk brytyjskich. IRAogłasza wtedy walkę z żołnierzami brytyjskimi i z protestantami w Ulsterze. W grudniu 1921 r.Wielka Brytania narzuca pokój na warunkach podziału wyspy.Wolne państwo irlandzkie mające status dominium w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów itzw. Irlandia Północna (Ulster) z regionalną autonomią. Posłowie obu parlamentów mają obowiązek przysięgi na rzecz Jego Królewskiej Mości Jerzego V i jego potomków. IRA nieuznaje tego traktatu pokojowego. Domaga się zabezpieczenia honoru i obrony sprawniepodległości republiki i rozpoczyna działania zarówno przeciw rządom w Belfaście jak iDublinie.Rezultatem jest to, że 1922 r. 6 hrabstw północnych opowiada się za odłączeniem od republiki

irlandzkiej i wchodzi w skład Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii.Irlandia Północna posiada dwuizbowy parlament, rząd odpowiedzialny przed parlamentem,zwierzchnie prawa Wielkiej Brytanii w dziedzinie stosunków międzynarodowych i obroniesystemu monetarnego.

Normandia, czyli księstwa lenne podległe królowi francuskiemu. Po porażce Jana bez Ziemi w1214 r. odzyskane i utracone ostatecznie po wojnie stuletniej (1338-1453).

Francja Zachodnia od Morza Śródziemnego aż po Kanał La Manche zostały pozyskane przezkróla angielskiego w XII w. po małżeństwie królowej Eleonory z Akwitanii z królem angielskimHenrykiem II. Były dołączone jako lenna króla angielskiego. Powstaje wkrótce imperium

andegaweńskie, które królowie francuscy opanowują kolejno dopiero w XV w.Wysepki na Kanale La Manche. Nie stanowią części Zjednoczonego Królestwa WielkiejBrytanii, ale król i parlament angielski mogą stanowić dla nich prawa. Na tych terytoriachobowiązuje do dzisiaj Wielka Księga Prawa Zwyczajowego Normandii z 1250 r. ułożonawierszem

Kampania Wschodnioindyjska. Zarząd kolonii indyjskich do 1858 r. Od tego roku sekretarzstanu do spraw Indii, a od 1877 r. cesarzowa Wiktoria. W 1947 r. niepodległości i podział nazwiązkową muzułmańską republikę Pakistanu i związkową suwerenną, demokratyczną republikęIndii. Obie wchodzą do Wspólnoty Narodów.

Kolonie Koronne. Od 1700 do 1776 r. kiedy nastąpił koniec dominacji na Morzu Karaibskim.

Kanada. Autonomia Kanady od 1867 r.

Australia. Autonomia Australii od 1900 r.

Afryka Południowa. Autonomia Afryki Południowej od 1909 r.



Gibraltar zdobyty po pokoju w Utrechcie w 1716 r. Od 1830 r. oficjalnie statut kolonii do dziś.Odnośnie innych terytoriów specjaliści prawa międzynarodowego do dziś nie mogą ustalić w jakiej zależności pozostają wobec Wielkiej Brytanii. Dopiero takie konflikty jak np. o Falklandyukazują, że jeszcze coś z tych pozostałości dawnego Imperium Brytyjskiego pozostało.

Brytyjska Wspólnota Narodów. Wszyscy członkowie stanowili państwa równorzędne.Wspólnota Narodów powstała w 1947 r. jest związkiem prawa międzynarodowego, a nie brytyjskiego prawa wewnętrznego. Kierownicze stanowisko Zjednoczonego Królestwa opiera sięnie na podstawach formalnoprawnych, a raczej na przesłankach gospodarczych, kulturalnych i politycznych.

Tytuły królów angielskich:1. Król Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii po Unii ze Szkocją w 1707 r.2. Król Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii oraz Brytyjskich Dominiów

Zamorskich, Cesarz Indii, po Unii realnej z Irlandią w 1800 r. i po podporządkowaniu Indii, powstaniu pierwszych dominiów

3. Królowa Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz innych swychkrólestw i terytoriów, głowa Wspólnoty Narodów od 1947 r.

Odrębność angielskiego ustroju lennego. Pociągnie to za sobą kolosalne zmiany w ustrojuspołecznym i politycznym. Problem ustroju feudalnego Anglii jest dyskusyjny. Wynika to zespecyficznego rozwoju państwowości angielskiej i tu zarysowują się 2 stanowiska:1. Są zwolennicy, którzy podnoszą rolę i wpływ tradycji anglosaskich.2. Drudzy z kolei akcentowali znaczenie podboju i dostrzegają w ustroju przewagę elementów

narzuconych przez Wilhelma Zdobywcę.Oba stanowiska jako jednostronne są niesłuszne. Ustrój feudalny to nie tylko hierarchia lenna. OdIX w. w państwie anglosaskim struktury feudalne były już daleko rozwinięte. Ewolucja była

podobna jak w państwie frankońskim za Karolingów. Można stwierdzić, że podobna byłastruktura społeczna ,powszechne były stosunki poddańcze. Możni właściciele ziemscy dzierżyliswe posiadłości jak frankońskie beneficja. Podobne znaczenie miały immunitety. Państwoanglosaskie już od IX w. wykazywało niektóre cechy monarchii wczesnofeudalnej i ustrojufeudalnego. Zatem nie Normandowie przynieśli do Anglii feudalizm wprowadzili jednak urządzenia lenne w formie już daleko rozwiniętej na kontynencie. Zaszczepili je niejako nagruncie wykształconego już rodzimego feudalizmu anglosaskiego. Efektem tego byłyspecyficzne odrębności ustroju lennego. Te odrębności były wynikiem świadomej politykiWilhelma Zdobywcy. By uniknąć rozdrobnienia feudalnego jakie miało miejsce na kontynencieeuropejskim podjął on szczególne środki. Rezultat był taki, że Anglia była jedynym krajem gdzienie wystąpiło rozbicie dzielnicowe.

Zasady ustroju lennego w Anglii:1. Król był panem całej ziemi, wiąże się z tym rozdawnictwo ziemi w lenno. Nadawanie ziemi

w lenno w taki sposób aby nie powstawały duże kompleksy dóbr, żeby te lenna nie zagrażałyswoją wielkością domenie królewskiej

2. Urzędy zostały oddzielone od lenna. Jeżeli król nadaje w lenno hrabstwo jakiemuś hrabiemuto na czele hrabstwa nie stoi hrabia tylko urzędnik królewski zwany szeryfem i to onwykonuje władzę na terenie hrabstwa

3. Uporządkowanie stosunków własności ziemi. W 1086 r. Wilhelm Zdobywca ogłasza Księgę



Sądu Straszliwego (Ostatecznego), czyli Domesday Book . Nakazywał w tej księdze spisywaćwszystkie posiadłości, właścicieli i dochody jakie z nich płyną jak też tytuły prawne. Miało to być spisywane 3 razy: jak to było w okresie anglosaskim, w momencie podboju Anglii i wmomencie spisu w 1086 r. Przyjęto zasadę, że dobra które nie zostały wymienione w Domesday Book zalicza się jako własność królewską. Był to swoisty spis rolny. Ma kapitalne

znaczenie poznawcze dla współczesnych. Przedstawia obraz Anglii tamtych czasów (struktury prawne, zwyczaje prawne, proces kształtowania się Sądów Przysięgłych)4. Hierarchia lenna dwustopniowa (we Francji pięciostopniowa, w Niemczech

siedmiostopniowa)5. Zasada zwierzchnictwa króla nad całą ludnością . Przysięga była odbierana od całej

ludności państwa. Powodowało to swoistą zmianę: „wasal mojego wasala jest moim wasalem”Król ma prawo wymagać rozmaitych świadczeń od swoich wasali

6. Organizacja wojskowa oparta była nie tylko na ausilium, ale również na pospolitymruszeniu. Jest to słynny akt Henryka II o broni w wyniku którego powołuje się pospoliteruszenie (we Francji dopiero w XV w.) Szczególne znaczenie tarczowego, czyli opłaty odwasali, którzy nie chcieli się udawać na wyprawy wojenne. Dzięki tarczowemu król mógł

najmować wojska zaciężne. Wielka Karta Swobód ograniczyła to. Tarczowe mogło byćogłoszone tylko na Wielkiej Radzie7. Swoboda alienacji lenn. Każdy mógł lenno otrzymać i każdy mógł lenno nadawać. Brak

różnic prawnych między stanami.W Anglii można wyróżnić 4 stany: duchowieństwo, szlachtę, mieszczaństwo, chłopów. Jednak dwuszczeblowa hierarchia lenna stała się podstawą rozwarstwienia szlachty na 2 kategorie: bezpośrednich wasali korony możnowładztwo (parów), którzy zasiadali w Sądzie Parów (odXIII w. w Izbie Lordów). Posiadanie parostwa stało się tytułem zasiadania w Izbie Lordów dodziś. Drugą kategorię szlachty tworzyli wasale pośredni, rycerstwo (gentry).Stan rycerski w Anglii nigdy nie stał się stanem zamkniętym. Brak ostrych różnic prawnychmiędzy stanem szlacheckim, mieszczańskim i wolnymi chłopami spowodował przenikanie do

stanu szlacheckiego bogatego mieszczaństwa i zamożnego chłopstwa, którzy mogli nabywaćziemię. Szlachta wspólnie z mieszczaństwem prowadziła walkę z możnowładztwem. Wspólniezasiadali w Izbie Gmin. Szlachta i mieszczaństwo podlegają tym samym sądom, które stosowaływobec obydwu stanów to samo prawo, prawo powszechne common law. Zaczęto szlachtę,mieszczaństwo i wolnych chłopów nazywać commonem jako uprawnionych do wspólnegoudziału w zarządzie hrabstwa. Na kontynencie tymczasem rygorystycznie te stany oddzielano.Chłopi wolni mający własność użytkową (rentę) mogli opuścić ziemię i chłopi poddani przywiązani do ziemi. Od XVI w. w miejsce tych 2 kategorii pojawiają się wolni posiadacze.

Różnice prawa angielskiego i kontynentalnego:• brakuje kodyfikacji prawa•

inne pojęcie normy prawnej• rola tradycji, nieprzerwany rozwój prawa, ciągłość tradycji, prawa, instytucji• prawo wychodzi z użycia przez jego niestosowanie• system prawa dzieli się historycznie na 5 dyscyplin:

c) prawo pospolite, powszechne (common law ) (uczono się drogą praktyczną w„gospodach prawa”, zaczęło się od tego, że młodzi adepci prawa gromadzili się wokółsędziów, którzy wychodzili na przerwę w czasie rozpraw do gospody, z czasem zostało tosformalizowane i powstały szkoły prawa nazwane zresztą „Gospodami Prawa”,



początkowo było ich 4 potem 10, dostęp do tych szkół był bardzo utrudniony, były toszkoły elitarne, uczy się tam również Pisma Świętego, krasomówstwa, tańca, szkoływytwarzają typ człowieka, który z pewnym dystansem traktuje społeczeństwo, usunięciez takiej szkoły było degradacją człowieka, który nie mógł już wrócić do życia prawniczego, panowała w tych szkołach surowa dyscyplina, dopiero od XIX w. prawo

powszechne zaczęto wykładać na uniwersytetach)d) prawo słuszności (equiti )e) prawo statutowe ( statement law )f) prawo rzymskie (stosowane fragmentarycznie w prawie handlowym morskim,

wykładane na uniwersytetach do XIX w.)g) prawo kanoniczne (miało znaczenie do XV w. w stosunkach kościelnych)

Ustrój polityczny Anglii.Władza królewska :• po podboju do XIII w. była bardzo silna• miała silne podstawy patrymonialne•

król był uważany za właściciela wszystkich ziem• obowiązki lenne były ściśle egzekwowane• spore dochody przynosiła domena królewska, która stanowiła 1/7 całej uprawnej ziemi w

Anglii, a lasy królewskie to 1/4 wszystkich lasów w Anglii• powszechny podatek, sprawność systemu skarbowego i administracyjnego• rozwój służb kontrolnych, zwłaszcza najwyższego sądu w sprawach skarbowych, czyli

Szachownicy• system militarny bardzo sprawny (rola tarczowego), wojska zaciężne, pospolite ruszenie

(asiza o broni Henryka II z 1081 r.)• król jest najwyższym prawodawcą i sędzią, zachował monopol w zakresie wymiaru

sprawiedliwości, bardzo nieliczne były do XII w. przypadki nadawania przywilejówsądowych, potem zanikły, był to jednolity system sądów sądownictwa królewskiego

• dziedzinie objęcia tronu nie było szczegółowych rozwiązań, ustaliła się zasada dziedzicznościw porządku kognatycznym mogły dziedziczyć również kobiety, ale przypadku gdy nie byłomęskich potomków w linii prostej

Od XIII w. nastąpiło osłabienie władzy królewskiej. Wiązało się to z klęską Jana bez Ziemi w1214 r. pod Bouviens i Wielką Kartą Swobód (1215 r.), która już ogranicza władzę królewska.Można powiedzieć, że ustrój Anglii to ustrój monarchiczny za wyjątkiem krótkiego epizodurepublikańskiego w latach 1649-60. Wtedy również powstała jedyna pisana konstytucja (1653 r.) będąca instrumentem rządzenia.Król opiera się na Kurii Królewskiej, czyli organie pomocniczym z którego wyłaniają w ciąguXII i XIII w. organy specjalizacyjne. Jest ich 5:1. Dwór, skupiający dygnitarzya) Pierwszym najważniejszym dygnitarzem był justyciariusz, był to zastępca króla do XIII w., b) Drugim był kanclerz, który od pierwszej połowy XIV w. wyłonił sąd kanclerski, który

opierał się na odrębnym systemie prawa, systemie prawa equi,

c) Seneszald) Skarbnik (zwany później Pierwszym Lordem Skarbu)e) Konetabl



f) Cześnik

W czasach nowożytnych urzędnikami byli:a) Pierwszy Lord Skarbu (zwykle był premierem) b) Kanclerz Szachownicy (minister Skarbu)

c) Lord Admiralicjid) Lord Kanclerz (zwykle przewodniczący Izby Parów, minister sprawiedliwośći, stróż pieczęci)

e) 2 Sekretarze Stanu

Zasady słuszność:a) równa miara między stronami b) Prawa boskie (natury i rozumu) powinny być przestrzegane wobec każdego człowieka,

zasada równości bez żadnego stanowego zróżnicowaniac) zasady dobrej wiary w stosunkach między ludźmid) w każdym stadium postępowania decyduje nie forma, ale treść stosunku prawnego

e) o istocie danego stosunku prawnego decyduje wola stron.„Sprawiedliwość zachwyca się równością”„Kto poszukuje sprawiedliwości w sądzie equiti sam musi postępować sprawiedliwie”„Kto przychodzi po sprawiedliwość do sądu equiti musi przyjść z czystymi rękoma”

2. Parlament w 1265 r. zwołany po raz pierwszy przez Szymona de Monfort, w 1295 r. parlament wzorcowy, od XIV w. dzieli się na 2 izby: Izbę Lordów (lordowie, duchowni, parowie Anglii – bezpośredni wasale króla, wzywani na obrady przez króla specjalnym pismem z pieczęcią) Izba Gmin (na obrady zwoływał szeryf, wyznaczał 2 rycerz z hrabstwa,których było 37 i 2 z miast, które miały przywilej królewski, w XV w. takich miast było 112).

Od 1429 r. ustalił się system wyboru: wysoki cenzus majątkowy zarówno w hrabstwach jak i

miastach, przetrwało to aż do 1832 r., do reformy „zgniłych grodów” Greya.Uprawnienia parlamentu angielskiego:• kompetencje prawodawcze specyficzna forma uchwalania aktu prawnego: projekt Bill ,

uchwała obu izb i król ma prawo sankcji, od XIV w. ustaliła się zasada, że żaden akt prawnynie może wejść w życie bez zgody obu izb i króla. Stan taki trwał do 1539 r. do monarchiiabsolutnej, kiedy ukazał się akt Henryka VIII o proklamacjach, który umożliwił wydawanieaktów prawnych królowi poza parlamentem. W 1689 r. zostały te uprawnienia zniesione w„ Billu o prawach”

• kompetencje sądownicze, Izba Lordów jako Sąd Parów przetrwał do 1948 r. Jest nadalsądem odwoławczym, ma szczególne uprawnienia (impeachment i et of etender )

• kompetencje finansowe (podatki) od 1297 r. specjalny akt „Statutum de talagio non

concedento” decyduje o podatkach, celach i rachunkach, w czasach nowożytnych jest ListaCywilna Króla, która ustala wydatki dworu królewskiego

Zarząd lokalny.Specyficzna sytuacja w dziedzinie odrębności zarządu lokalnego.Szeryf , nominowany przez króla.Początki samorządu lokalnego w związku z pojawieniem się instytucji Sędziów Pokoju.Sędziowie Pokoju konkurują z szeryfem. Ich geneza sięga Strażników Pokoju z kolei Strażnicy



Pokoju pojawili się od XII w.. Ich zadanie m było odbieranie przysięgi od mężczyzn powyżej 15roku życia czy będą przestrzegali pokoju ziemskiego. Takiego samego pokoju ziemskiego jaki był we Francji czy w Niemczech. Strażnicy Pokoju mieli również kompetencje sądowe. Moglikarać naruszających Pokój Ziemski. To przyczyniło się w części do zaniku uprawnień sądowychszeryfa. Strażnicy Pokoju przekształcili się później w Sędziów Pokoju.

Sędziowie Pokoju byli nominowani przez króla, było ich 8 w hrabstwie, przy ich nominacjiobowiązywał cenzus osiadłości i majątkowy nie wymagano natomiast kwalifikacji prawniczych.Kosztem kompetencji szeryfa i koronera Sędziowie Pokoju funkcjonują do dziś. Dzisiaj jestkilkanaście tysięcy Sędziów Pokoju w Anglii na najniższym szczeblu, którzy sprawują swą władzę sądową bezpłatnie. Skoro spełnili taki cenzus majątkowy nie muszą pobieraćdodatkowych gratyfikacjiInstytucja koronera wyłoniła się w XII w. Do jego kompetencji należało sprawy początkowozastrzeżone dla jurysdykcji królewskiej, później cięższe przestępstwa. Od początku XIII w.koroner został pozbawiony prawa sądzenia. Pozostały mu funkcje specyficzne:• ustala przyczyny śmierci w przypadku gwałtownego zgonu• wszczyna dochodzenie, w których nie występowała z oskarżeniem Wielka Ława

Przysięgłych• dokonywał wizji• ogłaszał wyjęcie spod prawa osób uchylających się stawiennictwa w sądzieKoronerzy byli wybierani przez Zgromadzenie Hrabstw spośród rycerzy.

Zgromadzenie Hrabstw był dawnym organem samorządowym, przejęty przez władcównormandzkich, skupiający zarówno wielkich lenników Korony (świeckich i duchownych) jak ichwasali, także ludzi wolnych, reprezentantów gmin wiejskich. Ludność poddańcza natomiast niemogła w zgromadzeniu brać udziału. Zgromadzenie miało kompetencje sądowe, wyłaniałorównież sędziów przysięgłych.

MONARCHIA ABSOLUTNA.Przełom średniowiecza i czasów przyniósł zmianę koncepcji państwa. Państwo uzyskujecharakter publicznoprawny. Jest traktowane jako dobro publiczne, jako osoba prawna, któradziała poprzez swoich reprezentantów – przede wszystkim w osobie króla.Państwo i monarchę zaczęto traktować jako odrębne instytucje. Zmieniły się zadaniamonarchy. Monarcha obok dawnych uprawnień jako wodza, sędziego, zwierzchniego senioraotrzymuje nowe – administrator i zarządca.Poprzednio charakterystyczny czynnik dla władzy – panowania i dominacji – ustępuje nowymzadaniom – organizacji i zarządzaniu.

Władza realizuje swoje nowe funkcje w imię dobra publicznego. Kieruje się przy tym pojęciem racji stanu.Troska o dobro publiczne wymaga bardziej aktywnego tworzenia prawa. Wzrasta aktywnośćwładcy jako prawodawcy (J. Bodin do istoty suwerennego państwa zaliczył przede wszystkimstanowienie prawa)Państwo publiczne oznacza odejście od dawnej zdecentralizowanej struktury państwowej.Następuje centralizacja państwa.Rozbudowa nowych funkcji organizacyjnych i zarządzających pociągała za sobą konieczność



całkowitej przebudowy służby administracji (centralnej i lokalnej). Następuje doskonalenieaparatu zarządzającego. Pojawiają się fachowi urzędnicy o odpowiednich kwalifikacjach. Pracętych służb organizowano w sposób biurokratyczny z zachowaniem hierarchicznego ich podporządkowania. Towarzyszy temu bardziej szczegółowe określenie kompetencji poszczególnych stanowisk.

FRANCJADobrym przykładem ewolucji aparatu urzędniczego jest Francja w XVI-XVII w.Istotną cechą monarchii absolutnej jest centralizm jasno określający zasady podporządkowania poszczególnych urzędów oraz biurokratyzm. Biurokratyzm oznaczał wprowadzenie pragmatyk służbowych.We Francji sytuacja jest skomplikowana. Francja jest charakterystycznym obszarem gdzie te 2koncepcje zwalczają się (koncepcja wymogu odpowiednich kwalifikacji z koncepcją pragmatyk służbowych). We Francji istniała praktyka kupowania urzędów (nie było mowy o odpowiednichkwalifikacjach). Pojawiła się konieczność stworzenia nowego typu urzędów – urzędów

komisarycznych.Urzędnik komisaryczny na podstawie odrębnego upoważnienia królewskiego ma określonezadania.W systemie organizacji lokalnej we Francji opartej na urzędach intendenta i jego zastępcy(subdelegata) ten system jest punktem odniesienia do rozwoju w przyszłości tzw. administracjizespolonej.Administracja zespolona – taki system, w którym zdecydowana większość kompetencji i zadańadministracji była skoncentrowana w jednym pionie administracyjnym, a przy tym podporządkowana władzom centralnym.

Organy administracji centralnej we Francji:

1. Dwór z dygnitarzami (Kanclerz, Generalny Kontroler Finansów, 4 Sekretarzy Stanu)2. Stany Generalne3. Zgromadzenie Notabli4. Stany Prowincjonalne

Król miał pełnie władzy prawodawczej przy czym ordonanse królewskie wymagały rejestracji wparlamencie Paryża – najwyższy organ sądowy we Francji. Ma też kompetencje kontroliaktów prawnych.Rada Królewska w XVI w. dzieli się na poszczególne wydziały też nazywane radami:a) parlament b) Rada Królewska Ściślejsza:•

Rada Spraw (5-6 osób, przewodniczył król, ważne sprawy)• Rada Prywatna (wymiar sprawiedliwości)• Rada Stanu (sprawy polityczno – administracyjne)

Za Ludwika XIV następuje rozwój tych rad i teraz mają swoje ściśle określone kompetencjea) Rada Stanu (Tajna, Zwierzchnia) (najważniejsze sprawy polityczne, skład 5-6 ministrów,

przewodniczy król, obrady tajne, 3 razy w tygodniu) b) Rada Depesz (sprawy zarządu wewnętrznego, przewodniczył król, kanclerz, członkowie



Rady Stanu, odpowiedni ministrowie)c) Rada Finansów (kompetencje skarbowe, przewodniczył król, Generalny Kontroler

Finansów, Kanclerz, ministrowie)d) Rada Prywatna (Stron Procesowych) ( kompetencje sądowe, charakter sądu kasacyjnego,

przewodniczył Kanclerz, 4 Sekretarze Stanu, arystokraci, 30 radców reprezentujących stany)

Wszystkie te rady uważano za jedną radę. W czasie obrad tej rady król mógł wydawać akty prawne- zarządzenia, które nie wymagały rejestracji w parlamencie Paryża (z wyjątkiem obradRady Prywatnej).Izba obrachunkowa – od XIV w., kompetencje skarbowe

Administracja lokalna:W okresie monarchii absolutnej pojawiają się nowi urzędnicy:1) Gubernatorowie:• początkowo naczelnicy okręgów przygranicznych, głównie kompetencje wojskowe• w XVII w. uzyskali oni duże kompetencje, urząd ten zaczyna się rozszerzać na teren całej

Europy• uprawnienia sądowe2) Intendenci:• urząd komisarycznyWe Francji były 2 typy urzędów:a) offices – urzędnicy nieusuwalni, nie wymagały kwalifikacji b) komisaryczny – obsadzane przez króla na mocy specjalnego zlecenia (commission)• początkowo kontroler skarbowy wysyłany do kontroli na prowincję• od połowy XVI w. na kontrolerów byli powoływani sędziowie parlamentu (później prócz

spraw skarbowych także administracyjne)• komisarze do wykonywania rozkazów królewskich• pod koniec XVI w. powstali intendenci wojskowi, początkowo do pomocy gubernatorom

jednak z czasem ich wyparli• za Ludwika XIII było 3 rodzaje intendentów (kontroler finansowy, administracyjny,

wojskowy)• intendent miał biuro, w którym powoływał zastępcę – subdelegata, który wykonywał rozkazy

intendenta, a poprzez subdelegata intendent miał kontakt z proboszczem, parafie również były okręgiem administracyjnym

• intendent i subdelegat nie podlegali żadnej władzy lokalnej tylko Radzie Królewskiej,mianowani byli przez króla na wniosek Generalnego Kontrolera Podatków

• przed rewolucją było 34 intendentów

Szczególną rolę we Francji odgrywał monarcha jako sędzia, zwierzchnik wymiarusprawiedliwości. Mógł wymierzać sprawiedliwość nie tylko w sądach królewskich ale miał prawo do pozasądowego wymiaru sprawiedliwości.

Całe sądownictwo jest podzielone na 3 piony:1) Sądownictwo królewskie delegowane – wszystkie do tej pory działające sądy we Francji,

działały na zasadzie delegacji królewskiej:a) Sądy Patrymonialne



b) Sądy Prewotalnec) Sądy Prezydialned) Sądy Baliwialnee) parlament Paryżaf) 16 parlamentów prowincjonalnych

2) Sądownictwo królewskie zastrzeżone – król ma mandat wkroczenia w tok sprawy wkażdym stadium postępowania, zarówno przed jak i w trakcie oraz po postępowaniusądowym:

b) prawo ewokacji – możliwość wywołania przed Sąd królewski każdej sprawyc) listy committimus i sądy komisarskie – wskazanie kompetencji sądów dla poszczególnych

spraw bądź powołać w ten sposób tzw. sąd komisarskid) placet – petycja do króla o sprawiedliwośće) kasacja wyrokuf) listy łaski – zmiana prawnie orzeczonej karyg) listy opieczętowane (zamknięte) – pozasądowa forma wymiaru spraw3) Sądownictwo królewskie szczególne:

a) Sądy Prewotów Marszałkowskich• powołane w XVI w. do sądzenia przestępstw popełnionych przez wojskowych, takżemaruderów oraz do sądzenia innych przestępstw przeciwko porządkowi publicznemu

b) Sądy Marmurowego Stołu• sądy admiralskie, sądziły przestępstwa popełniane przez marynarzyc) Sądy Izby Obrachunkowej

ProkuraturaKról powierzał zastępstwo swoich spraw pełnomocnikom (prokuratorom). Od XVI w. przekształcili się oni w stałych urzędników. Przygotowywali wnioski i pisma procesowe.

AdwokaturaAdwokat przemawiał przed sądem, miał obowiązek obrony interesów króla, otrzymywałinstrukcje od króla, w okresie monarchii absolutnej Rada Adwokatów zmniejszyła się. W procesie inkwizycyjnym rola ustności zmalała.

ANGLIAUstrój Anglii za Tudorów i Stuartów (XV-XVII w.) nazywany jest okresem monarchiiabsolutnej. Jest to specyficzny, odrębny absolutyzm. Nadal funkcjonuje parlament oniezmienionej strukturze, administracja lokalna, nadal zachowały się samorządowe organy orazniezmieniona administracja centralna.Okres wzmożenia władzy królewskiej rozpoczyna się od Henryka VII (1485-1509) i Henryka

VIII (1509-1547). Apogeum osiągnie w 1558-1603 (Elżbieta I Wielka)Organy władzy:1. Dwór z dygnitarzami:a) I Lord Skarbu – zazwyczaj był premierem b) Kanclerz Szachownicy – zazwyczaj był ministrem skarbuc) Lord Admiralicji – sprawy marynarkid) Lord Kanclerz – przewodniczący Izby Parów i Sądu Kanclerskiego, minister



sprawiedliwości i strażnik pieczęcie) 2 Sekretarzy Stanu – mają kompetencje terytorialno – rzeczowe

2. Rada Tajna – od Henryka IV zasiadali w niej wszyscy dygnitarze, wydziałami tej rady były2 szczególne sądy:

a) Sąd Izby Gwiaździstej – wyłonił się w 1487 r. b) Sąd Wysokiej Komisji – wyłonił się za czasów Elżbiety

W okresie wzmocnienia władzy absolutnej ogłoszono 2 filary absolutyzmu angielskiego:1) Akt o Supremacji – z 1534 r., Henryk VIII został głową kościoła anglikańskiego2) Akt o Proklamacji – z 1539 r., Henryk VIII przyznał sobie prawo stanowienia prawa poza

parlamentem bez zgody parlamentu

Od XIV w. obowiązywała zasada, że żaden akt prawny nie może wejść w życie bez zgody obuizb parlamentu i króla. W Akcie tym zastrzeżono jednak pewne uszczuplenie praw króla, którynie mógł wydać takich rozporządzeń, które naruszałyby lub zmniejszały prawa ogłoszone przez

parlament.

Parlament funkcjonował w nowym składzie:1) Izba Lordów – przybyli nowi lordowie świeccy, nowi lordowie duchowni (wykluczono

biskupów katolickich i opatów)2) Izba Gmin – pojawiła się nowa szlachta (gentry), mieszczaństwoDziałalność parlamentu się nie zmieniła.Sąd Izby Gwiaździstej – funkcjonowanie ławy tego sądu opierało się na procedurzeinkwizycyjnej, dopuszczalne były tortury i tylko tu się pojawiły, ponieważ common law nie zna

możliwości stosowania tortur, został zniesiony w 1645 r.Prawo króla do stanowienia prawa poza parlamentem (według. Aktu o Proklamacji)obowiązywało do 1689 r. (Bill o Prawach). Wtedy to prawo proklamacji, dyspensy i suspensyzostały zniesione.

prawo dyspensy – polegało na wyjęciu pewnej kategorii osób spod mocy obowiązującej aktów prawnych parlamentuprawo suspensy – zawieszenie całkowite mocy obowiązującej praw parlamentu

W niektórych państwach istniał ustrój monarchii absolutnej oświeconej. Główna różnica tegoustroju i ustroju monarchii absolutnej Francji i Anglii polega na tym, że monarchia francuska iangielska w jakiejś mierze czerpie z nadania boskiego natomiast przy monarchii oświeconejmamy racjonalizację uzasadnień mandatu królewskiego.

PRUSYDatą wyjściową dla monarchii absolutnej w Prusach jest rok 1701 r.Organy centralne:1. Król2. Generalne Dyrektorium – składała się z 5 departamentów z ministrami na czele,



kompetencje w zakresie spraw administracji wewnętrznej i finansów, podział kompetencjiczęściowo rzeczowy, a częściowo terytorialny

3. Ministerstwo Gabinetowe – organ kolegialny, sprawy zagraniczne, podlegało 2-3 ministrom4. Ministerstwo Sprawiedliwości – sprawy sądownictwa i wyznań, działało pod kierunkiem

kanclerza z kilkoma ministrami

5. Tajna Rada Stanu – zbierała się okazjonalnieAdministracja prowincjonalna:Specyficznie podzielona, podział charakterystyczny tylko dla monarchii pruskiej.Królestwo dzieliło się na:a) prowincje (tzw. departamentu kamer) na czele z kolegialnymi ciałami – kamerami wojny

i domen, które były podporządkowane Generalnemu Dyrektorium b) powiaty na czele z Landratami wybieranymi na sejmikach przez szlachtę.

Rządy osobiste króla pruskiego – specyficzny sposób powoływania i sprawowania władzyPolegało to na tym, że król w ramach monarchii absolutnej ingerował w każdą nawet

najdrobniejszą sprawę swego królestwa. Wszyscy przedstawiciele administracji lokalnej posiadali specjalnych szpiegów, którzy zbierali dla nich rozmaite informacje i przekazywali im(Landratom) natomiast Landrat przekazywał te informacje do Kamery Wojny i Domen, a potemw formie raportu było przekazywane do króla.Król podejmował decyzje w formie nakazów gabinetowych.

AUSTRIAMonarchia absolutna ukształtowała się od XVI w. Jedność monarchii Habsburgów była narażonaz powodu różnych zasad następstwa tronu w części austriackiej (w czeskiej elekcyjność). Niejasności te rozstrzygnęła Sankcja pragmatyczna z 1713 r. Według niej dziedziczy się w linii

męskiej ale w razie wygaśnięcia linii męskiej tron przechodzi na kobietę. Sankcja pragmatycznamówiła także o tym, że cała monarchia absolutna Habsburgów stanowi niepodzielną całość.Sankcja pragmatyczna stworzyła podstawy prawne dla rozwoju unifikacji prawa.

Organy władzy centralnej:1. Kancelaria Stanu – z Kanclerzem Stanu, należą do niej sprawy zagraniczne2. Zjednoczona Kancelaria Nadworna – sprawy wewnętrzne z wyjątkiem skarbowych i

sądowych3. Najwyższa Izba Sprawiedliwości – sprawy sądowe4. Nadworna Izba Skarbowa – sprawy skarbowe5. Nadworna Rada Wojenna

Organy władzy lokalnej:1. Gubernie (na czele gubernatorzy)2. Cyrkuły ( Kreise) (na czele starostowie obwodowi - Kreishauptmann)3. Dominia (na czele wójtowie mianowani przez pana)

ROSJANie ma organów typowych dla monarchii absolutnej. Funkcjonują organy monarchiistanowej.



1. Duma Bojarska2. Sobór Ziemski3. Samorząd Ziemski4. Prikazy – pojawiły się od XV w. początkowo były to organy resortowe, było ich kilkanaście,

ale z czasem zaczęły one przybierać charakter rzeczowo – terytorialny i ich liczba wzrosła z

kilkunastu do ponad 50Reformy Piotra I:1. W miejsce Prikazów powołał Kolegia (początkowo 10, przetrwały do 1802 r. kiedy

Aleksander I powołał na to miejsce ministerstwa2. Powołanie Senatu Rządzącego w 1711 r. początkowo organ doradczy, od Katarzyny II jest

to organ sądowy dzielący się na 6 departamentów, potem ich liczba wzrosła do 8, a w XIX w.doszły jeszcze 2.

Cała administracja w Rosji była zorganizowana na zasadach centralizmu i biurokratyzmu.

PAŃSTWO KONSTYTUCYJNE Na przełomie XVIII/XIX w. w ustrojach europejskich pojawia się konstytucjonalizm jako podstawowa cecha tych ustrojów.Konstytucja – ustawa zasadnicza, określa podstawowe zasady na jakich mają być zbudowaneorgany państwowe, ich kompetencje i wzajemna relacja, a także uprawnienia obywateli

Tradycje konstytucjonalizmu są wcześniejsze i wywodzą się jeszcze z różnych przywilejówstanowych, terytorialnych (1215 r. – Wielka Karta Swobód, 1222 r. – „Złota Bulla” króla

węgierskiego, 1350 r. – „Złota Bulla” niemiecka, prawa fundamentalne monarchii francuskiej,artykuły henrykowskie itp.)Podstawy doktrynalne konstytucjonalizmu europejskiego opierają się na 4 zasadniczychkanonach:1. teoria umowy (T. Hobbes, J. Locke, J.J. Rousseau)2. teoria praw natury (zakłada że prawa podmiotowe ludzkie nie wynikają z nadań ale z natury

rzeczy)3. koncepcja równoważenia władz państwowych (teoria podziału władzy) – Monteskiusz4. racjonalizm jako filozoficzna podstawa konstytucji

Podział konstytucji:

2. spisana – konstytucja w sensie formalnym, ustawa zasadnicza o wyższej mocy prawnej whierarchii źródeł prawa państwowego, stoi ponad wszystkimi ustawami zwykłymi i do niejmuszą one być dostosowane, uchwalana jest w sposób trudniejszy

3. niepisana – konstytucja w sensie materialnym, system podstawowych urządzeń społeczno – gospodarczych i politycznych w państwie

Konstytucja angielska:• brak jest tu problemu nadrzędności ustaw bo każda nowa ustawa wchodzi w miejsce



poprzedniej, ocena konstytucyjności działania rządu, parlamentu, sędziów, administracji jestoceną w sensie politycznym, a nie prawnym

• źródłami prawa konstytucyjnego są:a) statuty (ok. 200)1215 r. – „Wielka Karta Swobód”

1628 r. – „Petycja Praw”1641 r. – Akty1679 r. – „Habeas Corpus Act”1689 r. – „Bill of Rights”, „Ustawa o Tolerancji”1701 r. – „Ustawa sukcesyjna”1707 r. – Akt unii ze Szkocją 1808 r. – Akt unii z Irlandią 1911 r. – „Ustawa o parlamencie”1922 r. – Akt regulujący sprawy Irlandii Północnej1937 r. – „Ustawa o ministrach Korony” (zmieniona w 1964 r.)c) niektóre zasady common law m.in. „król nie może czynić źle”

d) niektóre wyroki sądów królewskich westminsterskiche) konwenanse konstytucyjne (konwensje konstytucyjne)• zwyczaje i praktyka konstytucyjna nigdzie nie ujęta normatywnie, reguły postępowania

politycznego nie ustanowione ani w statutach, ani w orzeczeniach sędziów, ani nie w celuosiągnięcia celów, które te źródła prawa dotąd wyrażały:

Cały system rządów parlamentarno – gabinetowych opiera się na tych konwenansach. Cała istotaodrębności angielskiej jest uregulowana konwenansami:• zasada odpowiedzialności politycznej rządu przed parlamentem• zasada, że rząd który utracił zaufanie izby gmin musi ustąpić• kolegialna odpowiedzialność ministrów• monarcha powierza funkcje premiera i misje tworzenia rządu liderowi partii, która uzyskała

większość w wyborach do parlamentu• premier to szef rządu i jego rezygnacja jest równoznaczna z dymisją wszystkich członków

rządu• zasada, że premier musi zasiadać w izbie gmin

Ustawy na ten temat milczą albo incydentalnie wzmiankują (pierwsza wzmianka o premierze jestdopiero w zarządzeniu królewskim z 1905 r., pierwsza wzmianka o gabinecie w ustawie dopierow 1937 r.)

Zasady parlamentaryzmu angielskiego, które wpłynęły na inne państwa europejskie:1. zasada reprezentacji narodowej

2. zasada dwuizbowego organu przedstawicielskiego3. zasada prawnej (konstytucyjnej) odpowiedzialności ministrów

odpowiedzialność konstytucyjna – w trybie impeachmentu, izba niższa oskarża (Izba Gmin), aizba wyższa sądzi (Izba Lordów)odpowiedzialność parlamentarna (polityczna) – przed Izbą Gmin, votum nieufności

4. zasada parlamentarnej (politycznej) odpowiedzialności ministrów – rządy parlamentarne



5. zasada odpowiedzialności solidarnej ministrów – rządy gabinetowe

Konstytucja Stanów Zjednoczonych:Odmienna od angielskiej. Ogłoszona 17 IX 1787 r., ratyfikowana ostatecznie w 1790 r. Jest to pierwsza konstytucja w sensie formalnym. Nowością tej konstytucji jest jej nadrzędność nad

konstytucjami i ustawami poszczególnych stanów. Jest to konstytucja sztywna, nie można jejzmienić przez parlament. Można ją tylko dopełnić przez nowele (nowelizacja). Nowele te mają moc równą innym częściom konstytucji. Do tej pory ratyfikowano 26 poprawek. 10 pierwszychstanowi Bill of Rights – kartę praw czyli prawa obywatelskie.Amerykańskie prawo konstytucyjne składa się z:1) konstytucja z poprawkami (nowelami)2) ustawy z dziedziny prawa państwowego3) zwyczaje konstytucyjne i praktyka konstytucyjna4) orzecznictwo Sądu Najwyższego – Najwyższego Sądu Federalnego – jest to źródło

elastyczności amerykańskiej konstytucji (orzeczeń w sprawach konstytucji jest ponad 4 tyś.)

4 fundamentalne zasady konstytucji amerykańskiej:1. republikańska forma rządu jako wykluczenie absolutyzmu monarchii2. zasada zwierzchnictwa narodu (naród jako ogół obywateli, którym przysługują prawa

wyborcze, początkowo w XVIII w. była to 1/4 męskiej ludności męskiej pełnoletniej i białej – ok. 120 tyś. na 3 mln mieszkańców Stanów Zjednoczonych)

3. zasada federalizmu, stany jako suwerenne jednostki polityczne, władza prawodawcza podzielona jest między władze federalne, a stanowe, w powierzonym zakresie decyzje władzstanowych są nadrzędne

4. zasada podziału władzy, przeprowadzono szczególny system równowagi i hamowaniawładzy, polega na wzajemnych hamulcach, każda władza ma hamulec wobec pozostałych

a) dla Kongresu:•

hamulcem jest prezydenckie prawo veta ustawodawczego (od strony władzy wykonawczej),• sądowa kontrola konstytucyjności ustaw dokonywana przez Sąd Najwyższy Federalny (odstrony władzy sądowniczej)

b) dla prezydenta:• hamulcem jest impeachment, odpowiedzialność konstytucyjna, oskarża Izba Reprezentantów,

sądzi senat (1 przypadek skutecznego osądzenia prezydenta w całej historii USA)• uzależnienie niektórych decyzji prezydenta od zgody Senatu (zgoda na nominacje

urzędników, zgoda na zawieranie układów międzynarodowych)c) dla Najwyższego Sądu Federalnego:• uprawnienia nominacyjne prezydenta (od strony władzy wykonawczej)• właściwości Kongresu do zaproponowania takich zmian, które obalają dotychczasowe

orzecznictwo sądu w jakiejś dziedzinie

ANGLIAW I połowie XVII w. ukształtowała się nowa grupa społeczna – middle class – nowa szlachta(gentry). Przeszła ona na kapitalistyczną produkcję w rolnictwie.Druga nową grupę stanowiła średnia burżuazja handlowa i przemysłowa.Granice między tymi dwoma klasami średnimi były bardzo umowne.Ponad klasą średnią była szlachta dawnego typu – arystokracja rodowa (wielcy właściciele



ziemscy). Obok nich była także duża wielka burżuazja handlowa i finansowa związana zdworem. Poniżej klasy średniej i wyższej była warstwa pośrednia między nimi, a chłopstwemtzw. wolni posiadacze ( free holder lub copy holder ) Na tle zróżnicowania społeczne nałożyły się także różnice wyznaniowe. Istniał kościółanglikański reprezentujący poglądy dworu i dawnej arystokracji rodowej. W opozycji do niego

były gminy kalwińskie – purytanie.Po unii ze Szkocją zaczęły się konflikty króla i parlamentu. Izba Gmin reprezentowała dążeniaklasy średniej, królowie opierali się na arystokracji i byli zwolennikami absolutyzmu. Gdydo władzy doszła nowa dynastia mieszczanie i nowobogacka szlachta dążyły teraz dowyzwolenia się spod władzy królewskiej. Walka ta przeniosła się na forum parlamentu. Za panowania Jakuba chodziło o 3 ważne sprawy:1. uchylenie Aktu o proklamacjach z 1539 r.2. zaniechanie nakładania podatków bez zgody parlamentu3. zniesienie Sądów Izby Gwiaździstej i Wysokiej Komisji

Konflikt zaostrzył się za Karola I. Od 1628-40 nie zwoływał on parlamentu. Został jednak

zmuszony potrzebami finansowymi do zwołania parlamentu. Doszło wtedy do uchwalenia petycji praw. Parlament uzależnił nałożenie podatków od petycji, która ograniczała samowolę króla.Pierwszym postanowieniem petycji były gwarancje o nietykalności osobistej, które ograniczałynadużycia pozasądowego wymiaru sprawiedliwości (więzienie bez wyroku sądowego).Drugie dotyczyło nadużyć w pobieraniu podatków i pożyczek bez zgody parlamentu. Petycjagłosiła, że tylko parlament jest władny do nałożenia podatków. Petycji praw towarzyszyła teżtzw. deklaracja Eliotta – izba parlamentu stwierdzała, że zdrajcą wolności Anglii i jej wrogiem jest każdy kto doradza królowi nowe podatki.Trzecią ważną sprawą było zakazywanie samowolnego kwaterunku żołnierzy w czasie pokoju.Czwarta sprawa to domaganie się zniesienia wojskowych sądów doraźnych.

Król pozornie przystał na warunki petycji, ale faktycznie jej nie przestrzegał. W 1629 r.rozwiązał parlament, a nowy powołał dopiero w 1640. Doradcą Karola I w tym czasie byłTomasz Stratford.W 1640 r. został zwołany parlament, który obradował faktycznie do 1653 r. a formalnie do 1660r. Był to tzw. Długi Parlament. Uważany on jest za początek rewolucji angielskiej. Już w 1640 r.skazuje on bez postępowania sądowego (Act of Etender) na śmierć za zdradę.W 1641 r. parlament wydaje 3 ustawy, które ograniczają władzę królewską:3) król nie może rozwiązać ani odroczyć obrad parlamentu bez jego zgody4) ustawa o trzechleciu – parlament musi być zwołany nie później jak 3 lata od ostatniej

sesji5) zniesienie Izby Gwiaździstej i Sądu Wysokiej Komisji

Parlament domagał się rozciągnięcia kontroli nad mianowaniem urzędników królewskich orazsędziów. Wobec nieustępliwej postawy króla Karola I do głosu doszły elementy radykalnezwiązane z armią (Armia Nowego Typu). Zaczyna się okres rewolucji.Po ścięciu króla w 1649 r. rozpoczyna się okres republiki. Jest to okres jedynej w dziejach Angliispisanej konstytucji. (Instrument Rządzenia z 1653 r. – składa się z 42 artykułów, dosyćschematycznie – władza ustawodawcza to 1- izbowy parlament, władza wykonawcza – LordProtektor – dożywotnio i Rada Stanu)



1660 r. – zbiera się ponownie Długi Parlament (ten z 1640 r.). Następuje nawiązanie do sytuacji przed rewolucją. Długi Parlament podejmuje decyzje o swoim rozwiązaniu i rozpisaniu nowychwyborów. Nowo wybrany parlament uchwalił przywrócenie monarchii pod 4 warunkami:1. amnestia dla wszystkich uczestników rewolucji

2. uznanie parlamentu za legalny3. uznanie nienaruszalności dóbr nabytych w okresie rewolucji4. ogłosił rok 1660 jako 12. rok swego panowania

Okres restauracji StuartówJest to okres panowania Karola II (1660-85) i Jakuba II (1685-88):• przywrócono wtedy dwuizbowy parlament z Izbą Lordów i jego prawa zagwarantowane

wcześniej w Petycji Praw i ustawach z 1641 r.

W rzeczywistości zarysowały się sprzeczności na temat wzajemnego stosunku organów i władzykrólewskiej. Odżyła dawna doktryna Stuartów, niezwiązanego żadnym prawem króla, któremu w

pełni przysługiwała zarówno prerogatywa jak i prawo dyspensy i suspensy.• okres ten to także początek systemu półpartyjnego - 2 ugrupowania w parlamencie Torysi

(zwolennicy absolutyzmu królewskiego, późniejsza od 1832 r. partia konserwatywna) iWigowie ( zwolennicy przewagi parlamentu, późniejsi liberałowie, wchodzili do parlamentu jako partia liberalna do 1935 r.)

W 1900 r. pojawiła się Partia Pracy, która od 1922 r. weszła do parlamentu.

Przez cały okres panowania król Karol II lawirował pomiędzy sprzecznymi interesami stronnictw politycznych (Torysów i Wigów). Król był niechętny parlamentowi ale w 1679 r. musiał udzielićsankcji aktowi Habeas Corpus Act.Było to instytucjonalne zabezpieczenie gwarancji ochrony wolności osobistej jednostki. Są tu

zawarte przepisy proceduralne jak należy postępować w przypadku uwięzienia bez wyrokusądowego. Jest tu zasada, że o pozbawieniu wolności miał decydować wyłącznie sąd a nieurzędnik królewski. Była to sądowa kontrola nad władzą wykonawczą.Gdy po Karolu tron objął Jakub II dążył on nie tylko do pełni władzy absolutnej ale także do przywrócenia katolicyzmu. To właśnie spowodowało jego odsunięcie od rządów (ChwalebnaRewolucja)Właściciele ziemscy obawiali się, że w przypadku przywrócenia katolicyzmu będą musielizwrócić 70% dóbr ziemskich sekularyzowanych po reformie kościoła anglikańskiego w XVI w.W tej sytuacji 2 zwalczające się do tej pory stronnictwa w parlamencie Torysi i Wigowie doszlido porozumienia i zawarli sojusz mający na celu obalenie Jakuba II. Do objęcia tronu wezwanocórkę Jakuba II – Marię i jej męża Wilhelma III Orańskiego – namiestnika Holandii.

Był to początek nowej dynastii ale też nowej formy rządów – monarchii parlamentarno – gabinetowej. Po śmierci Wilhelma Orańskiego królem została Maria, a po jej śmierci jej siostraAnna. Po śmierci Anny tron przeszedł na linię elektorów hanowerskich (Jerzy I – prawnuk Jakuba I). Odtąd Welfowie pełnią władzę w Anglii aż do ostatniej Wiktorii. Po niej dynastiaWettinów, która rządzi do dnia dzisiejszego.

Po wprowadzeniu nowej dynastii orańskiej najpilniejszymi były 3 sprawy:1. ustawowe unormowanie parlamentu i jego stosunku do władzy królewskiej



2. uregulowanie spraw wyznaniowych3. sprawa następstwa tronu

Problem wyznaniowy został unormowany w 1689 r. w Ustawie o Tolerancji. Anglikanizmzostał uznany za religię państwową, przyznano tolerancję wyznaniom protestanckim i nie

zapewniał równouprawnienia katolikom. Byli oni dyskryminowani w prawach wyborczych.W 1689 r. uchwalono także Bill of Rights, który wyliczał nadużycia dokonywane przez Karola IIi Jakuba II, a następnie określał nowe zasady prawne jak zapobiegać nadużyciom. Ograniczonezostały prawa królewskie, a rozszerzono prawa parlamentu. Było to niejako usankcjonowanieustroju monarchii parlamentarno – gabinetowej.• uznano za nielegalne wykonywanie przez króla prawa prerogatywy, dyspensy i suspensy• odmówiono prawa nakładania podatków bez zgody obu izb• zabroniono królowi utrzymywać stałej armii w czasie pokoju• każdy poddany miał prawo wnoszenia petycji do króla• zakaz zbyt wysokich grzywien, kaucji, niezwykłych i okrutnych kar • postulat częstego zwoływania sejmu (sprecyzowała to ustawa z 1694 r.)

Podkreśliła ona, że jego kadencja nie może przekraczać 3 lat, ustawa o 7 – leciu z 1716 r. przedłużyła kadencję do lat 7, a akt o parlamencie z 1911 r. określił ten termin na 5 lat• wybory do parlamentu miały być wolne, a posłowie mogli korzystać z wolności słowa

Ustawa sukcesyjna z 1707 r. określiła zasadę następstwa tronu i przewidziała ewentualną sukcesję dynastii hanowerskiej• zastrzegała też, że monarcha i jego małżonek muszą być wyznania anglikańskiego• podkreślała zasadę, że monarcha jest związany prawem• wprowadzała regułę kontrasygnaty decyzji królewskiej przez odpowiedniego ministra lub

Tajną Radę, oznaczało to zasadę nieodpowiedzialności królewskiej• stworzyła zasadę niezawisłości sędziowskiej, odtąd sędzia mógł być usunięty jedynie na

żądanie obu izb parlamentu• przyjęła zasadę konstytucyjnej odpowiedzialności ministrów za króla, król nie mógł

ułaskawić ministra zasądzonego w trybie impeachmentu

Wszystko to stworzyło podwaliny ustrojowe pod nowoczesną monarchię parlamentarno – gabinetową. Położyły też kres odradzaniu się absolutyzmu. Nowa monarchia miała charakter liberalny (liberalizm arystokratyczny). Liberalizm demokratyczny wystąpi w Anglii dopiero poreformach prawa wyborczego, które dokonają się w XIX w.

Ustrój Anglii po 1688 r.Źródłem władzy był nadal król. Formalnie jego pozycja nie uległa zmianie.1. Król:• miał władzę wykonawczą, którą sprawował razem z Radą i dygnitarzami, formalnie miał

swobodę mianowania i odwoływania ministrów• z władzy ustawodawczej był nadal częścią parlamentu, zgoda króla była niezbędna dla

tworzenia prawa, miał prawo sankcji wobec ustaw, ale to prawo sankcji wyszła z użycia(desuetudo) (królowa Anna skorzystała z tego prawa po raz ostatni w 1707 r.)



• miał prawo zwoływania i rozwiązywania parlamentu ale po 1689 r. utracił on prawodyspensy i suspensy, utracił prawo inicjatywy ustawodawczej

2. Gabinet:• wywodzi się z Tajnej Rady, która miała tylko uprawnienia doradcze, po restauracji Stuartów

Karol II obok Tajnej Rady powoływał grupę 5 najbardziej zaufanych doradców w gabinecie,

Wilhelm III Orański najpierw powoływał do gabinetu przedstawicieli Torysów i Wigów ale pomiędzy nimi były wciąż, a więc król zaczął później powoływać wyłącznie przedstawicielitego stronnictwa, które uzyskało większość w parlamencie, cały czas w tym gabinecie przewodniczył król, sytuacja zmieniła się wraz z Jerzym I, od 1714 r. gabinet sięusamodzielnił, odtąd I Lord Skarbu przewodniczył gabinetowi i został premierem, gabinetuniezależnił się od króla ale odpowiadał przed parlamentem, po 1711 r. wytworzyła sięsolidarna odpowiedzialność ministrów z działalność monarchy (król nie może czynić źle)

Mechanizm rządów parlamentarno – gabinetowych opiera się na następujących przesłankach:1) nie ma odpowiedzialności króla, obowiązek kontrasygnaty odpowiedniego ministra2) gabinet odpowiedzialny jest prawnie, czyli konstytucyjnie w trybie impeachmentu oraz

politycznie (parlamentarnie) przez votum nieufności, a także solidarnie3) lider partii, która wygrała wybory do izby niższej parlamentu jest wyłącznym kandydatem dofunkcji premiera – król musi go powołać na premiera

4) gabinet może działać tylko w oparciu o większość parlamentarną 5) król może rozwiązać izbę gmin również w przypadku votum nieufności

Różnica pomiędzy rządem, a gabinetem:Od XIX w . rozróżniano w Anglii rząd sensu largo i gabinetRząd sensu largo – w skład wchodzi cały aparat administracji państwowej, premier, ministrowie,wszyscy urzędnicy, którzy tworzą zespół służby cywilnej, jest on oparty na rozbudowanejhierarchii, ale politycznie nieodpowiedzialny

Rząd sensu stricto (gabinet) – tworzy go premier i ministrowie, którzy ponoszą odpowiedzialność solidarną, parlamentarną niezależnie od tego czy zasiadają w gabinecie czy nie

Reformy prawa wyborczego w XIX w. spowodowały przejście od liberalizmu arystokratycznegodo demokratycznego, jednakże Izba Lordów zachowała swój arystokratyczny charakter do dniadzisiejszego.

FRANCJASytuacja wewnętrzna Francji u schyłku XVIII w. Zaczęły się ujawniać silne objawy kryzysu

społecznego i politycznego oraz ekonomicznego. Struktura feudalna monarchii absolutnejstawała się coraz bardziej rażąca anachronizmem i była coraz bardziej krytykowana przezwszystkie grupy społeczne. Jednocześnie przykład angielskiej monarchii konstytucyjnej iukształtowania się rządów parlamentarno – gabinetowych oraz przykład Stanów Zjednoczonychwskazywały drogę przemian. Jednak monarchia francuska była niezdolna do przeprowadzeniatych reform. Narastające sprzeczności ekonomiczne i inne przyczyny:• polityczne (degeneracja grupy kierowniczej)• filozoficzno – polityczne (szkoła fizjokratów, głosiła wolność gospodarczą i własność jako



podstawę porządku społecznego)spowodowały wybuch rewolucji.

REWOLUCJA FRANCUSKA:5 V 1789 r. – zwołanie Stanów Generalnych, było bezpośrednim następstwem zatargu króla z

parlamentem, który w 1787 r. odmówił rejestracji ordonansów królewskich nakładających nowe podatki

Parlament uzasadnił ta decyzje tym, że jedynie naród reprezentowany przez Stany Generalnemoże uchwalić nowe podatki. Zwołanie tych Stanów Generalnych było ich pierwszymzwołaniem od 1614 r. Król zgodził się na przyznanie stanowi trzeciemu podwójnej liczby posłów.Duchowieństwo – 1/4 posłówSzlachta – 1/4 posłówStan trzeci – 1/2 posłów

Było to pozorne ustępstwo, ponieważ Stany Generalne podejmowały uchwały w ten sposób, żekażdy stan niezależnie od liczby posłów musiał wyrazić zgodę.

Gdy zgromadziły się Stany rozpoczęła się walka o wspólne obrady i o głosowania indywidualne.Do Stanu trzeciego przyłączyły się liczne głosy stanu duchownego, a także część szlachty

17 VI 1789 r. – Stany ogłaszają się Zgromadzeniem Narodowym9 VII 1789 r. – Stany ogłaszają się Konstytuantą 14 VII 1789 r. – zdobycie Bastylii

Po 14 VII 1789 r. nastąpiło przyśpieszenie nadania kształtu prawnego faktycznie dokonującej się

rewolucji.VIII 1789 r. – Konstytuanta podejmuje szereg ważnych aktów prawnych, które stanowią jądroustawodawstwa konstytucyjnegoUchwały z 4 i 5 VIII o likwidacji feudalizmu podzieliły go na feudalizm dominujący ikontraktowy.

feudalizm dominujący – prawa związane z poddaństwem (sądownictwo patrymonialne, pańszczyzna, monopole) – te prawa zostały zniesionefeudalizm kontraktowy – (pobór czynszów), pozostawiono te prawa ale od 1792 r. prawo pobierania czynszu należało udowodnić dokumentem, dopiero dekret Konwentu z 1793 r. zniósłwszelkie formy feudalne bez odszkodowania

• Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela – ogłoszona 26 VIII 1789 r.• Reforma zarządu terytorialnegoFrancja została podzielona na 83 departamenty, wprowadzono 4 – stopniowy podział:departamenty, dystrykty, kantony, gminy – na czele tych 4 szczebli stały ciała kolegialne(rady)• Reforma sądownictwaWprowadzono sądownictwo powszechne, oddzielono władzę sądowniczą od władzy



administracyjnej i uruchomiono sądownictwo administracyjne.Struktura sądownictwa powszechnego:a) sprawy cywilne: 2 – stopniowe, sądy pokoju i trybunały dystryktu b) sprawy karne: 3 – stopniowe, sądy policji municypalnej , sądy policji poprawczej,

trybunały dyscyplin (w tych sądach funkcjonowała 12 – osobowa ława przysięgłych)•

unormowano stosunki wyznaniowe (Konstytucja Cywilna Kleru z 1790 r.)

Do tej pory kościół był niezależny finansowo od państwa, utrzymywał się z własnych dóbr iróżnych fundacji. Fundacje te służyły celom charytatywnym i wychowawczym. Kościółutrzymywał prawie wszystkie szpitale, domy dla starców, sierot, osób psychicznie chorych oraz prawie całe szkolnictwo (w tym wszystkie szkoły wojskowe –12)

Konstytucja Cywilna Kleru wprowadza zasadnicze zmiany. Następuje konfiskata dóbr kościelnych, kasata zakonów, zniesiono szkoły kościelne i podjęto nieudane próby stworzeniaszkolnictwa publicznego. Zamknięto szpitale, przytułki, domy dla starców, sierot.Dokonano także zmian w administracji kościelnej. Podział diecezji dostosowano do administracji

państwowej. Władze kościelne były obierane przez zgromadzenie elektoralneKonstytucja 3 IX 1791 r.Otwiera ona okres monarchii ograniczonej od 3 IX 1791 r. do aresztowania Ludwika XVI 10VIII 1792 r.Od tego momentu rozpoczyna się bardzo drobiazgowy podział chronologiczny dziejówFrancji:

1. Okres monarchii ograniczonej (1789 – 92)2. Okres Konwentu 22 IX 1792 – 2 VI 1793)3. Okres Dyktatury jakobińskiej (2 VI 1793 – 1795)4. Okres Dyrektoriatu (1795 – 99)

5. Okres Dyktatury napoleońskiej (1799 – 1814)a) okres konsularny (1799-1804) b) okres cesarski (1804 – 14)

6. Okres restauracji Burbonów (1814 – 30) W 1814 ukazuje się Karta Konstytucyjna7. Okres monarchii lipcowej (1830-48)8. Okres II Republiki (1848 – 52)9. Okres II Cesarstwa (1852 – 70/75)

10. Okres III Republiki (1875 – 1914/46)11. Okres IV Republiki (1946 – 58)12. Okres V Republiki (1958 – do dziś)

Deklaracja Praw Człowieka i ObywatelaZawiera 3 zasadnicze grupy unormowań:1. Zasady dotyczące organizacji politycznej państwa

2 fundamentalne zasady ustrojowe:a) zasada suwerenności ludu, antyteza feudalnej doktryny monarchii absolutnej o boskim

pochodzeniu władzy, wyłoniła się z teorii umowy społecznej b) monteskiuszowski trójpodział władzy – miał zapewnić równowagę pomiędzy poszczególnymi

władzami: ustawodawczą, wykonawczą, sądową



2. Zasady dotyczące praw obywatelskichDeklaracja wprowadza podmiotowe prawa publiczne, które zakładają dwustronny stosunek między jednostką a państwem, są to prawa publiczne, w obronie których jednostka możewystąpić jako strona w sądzie pozywając państwo. Dotąd człowiek był poddanym w sensie poddaństwa państwowego, które było w monarchii absolutnej, teraz człowiek stał się

obywatelem.Przysługuje mu szereg osobistych, naturalnych, niezbywalnych, świętych praw z którychnadrzędne są 4: b) Równośćc) Wolnośćd) Własnośće) Bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowiŹródłem wszelkich praw jest wolność. Deklaracja przyjmuje charakterystyczne pojęcie wolności(za Monteskiuszem):Wolność – to możność czynienia wszystkiego co nie szkodzi drugiemu.Granice wolności ustala tylko ustawa. Ta wolność realizuje się w różnych postaciach osobistych

praw wolnościowych: b) wolność sumieniac) wolność słowa, pisma, drukud) wolność gospodarcza – nienaruszalność prawa własności prywatneje) nietykalność osobista

3. Zasady dotyczące wprowadzenia podstaw nowożytnego prawa karnego i procesukarnego

W prawie karnym wprowadza fundamentalne zasady prawa materialnego karnego:a) prawo nie działa wstecz – lex retro non agit

b) nie ma przestępstwa bez ustawy – nullum crimen sine lege

c) nie ma kary bez ustawy – nullum poena sine legeSą to zasady legalizmu w prawie karnym.W dziedzinie procesowej deklaracja wprowadza:a) zasadę domniemania niewinności – fundamentalna zasada procesu karnego, będzie ona

łamana w okresie państwa totalitarnego gdzie będzie przeciwieństwo tej zasady tzw.domniemanie winy – ujemna teoria dowodowa

Proces inkwizycyjny – negatywna i pozytywna teoria dowodowaPaństwo totalitarne – ujemna teoria dowodowa A. WyszyńskiegoDeklaracja z 1789 r. nie zawiera :1) praw socjalnych2) prawa do zgromadzenia – ukazuje się ustawa Le Chapelie, która zabrania zgromadzeń

Deklaracja ta została włączona do pierwszej konstytucji francuskiej i regułą się stało że do każdejkonstytucji francuskiej była włączana.

Konstytucja Jakobińska i Deklaracja JakobińskaByła to druga konstytucja i deklaracja. Były one tylko teoretyczne ponieważ nie weszły one wżycie.Zmiany w Deklaracji Jakobińskiej:• wprowadzono równość nie tylko formalną, ale także i społeczną



• wprowadza prawo socjalne (do pracy, opieki społecznej, bezpłatnej oświaty)

w Konstytucjach z 1795 r. i następnych aż do 1830 r. występuje wyraźny regres jeżeli chodzi o prawa obywatelskie. Dopiero konstytucja z 1848 r. wprowadza jako zasady:a) zasadę wolności

b) zasadę równościc) zasadę braterstwad) zasadę solidaryzmuA jako wartości chronione rodzinę, pracę, własność, porządek publiczny. Powróciły też prawasocjalne

Od kolejnej konstytucji (1852 r.) następuje potwierdzanie praw obywatelskich w preambułachkonstytucji, które uznają, zatwierdzają, gwarantują prawa zawarte w Deklaracji z 1789 r. iustawodawstwie zwykłym.

Podsumowaniem okresu po 1852 r. jest konstytucja IV Republiki z 1946 r. Tutaj w preambule

mamy cały katalog praw z Deklaracji sierpniowej 1789 r. ale także i prawa socjalne (prawo do pracy, opieki społecznej, ochrony zdrowia, bezpieczeństwa materialnego, odpoczynku, bezpłatnego wykształcenia)

W Stanach Zjednoczonych występują 3 fazy rozwoju praw obywatelskich:1) prawa wolnościowe w okresie przed niepodległością – prawa dla kolonistów, prawa

Anglików, podstawą tych praw jest tylko prawo angielskie2) okres walki między koloniami, a metropolią – pozornie zmiany nastąpiły tylko w

terminologii, w miejsce praw kolonistów pojawiają się prawa ludzi, jest to Deklaracja Praw iKrzywd z 1774 r., tutaj mamy odesłanie do praw angielskich ale także do praw natury (prawodo życia, wolności, własności, prawo do uczestniczenia we własnych ciałach

prawodawczych, prawo do sądu równych sąsiedztwa, prawo do gromadzenia się w celunaradzenia się nad krzywdami i wysłania petycji do króla, deklaracja ta była odrzucona przez parlament brytyjski

3) okres, w którym znika już opieranie się na prawach i przywilejach angielskich

12 VI 1776 r. – Deklaracja Praw Wirginii4 VII 1776 r. – Deklaracja NiepodległościDeklaracje poszczególnych stanów w latach 1776-83

Znika wszelki formalny związek z prawem angielskim. Występuje nowy sposób uzasadnianiatych praw, a to uzasadnienie opiera się przede wszystkim na doktrynie prawa natury.

Deklaracja Praw WirginiiInspirowana angielskim Bill of Rights (1689 r.). Deklaracja równości, wolności, niezależności, pełnych praw własności, praw do bezpieczeństwa i szczęśliwości. Szeroki katalog praw jednostkiw zakresie prawa karnego.

Deklaracja NiepodległościGłosi, że wszyscy ludzie zostali stworzeni jako równi sobie i że stwórca wyposażył ich w pewneniepozbywalne prawa m.in. prawo do życia, wolności, poszukiwania szczęścia.



Dla zabezpieczenia wymienionych praw zostały ustanowione rządy wywodzące swe uprawnieniaze zgody rządzonych.

Sama Konstytucja Stanów Zjednoczonych nie zawiera praw obywatelskich. Prawa obywatelskie były dołączane do konstytucji stanowych. Nowele do konstytucji, które regulowały prawa

obywatelskie pomijały sprawę równości i jest to pierwsza różnica w porównywaniu z prawamifrancuskimi.

Nowele do konstytucjiByło ich 10. Od 5 IX 1791 do XII 1791. Obowiązują do dnia dzisiejszego.

1.Nowela dotycząca wolności religii, słowa, prasy, zgromadzeń (różnica w porównaniu dofrancuskiej), petycji

2. Nowela dotycząca prawa posiadania i noszenia broni3. Nowela dotycząca zakwaterowania żołnierzy w czasie pokoju tylko za zgodą właściciela (ma

już charakter tylko historyczny)4. Nowela dotycząca nietykalności osoby, mieszkania, dokumentów, mienia

5. Nowela dotycząca gwarancji w sprawach karnych:• oskarżenie o zdradę główną tylko wielka ława przysięgłych (charakter historyczny)• ne bis in eadem (nie można kogoś sądzić po raz drugi w tej samej sprawie)• zakaz zmuszania do zeznań na swoją niekorzyść• zakaz pozbawiania życia, wolności, mienia bez wyroku sądowego

6. Gwarancje w postępowaniu karnym:• prawo do szybkiego procesu przed bezstronnym sądem przysięgłych tego okręgu gdzie

popełniono przestępstwo• prawo do informacji o charakterze i przyczynie oskarżenia• prawo do konfrontacji z obciążającymi dowodami• obowiązek przedstawienia dowodów korzystnych dla oskarżonego• prawo do korzystania w swej obronie z pomocy prawnej

7. Nowela dotycząca spraw sądowych• sprawy gdy wartość sporu przekracza 20 $ właściwe są dla sądów przysięgłych

8. Nowela dotycząca zakazu nadmiernych kaucji, grzywien, zbyt okrutnych i nieużytecznychkar (wzorowana dosłownie na Bill of Rights)

9. Nowela, która wylicza określone prawa10. Nowela wyliczająca prawa, które nie zostały przekazane przez konstytucję Stanów

Zjednoczonych i są odpowiednio zachowane dla Stanów lub narodu

Zasada równości pojawiła się dopiero w 1865 r. w 13. poprawce do Konstytucji – zniesienieniewolnictwaW 1869 r. w 15. poprawce wreszcie jest zagwarantowane prawo obywatela do głosowania, którenie będzie kwestionowane z powodu rasy, koloru skóry i uprzedniego stanu niewolniczego.Kobiety uzyskały prawa wyborcze w 1920 r. w 19. poprawce.

Do niedawna uważano, że dopiero Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela oraz amerykańskie prawa i Nowele do konstytucji wprowadziły prawa obywatelskie. Jednakże obecnie corazczęściej twierdzi się, że już wcześniej istniały prawa regulujące tą kwestie:• polskie Neminem captivabimus nisi iure victum



• ochrona wolności osobistej w anglosaskiej Brytanii (do 1066 r.)• ochrona, gwarancje wolności osobistej w ustawodawstwie średniowiecznych miast włoskich• kształtowanie się gwarancji wolności osobistej w państwie niemieckim w wiekach X-XIVJednak gdy pojawiła się monarchia absolutna zniszczyła ona te wszystkie prawa wolnościowe.

I Konstytucja FrancuskaKonstytucja monarchii ograniczonej z 3 IX 1791. Jest to pierwsza konstytucja burżuazyjna wEuropie.Deklaracja z 1789 r. została dołączona do niej jako rozdział wstępny.Konstytucja podkreśla suwerenność narodu (wszelkie władze należą do narodu)

Władza ustawodawcza - jednoizbowe Zgromadzenie NarodoweJest powoływane w wyborach pośrednich z wysokim cenzusem majątkowym, znosi się instrukcje poselskie (posłowie całego narodu). Zgromadzenie Narodowe ma wyłączne uprawnieniaustawodawcze, inicjatywa ustawodawcza, uchwalanie praw. Król ma tylko słabe vetozawieszające.

Władza wykonawcza – król i ministrowie, kontrasygnata ministrów• osoba króla jest święta i nietykalna, dziedziczenie według reguł prawa salickiego• najwyższa władza wykonawcza wyłącznie w rękach króla, król nie ma inicjatywy ani prawa

sankcji, nie może rozwiązać Zgromadzenia Narodowego, Zgromadzenie Narodowe nie możeusunąć króla ani ministra za politykę, nie ma odpowiedzialności politycznej, parlamentarnej

Władza sądownicza – sędziowie• w żadnym wypadku nie może być wykonywana ani przez Zgromadzenie Narodowe ani przez

króla• Trybunały nie mogą się mieszać w działalność administracyjną

Konstytucja ta podobnie jak i amerykańska nie zrealizowała systemu równowagi władz,otworzyła drogę do przewagi władzy ustawodawczej nad wykonawczą (odwrotnie niż to miałomiejsce w Stanach Zjednoczonych)

Po rozwiązaniu Konstytuanty nastąpiły nowe wybory.W sierpniu 1792 nastąpił konflikt nowo wybranego parlamentu z królem. Król zostajearesztowany (10 VIII 1792 r.). Oznacza to koniec monarchii ograniczonej. Rozpoczyna się okresKonwentu. Pierwszym aktem Konwentu był akt znoszący monarchię i proklamujący republikę.22 IX 1792 r. wprowadzono nowy kalendarz rewolucyjny (formalnie obowiązywał od 1795 r. alefaktycznie tylko 8 miesięcy – do przejęcia władzy przez Jakobinów). Francja była wtedy w

trudnej sytuacji zarówno wewnętrznej jak i zewnętrznej (I koalicja)Odbył się sąd nad królem przed Konwentem. Król został zasądzony na karę śmierci izgilotynowany w styczniu 1793 r. Słabe rządy Konwentu, walka stronnictw powodują anarchię w państwie, w różnych częściach kraju wybuchają walki. Np. w okręgu Vandei, gdzie chłopirozpoczęli powstanie na wieść, że Konwent ogłosił pobór do wojska. Bunt ten miał też charakter religijny, gdyż mieszkańcy tego okręgu byli katolikami. Po początkowych sukcesachVandejczyków nastąpiły surowe represje ze strony Konwentu. Vandea miała przestać istnieć.



Okres Konwentu kończy się przejęciem władzy przez Jakobinów – 2 VI 1793. Rozpoczyna siędyktatura jakobińska. Wydana zostaje nowa Konstytucja i Deklaracja Praw. Konstytucja niewchodzi w życieRobespierre stworzył teorię rządu rewolucyjnego. Odróżnia ono ustrój konstytucyjny, którystosuje prawo i gwarancje wolnościowe od ustroju rewolucyjnego, który musi stosować

wszystkie możliwe środki nie licząc się z zasadami konstytucji ani prawami zawartymi wDeklaracji, które zostają na ten okres zawierzone.Później z doświadczeń okresu jakobińskiego będzie korzystał Lenin, który będzie głosił teorie odyktaturze proletariatu czyli rządach siły bez oglądania się na prawo.

W okresie dyktatury jakobińskiej miały miejsce 4 ważne sprawy:1. Pobór rekruta do armii rewolucyjnej – Armia Nowego Typu2. Ustawa o ograniczeniu spekulacji z 1793 r. o cenach maksymalnych i płacachDanton domagał się uchylenia tej ustawy i ograniczenia terroru. Został aresztowany 30 marca i 5kwietnia zgilotynowany. Wtedy to terror osiągnął najwyższy szczyt. Z powodu terroru zginęłook. 200 tyś. osób. Cała rewolucja pochłonęła ok. 2 mln osób.

Po okresie dyktatury jakobińskiej nastąpił okres Dyrektoriatu. Ogłoszono nową konstytucję.Pojawiła się nowa Deklaracja, w której również brak jest uregulowań społecznych. Charakter konstytucji jest konserwatywny.1) Władza wykonawcza należy do Dyrektoriatu: 5 dyrektorów zmieniających się co roku i do

ministrów2) Władza ustawodawcza należy do Rady Starszych i Rady Pięciuset3) Władza sądowa wyodrębniona

Okres dyrektoriatu obfituje w wiele wydarzeń politycznych. W tym okresie wzrasta znacznieznaczenie Napoleona Bonapartego.

9 listopada 1799 (18 brunmaire) – sterroryzowanie przez Napoleona obu izb parlamentu izmuszenie ich do przekazania władzy 3 konsulom. Uchwalono nową konstytucję konsularną.

Konstytucja konsularna (napoleońska) z 13 XII 1799 r. zatwierdzona została przez ogółobywateli w drodze plebiscytu.Formalnie zachowano zasadę suwerenności ludu. Plebiscyt stał się legitymacją władzy Napoleona co pozwalało mu utrzymać przekonanie że jego władza jest kontynuacja przemianrewolucji. Konstytucja konsularna nie zawierała Deklaracji Praw Człowieka. Władzawykonawcza, ustawodawcza i sądowa były pozornie rozdzielone.

Władza ustawodawcza Podzielona została na 5 organów co pozwalało Napoleonowi kontrolować proces ustawodawczy.1. Rząd (3 konsulów, od 1804 r. cesarz Napoleon)2. Rada Stanu (projektowanie praw, w posiedzeniach Rady brał udział niekiedy Napoleon np.

przy opracowywaniu Kodeksu Napoleona)3. Trybunat (początkowo 100 członków, a w 1802 ograniczono do 50, zlikwidowany

ostatecznie w 1807 r.)• dyskusja nad ustawami, nie mógł uchwalać ustaw



4. Ciało Prawodawcze (wybierane w wyborach powszechnych ale system wyborczy oparty byłna listach zaufania)

• 1/10 uprawnionych do głosowania w okręgu tworzyła listę okręgową • z 1/10 listy okręgowej powstawała lista departamentalna• z 1/10 listy departamentalnej powstawała lista narodowa

Listy zaufania miały znaczenie przy nominacji z urzędu ważniejszych urzędników. Ciało prawodawcze uchwalało bez dyskusji (głos mieli zabierać 2 przedstawiciele Rady Stanu i 2Trybunatu)6. Senat (badał zgodność ustaw z konstytucją, utrzymywał w mocy lub unieważniał ustawy, jego

skład pochodził z nominacji konsula)

Władza wykonawcza„Rząd Republiki powierza się Cesarzowi”1802 r. – Napoleon został dożywotnim konsulem1. Cesarz – posiada też szerokie uprawnienia ustawodawcze• inicjatywa ustawodawcza

• ogłaszanie ustaw• mianuje członków Rady Stanu, ministrów, ambasadorów• wypowiada wojnę, zawiera pokój2. Ministrowie – odpowiadają tylko przed I Konsulem, cesarzem• dokonują kontrasygnaty aktów Konsulów

Zasada podziału władzy ulega zupełnemu zatarciu. Znaczenie ciał prawodawczych zostałozupełnie zredukowane. Cała władza skupiona jest w ręku Cesarza. Są to pozory państwakonstytucyjnego. Cały ten system napoleoński w związku z tym nazywa się cezaryzmem albobonapartyzmem. Jest to system zdecydowanej przewagi władzy wykonawczej.

Władza sądowa1) Sędziowie pokoju – I instancja (w kantonach – pozostawione tylko dla celów sądowniczych)2) Trybunał Cywilny – II instancja (w okręgach)3) Trybunał Relacyjny – III instancja (sadownictwo apelacyjne)4) Trybunał Kasacyjny – najwyższa instancja w sprawach cywilnych i karnych

Reforma zarządu terytorialnego:• nowy podział administracji wprowadzany na zasadzie centralizmu i biurokratyzmuDawny rewolucyjny podział był 4 – stopniowy teraz będzie 3 – stopniowy:(departamenty,okręgi, gminy)• w miejsce rewolucyjnych ciał kolegialnych obieralnych Rad wprowadzono zasadę nominacji

urzędów (prefekt, podprefekt, mer)• nowo powołany organ w 1799 r. Rada Stanu (organ wykonawczy, ciało doradcze przy królu

ale też i organ który bierze aktywny udział w pracy ustawodawczej, najwyższy sądadministracyjny, działa jako sąd II instancji, sąd odwoławczy od Rad Prefekturalnych)

• najważniejszą zasługą Napoleona jest oddzielenie sądownictwa od administracji

Było to tak ścisłe, że zapewniało sędziemu niezawisłość orzekania. Uznano, że sądy nie tylkomogą ingerować w działalność administracyjną ale także w jej spory z obywatelami dlatego



wprowadzono• zasady nominacji sędziów i ich nieusuwalność w miejsce dawnej obieralności –

wzmocnienie niezawisłości sędziowskiej, sędziego od tej pory można zwolnić tylko wokreślonych przypadkach (wiek emerytalny, popełnienie czynu niegodnego stanowiskasędziego)

W drodze wyborów powoływani byli tylko sędziowie przysięgli• zmiana struktury sądownictwa, ustali się tu podstawowy kanon organizacji sądownictwa w

całej Europie:1. Oddzielenie sądownictwa od administracji2. Jednolite sądy powszechne3. Gwarancje niezawisłości sędziego

Wielkie Cesarstwo FrancuskieKoncepcja cesarstwa uniwersalnego (przypominała koncepcje cesarstwa karolińskiego irzymskiego). Zaliczały się do niego nie tylko ziemie francuskie ale także te państwa, które byływ jakiś sposób zależne od Francji w różnorodny sposób:

1) państwa niemieckie należące do Związku Reńskiego (powstał 12 lipca 1806 r.)2) Hiszpania3) Królestwo Włoskie4) Królestwo Neapolu5) Księstwo Warszawskie

Wpływy napoleońskie w tych krajach wyrażają się w trojaki sposób:a) narzucanie konstytucji wzorowanych na konstytucji konsularnej z 1799 r. b) recypowanie urządzeń administracyjnychc) recypowanie francuskich kodyfikacji

Napoleon nie doprowadził jednak do ujednolicenia i scalenia stworzonego przez siebie systemuwielkiego cesarstwa i znikło ono wraz z jego klęską w 1814 r.

I okres konstytucjonalizmu we Francji to okres prób i błędów. Praktyka odbiega zwykle od literykonstytucji. Konstytucje są nie funkcjonalne (np. konstytucja konsularna). Od 1814 r. (upadek Napoleona) konstytucja stała się trwała podstawą władzy państwowej. W XIX i XX w. weFrancji spotykamy 3 rodzaje konstytucji:1) konstytucje monarchiczne (z 1814 r., 1830 r.)2) konstytucje republikańskie (1848 r. – II Republika, 1875 r. – III Republika, 1946 r. – IV

Republika, 1958 r. – V Republika)3) konstytucja z 1852 r. (nawiązująca do konstytucji z 1799 r. która ma specyficzny charakter,

zasadnicze znaczenie miały konstytucje z 1814 r. i 1875 r.)Karta konstytucyjna z 1814 r. oktrojowana była przez Ludwika XVIII nawiązywała do modeluangielskiego:• król jest suwerenem „z bożej łaski”• nie reguluje zasad dziedziczenia tronu• władzę ustawodawczą stanowi król i parlament (izba parów i izba deputowanych)• inicjatywa ustawodawcza należy do króla, ma prawo sankcji



• Izba Parów ma skład arystokratyczny (mianowani przez króla albo dożywotni)• Izba Deputowanych pochodzi z wyborów pośrednich (cenzus majątkowy)• W toku ustawodawczym zachowana równorzędność obu izb)• Samodzielne uprawnienia króla w ustawodawstwie to ordonanse• władza wykonawcza należy do nieodpowiedzialnego króla i ministrów (odpowiedzialność

konstytucyjna, nie ma odpowiedzialności gabinetowej choć faktycznie była)

Mówi się o ogromnym znaczeniu tej konstytucji. Opierają się na niej m.in.:a) konstytucja Związku Niemieckiego z 1815 r. b) konstytucja monarchii austro – węgierskiej z 1867 r.c) konstytucja Królestwa Prus z 1850 r.d) konstytucja Rosji z 1906 r.

Konstytucja z 1830 r. regulowała sprawy w okresie restauracji Burbonów. Nowością jest tzw.system orleański. Polega na podwójnej odpowiedzialności ministrów, muszą uzyskać zaufaniekróla jak i parlamentu. Znaczenie tej konstytucji jest nieco mniejsze ale np. opiera się na niej

konstytucja belgijska z 1830 r. System orleański występuje także w konstytucji V Republiki

NIEMCY (XIX w.)W XIX w. przeżywały okres upadku ale dopiero okres wojen napoleońskich zadał im ostatecznycios (1801 r. Francja uzyskała tereny niemieckie na lewym brzegu Renu). Dla zrekompensowaniastrat terytorialnych deputacja sejmu niemieckiego w 1803 r. zniosła księstwa duchowne i prawiewszystkie wolne miasta (ok. 1500). Te terytoria przyznała książętom poszkodowanym w 1801 r.W obliczu nowej wojny z Austrią Napoleona większość księstw poddała się żądaniom Napoleona. 12 lipca 1806 r. zadeklarowali oni formalnie wystąpienie z Rzeszy, zawiązali pod protektoratem Napoleona Związek Reński.Był to przykład związku łamiącego postanowienia pokoju westfalskiego z 1648 r. (władcy

uzyskali suwerenność zewnętrzną byle by nie godziły w Rzeszę i cesarza). Cesarz Franciszek II przewidując upadek Cesarstwa Rzymsko – niemieckiego zabezpieczył się przed tym wcześniejw 1804 r. przybierając tytuł cesarza Austrii. Na wiadomość o zawarciu Związku Reńskiegoogłosił deklaracje o złożeniu niemieckiej korony cesarskiej. Franciszek II został cesarzem AustriiFranciszkiem I.

Związek ReńskiZwiązek Reński został utworzony aktem z 12 lipca 1805 r. przez 16 suwerennych państw. Aktzwiązkowy miał trojakie znaczenie:1. Był umową międzynarodową nakładającą na państwa skonfederowane określone obowiązki

wobec protektora

2. Był umową międzynarodową powołującą nową strukturę państwa oddaną opiece protektora3. Określał wewnętrzny ustrój związku

16 państw na wieki oddzielone od terytorium cesarza niemieckiego połączone zostało w odrębnyzwiązek (z wyjątkiem Austrii, Prus, Pomorza Szwedzkiego).• zrzeknięto się tytułów określających związek z cesarstwem• arcybiskup Moguncji (elektor książe prymas) przybrał tytuł księcia przewodniczącego, a

mianował go protektor konfederacji



Powołano ciało prawodawcze, którym miał być Sejm Związku Reńskiego ( Bundestag ) zsiedzibą we Frankfurcie nad Menem. Ale nie zebrał się ani razu. Dzielić się miał:1) kolegium królów2) kolegium książąt

Akt związkowy określa przymierze między Cesarstwem Francuskim a Związkiem Reńskim:• ustalono kontyngent wojskowy na wypadek wojny (1/3 armii napoleońskiej miała się składać

z kontyngentu Związku Reńskiego)• w państwach wchodzących w skład związku przeprowadzono reformy oparte na zdobyczach

rewolucyjnych i napoleońskich (nowa konstytucja, organizacja administracji lokalnej,zniesienie przywilejów szlachty, duchowieństwa oraz poddaństwo chłopów, kodyfikacjenapoleońskiej)

Związek NiemieckiPo 1814 r. Związek Reński przestał istnieć i 8 czerwca 1815 r. utworzono związek w postaci

konfederacji suwerennych państw. W skład weszło 35 państw i 4 wolne miasta. Celemzwiązku był obowiązek pomocy przed wszelką napaścią, wzajemne gwarantowanie posiadłości,zawieranie przymierzy, niepodejmowanie przeciw sobie kroków wojennych.

Wszelkie spory miały być rozpatrywane na forum Zgromadzenia Związkowego (w 2 postaciach):1) Rada Ściślejsza – 17 członków (organ wykonawczy), przewodnictwo należało do Austrii

(rozpoczęła się rywalizacja między Austrią i Prusami)2) Sejm Związkowy – jako plenum ( Bundestag ) o kompetencjach ustawodawczychTu był specyficzny podział głosów (69 głosów podzielono na państwa suwerenne o różnychwielkościach, 6 państw po 4 głosy, 5 księstw po 3 głosy, 3 hrabstwa po 2 głosy, pozostałe po 1

głosie), specyficzny sposób obradowania (projekty ściślejsze do Zgromadzenia, a przywiększości 2/3 głosów przyjmowano na plenum), siedziba we Frankfurcie nad Menem

Postanowienia:• wprowadzono ustrój stanowy w poszczególnych państwach w związku z tym nadano nowe

konstytucje (oktrojowane m.in. Badenia, Wirtembergia, Bawaria w latach 1818-19 w duchufrancuskich konstytucji burżuazyjnych)

• równouprawnienie wyznań• nabywanie własności poza państwem• wolność prasy i prawa autorskiego

Walka Prus i Austrii o hegemonie. Sukcesem Prus było objęcie kierowniczej roli w dziedziniegospodarczej. W 1833 r. powstał Związek Celny po zniesieniu ceł wewnętrznych w 1818 r. wPrusach. Z czasem wszystkie państwa z wyjątkiem Austrii przystąpiły do Związku Celnego.

1848 r. – próba zjednoczenia (sejm frankfurcki – konflikt partii małoniemieckiej iwielkoniemieckiej, unifikacja prawa wekslowego)

Wszelkie próby organizowania państwowości niemieckiej w XIX w. cechują się zasadniczą



cechą – federalizmem (Związek Reński 1806-14 jako konfederacja, Związek Niemiecki 1815-66, Związek Północnoniemiecki 1867-71 jako federacja, II Rzesza Niemiecka 1871-1918).Koncepcja federalizmu jest efektem tradycyjnych lokalnych odrębności o niemal 1000 – letnimrodowodzie i musiało być to respektowane przy programach zjednoczeniowych. Stąd Związek Reński i Niemiecki osiągnęły tylko pułap konfederacji. Czyli związku państw suwerennych.

Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem Związku Reńskiego był proces mediatyzacjiterytorium (likwidacja drobnych terytoriów, państewek i na ich miejsce rozleglejsze i bardziejzwarte nowe np. Bawaria, Badenia, Hesja, Saksonia, które uzyskały status nawet królestwa).

Najbardziej charakterystyczną cechą Związku Niemieckiego była rywalizacja o hegemonięmiędzy Austrią i Prusami zarówno w sferze ekonomicznej jak i politycznej. Ostatecznie tenspór został rozstrzygnięty militarnie pod Sadową w 1866 r.Po tym zwycięstwie powstaje Związek Północnoniemiecki pod egidą Prus, a pokonana Austriatworzy monarchię austro – węgierską w 1867 r.

Związek Północnoniemiecki Następuje przejście od konfederacji do federacji. Opiera się na konstytucji jako normienadrzędnej. Jest to konstytucja oktrojowana przez skonfederowanych monarchów.Terytorium Związku Północnoniemieckiego zostało zmniejszone w porównaniu ze Związkiem Niemieckim do 22 państw. Wyodrębniło się księstwo Luksemburga i Lichtensteinu. Na czele związku stoi przewodniczący związku (król Prus). Mianował on kanclerza, którym był premier Prus (Otto Bismarck) – władza wykonawcza. Kanclerz był równocześnieprzewodniczącym Rady Związkowej.Ciało prawodawcze złożone było z 2 organów:a) Reichstag – z wyborów bezpośrednich, tajnych i powszechnych b) Bundesrat – złożony z zastępców rządu państw związkowych).

Ten model władzy zostanie potem przejęty przez konstytucję II Rzeszy Niemieckiej z 1871 r. będącej w dużej części powtórzeniem konstytucji Związku Północnoniemieckiego.

II Rzesza NiemieckaII Rzesza została proklamowana 1 stycznia 1871 r. Konstytucja II Rzeszy została uchwalona 16kwietnia 1871 r.Terytorium II Rzeszy obejmowało 26 państw. Król pruski został cesarzem niemieckim. Tron byłdziedziczny.Cesarz niemiecki ma szerokie uprawnienia:• mianowanie kanclerza, urzędników federalnych•

zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi• polityka zagraniczna• zawieranie traktatów międzynarodowych• projektuje ustawy ale nie ma prawa sankcji

Władza wykonawcza należy do kanclerza Rzeszy. Nie odpowiadał on jednak przed sejmemRzeszy. Kanclerz wykonywał swoją władzę samodzielnie. Konstytucja nie przewidywałaministerstw. Jedynie w Kancelarii Rzeszy wyodrębniły się sekretariaty z sekretarzami stanu



(początkowo 5 potem 12, mieli statut urzędników kanclerza i przed nim odpowiadali.

Władza ustawodawcza należała do 2 – izbowego ciała Sejmu Rzeszy:a) Reichstag – 397 posłów na 3 – letnią kadencje w 4 przymiotnikowych wyborach) b) Rady Związku ( Bundesrat – przedstawicielstwo krajów członkowskich, liczyło początkowo

58 potem 61 członków. Prusy miały 17 miejsc, Bawaria 6, Saksonia 4).Faktycznie Bundesrat był izbą wyższą choć formalnie było to równorzędne ciało w zakresieustawodawczym. Do obu organów należała inicjatywa ustawodawcza i zgoda obu była niezbędnadla ogłoszenia ustawy. Propozycje zmiany konstytucji mogło zablokować 14 głosów.

Pozycja Prus w federacji:1. Król pruski = Cesarz niemiecki2. Premier pruski = kanclerz3. 17 głosów mogło zablokować każdą próbę rewizji konstytucji

Stąd niemiecki historyk prawa Heinrich von Trentschke nazwał Rzeszę „Cesarstwem PruskimNarodu Niemieckiego”.

Mimo znaczących tendencji unitarnych czego wyrazem były kodyfikacje ogólnoniemieckie(Kodeks Karny z 1871 r., BGB z 1896 r., Kodeks Handlowy z 1897 r., procedury cywilna i karnaz 1877 r. – udało się dzięki temu zlikwidować trwający od stuleci partykularyzm prawny) Rzeszapozostała do końca państwem federalnym, w którym poszczególne państwa związkowezachowały swoje parlamenty, rządy, administracje, lokalną, strukturę sądową.Organem sądowym federalnym był Sąd Rzeszy ( Reichsgericht ) z siedzibą w Lipsku jakoinstancją rewizyjną od orzeczeń sądów krajowych, zajmował się także wykładnią prawazwiązkowego i krajowego.

Rola Prus dominująca w rozwoju. Porażki w wojnach napoleońskich zmusiły władze pruskiedo podjęcia na początku XIX w. szeregu reform. Prusy pozostały monarchią absolutną aleobejmowały terytoria, które miały różne doświadczenia i różne instytucje. Stąd konieczność przebudowy i reformy państwa, ujednolicenia administracji lokalnej, uporządkowania skarbu,sądownictwa.Reform zarządu centralnego dokonał konserwatysta Karl von und zu Stein oraz jegonastępca książe Karl August von Hardenberg: • zlikwidowali oni dawne organy ministerialne (Generalne Dyrektorium) i powołali 5

ministrów odpowiedzialnych przed królem, stojących na czele resortów (SprawWewnętrznych, Spraw Zagranicznych, Skarbu, Sprawiedliwości, Wojny)

•

przy królu powstała Rada Prywatna o kompetencjach doradczychOd 1814 r. tworzącymi rząd nazywano Ministerstwem Państwa, którego pracami kierowałkanclerz.Przeobrażenia ustroju doprowadziły do rzeczywistego oddzielenia administracji odsądownictwa.Rząd pruski stał się rzeczywistym organem władzy wykonawczej. To definitywne oddzieleniespowodowało w konsekwencji reformę zarządu terytorialnego. W miejsce departamentów



kamer i wojen powstały:• prowincje (nadprezydent)• obwody rejencyjne (prezydenci)• powiaty (landraci)• gminy (wójtowie).

W 1808 r. została wydana „ordynacja o miastach”. Jest to bardzo ważny akt w dziejachustroju państwa pruskiego. Była to podwalina niemieckiego samorządu miejskiego. Nastąpiłoujednolicenie ustroju miast w całym państwie. Zmieniła zasadniczo znaczenie prawne miast.Od tej pory miasta jako gminy miejskie stawały się osobami prawa publicznego. Obywatelewybierają Radę Miejską jako organ samorządowy i Magistrat jako organ wykonawczy.

Magistrat wykonywał:• zadania powierzone przez gminę (tzw. zadania własne)• jako organ wykonawczy państwa wykonywał zadania poruczone (głównie sprawy policyjne)

Wprowadzono jednolity podatek dla wszystkich.

Reformy wojskowe:• powszechny obowiązek służby wojskowej• wydano kodeks wojskowy, w którym zniesiono kary cielesne• wojsko liniowe (20-25 lat)• rezerwa (25-30 lat Landwehra)• pospolite ruszenie (powyżej 30 lat Landsturm)

Reforma szkolnictwa związana z postacią Wilhelma von Humboldta. Zaprojektowałkompleksowy system nauczania (szkoły ludowe, średnie, wyższe).

W okresie restauracji 1815-48 Prusy wzmocnione terytorialne dążyły do stabilizacji ustrojowo – politycznej ale pełnie władzy zachował wciąż absolutny monarcha, który działał na podstawie przepisów prawa. Doprowadziło to do wykształcenia się zasady, że wszystkie działania aparatu państwowego muszą być określone przepisami prawa, decyzje muszą opierać się o podstawę prawną. Pozwala to określić ówczesne Prusy jeszcze jako monarchię absolutną jako Gesetzstaat

(państwo prawa). To odróżnia Prusy od ówczesnej Austrii i Rosji.

Lata te to budowa trwałych rozwiązań w dziedzinie podziału władzy, struktur administracji, postępowania administracyjnego, a przede wszystkim tworzenia się aparatu biurokratycznego.Ten nowy aparat jest w pełni wykształcony i fachowy.

Wiosna Ludów powoduje wejście Prus na drogę nowych zmian konstytucyjnych, ale konstytucjaz 1848 r. o charakterze postępowym zostaje zmieniona w 1850 r. kiedy to zostaje ogłoszonakonstytucja, która obowiązywała do 1918 r. Ta pruska konstytucja jest wzorowana na karciekonstytucyjnej z 1814 r.:• dziedziczny król jest władzą najwyższą • 2 – izbowy parlament pruski centralnym organem władzy



• odrzuca zasadę suwerenności ludu• nie wprowadza rządów parlamentarno – gabinetowych• król jest nieodpowiedzialny, jego decyzje wymagają kontrasygnaty ministra• ministrowie ponoszą tylko odpowiedzialność konstytucyjną tylko przed monarchą.• król pruski ma inicjatywę ustawodawczą i prawo sankcji.

Konstytucja Prus w tytule 2. mówi o prawach Prusaków. Jest to katalog podstawowych prawobywatelskich: b) równość wszystkich wobec prawac) formalna gwarancja dostępu do wszystkich urzędów (ograniczenia wobec Polaków i Żydów)d) wolność osobistae) aresztowanie tylko na podstawie nakazu sądowegof) nietykalność mieszkania, rewizja wyłącznie na podstawie wyroku sądowegog) wolność osiedlania się w każdej miejscowości zależna od posiadania środków finansowychh) tajemnica korespondencjii) wolność opinii i swoboda prasy (cenzura prewencyjna i system koncesji)

j) wolność wyznania i sumienia (po 1870 r. Kulturkampf )k) wolność nauczania (uwarunkowane wprowadzeniem nowej ustawy, która się nie ukazała)l) wolność stowarzyszeń i zgromadzeń (obwarowana licznymi ograniczeniami)

AUSTRIAAustria to dawna karolińska marchia wschodnia (Ostmarch). Pierwotnie zależna była odKsięstwa morawskiego. Stała się Księstwem Austriackim bezpośrednio zależnym od Rzeszy alenie stała się księstwem elektorskim, nie została umieszczona w „Złotej Bulli” Karola IV z 1356 r.

1359 r. – pominięty w „Złotej Bulli” austriacki książę Ludwik przedstawił privilegium maius, wktórym rzekomo cesarz Fryderyk I nadawał tytuł arcyksięcia i uprawnienia księciu austriackiemu

większe niż pozostali elektorzy

Karol IV odrzucił privilegium maius jednak dokument ten został uznany ale dopiero przezFryderyka III Habsburga w 1453 r.

Od XVI w. jest to Monarchia Habsburgów – unia personalna kilku krajów:1) Krajów Św. Wacława – połączone z Królestwem Czeskim: Czechy, Morawy, Śląsk 2) Kraje Św. Stefana – połączone z Królestwem Węgierskim: Chorwacja, Słowenia, Słowacja

Jedność była narażona z powodu różnych zasad następstwa tronu. W księstwach austriackich była to dziedziczność, a w księstwach czeskich i węgierskich elekcyjność. Ostatecznie te sprawy

rozstrzygnęła Sankcja Pragmatyczna z 1713 r. (obowiązywała do 1918 r.). Stwierdzała że:• cała Monarchia Habsburgów tworzy niepodzielną całość• obowiązuje dziedziczność w linii męskiej na zasadzie primogenitury, a w razie wygaśnięcia

linii męskiej dopuszczone jest dziedziczenie kobiet

Od XVI w. była to monarchia absolutna. Urzędy centralne:1. Kancelaria Stanu – sprawy zagraniczne2. Zjednoczona Kancelaria Nadworna – sprawy wewnętrzne



3. Najwyższa Izba Sprawiedliwości4. Nadworna Izba Skarbowa5. Nadworna Rada Wojenna

Zarząd lokalny:

1) Gubernie z gubernatorami2) Cyrkuły ze starostami3) Dominia z wójtamiOd 1782 r. miasta uzyskały samorząd.

W wyniku wydarzeń politycznych (wojen, Wiosna Ludów) monarchia absolutna zaczęła upadać.Podejmowano próby obalenia monarchii:

1848 r. – uchwalono pierwszą konstytucję, nadana przez cesarza Ferdynanda:• przynosiła równouprawnieni narodowe, stanów• przewidywała sejmy prowincjonalne w poszczególnych krajach•

władzami zwierzchnimi byli monarcha, Reichstag (składał się z Senatu i Izby Poselskiej, z383 posłów 100 z Galicji)

Konstytucja ta została uchylona w marcu 1849 r. przez nowego cesarza Franciszka Józefa, który4 marca 1849 r. oktrojował nową konstytucję (o charakterze centralistycznym). Została onauchylona w 1851 r.. Był to nawrót do absolutyzmu i germanizacji – tzw. era Bacha (9 lat)Po klęskach w wojnach z Sardynią i Francją nastąpiło ostateczne załamanie się monarchiiabsolutnej i nastąpił pierwszy okres rządów konstytucyjnych. Wyłoniły się 3 koncepcje:a) centralistyczna (reprezentowana przez Niemców austriackich) b) federalistyczna (reprezentowana przez Czechów)c) dualistyczna (reprezentowana przez Węgrów)

Ministrem Stanu w miejsce Bacha został Agenor Gołuchowski. W 1860 r. ogłoszono dyplompaździernikowy. Oznaczał on definitywny koniec absolutyzmu w Austrii i wprowadzenieustroju federacyjnego. Odtąd zarysowały się podstawy autonomii Krajów Koronnych. Nastąpiładecentralizacja ustawodawstwa (do tej pory wyłącznym ustawodawcą był cesarz). Teraz prawostanowiły Sejmy Krajowe.W 1861 r. ogłoszono patent cesarski – patent lutowy, który miał 2 załączniki:a) konstytucja lutowa – uchylona w 1865 r. b) statuty krajowe dla poszczególnych krajów – obowiązywały do 1918 r. (kraj był to okręg

administracyjny i było ich 17)

Po kolejnej wojnie z Prusami Austria ponosi klęskę i zachodzi potrzeba gruntownych reform. Dogłosu dochodzi koncepcja monarchii dualistycznej.Powstaje więc Monarchia Austro – Węgierska. 3 akty, które tworzą podstawy tej monarchii:1) ugoda austriacko – węgierska w formie 2 ustaw obu sankcjonowanych przez cesarza:a) austriackiej b) węgierskiej2) Konstytucja Królestwa Węgierskiego – ogłoszona jeszcze w okresie Wiosny Ludów w 1848

r., uchylona w okresie ery Bacha, a przywrócona w 1867 r.



3) Konstytucja Cesarstwa Austriackiego – zespół kilku ustaw zasadniczych uchwalonych 21grudnia 1867 r. oraz dyplom październikowy i patent lutowy

Powstaje unia realna. Oba państwa łączą pewne instytucje określone w ustawachUstawy Konstytucyjne:1) „Ustawa o sprawach wspólnych” z 21 grudnia 1867 r.

Za sprawy wspólne uznano:• sprawy zagraniczne• sprawy wojska i marynarki wojennej• sprawy waluty i finansów na wspólne cele2) „Ustawa o reprezentacji państwa”Władza ustawodawcza należy do Rady Państwa, która jest powoływana w drodze wyborówkurialnychSystem 5 kurii:a) Kuria Wielkiej Własności Ziemskiej b) Kuria Małej Własności Ziemskiejc) Kuria Miejska

d) Kuria Izb Handlowych i Przemysłowyche) Kuria Powszechnego Głosowania (powstała w 1896 r.)System kurialny zniesiono w 1907 r.

Rada Państwa:• Izba Parów• Izba Poselska (wybierana w wyborach niejawnych)Galicja była reprezentowana w Radzie Państwa po 1873 r. przez 63 spośród 353 posłów, a po1907 r. przez 106 na 516 posłów.3) „Ustawa o pełnieniu władzy rządowej i wykonawczej”Władzę wykonawczą pełnił cesarz i ministrowie (finansów, wojska, spraw zagranicznych)

4) „Ustawa o władzy sądowej”5) „Ustawa o Trybunale administracyjnym”6) „Ustawa o ogólnych prawach obywateli” Na terenie Galicji obowiązywał cały szereg praw obywatelskich. Wprowadzała ona cały katalog praw przestrzeganych i realizowanych.7) „Ustawa o Trybunale Państwa”Powołany w 1869 r. stał na straży praw obywatelskich.„Ustawa konstytucyjna o ogólnych prawach obywateli” z 21 grudnia 1867 r. gwarantowałaszeroki wachlarz praw obywatelskich w 17 krajach koronnych: b) równość wobec prawa – likwidacja przywilejów stanowych (naruszeniem tej zasady był

kurialny system wyborów do Izby Niższej )

c) swoboda translokacji osób i majątku – swoboda przemieszczania się wewnątrz państwad) nietykalność prawa własności i swoboda dysponowania własnością e) swoboda osiedlania się w dowolnym miejscuf) zniesiono wszelkie stosunki poddańcze i uzależnienia osobisteg) nietykalność osobista i mieszkaniah) tajemnica korespondencjii) prawo petycji dla każdego j) prawo zgromadzeń i tworzenia stowarzyszeń



k) wolność słowa, myśli, drukul) pełna swoboda sumienia i wyznania – zakaz zmuszania do praktyk religijnychm) swoboda nauki i nauczanian) wszystkie narody w państwie są równoprawne, każdy naród ma prawo do zachowania i

rozwoju swojej narodowości i języka – równouprawnienie wszystkich języków w

instytucjach publicznych Nauczanie w Galicji odbywało się w języku:1. Szkołach podstawowych – gminy, która szkołę utrzymywała2. Szkołach średnich – w języku polskim z wyjątkiem 2 w języku niemieckim i 2 w języku

ukraińskim3. Szkołach wyższych – w pełni spolonizowaneSzkoły wyższe w Galicji:• Uniwersytet Jagielloński• Uniwersytet Jana Kazimierza• Politechnika Lwowska

• Wyższa Szkoła Weterynaryjna (Lwów)• Wyższa Szkoła Rolnicza (Dublany)• Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie• Akademia Umiejętności (stowarzyszenie szkół wyższych od 1873 r.)

Nie było wspólnego organu ustawodawczego. Były natomiast delegacje Sejmu Węgierskiego iaustriackiej Rady Państwa. Obradowano w ten sposób, że po 60 delegatów, członków RadyPaństwa i Sejmu obradowało na przemian w Wiedniu albo Peszcie. Obradowano tylko wsprawach wspólnych.

W Prusach prawa obywatelskie były łamane w okresie Kulturkampf prowadzonego przez

Bismarcka.1) Ustawa z 1871 r. – „Paragraf o ambonie” (zakaz krytyki rządu w kazaniach kościelnych)2) 1873 r. – „ustawy majowe” (ograniczenia co do obsady stanowisk kościelnych)3) rugowanie języka polskiego w szkołach średnich i niższych4) rugi pruskie 1885 r. – wydalenie 26 tyś. osób, walka o ziemię, utworzenie Komisji

Kolonizacyjnej w 1886 r.5) Ustawa budowlana z 1904 r.6) Hakata7) 1901 r. – nauka religii w szkołach w języku niemieckim8) ustawa kagańcowa – zakaz używania języka polskiego na zebraniach gdzie nie ma powyżej

60% Polaków.

Władze lokalne w Monarchii Austro – Węgierskiej:Państwo dzieliło się na 17 krajów koronnych. W każdym były 3 rodzaje organów władzy:a) autonomiczne – na terenie Galicji były to:• Sejm Krajowy powołany w 1860 r. przetrwał aż do 1920 r.• Wydział Krajowy z Marszałkiem Krajowym b) rządowe – do 1848 r. to Zjednoczona Kancelaria Nadworna, potem ministrowie, a od 1871 r.

minister bez teki, dla Galicji:



• początkowo okręgi były to gubernie z gubernatorami, a od 1849 r. kraje z namiestnikami• kraje dzieliły się na powiaty, w których urzędowali starostowie powiatowic) samorząd terytorialny:• istniał na szczeblu powiatowym• występował tylko w 4 krajach koronnych (m.in. w Galicji)• na szczeblu powiatu składał się z:

1. Rady Powiatowej z Marszałkiem Powiatowym2. Wydziału Powiatowego z Prezesem Wydziału (organ wykonawczy)

• na szczeblu gminy składał się z:3. Rada Gminna4. Zwierzchność Gminna z wójtem (organ wykonawczy)

• na szczeblu miejskim:• Rada Miejska• Magistrat z burmistrzem, a w większych miastach prezydentem

Sądownictwo na terenie Monarchii Austro – Węgierskie j:Sądy powszechne:1) Sądy powiatowe (na szczeblu powiatowym, zazwyczaj 1 – osobowe)2) Sądy krajowe – (kolegialne, w sprawach cywilnych 3 sędziów, w sprawach koronnych 4

sędziów, od 1869 r. w sprawach zagrożonych karą wyższą niż 5 lat 12 przysięgłych, którzydecydują o winie)

3) Trybunał Najwyższy – sąd kasacyjny w Wiedniu

Sądy szczególne:2) Trybunał Stanu – powołany na mocy ustawy konstytucyjnej z grudnia 1867 r., miał sądzić

ministrów za naruszenie prawa3) Trybunał Administracyjny – powołany w 1875 r.4) Trybunał Państwa – powołany w 1869 r.:• był gwarantem przestrzegania prawa całości państwa, prawa poszczególnych krajów

koronnych• stał na straży konstytucyjnie zagwarantowanych praw obywatelskich• rozstrzygał konflikty między władzami rządowymi, a reprezentacją krajów koronnych

Monarchia Austro – Węgierska przetrwała do 11 listopada 1918 r., do abdykacji cesarza Karola I,który opuścił kraj. Karol I panował od 1916 r., gdy zastąpił zmarłego cesarza Franciszka Józefa.Po Traktacie Wersalskim Austro – Węgry rozpadły się. Sama Austria stała się republiką na mocykonstytucji z 1920 r.1938 r. – Anschluss AustriiPo wojnie okupacja Austrii. Została podzielona na 4 strefy okupacyjne. Wiedeń tak jak Berlin teżzostał podzielony na 4 strefy.W 1955 r. Austria uzyskała pełną suwerenność. Przywrócono moc obowiązującą konstytucji z1920 r.

REPUBLIKA WEIMARSKAPo I Wojnie Światowej w wyniku ustaleń Traktatu Wersalskiego rozpadła się II Rzesza Niemiecka. Powstała Republika Weimarska (Konstytucja Weimarska z 5 sierpnia 1919 r.).



Czerpała wzorce z demokracji parlamentarnej Francji, a także z doświadczeń ustrojowychStanów Zjednoczonych. Konstytucja przyjęła system federalny. Podstawowe zasadykonstytucji weimarskiej to:2) suwerenność ludu3) szeroki katalog praw obywatelskich w tym również praw socjalnych i ekonomicznych

4) odwoływała się do elementów demokracji bezpośredniejKonstytucja ta była jedną z najbardziej demokratycznych konstytucji okresu międzywojennego.

Republika Weimarska była federacją 21 krajów (w tym 3 miasta). Na czele państwa stał prezydent wybierany na 7 lat w wyborach powszechnych. Kompetencje prezydenta byłybardzo szerokie:a) mianowanie i odwoływanie kanclerza, ministrów i innych urzędników b) zwierzchnik sił zbrojnychc) do niego należało zawieranie umów międzynarodowychd) reprezentował państwo na zewnątrz

e) nie dysponował prawem weta zawieszającegof) mógł poddać każdą ustawę pod referendum ludoweg) wydawał rozporządzenia, które kontrasygnaty kanclerza lub odpowiedniego ministrah) szczególne uprawnienia w razie zagrożenia lub naruszenia bezpieczeństwa publicznego i

porządku w państwie (mógł wydawać rozporządzenia zmieniające ustawy)i) ponosił odpowiedzialność konstytucyjną, prawną, na wniosek Sejmu Rzeszy przed

Najwyższym Trybunałem Państwowym Rzeszy j) ponosił odpowiedzialność polityczną – w wyniku utraty zaufania 2/3 członków sejmu musiał

ustąpić, odwołanie prezydenta przekazywano narodowi w trybie demokracji bezpośredniej, wdrodze referendum ludowego

Władza ustawodawcza:1. Sejm Rzeszy ( Reichstag )2. Rada Rzeszy ( Bundesrat ) – wyraz federalnej struktury państwa, delegaci poszczególnych

krajów związkowych w liczbie proporcjonalnej do liczby mieszkańców, ale jeden kraj niemógł mieć więcej niż 20% miejsc

Inicjatywa ustawodawcza należała tylko do Sejmu Rzeszy i rządu ale prawo veta należało tylkodo Bundesratu – Rady Rzeszy. Sejm mógł obalić to veto większością 2/3 głosów.

W przypadku braku wymaganej większości w Sejmie prezydent miał 2 wyjścia:a) rezygnował z ustawy b) mógł zarządzić referendum ludowe gdy zażądała tego 1/3 posłów lub 1/20 wszystkich

uprawnionych do głosowania

Władza wykonawcza:1. Kanclerz i ministrowie – tworzyli rząd

Wyłączne uprawnienia kanclerza:• ustalał wytyczne polityki rządu



• zastępował prezydenta• kanclerz i ministrowie ponosili odpowiedzialność konstytucyjną, prawną, oskarżał Sejm

Rzeszy a sądził Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy• kanclerz i ministrowie ponosili także odpowiedzialność polityczną przed Sejmem Rzeszy w

razie utraty zaufania czekała ich dymisja

Władza sądownicza:1. Najwyższy Trybunał Państwowy Rzeszy – sądził prezydenta, kanclerza, ministrów2. Sąd Rzeszy – sąd apelacyjny3. Sąd Administracyjny Rzeszy

Sądy badały też zgodność ustaw z konstytucją. Wprowadzono sądy administracyjne.W dziejach Republiki Weimarskiej można wyróżnić 3 zasadnicze okresy:(1919-1923) – okres koalicji większościowych.Rola prezydenta ogranicza się do funkcji mediacyjnych między poszczególnymi partiami.(1923-1930) – okres funkcjonowania gabinetów mniejszościowych

Rośnie znaczenie prezydenta.(1930-1933) – okres funkcjonowania gabinetów prezydenckichPrezydent powoływał sam kolejne gabinety z zaufanych ludzi bez udziału parlamentu. Prezydentnie troszczył się o poparcie parlamentu.

W 1932 r. wygrała wybory NSDAP 31 stycznia 1933 r. prezydent P. Hindenburg powierzył urządkanclerza Adolfowi Hitlerowi. Rozpoczyna się kolejny okres w dziejach Niemiec – III Rzesza.

Trybunał Rzeszy - Reischgerich z siedzibą w Lipsku, instancja kasacyjna oraz I w sprawach ozdradę, skupiał specjalistów wysokiej klasy z doświadczeniem prawniczym; cieszył sięuznaniem, ale nie nazistów.

Wyrok Trybunału w sprawie podpalenia Reichstagu: październik - grudzień 1938 r. Z 5oskarżonych sąd w Lipsku skazał tylko 1. Od czasu tego procesu rola Trybunału wyraźnie spadła.Poniżej Trybunału Rzeszy były wyższe sądy krajowe Overlandes Gerichtes (34) po 1 w prowincji, z tym, że w Berlinie nazywał się Kamergericht. Złożone były z 2 senatów: cywilnegoi karnego - instancje odwoławcze od sądów krajowych. Landgerichty - ok. 180, izba cywilna iizba karna (w sprawach zagrożonych karą powyżej 5 lat), pięciu sędziów zawodowych. Sądyzawodowe - drobne sprawy cywilne i karne z jednym sędzią.

Amsgericht (lokalne) - sądy krajowe - wyższe sądy krajowe - Trybunał. Przy każdym urzędy prokuratorów podległe ministrowi sprawiedliwości Rzeszy.Wymagania dotyczące stanowiska sędziego i prokuratora:• ukończone studia prawnicze• odpowiednie kwalifikacje moralne i polityczne• przy wyższych stanowiskach sędziowskich i prokuratorskich dobrze widziany doktorat z

prawa.



Struktury podległe były kancelarii prezydialnej - na czele kanclerz. Odrębny pion doministerstwa sprawiedliwości. Pierwsze próby reform politycznych nie naruszyły zasadyniezawisłości sędziowskiej. Ustawa z 1937 roku nakładała już obowiązek złożenia przysięgi nawierność Fuhrerowi. Od początku wprowadzono przepisy umożliwiające odwołanie sędziego - paragrafy aryjskie i o podejrzeniu o komunizm.

Marzec 1933 r. - powołanie sądów specjalnych dla zwalczania przestępstw z ustaw o ochronienarodu i państwa; 3 sędziowie jako I oraz ostatnia instancja, postępowanie uproszczone,wezwanie oskarżonych w ciągu 3 dni, brak możliwości odwołania, odpowiedni dobór sędziów iwytyczne, oręż reżimu.II reforma - utworzenie trybunału narodowego Volksgerichtshof , ostra krytyka sądu w Lipsku, przejął sprawy zdrady i przeciw państwu z Trybunału Rzeszy (pozostała mu kasacja). Pięciusędziów, ale orzeczenie wydawało trzech, przewodniczący i jeden sędzia musieli być sędziamizawodowymi, natomiast pozostali - honorowi, pochodzili z nominacji ministerstwasprawiedliwości Rzeszy, rekrutowali się z SS i SA.Obok sądów powszechnych istniały piony sądownictwa: wojskowego, NSDAP, SS i policji.Istniało także sądownictwo z ustawy o zagrodach dziedzicznych z 1933 roku według której

chłopi musieli wykazać czystość rasową od 1800 roku; sąd - ławnicy - chłop, w sądownictwieniespornym uznawano czystość rasową chłopów. Sąd z ustawy o ochronie przed dziedziczeniemchorego potomstwa (o sterylizacji) - sąd I instancji przy Amsgericht, odwołanie do Landsgericht,gdzie następowało nieodwołalne orzeczenie.Ustrój sądów powszechnych nie uległ większym zmianom po 1933 roku. W ramachujednolicania systemu w 1934 roku zlikwidowano ministerstwa sprawiedliwości w poszczególnych krajach (do ministra należało prawo łaski, od tej chwili wyłącznie prezydentRzeszy). Sądownictwo opierało się na podstawach ustrojowych z ustawy o ustroju sądów powszechnych z 1877 roku - sądy niezależne, związanie przepisem ustawy a potem też przysięgą.

Zmiany w prowadzeniu procesu karnego i cywilnego. Rola procesu karnego i cywilnego wdoktrynie narodowo-socjalistycznej zmieniła się w stosunku do kodeksu karnego z 1871 roku.Zmiany poszły w 3 kierunkach:a) rozszerzenie ogólnych zasad odpowiedzialności b) zaostrzenie tych zasadc) zwiększenie ilości stanów faktycznych

Zasada legalizmu nullum crimen sine lege była stopniowo łamana w prawie karnymmaterialnym i procesowym:• Lex Wanderlume - podważenie zasady nulla poena sine lege

• możliwość wprowadzenia kary wyższej niż była ona w chwili popełnienia przestępstwa•

rozporządzenie o ochronie narodu i Rzeszy z 1933 roku• nowela z 1935 roku - wprowadzenie w miejsce formalnej definicji bezprawia, definicji

materialnej; zasada analogia iuris

• ustawa z 1936 roku - represje w przestępstwach przeciwko państwu; sabotaż gospodarczy - bezwzględna kara śmierci i konfiskata majątku

• rozporządzenie z 1939 roku o gospodarce wojennej - sankcje za uszkodzenie imarnotrawstwo surowców

• rozporządzenie o nieuzasadnionym opuszczeniu miejsca pracy



• rozporządzenie o szkodnikach publicznych - kara śmierci, złamanie zasady lex retro non agit

• ustawa z 1933 roku o przestępcach z nawyku - do uznania na przestępcę z nawykuwystarczyło dwukrotne skazanie prawomocnym wyrokiem na więzienie, dawało to podstawędo zastosowania środków zabezpieczających wobec takiej osoby, tzn. od kastracji dowydalenia z Rzeszy

• ustawa z 1943 roku o odpowiedzialności nieletnich - uchylenie złagodzonejodpowiedzialności nieletnich od 14 do 18 roku życia; nakaz traktowania jako osoby dorosłejw chwili popełnienia przestępstwa.

Prawo cywilne:• z zakresu prawa osobowego: Ustawy Norymberskie z 15 listopada 1935 roku - ustawa o

obywatelstwie Rzeszy dotycząca ograniczeń prawnych ze względu na czystość rasową • przepisy dotyczące imienia i nazwiska osób pochodzenia żydowskiego - zakaz posługiwania

się nazwiskiem uznanym za niemieckie; nakaz dodawania do imienia “Izrael” dla mężczyzn i“Sara” dla kobiety jeśli imiona nie były żydowskie

• odebranie Żydom wszelkich praw publicznych oraz zakaz poruszania się transportem

publicznym (1/3 ludności Rzeszy to Żydzi, według oficjalnych spisów 0,32%)• w prawie małżeńskim - ustawy prohibicyjne: ustawa sterylizacyjna, ustawa o zdrowiu

małżeńskim z 1936 roku, małżeństwo przestaje być kontraktem prywatnym, staje sięnarzędziem prawnym w interesie utrzymania ciągłości biologicznej narodu niemieckiego,instytucja rozpłodowa, dbałość o czystość rasową Niemców

• hitlerowska polityka populacyjna - przedstawianie interesu dziecka nienarodzonego przedinteres matki, dziecko nie oznacza potomstwa, odmowa urodzenia była karana, tzw. bitwa orodzenie

• prawo spadkowe: ustawa o zagrodach dziedzicznych z 1933 roku, wymagania dotyczącewykazania czystości rasowej

• prawo rzeczowe - pojawienie się instytucji aryzacji (wywłaszczenia), początkowo tylkokontrola nad majątkiem żydowskim, następnie wywłaszczenie; aryzacja oznaczaławykluczenie Żydów z gospodarki niemieckiej

• projekt Justusa Hedemanna: dobro narodu niemieckiego jest regułą podstawową Po II wojnie światowej Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec uchyliła te wszystkie ustawy, w 1957roku wprowadzono ustawę o równouprawnieniu płci, co nie znaczyło jeszcze zniesieniawszystkich nierówności.

ROSJAPierwsza fala reform od czasów Katarzyny II i Piotra I w XIX w. Będzie to okres panowaniaAleksandra I oraz Mikołaja I. Następnie reformy Aleksandra II. Reformy te nie dotyczyły jednak władz centralnych.

Reformy Aleksandra II:a) reformy społeczne• zniesienie poddaństwa i rozpoczęcie uwłaszczenia chłopów b) reforma sądownictwa• sadownictwo powszechne• sądy pokoju i zjazdy sędziów pokoju



• sądy okręgowe z ławą przysięgłych w sprawach karnych (12 – osobowa)• Izba Sądowa (instancja odwoławcza) i Senat Rządzący (instancja kasacyjna)• reforma procedur sądowych karnej i cywilnej.Proces mieszany w sprawach karnych oraz nowożytny proces cywilny oparty na wzorcachfrancuskich.

Kolejna fala reform nastąpiła po rewolucji 1905 r. kiedy Rosja wkracza w okres państwapseudo konstytucyjnego gdyż trudno określić powstałe w 1906 r. 3 akty prawne jakokonstytucje• zreformowano Radę Państwa• powstała Duma Państwowa• powołano Radę Ministrów (odpowiadała jedynie przed cesarzem)• 2 – izbowy parlament o niewielkiej roliCesarz dalej pełnił nieograniczoną władzę absolutną.

Kolejne reformy są związane z abdykacją cara i powołaniem Rządu Tymczasowego. Kolejne

wydarzenia prowadzą do narodzin totalitarnego państwa radzieckiego.Historię ustroju państwa radzieckiego trzeba rozważać na 2 płaszczyznach:1) Historia instytucji państwowych i aktów prawnych formalnie obowiązujących2) Faktyczna struktura sprawowanej władzy poprzez instancje partii komunistycznej

Formalnie Rosja Radziecka jako państwo była republiką federacyjną co anonsowała„Deklaracja Praw Ludu Pracującego” ze stycznia 1918 r.W 1922 r. kolejny zjazd partii uchwalił powstanie ZSRR. Jego federacyjny charakter potwierdziła konstytucja z 1928 r.Również konstytucja z 1936 r. petryfikowała federacje ale była to specyficzna federacja. Mimoodrębnych struktur republikańskich ich stopień uzależnienia sprowadzał je faktycznie do roli

organów terenowych.Przykładem tego było uregulowanie w konstytucjach federalnych struktury władzrepublikańskich (związkowych) co nadawało tym konstytucjom republikańskim charakter aktówwykonawczych w stosunku do konstytucji federalnej. Liczba republik była różna. Ostatecznie poII Wojnie Światowej 15 republik. Terytorium państwa porównywalne jest z obszarem Cesarstwa Rosyjskiego w początku XX w.ZSRR zostało rozwiązane 26 grudnia 19991 r.ZSRR było to państwo dyktatury partyjnej. Instytucje państwowe miały fasadowy charakter.Realna władza wykonywana była instancje partii komunistycznej, zjazdy KPZR, KC KPZR iBiuro Polityczne KPZR i odpowiednie instancje partyjne w republikach.Szczególną rolę odgrywał Generalny Sekretarz KPZR, który skupiał całą władzę w swoich

rękach. W warunkach systemu monopartyjnego partia komunistyczna kontrolowała wszystkieaspekty życia politycznego, gospodarczego, kulturalnego a nawet osobistego obywateli.Decydującą rolę sprawowała biurokracja partyjna, która przy wykonywaniu zadań posługiwałasię aparatem państwowym. Wielkie znaczenie odgrywały organy policji politycznej: WCZEKA, NKWD, GRU, KGB, które stosowały na wielką skalę metody inwigilacji i terroru.Podobny system rozdwojenia ustroju gdzie rzeczywista władz należała do organów pozakonstytucyjnych, a formalna fasadowa niemoc do organów konstytucyjnych nie znalazła wżadnym państwie międzywojnia takiego śladu nawet w III Rzeszy. Prof. Jan Baszkiewicz określa



takie „schizofreniczne rozdwojenie widzenia instytucji polityczno – prawnych”. Wyróżnia„rzeczywistość rzeczywistą” i „rzeczywistość urojoną”.

Po przejęciu władzy przez bolszewików 24/25 października (6/7 listopada) i aresztowaniu RząduTymczasowego opór oddziałów rządowych został szybko stłumiony. Przejęcie władzy przez

bolszewików nastąpiło w chwili gdy ich partia liczyła ok. 5 tyś. członków. W czasie OgólnoRosyjskiego Zjazdu Rad doszło do rozłamu. Opuścili zjazd mienszewicy i eserowcy, komitet przekazał władzę Radzie Komisarzy Ludowych z Leninem na czele.Zjazd wydał 3 dekrety:1. „Dekret o pokoju”2. „Dekret o ziemi”3. „Deklaracja praw narodów Rosji”

Pierwszy okres rządów bolszewików to okres wojny domowej. W wyborach do ZgromadzeniaUstawodawczego bolszewicy uzyskali tylko 20%. 5 stycznia 1918 r. rozpoczęły się po raz pierwszy w historii obrady Konstytuanty.

Rządy demokratyczne skończyły się już 6 stycznia kiedy to dowódca straży marynarzychroniących obrady Żelezniakow powiedział „służba jest zmęczona”, więc posłowie powinni sięrozejść.W 1918 r. rozwiązano wszystkie partie polityczne z wyjątkiem bolszewickiej. Wprowadzonocenzurę.W lipcu 1918 r. Zjazd Rad uchwalił konstytucję, w której sformułowano zasady klasowegocharakteru nowego państwa.Ludzie o złym pochodzeniu zostali pozbawieni praw politycznych (tzw. liszeńcy). Zarząd państwem miał należeć do fachowego aparatu państwowego ale tego brakowało. Stąd powołanodo służby dawnych urzędników i oficerów carskich. W Armii Czerwonej znalazło się 50-60 tyś.oficerów carskich, niektórzy z nich mimo wielu czystek dotrwali nawet do II Wojny Światowej.

W ostatnich miesiącach życia Lenin zaniepokojony był problemem biurokracji, gdyż bolszewicyuważali za konieczne zatrudnić tylu byłych carskich urzędników ile to jest możliwe. Leninzdawał sobie sprawę, że zapał rewolucyjny nie wystarczy ale bał się sabotowania wysiłków w budowie nowego socjalistycznego państwa przez tych carskich urzędników i dlatego uznano żenajlepszym antidotum będzie kontrola organizacji partyjnych nad carskimi urzędnikami i przybrało to charakter kontroli zawodowego aparatu partyjnego. Lenin mimo zastrzeżeń do starejadministracji uważał ją za lepszą od półpiśmiennych aktywistów partyjnych natomiast w partiiuważano inaczej.

W grudniu 1917 została powołana Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją iSabotażem (CZEKA) z Feliksem Dzierżyńskim na czele.W styczniu 1918 r. powołano Armię Czerwoną (Lew Trocki).W lipcu 1918 r. zamordowano carską rodzinę.We wrześniu 1918 r. po próbie zamachu na Lenina ogłoszono masowy terror. Te uprawnieniaCZEKA rozszerzyły się na wydawania i wykonywanie wyroków (wyroki zgodnie z sumieniemrewolucyjnym).Głęboki kryzys gospodarczy i całkowity rozkład gospodarki doprowadził do koniecznościogłoszenia komunizmu wojennego (przymus pracy, kartkowy system reglamentacji żywności,elementy klasowo obce otrzymywały mniejsze racje, likwidacja wolnego handlu, obowiązkowedostawy żywności). To wywołało w całej Rosji powstania chłopskie, największe w tambowskiej



guberni tzw. antonowszczyzna.W marcu wybuchło powstanie marynarzy w Kronsztadzie, który był do tej pory bastionem bolszewików. Marynarze domagali się „całej władzy w ręce rad” a nie partii i jej komisarzy,żądali rad bez komunistów. Powstanie to stłumiono przy pomocy oddziałów wojskowychTuchaczewskiego.

Równocześnie Lenin zmienił kurs gospodarki ogłaszając NEP (1921-27):• przywrócono wolny handel• wycofano się z reglamentacji• zastąpiono rekwizycję podatkiem zbożowym,• hasło „bogaćcie się”.Po kilku latach zlikwidowano głód. Produkcja rolna uzyskała poziom produkcji z 1913 r. Można powiedzieć, że „nepman” i kułak przywrócili życie gospodarcze.

Jednocześnie ugruntował się system rządów totalitarnych. W 1922 r. Rosja Radziecka zostałaogłoszona ZSRR. Partia przyjęła nazwę WKPB.Formalno – prawną podstawą ustroju stała się konstytucja ze stycznia 1924 r. Konstytucja ta

tworzyła ZSRR federację. Była to federacja republik początkowo rosyjskiej, ukraińskiej, białoruskiej i zakaukaskiej (azerbejdżańska, gruzińska, armeńska). Z czasem dołączyły się inne, aw 1936 r. było ich już 16. Najwyższym organem w państwie był Zjazd Rad (raz do roku), składający się z przedstawicielimiast, wsi i guberni wybieranych proporcjonalnie do liczby mieszkańców.Między sesjami zjazdu funkcjonował Komitet Centralny Wykonawczy składający się z 2organów:1. Rady Związkowej (371 członków republik)2. Rady Narodowości (przedstawicieli republik po 5 z każdej oraz okręgów autonomicznych po

1)

KCW jako całość pełnił głównie funkcje ustawodawcze. Na jego czele stało 21 – osobowePrezydium. Obradowało w okresie między sesjami KCW. Prezydium miało uprawnieniawykonawcze i ustawodawcze.Władzę wykonawczą wykonywało prze Radę Komisarzy Ludowych (prezes, zastępca iministrowie czyli komisarze).Zarząd poszczególnych resortów należał do poszczególnych komisariatów ludowych.Walkę z kontrrewolucją oddano Zjednoczonemu Państwowemu Zarządowi Politycznemu(OGPU).Lenin zmarł w 1924 r. jeszcze w 1922 r. wydał list uważany za testament, w którym kandydatówdo kolegialnego kierownictwa wymieniał 6 komunistów (Bucharina, Kamieniewa, Piatakowa,Stalina, Zinowiewa, Trockiego). Równocześnie niepokoił go fakt skupienia przez Stalina zbyt

wielkiej władzy jako Generalnego Sekretarza. Z tych 6 typowanych zastępców w ciągu parukolejnych lat zostali oni bądź osadzeni po procesach w więzieniu bądź zgładzeni. Zginęli zwyjątkiem Trockiego, którego w 1925 r. usunięto z KC, w 1927 r. z partii a 1940 r.zamordowano go.

Stalin skupił pełnię władzy w swoich rękach. Rozpoczyna się okres dyktatury stalinowskiej. Zewzględu na to że NEP osłabiał możliwości władzy totalitarnej Stalin rzucił hasło budowysocjalizmu w ZSRR . Rozbudowy przemysłu ciężkiego, zwłaszcza wojennego.



W grudniu 1928 rzucił hasło kolektywizacji i rozkułaczenia. Zlikwidował kułaków jako klasę.Co piąte gospodarstwo uznano za kułackie. Kolektywizacja i rozkułaczenie w latach 1931-33 pochłonęło ok. 10 mln ofiar.W 1932 r. wprowadzono obowiązek paszportaryzacji.Po szoku kolektywizacji w 1935 r. zezwolono na uprawianie działek przyzagrodowych (ok.

3% ziemi uprawianej przez gospodarstwa przyzagrodowe dawało ok. 20 % ogólnej produkcjirolnej).W 1934 r. ogłoszono zakończenie budowy socjalizmu na uroczystym zjeździe (wyczynyStachanowa, osiągnięcia Łysenki).

W 1936 r. ukoronowanie jest nowa stalinowska konstytucja. Przewidywała ona równieżfederacyjny ustrój ZSRR (16 republik). Najwyższą władzą była Rada Najwyższa (władza ustawodawcza, 4 – letnia kadencja). Składałasię z:1. Rady ZwiązkuDelegaci do Rady Związku byli wybierani proporcjonalnie do ilości mieszkańców

2. Rady Narodowości.Do Rady Narodowości powoływano przedstawicieli republik i obwodów autonomicznych.Obie rady miały jednakowe uprawnienia. Na wspólnym posiedzeniu wybierały Prezydium Rady(przewodniczący, kilku zastępców, kilkunastu członków).Kompetencje to:• zwoływanie sesji Rady Najwyższej• wydawanie dekretów• wykładnia prawa• decydowanie o przeprowadzeniu referendum• powoływanie i odwoływanie ministrów między sesjami Rady Najwyższej• stosowanie prawa łaski i inne uprawnienia kolegialnej głowy państwa

Najwyższym organem wykonawczym była Rada Ministrów ZSRR . Powoływała ją Rada Najwyższa, a w skład wchodził premier (przewodniczący), kilku zastępców, przewodniczącykilku komitetów wewnętrznych i ministrowie – wszyscy odpowiadali oni przed Radą Najwyższą. Na wzór ustroju ZSRR ukształtowano struktury władzy w republikach.

Rozbudowano katalog praw i wolności obywatelskich. Był on imponujący ilościowo. Było to jednak fikcją, pustą literą prawa. Prof. Baszkiewicz podkreślił lapidarnie: „konstytucjastalinowska była trudnym do prześcignięcia arcydziełem politycznej obłudy zbudowanym z fikcjii przemilczeń”.Ta arcydemokratyczna struktura władzy powielona w republikach była jedynie fasadą, za którakrył się biurokratyczny centralizm i dyktatura Moskwy. Władza w praktyce władza należała do

organów nie wymienionych w konstytucji: Generalnego Sekretarza, Biura Politycznego ipodporządkowanego Stalinowi aparatu partyjnego i wykonawczego.

Po ogłoszeniu konstytucji trwał w dalszym ciągu terror i represje. Od 1934 istnieje NKWD(wcześniej WCZEKA i OGPU). Na czele tych organów stali kolejno Dzierżynski, Miełżynski,Jagoda, Jeżow, Beria.Były to początki wielkiego terroru, który od 1934 r. (zabójstwa Kirowa) dał początek czystkomw partii.



Lata 1936-38 są to słynne procesy przywódców partii kiedy Stalin zlikwidował swoich rywali dowładzy. Masowe aresztowania i czystka w wojsku od 1937 r. (90% generałów, 70 % pułkowników, z 5 marszałków tylko 2 przeżyło).Terrorowi podlegały kolejno kolejne ekipy aparatu terroru (ekipa Jagody w 1936 r., ekipa Jeżowaw 1939 r.).

Wielki terror lat 30. Nazywano demokracją i to była nowość w propagandzie radzieckiej. Ofiarą terroru wedle wyliczeń naukowców padło ok. 10 mln ludzi.Doktryna Stalina zaostrzającej się walki klasowej stała się podstawą, była źródłem terroru.Pojawił się ze względów gospodarczych nowy system odbywania kar – system obozów pracyprzymusowej (Archipelag Gułag).

Zasadnicze cechy sowieckiego wymiaru sprawiedliwości:1. Relatywizm oraz terroryzm Nastąpiło całkowite zerwanie z niezależnością sądownictwa. Sąd stał się narzędziem władzy proletariatu (władzy bolszewickiej)Ustawiczna zmiana norm wymiaru kary w zależności od polityki partii.

2. Zasada środków ochrony społecznej. Ochrona socjalistycznego państwa chłopów irobotników3. Zmiany zasad odpowiedzialności. (obowiązek denuncjacji, odpowiedzialność zbiorowa,

analogia)4. Antyhumanitaryzm (zwłaszcza w postępowaniu z nieletnimi, kobietami, więźniami

politycznymi, metody śledcze organizacja sądownictwa i łagrów)5. Przerost sprawiedliwości pozasądowej

Różnice wymiaru sprawiedliwości w państwie demokratycznym i radzieckim:W państwie demokratycznym musi opierać się na ogólnych zasadach niezależnych od interesów partii czy jednostki, woli rządzącego, władzy ustawodawczej i wykonawczej. Było to

realizowane w państwach demokratycznych przez zasadę trójpodziału władzy. Władzasądownicza była oddzielona. Niezależność sądownictwa przejawiała się od czasów Napoleona poprzez nominację na stanowiska sędziego.

Podstawą wymiaru sprawiedliwości w Rosji sowieckiej jest relatywizm zawierający się wzasadzie sformułowanej przez Lenina, że „sąd jest narzędziem władzy proletariatu”. Relatywizmwyrażający się w ustawicznej zmianie norm wymiaru sprawiedliwości zależnej od taktyki i polityki partii. W ujęciu prawniczym wyraża się to w konstytucji z 1922 r.Dyktatura proletariatu staje się naczelną dewizą. Lenin określił ją wprost: „rządy siły bezoglądania się na prawo”. W kodeksie karnym rosyjskiej republiki federacyjnej w art. 1. podkreślono, że ustawodawstwo karne ma na celu ochronę socjalistycznego państwa przedspołecznie niebezpiecznymi czynami drogą zastosowania środków obrony społecznej. Oznaczato całkowite zerwanie z niezależnością sądownictwa. Oznacza to, że wymiar sprawiedliwości w państwie sowieckim jest narzędziem walki politycznej. Zrywa z kultem wartości obiektywnych,niezależnych od interesów poszczególnych grup.

Wymiar sprawiedliwości w państwach demokratycznych opiera się na zasadach legalizmusformułowanych przez Cesare Beccarię w 1764 r. („O przestępstwach i karach”):1. nullum crimen sine lege

2. nulla poena sine lege



3. lex retro non agit

Kolejnymi zasadami wymiaru sprawiedliwości w państwach demokratycznych jestsubiektywizacja i indywidualizacja odpowiedzialności. Zwraca się uwagę na winę, która jest podstawowym kryterium odpowiedzialności karnej. Odpowiedzialność odnosi się tylko do

sprawcy czynu. Brak odpowiedzialności osób trzecich oraz odpowiedzialności zbiorowej.Odpowiedzialność zbiorową usunięto już w XII i XIII w. w niemieckich pokojach ziemskichrównież „Zwierciadle Saskim”.Zasada jest res iudicata.

Zasada domniemania niewinności. Oskarżenie musi udowodnić winę, samo przyznanie się niewystarcza.Humanitaryzm w stosunku do kobiet, nieletnich, więźniów politycznych.

W totalitarnym prawie radzieckim brak jest zasady nullum crimen sine lege. Przestępstwem jestnie tylko czyn określony w ustawie ale i inny. Takim kryterium jest sumienie socjalistyczne.Dopuszczana jest analogia.

Pierwsze dekrety władzy sowieckiej unieważniły całe ustawodawstwo obowiązujące dotychczas.Zaczęto tworzyć nowe prawo za pomocą dekretów. Dopuszczono analogię, która stała siękoniecznością w totalitarnym prawie karnym. Kodeksy karne (m.in. z 1924 r.) nie operują pojęciem winy.Odpowiedzialność zbiorowa dotyczy członów rodziny. (żona Mołotowa, Kamieniewa,Bucharina, Berii, Budionnego). Konsekwencją odpowiedzialności zbiorowej była powiększającasię grupa liszeńców.

W demokratycznym systemie istnieje konieczność udowodnienia winy (zasada domniemanianiewinności). Oskarżenie musi udowodnić winę.

W prawie radzieckim są zmiany pozwalając na daleko idąc skróty i pozbawienie elementarnejgwarancji sądowej. Po zamachu na Kirowa prezydium CK ogłosiło dekret w którym okresśledztwa ograniczyło do 10 dni, akt oskarżenia wręczano na dobę przed rozprawą, rozprawa bezudziału stron, zniesiono prawo do borny i odwołania.Głównym architektem stalinowskiej polityki w prawie karnym był Andriej Wyszyński(Generalny Prokurator ZSRR). Wymyślił on zasady przeciwstawne zasadom legalizmu CesareBeccarii. Podstawą wyrokowania nie jest ustalenie faktu popełnienia przestępstwa tylkomaksymalne prawdopodobieństwo jego popełnienia, a przyznanie się do winy jestrozstrzygającym dowodem stąd pojawienie się zasady ujemnej teorii dowodowej.Domniemanie winy. Trzeba udowodnić swoją niewinność.

Pojęcie kary w totalitarnym prawie radzieckim zostało zastąpione środkami ochronyspołecznej, których wyróżniano 3 rodzaje:1. Środki sądowo – poprawcze (kary sensu stricto, najsurowsza to ogłoszenie wrogiem ludu,

poza tym pozbawienie wolności, łagry, roboty przymusowe, kara śmierci)2. Środki medyczne3. Środki medyczno – wychowawcze

Karę pozbawienia wolności realizowano w poprawczych obozach pracy i podległychmiejscowościach ZSRR (Archipelag Gułag).



Antyhumanitaryzm sowieckiego wymiaru sprawiedliwości przejawiał się w postępowaniu znieletnimi. Słynny art. 12 KK – nieletni powyżej 12 lat oskarżeni o kradzież, gwałt, uszkodzenieciała będą oddani pod sąd z zastosowaniem wszystkich rodzajów kar na równi z pełnoletnimi.Podobnie było w stosunku do kobiet także ciężarnych.

Traktowanie więźniów politycznych gorzej niż w czasach carskich. W carskiej Rosji rodzinamogła się udać za skazanym w miejsce skazania. Rola obrońców w procesie żadna, pojawiał siędopiero w sądzie i doradzał oskarżonemu skruchę.

W państwie demokratycznym zakaz lub ograniczenie pozasądowych form wymiarusprawiedliwości. Forma administracyjnego wymiaru kary była ograniczona.

W państwie sowieckim występuje przerost sprawiedliwości pozasądowej. Komisja do Walki zKontrrewolucją i Sabotażem (CZEKA) otrzymała pełnomocnictwo do arbitralnego stosowaniarepresji sądowych. Podobnie GPU i od 1934 NKWD. Represje pozasądowe w trybieadministracyjnym stosowane były wobec całych grup społecznych (kułacy, nepmani, dawna

inteligencja). Specyficzny tryb rozpatrywania w ramach tzw. OSO (odbywało się bez rozprawy,uwięzionym przez NKWD odczytywano wyrok na więziennych korytarzach przez tzw. trójkiumundurowanych funkcjonariuszy NKWD, wyroki były krótkie, skazujące na 3,5,8 lat łagru lubrozstrzelanie, wszystko odbywało się bez wyroku)

W zakładach leczniczo – medycznych przebywali osoby psychicznie chore i 198 r. w ZSRR nastąpił „cud medyczny”. ponieważ w jednym roku „ozdrowiało” ok. 2 mln chorych. Rada Najwyższa podjęła decyzje o wyłączeniu szpitali psychiatrycznych spod gestii KGB.

Samo organizowanie sądownictwa przebiegało w bardzo uproszczony sposób. Tworzenie podstaw systemu odbywało się drogą dekretów. 3 słynne dekrety o sądzie:

2. W listopadzie 1917 r. ukazał się” dekret o sądzie numer 1”. Znosił cało dotychczasową strukturę systemu prawa. Powołuje Trybunały Rewolucyjne oraz sądy lokalne. Uzupełnionogo w grudniu instrukcją dla Trybunałów Rewolucyjnych przekazująca im niemal całośćwymiaru sprawiedliwości. Trybunały przy rozstrzyganiu kierowały się intuicyjnym prawemsłuszności bez skrępowania prawem

3. W marcu 1918 „dekret o sądzie numer 2”. Tworzył sądy ludowe orzekające we wszystkichsprawach cywilnych i karnych z wyjątkiem przestępstw kontrrewolucyjnych.

W maju 1918 r. dekret „O trybunałach rewolucyjnych”5. W lipcu 1918 r „dekret o sądach numer 3”. Przekazywał sądom lokalnym sprawy cywilne do

10 tyś. rubli i sprawy karne zagrożone karą do lat 5. Odtąd sądy miały się kierować dekretamirządu robotniczo – chłopskiego i sumieniem socjalistycznym. Dekret ten był uzupełnianyszeregiem ustaw szczegółowych („o zdradzie ojczyzny”, „o ochronie mienia przedsiębiorstw państwowych”, „o praworządności socjalistycznej”, „o zaostrzeniu represji ochrony mienia – słynna historia „3 kłosów z pola kołchozowego)

Patronem walki ideologicznej w prawie karnym pozostał Andriej Wyszyński. Zmiany nastąpiłytakże w prawie cywilnym.

W demokratycznej formie rządów demokratycznie wybierany premier lub prezydent.W komunistycznym systemie dyktator (Generalny Sekretarz) z pełnią władzy. W faszyzmie



niemieckim będzie to połączenie funkcji prezydenta i kanclerza. W faszyzmie włoskim Mussoliniskupił funkcję premiera i 6 ministrów i był odpowiedzialny przed Radą Faszystowską. WeWłoszech był to system totalitarny nie rozwinięty w pełni, gdyż. pozostawiono tam konstytucje,króla, parlament jedynym nowym organem jest Rada Faszystowska.W systemie demokratycznym wielopartyjność, a w totalitaryzmie monopartyjność.

Władza ustawodawcza w systemie demokratycznym to parlament 2 – lub 1 – izbowy wybieranyw wyborach 5 przymiotnikowych. W systemie komunistycznym mamy atrapę parlamentu w postaci konstytucyjnej Rady Najwyższej (praktycznie bez znaczenia w czasie rządówstalinowskich). Podobnie w II Rzeszy i Włoszech (Wielka Rada Faszystowska). W totalitarnychsystemach opozycja jest fizycznie unicestwiona.

Historia ustroju - opracowanie

Documents

Transcript of Historia ustroju - opracowanie