HISTORIA USTROJU i PRAWA POLSKIw pigułce

Na egzamin!

Wydawnictwo C.H.Beck

szybkozwięźlei na temat

HISTORIA USTROJU i PRAWA POLSKIw pigułce

www.ksiegarnia.beck.pl

Polecamy inne nasze publikacje:

M. Lipska-Toumi

HISTORIA USTROJU i PRAWA POLSKI DO 1939 R.

– ĆWICZENIA

Skrypty Becka

T. Maciejewski

HISTORIA ADMINISTRACJI i MYŚLI ADMINISTRACYJNEJ.

CZASY NOWOŻYTNE i WSPÓŁCZESNE

Podręczniki prawnicze

Inne w tej serii:

Prawo cywilne w pigułce

Postępowanie cywilne w pigułce

Prawo karne w pigułce

Postępowanie karne w pigułce

Prawo pracy i ubezpieczeń społecznych w pigułce

Prawo i postępowanie administracyjne w pigułce

Prawo handlowe w pigułce

Prawo gospodarcze publiczne w pigułce

Prawo fi nansowe w pigułce

Prawo rodzinne i nieletnich w pigułce

Prawo konstytucyjne w pigułce

Prawo rzymskie w pigułce

Logika w pigułce

Powszechna historia państwa i prawa w pigułce

Prawo Unii Europejskiej w pigułce

WYDAWNICTWO C.H.BECKWARSZAWA 2014

HISTORIAUSTROJU i PRAWA

POLSKI

w pigułce

© Wydawnictwo C.H.Beck 2014

Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o.ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa

Skład i łamanie: IDENTIADruk i oprawa: Drukarnia Perfekt S.A.

ISBN 978-83-255-6259-5 ISBN e-book 978-83-255-6260-1

Redaktor prowadzący: Aneta Gacka-Asiewicz

Wykorzystano materiały autorstwaprof. zw. dr. hab. Tadeusza Maciejewskiego

Spis treści

Wstęp ............................................................................................................................................. XI

DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R. .......................................................... 1

Rozdział I. Monarchia patrymonialna ........................................................................... 3Część I. Powstanie państwa polskiego ...................................................................... 3Część II. Ustrój polityczny .............................................................................................. 5Część III. Sądownictwo ................................................................................................... 9Część IV. Organizacja Kościoła ..................................................................................... 12Część V. Ustrój społeczny ............................................................................................... 13

Rozdział II. Monarchia stanowa (1320–1454) ............................................................ 22Część I. Korona Królestwa Polskiego .......................................................................... 22Część II. Organizacja i prawa stanów ......................................................................... 23Część III. Ustrój polityczny ............................................................................................. 26Część IV. Sądownictwo ................................................................................................... 30Część V. Organizacja Kościoła ....................................................................................... 32

Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764) ............................................ 34Część I. Demokracja szlachecka – charakterystyka ustroju ............................... 34Część II. Stany ..................................................................................................................... 37Część III. Kościół i duchowieństwo ............................................................................. 40Część IV. Monarcha ........................................................................................................... 42Część V. Sejm walny ......................................................................................................... 44Część VI. Sejmiki ................................................................................................................ 48Część VII. Konfederacje i rokosze ................................................................................ 50Część VIII. Urzędy centralne i lokalne ........................................................................ 50Część IX. Unie państwowe ............................................................................................. 51Część X. Sądownictwo .................................................................................................... 52

VI Spis treści

Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795) .......................... 57Część I. Reformy sejmu z lat 1764–1766 ................................................................... 57Część II. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1767–1768 ................................... 58Część III. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1773–1776 .................................. 59Część IV. Reformy Sejmu Czteroletniego ................................................................. 61Część V. Konfederacja targowicka (1792) i grodzieńska (1793) ....................... 71Część VI. Insurekcja kościuszkowska (1794) ............................................................ 72Część VII. Rozbiory ............................................................................................................ 74

DZIAŁ DRUGI. PRAWO DAWNEJ POLSKI (DO 1795 R.) ........................................... 75

Rozdział I. Źródła prawa w okresie średniowiecza ................................................. 77Część I. Cechy charakterystyczne ................................................................................ 77Część II. Źródła historiograficzne ................................................................................ 80Część III. Księgi uposażeń ............................................................................................... 80Część IV. Dokumenty ....................................................................................................... 80Część V. Prawo polskie – prawo ziemskie ................................................................. 81Część VI. Prawo kanoniczne .......................................................................................... 85Część VII. Prawo miejskie ................................................................................................ 86Część VIII. Prawo wiejskie ............................................................................................... 91

Rozdział II. Źródła prawa w czasach nowożytnych ................................................. 92Część I. Prawo ziemskie koronne ................................................................................ 92Część II. Prawo partykularne na innych obszarach Rzeczypospolitej ............ 99Część III. Prawo kanoniczne .......................................................................................... 101Część IV. Prawo miejskie ................................................................................................. 101Część V. Prawo wiejskie ................................................................................................... 104Część VI. Prawo rzymskie ............................................................................................... 105

Rozdział III. Prawo prywatne ............................................................................................. 107Część I. Prawo osobowe, małżeńskie i rodzinne .................................................... 107Część II. Prawo rzeczowe ................................................................................................ 114Część III. Prawo spadkowe ............................................................................................. 123Część IV. Prawo zobowiązań ......................................................................................... 125

Rozdział IV. Prawo karne ...................................................................................................... 132Część I. Przestępstwo ...................................................................................................... 132Część II. Kara ....................................................................................................................... 139

VII

Rozdział V. Postępowanie sądowe .................................................................................. 143Część I. Proces ziemski .................................................................................................... 143Część II. Proces miejski .................................................................................................... 152Część III. Proces wiejski ................................................................................................... 156Część IV. Procesy specjalne ........................................................................................... 157

DZIAŁ TRZECI. USTRÓJ ZIEM POLSKICH POD ZABORAMI (DO 1918 R.) .... 159

Rozdział I. Ziemie polskie w pierwszym okresie zaborów .................................. 161Część I. Zabór rosyjski ..................................................................................................... 161Część II. Zabór pruski ....................................................................................................... 162Część III. Zabór austriacki ............................................................................................... 163

Rozdział II. Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk (1807–1813) ......................... 166Część I. Utworzenie i likwidacja Wolnego Miasta Gdańska ............................... 166Część II. Ustrój polityczny .............................................................................................. 166Część III. Sądownictwo ................................................................................................... 167

Rozdział III. Księstwo Warszawskie (1807–1815) ..................................................... 169Część I. Utworzenie, rozwój terytorialny i likwidacja Księstwa

Warszawskiego ............................................................................................................. 169Część II. Ustrój polityczny .............................................................................................. 170Część III. Ustrój społeczny .............................................................................................. 172Część IV. Sądownictwo ................................................................................................... 173

Rozdział IV. Królestwo Polskie (1815–1915) .............................................................. 176Część I. Powstanie Królestwa Polskiego i jego konstytucja ............................... 176Część II. Ustrój polityczny .............................................................................................. 177Część III. Ustrój społeczny. Ograniczenia praw i wolności obywatelskich ... 181Część IV. Sądownictwo ................................................................................................... 183

Rozdział V. Zabór pruski (1815–1914) ........................................................................... 184Część I. Status prawny Wielkiego Księstwa Poznańskiego ................................ 184Część II. Organizacja administracji ............................................................................. 186Część III. Ustrój społeczny .............................................................................................. 188Część IV. Sądownictwo ................................................................................................... 189

Rozdział VI. Wolne Miasto Kraków (1815–1846) ...................................................... 191Część I. Powstanie i upadek .......................................................................................... 191Część II. Ustrój polityczny .............................................................................................. 191Część III. Ustrój społeczny .............................................................................................. 193Część IV. Sądownictwo ................................................................................................... 194

Spis treści

VIII Spis treści

Rozdział VII. Zabór austriacki (1809–1914) ................................................................ 195Część I. Ustrój Galicji w latach 1809–1861 ............................................................... 195Część II. Autonomia Galicji (od 1861 r.) ..................................................................... 196Część III. Sądownictwo ................................................................................................... 198

Rozdział VIII. Ziemie polskie w okresie I wojny światowej .................................. 199Część I. Stosunek państw centralnych do sprawy polskiej ................................ 199Część II. Kwestia polska w polityce Rosji carskiej, rewolucji lutowej

i październikowej ........................................................................................................ 201Część III. Rozwiązanie sprawy polskiej przez mocarstwa zachodnie ............ 202

DZIAŁ CZWARTY. PRAWO NA ZIEMIACH POLSKICH POD ZABORAMI (DO 1918 R.) ............................................................................................................................... 203

Rozdział I. Źródła prawa ....................................................................................................... 205Część I. Prawo cywilne .................................................................................................... 205Część II. Prawo handlowe .............................................................................................. 208Część III. Prawo pracy ...................................................................................................... 209Część IV. Prawo karne ...................................................................................................... 210Część V. Postępowanie cywilne ................................................................................... 212Część VI. Postępowanie karne ...................................................................................... 213

Rozdział II. Prawo cywilne ................................................................................................... 216Część I. Prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne i opiekuńcze ........................... 216Część II. Prawo rzeczowe ................................................................................................ 219Część III. Prawo spadkowe ............................................................................................. 221Część IV. Prawo zobowiązań ......................................................................................... 222

Rozdział III. Prawo karne ...................................................................................................... 224Część I. Zagadnienia ogólne. Obowiązywanie ustawy karnej .......................... 224Część II. Przestępstwo ..................................................................................................... 225Część III. Kara ...................................................................................................................... 227

Rozdział IV. Postępowanie sądowe ................................................................................. 230Część I. Proces cywilny .................................................................................................... 230Część II. Proces karny ....................................................................................................... 232

IX

DZIAŁ PIĄTY. USTRÓJ II RZECZYPOSPOLITEJ I W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ ............................................................................................................................... 237

Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939) ................................................................... 239Część I. Ustrój polityczny w latach 1918–1921 ....................................................... 239Część II. Ustrój polityczny w latach 1921–1926 .................................................... 243Część III. Ustrój polityczny w latach 1926–1935 .................................................... 245Część IV. Ustrój polityczny w latach 1935–1939 .................................................... 247Część V. Administracja II Rzeczypospolitej .............................................................. 250Część VI. Organizacja wymiaru sprawiedliwości ................................................... 255

Rozdział II. Wersalskie Wolne Miasto Gdańsk (1920–1939) ................................ 258Część I. Geneza, terytorium i ludność ....................................................................... 258Część II. Ustrój polityczny .............................................................................................. 258Część III. Sądownictwo ................................................................................................... 259

Rozdział III. Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny światowej (1939–1945) ............................................................................................................................... 261

Część I. Ustrój ziem okupowanych ............................................................................. 261Część II. Władze polskie na emigracji ......................................................................... 266Część III. Polskie Państwo Podziemne ....................................................................... 268

DZIAŁ SZÓSTY. PRAWO II RZECZYPOSPOLITEJ I W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ ............................................................................................................................... 271

Rozdział I. Źródła prawa ....................................................................................................... 273Część I. Źródła prawa w okresie II Rzeczypospolitej ............................................. 273Część II. Źródła prawa na ziemiach polskich w okresie II wojny światowej .... 277

Rozdział II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne ............................................... 279Część I. Zagadnienia ogólne ......................................................................................... 279Część II. Prawo osobowe, rodzinne i małżeńskie ................................................... 279Część III. Prawo rzeczowe ............................................................................................... 280Część IV. Prawo spadkowe ............................................................................................. 281Część V. Prawo zobowiązań ........................................................................................... 281Część VI. Prawo handlowe ............................................................................................. 282Część VII. Postępowanie cywilne ................................................................................. 283

Rozdział III. Prawo karne materialne i postępowanie karne .............................. 285Część I. Prawo karne materialne .................................................................................. 285Część II. Postępowanie karne ....................................................................................... 287

Spis treści

X Spis treści

Rozdział IV. Prawo pracy ...................................................................................................... 288Część I. Stosunek pracy ................................................................................................... 288Część II. Układy taryfowe i regulaminy pracy ......................................................... 288Część III. Ochrona prawna pracowników ................................................................. 289Część IV. Związki pracowników ................................................................................... 290

DZIAŁ SIÓDMY. USTRÓJ W OKRESIE WŁADZY LUDOWEJ (1944–1989) ..... 291

Rozdział I. Polska Ludowa (1944–1952) ....................................................................... 293Część I. Ustrój polityczny w okresie przejmowania władzy przez

komunistów (1944–1947) ........................................................................................ 293Część II. Ustrój polityczny małej konstytucji (19.2.1947 r.) ................................. 297

Rozdział II. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989) .................................... 300Część I. Konstytucja z 22.7.1952 r. ............................................................................... 300Część II. Naczelne organy władzy państwowej ...................................................... 301Część III. Najwyższa Izba Kontroli (NIK) ..................................................................... 302Część IV. Naczelne organy administracji państwowej – Rada Ministrów ..... 303Część V. Terenowe organy władzy i administracji państwowej ........................ 304Część VI. Wymiar sprawiedliwości ............................................................................... 305Część VII. Prawa, wolności i obowiązki obywatelskie .......................................... 308

DZIAŁ ÓSMY. PRAWO W OKRESIE WŁADZY LUDOWEJ (PO 1944 R.) ........... 309

Rozdział I. Źródła prawa ....................................................................................................... 311Część I. Zagadnienia ogólne ......................................................................................... 311Część II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne ................................................... 311Część III. Prawo karne materialne i postępowanie karne ................................... 314Część IV. Prawo pracy ...................................................................................................... 315

Rozdział II. Podstawowe zmiany w prawie .................................................................. 317Część I. Prawo cywilne i postępowanie cywilne .................................................... 317Część II. Prawo karne materialne i postępowanie karne .................................... 320Część III. Prawo pracy ...................................................................................................... 322

Wstęp

Zapewne czujesz presję przed zbliżającym się egzaminem i zastanawiasz się jak przebrnąć przez setki stron tekstu tak, aby wiadomości zostały w Twojej głowie. Konieczne są notatki, zakreślacze itp., których zadaniem jest pomóc Ci w uporządkowaniu wiedzy. Co jednak jeśli czasu jest coraz mniej, a po przeczytaniu tych setek stron nie starczyło go już na notatki i rysowanie tabel? Rozwiązanie stanowi właśnie ta publikacja. To kompak-towe opracowanie wszystkich najważniejszych zagadnień, których znajo-mość pomoże w  zdaniu egzaminu. Przedstawiamy Ci idealne narzędzie zarówno do nauki, jak i  do powtórki przed egzaminem. Dzięki zwięzłe-mu ujęciu tematu, tabelom, wykresom i wyróżnieniom szybko przyswoisz i powtórzysz wiedzę, a podejście do egzaminu stanie się mniej stresującym przeżyciem.

Korzystaj także z testów, do których odeśle Cię QR Code z okładki.

Powodzenia! Redakcja

DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R.

Rozdział I. Monarchia patrymonialna

Część I. Powstanie państwa polskiego

1. Plemiona prapolskie. Plemiona prapolskie należały do grupy Słowian zachodnich. Na tereny leżące między rzekami Odrą i Bugiem oraz Karpatami i Morzem Bałtyckim przybyły w okresie wędrówki ludów, najprawdopodob-niej w VI w.

a. Ród. Podstawową jednostką organizacji społecznej Słowian był ród. Pierwotnie ród obejmował wszystkich pochodzących od  wspólnego przodka (agnatyczny), z  czasem większe znaczenie zyskał ród skupiający zarówno krewnych ze strony ojca, jak i matki (kognatyczny). Pełnił funkcje religijne, wojskowe, gospodarcze, społeczne i ochronne. Z reguły członkowie rodu zamieszkiwali jedną osadę. W obrębie rodu występowały rodziny.

b. Plemię. Większa liczba rodów łączyła się w plemię, które również opie-rało się na zasadzie wspólnego pochodzenia, ale dodatkowo pełniło jeszcze funkcje państwowe. Proces kształtowania się państwa zaczął się dokonywać najpierw w obrębie tzw. małych plemion, zamieszkujących obszar od tysiąca do 10 tys. km2. Łączyły się one w wyższą formę organizacyjną, jaką było tzw. wielkie plemię, stanowiące luźny związek wielu małych plemion. Proces ten nasilił się zwłaszcza w VIII w. Powstałe w ten sposób związki plemienne zaj-mowały obszar do 40 tys. km2.

Najważniejszymi związkami plemiennymi byli:•Wiślanie,•Polanie,•Goplanie,•Lędzianie,• Ślęzanie,•Mazowszanie i•Pomorzanie.

c. Wiec. Naczelnym organem władzy w małym państwie plemiennym był wiec. Obejmował on wszystkich wolnych i  zdolnych do  noszenia broni, a więc wyłącznie męskich współplemieńców. Decydowali oni o najważniej-szych sprawach państwa: wypowiedzeniu wojny i pokoju, sądownictwie oraz wyborze księcia.

4 Rozdział I. Monarchia patrymonialna

d. Opole. Postęp gospodarczy, migracje ludności i wytworzenie się wła-sności prywatnej zapoczątkowały w VII w. rozpad wspólnoty rodowej i za-stąpienie jej wspólnotą terytorialną opartą na  więzach sąsiedzkich. Nowo powstały związek terytorialny zaczęto nazywać opolem. Obejmowało ono obszar od  40 do  400 km2, na  którym znajdował się gród oraz liczne wsie i osady. Głównym zajęciem ludności było rolnictwo i hodowla.

Jednolita społecznie ludność uległa z czasem podziałowi, a indywidualna własność ziemi zaczęła w przypadku starszyzny i wodzów nabierać cech wła-sności wielkiej, co  zróżnicowało dotychczasową strukturę, wyodrębniając warstwę możnych od ogółu bezpośrednich producentów.

2. Początki państwowości polskiej. Większe organizacje terytorialne, oparte na  wspomnianych wyżej plemionach, wytworzyły się na  ziemiach polskich w IX w.

a. Polanie. Najsilniejsze państewko plemienne stworzyli Polanie, którzy podporządkowali sobie sąsiednie plemiona. Prawdopodobnie w  połowie IX w. w państwie Polan doszło do obalenia rządzącej dynastii, której ostat-nim przedstawicielem był Popiel, a władzę przejęli Piastowicze, którzy posia-dając Wielkopolskę i Kujawy opanowali następnie ziemię sieradzką, łęczycką, sandomierską i Mazowsze, tworząc zręby państwa polskiego.

b. Wiślanie. Innym ważnym organizmem było państwo Wiślan, które jed-nak w IX w. uległo państwu Wielkomorawskiemu, a po jego upadku weszło w obręb państwa czeskiego. Włączył je ponownie do państwa polskiego wraz ze  Śląskiem dopiero pod koniec swoich rządów Mieszko I.  Za  panowania pierwszych Piastów państwo polskie liczyło 250 tys. km2 i ok. 1 mln ludności.

3. Patrymonialny charakter państwa. Monarchia patrymonialna wy-kształciła się w państwach germańskich powstałych po rozpadzie imperium rzymskiego. Koncepcję tę przyjęto następnie w pozostałych państwach po-wstałych w okresie średniowiecza, w tym w Polsce. Oznaczała ona, że pań-stwo jest rzeczą prywatnoprawną, stanowiącą własność monarchy, który może swobodnie dysponować nim jako całością, jego poszczególnymi zie-miami i  ludnością, co  wiązało się z  wykonywaniem prawa książęcego (ius ducale). W  pojęciu tym brakowało rozróżnienia między majątkiem pry-watnym (patrimonium) monarchy a sprawowaną przez niego władzą pu-bliczną. Koncepcja taka utrzymała się aż do powstania monarchii stanowej.

5

Część II. Ustrój polityczny

1. Monarcha. Zgodnie z zasadą państwa patrymonialnego monarcha uwa-żany był zarówno za władcę kraju, jak i jego prywatnego właściciela. Z reguły władcy Polski w okresie monarchii wczesnofeudalnej nosili tytuł książęcy, gdyż do  1138  r. zaledwie trzech uzyskało tytuł królewski: Bolesław Chro-bry (1025), Mieszko II (1025) i Bolesław Śmiały (1076).

Tytuł królewski podnosił znacznie autorytet władcy zarówno na  ze-wnątrz, jak i  wewnątrz państwa, podkreślając jego jedność i  niezależność. W  okresie rozdrobnienia feudalnego koronacji zaniechano i  przywrócono ją dopiero w 1295 r. (Przemysław II).Obok tytulatury, formą umocnienia władzy monarszej było zapewnienie jej ciągłości dynastycznej. Uprawnionymi do  objęcia tronu byli męscy spadko-biercy władcy, najpierw w linii prostej, a następnie bocznej.

Zakres władzy królewskiej w okresie państwa scentralizowanego i jedno-litego był znaczny, co występowało zwłaszcza za panowania Mieszka I i Bo-lesława Chrobrego. Później widać jej stopniowe osłabienie, ale zdarzało się, że czasowo podlegała ona ponownemu wzmocnieniu (Bolesław Śmiały).Ogół praw monarchy obejmował sprawowanie władzy: ustawodawczej, wyko-nawczej, wojskowej i sądowniczej.

a. Czynniki decentralizacyjne. Kryzys władzy monarszej powodowały czynniki decentralizacyjne, reprezentowane zwłaszcza przez obdarzone sta-nowiskami, przywilejami i immunitetami możnowładztwo, które uzyskaw-szy samodzielność ekonomiczną, starało się również uniezależnić politycz-nie. Nakładały się na to kłótnie, a nawet walki wewnętrzne o tron książęcy między zwaśnionymi synami, jak również zatargi z duchowieństwem. Ob-razu dopełniały powstania ludowe.

Ważniejsze kryzysy władzy państwowej wystąpiły zwłaszcza za panowania:•Mieszka II (powstanie ludowe i walka o tron z Bezprymem),•Bolesława Śmiałego (wewnątrzkrajowa opozycja z Władysławem Herma-

nem i biskupem krakowskim Stanisławem na czele),•Bolesława Krzywoustego (wojna domowa ze Zbigniewem, następnie opo-

zycja wojewody Skarbimira).

b. Podział państwa. Nasilenie tendencji decentralistycznych miało miejsce zwłaszcza na przełomie XI/XII w. Efektem tego był pierwszy nietrwały podział państwa na dzielnice, dokonany przez Władysława Hermana w 1097 r., który zostawiając sobie władzę zwierzchnią oraz Mazowsze, przekazał starszemu

Część II. Ustrój polityczny

6 Rozdział I. Monarchia patrymonialna

synowi Zbigniewowi w zarząd Wielkopolskę i Kujawy, a młodszemu Bolesła-wowi Śląsk i Małopolskę. Umierając w 1102 r. Władysław Herman zostawił Polskę podzieloną. Konflikty między synami doprowadziły do wojny domo-wej połączonej z  interwencją cesarza Henryka V, zakończonej na szczęście ponownym scaleniem państwa. Natomiast trwałego podziału państwa do-konał sam Bolesław Krzywousty, wydając w 1138 r. tzw. testament (statut), będący aktem regulującym sprawy następstwa tronu i organizacji władzy.

c. Testament Krzywoustego. Testament wprowadził w Polsce zasadę senio-ratu. Zgodnie z nią władza zwierzchnia została podzielona między księcia zwierzchniego (princepsa), którym miał być każdorazowo najstarszy w ro-dzie książę, oraz podległych mu książąt dzielnicowych (juniorów).

Princeps obok dzielnicy własnej uzyskał również dzielnicę pryncypacką, przechodnią i  formalnie niepodzielną, obejmującą ziemię krakowską, sie-radzką, łęczycką oraz zapewne część Wielkopolski z  Gnieznem, Pomorze Gdańskie, a także zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim.

Każdy z pełnoletnich synów Krzywoustego otrzymał, zgodnie z testamen-tem, dzielnicę własną, która była dziedziczna i  mogła ulegać podziałowi (Władysław II, będący seniorem Śląsk, Bolesław Kędzierzawy Mazowsze i Kujawy, Mieszko III Wielkopolskę).

Książę zwierzchni princeps posiadał uprawnienia o charakterze ogólno-państwowym. Należały do nich:•prowadzenie polityki zagranicznej,•naczelne dowództwo wojskowe,•mianowanie urzędników kościelnych i państwowych oraz•utrzymywanie załóg w grodach juniorów.

d. Próby zjednoczenia. Próba przeciwstawienia się testamentowi i przy-wrócenia jednowładztwa przez Władysława II nie powiodła się, a  księcia wygnano (1146). Podobny los spotkał dążącego do  wzmocnienia rządów Mieszka III Starego (1177). Czasy rządzącego po nim Kazimierza Sprawiedli-wego (do 1194 r.) były ostatnim okresem utrzymywania się stabilnej władzy zwierzchniej i  funkcjonowania zjazdów ogólnopaństwowych. Jego śmierć otworzyła nowy etap walk o tron krakowski, doprowadzając do zaniku wła-dzy princepsa i usamodzielnienia się poszczególnych dzielnic w odrębne organizmy państwowe. Polska po 1227 r. weszła w stan trwałego rozdrob-nienia feudalnego, który utrzymał się faktycznie do  1320  r., chociaż już w drugiej połowie XIII w. pojawiły się procesy zjednoczeniowe.

W  okresie tym następowało dalsze skrępowanie władzy książąt dziel-nicowych na  rzecz możnowładztwa i  duchowieństwa. Za  panowania

7

Henryka  IV  Probusa (koniec XIII  w.) sformułowano też oficjalnie prawo oporu (ius resis tendi), pozwalające na pozbawienie władcy tronu za nieprze-strzeganie praw lub naruszenie zobowiązań, która to instytucja funkcjono-wała w praktyce już od pierwszej połowy XI w. (Mieszko II, Kazimierz Od-nowiciel).Podstawowymi zasadami ustrojowymi państwa polskiego za pierwszych Pias­tów były:• monarchiczna forma rządów,• suwerenność,• powiązanie państwa z Kościołem,• koncentracja władzy w osobie monarchy oraz• dziedziczność tronu.

2. Administracja centralna. Zarząd państwa polskiego opierał się gene-ralnie na wzorach przejętych z administracji karolińskiej, z uwzględnie-niem własnej specyfiki. Urzędy centralne ukształtowały się w dobie monar-chii wczesnofeudalnej, zaś rozbicie jedynie upowszechniło istniejący układ w każdej dzielnicy.

Urzędników zajmujących wyższe stanowiska określano początkowo ter-minem komes lub polskim odpowiednikiem żupan. Niższych nazywano komornikami. Z czasem pojęcia te stały się jedynie tytułami honorowymi, oznaczającymi osoby wysoko postawione.Cechą charakterystyczną monarchii patrymonialnej był brak rozróżnienia między urzędami państwowymi a dworskimi.

Najważniejszym urzędnikiem w okresie XI–XIII w. był komes pałacowy (comes palatinus). Z czasem zaczęto go nazywać wojewodą.Wojewoda był faktycznym zastępcą monarchy, zwłaszcza w  zakresie sądow-nictwa i zarządu państwa oraz wojskowości.

Pozycja wojewody wzrosła w okresie rozdrobnienia, kiedy to starał się on samodzielnie przejąć kompetencje księcia, a  jego znaczenie miała podkre-ślać tytulatura z użyciem formuły „z bożej łaski”.

Na Śląsku odpowiednikiem wojewody był komornik, a na Pomorzu Za-chodnim marszałek. Kolejne miejsce w hierarchii zajmował kanclerz (can-cellarius). W źródłach urząd ten występuje od początku XII w. Najczęściej sprawowała go osoba duchowna, gdyż wymagał on umiejętności pisania i czytania. Do jego zadań należało sporządzanie dokumentów publicznych i ich pieczętowanie. Z czasem przy urzędzie powołano kancelarię książęcą nadzorowaną przez protonotariusza, któremu podporządkowani byli reda-gujący dyplomy notariusze.

Część II. Ustrój polityczny