Historia starożytna Kociewia w świetle badań archeologicznych

RedaktorAndrzej Bayski

Redaktor prowadzcyLeszek Krzykowski

Projekt graficzny, skad komputerowyOlgierd Lichy

Druk i oprawaDrukarnia Mirex Mirotki

Dofinansowano z budetu Samorzdu Wojewdztwa Pomorskiego

PL ISSN 1896-9437

Copyright Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdaskim, Starogard Gdaski 2006

Adres RedakcjiMuzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdaskimul. Boczna 2, 83-200 Starogard Gdaskiwww.muzeum-kociewie.gda.ple-mail: [email protected]. +48 (058) 56 246 75

Koncepcja stworzenia placwki muzealnej w Starogardzie Gdaskim narodzia si na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych. Zalkiem przyszego muzeum miay by zbiory dotychczas zgromadzone i tymczasowo eksponowane w redniowiecznej Baszcie Gdaskiej. Po utworzeniu, w 1973 r. Stacji Upowszechniania Wiedzy o Regionie zbiory te zaczy si szybko rozrasta, midzy innymi dziki wszechstronnej pomocy, jakiej nowo powstaej placwce udzielio Towarzystwo Mionikw Ziemi Kociewskiej.

Utworzone decyzj Ministerstwa Kultury i Sztuki z dnia 10 wrzenia 1980 r. Muzeum Ziemi Kociewskiej jest instytucj obejmujc dziaalnoci merytoryczn 3 powiaty: starogardzki, tczewski i wiecki. Oprcz gromadzenia zabytkw kultury materialnej, dziaalnoci ekspozycyjnej oraz edukacyjnej, zajmuje si rwnie badaniami naukowymi i ich popularyzacj. Tym wanie celom maj suy wydawane dziki finansowej pomocy Samorzdu Wojewdztwa Pomorskiego roczniki muzealne. Tak, wic oddajemy do rk Pastwa pierwszy numer rocznikw muzealnych Muzeum Ziemi Kociewskiej w Starogardzie Gdaskim. Na jego zawarto skadaj si referaty, wygoszone podczas zorganizowanej we wrzeniu 2006 r. konferencji naukowej, zatytuowanej Dziedzictwo kulturowe Kociewia w wietle bada naukowych stan i perspektywy. Jej celem byo w naszym zamierzeniu zarwno podsumowanie wiedzy naukowej na temat Kociewia z zakresu rnych dziedzin nauki (z koniecznoci jedynie czstkowe), jak rwnie wytyczenie kierunkw bada na przyszo. Czy i w jakim stopniu nam si to udao pozostawiamy Pastwu do oceny?

Od Wydawcy

Tadeusz GrabarczykHistoria staroytna Kociewia w wietle bada archeologicznych

Henryk Paner, Danuta KrlDziedzictwo archeologiczne

powiatu starogardzkiegoStan i perspektywy

[] coadiutorem constituere volensDokument princepsa Grzymisawa na rzecz joannitw z 1198 r. w wietle nada czynionych na rzecz szpitalnikw w Niemczech, Czechach i Polsce.

Marek Smoliski

Grodzisko na wzgrzu w. Janaw wietle rde historycznychi bada archeologicznych

Daniel Kubiak

006

042

013

024

Nazwiska mieszkacw KociewiaEdward Breza

060

Maria Pajkowska-Kensik

Stan bada gwar kociewskich i ich ywotno na progu XXI wieku

071

Tradycyjna architektura drewniana w powiecie starogardzkim przemijajcy pejza kulturowy

Sonia Klein, Tadeusz Sadkowski083

Kociewska Gmina Smtowo Graniczne

Wybrane problemy z zakresu historii.

Aniela Przywuska105

Kociewie w wietle badanad upowszechnianiem kultury regionalnej

Anna Weronika Brzeziska144

nad upowszechnianiem kultury regionalnej

Spis treci

Splatanie dawnego z nowymElementy tradycji regionalnej z przeomu XIX i XX wieku, a dzisiejsza wiedza o nich na Kociewiu.

Andrzej Grzyb159

Muzeum Prus WschodnichHistoria Muzeum, jego zbiory, zadania i celeoraz wsppraca z muzeami w Polsce.

Lothar Hyss165

Dziedzictwo kulturowe w tworzeniu polityki przestrzennej

na przykadzie miasta Starogard Gdaski

Maria Brzozowska

168

Przemiany przestrzennew rejonie murw obronnychStarogardufragment referatu*

Janusz Ciemnooski187

Stan bada nad wojskowymi dziejamiStarogardu Gdaskiego

Wiesaw Gogan200

Wyjanione i niewyjanionetajemnice Strzeleckiego

Bractwa Kurkowego w Starogardzie Gdaskim

Bogusaw Faltynowski210

Spis treci

8

Tadeusz Grabarczyk

Historia staroytna Kociewia w wietle bada archeologicznych

Jak w kadym tego typu opracowaniu winno si w pierwszym rzdzie po-da granice interesujcego nas regionu. Nie bdzie chyba przesady w stwierdze-niu, e granice Kociewia nale do najmniej dyskusyjnych. Mwic najkrcej, naley do niego Pojezierze Starogardzkie, dalej wski pas Doliny Kwidzyskiej bdcy czci Doliny Dolnej Wisy, pnocno-zachodni cz zajmuj Bory Tucholskie po lini Czarna Woda-Bdno-Nowe i dalej na poudnie Wysoczyzna wiecka po ujcie Wdy do Wisy.

I

Zainteresowania archeologiczne Kociewiem sigaj XIX wieku i s zwi-zane z Towarzystwem Przyrodniczym w Gdasku (Naturforschende Gesellschaft). Warto jednak wspomnie o odkryciu ju w 1711 r. grobu skrzynkowego kultury pomorskiej w Tczewie. Czonkowie sekcji antropologicznej wspomnianego to-warzystwa penetrowali obszar midzy Tczewem i wieciem i prezentowali wyni-ki swoich prac wykopaliskowych na posiedzeniach plenarnych, ktre odbyway si rednio 4 w cigu roku. Nie sposb w tym z koniecznoci krtkim wyst-pieniu wymieni wszystkich, ktrzy przyczynili si do poznania najdawniejszej przeszoci Kociewia. Z tych najstarszych wypada wymieni Hugona Conwentza, Paula Kumma i Konrada Lakowitza. Ten ostatni opisa wszystkie znane ww-czas (t.j. w 1896 r.) grodziska: w Grabowie Bobowskim, gm. Bobowo, Owidzu i Szpgawsku, gm. Starogard Gd., Radziejewie, gm. Zblewo, witym Janie w Starogardzie, Bzowie i Rulewie, gm. Warlubie oraz Sartowicach, gm. wiecie1.

Nie sposb pomin bada inspirowanych przez powstae w 1875 r. Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Najwiksze zasugi pooy tutaj Gotfryd Ossowski, ktry w latach 1876-1878 przeprowadzi wiele bada wykopalisko-

1 T. Grabarczyk, Dziaalno archeologiczna Towarzystwa Przyrodniczego w Gdasku do 1880 roku [w:] XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1, Gdask 2003, s. 9-14.

9

wych na Kociewiu. Wymiemy tylko te najwaniejsze: Jabwko i Klonwka, gm. Starogard Gd., Skrcz, Olszwka, gm. Morzeszczyn, Skarszewy, Belno, gm. wiecie, Gogolewo, gm. Gniew, Warlubie i Zblewo2.

Przypominam tylko tych najstarszych dlatego, aby pami o nich nie za-gina. Pionierom pierwszych bada archeologicznych winnimy wszyscy g-bok wdziczno. Nie wspominam ju o badaniach z ubiegego stulecia i cza-sw najnowszych, bowiem o nich jak te o stanie rozpoznania archeologicznego Kociewia bd mwi moi koledzy.

II

Brak jest na dobr spraw opracowa syntetycznych tej czci Pomorza. Kociewie pojawiao si zawsze na marginesie starszych i ju niestety bardzo prze-starzaych opracowa, z ktrych ostatnie powstao 40 lat temu3. Zwikszajca si baza rdowa si rzeczy zmusza do zmiany wielu dotychczasowych ustale i spojrzenia na nowo nawet na odkrycia najstarsze. Pamitajmy te o znacznym wpywie nauk przyrodniczych. Dziki nim wiemy teraz wicej o egzystencji grup ludzkich w okrelonym rodowisku, ktre byy od tego ekosystemu uzalenione ale te i na oddziayway.

Najstarsze lady dziaalnoci ludzkiej s znane na Kociewiu z pojedyn-czych odkry narzdzi krzemiennych i zwizane z krtkotrwaymi obozowiska-mi typu hunting camp4 charakterystycznymi dla schyku starszej epoki kamienia (paleolitu) i datowane na ok. X tysiclecie przed Chrystusem. Te niewielkie gru-py ludzkie mogy by zwizane z owami na renifery i przemieszczay si przez Pomorze za przesuwajcymi si stadami tych zwierzt na pnocny zachd w kie-runku Skandynawii5.

Podobnie te nieliczne s odkrycia zwizane ze rodkow epok kamie-nia (mezolitem) IX - III tysiclecie przed Chr. Rejestrujemy je przede wszystkim nad Wd. S to obozowiska ludnoci preferujcej gospodark myliwsko-zbie-rack. Byy to podstawowe sposoby zdobywania poywienia tych niewielkich grup o ktrych bardzo mao wiemy. Ich dziaalno nie odcisna pitna na w-czesnej szacie rolinnej, ktra w tym czasie wielokrotnie ulegaa zmianie przede

2 G. Ossowski, Mapa archeologiczna Prus Zachodnich. Tekst objaniajcy, Krakw 1881; tene, Zabytki przedhistoryczne ziem polskich, ser. I, Prusy Krlewskie, z. 1, Krakw 1879, z. 2, Krakw 1881, z. 3, Krakw 1885, z. 4, Krakw 1888.3 J. Kostrzewski, Pradzieje Pomorza, Wrocaw 1966.4 A. Klimek, K. Dzigielewski, Schykowopaleolityczna pracownia przydomowa na stanowisku 47 w Klonwce, powiat Starogard Gdaski, Pomorania Antiqua, t. XX, 2005, s. 143-182.5 Z. Bagniewski, Mezolityczne spoecznoci myliwsko-rybackie poudniowej czci Pojezierza Kaszubskiego, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1987, Studia Archeologiczne, t. 17.


10

wszystkim z powodu do radykalnych rnic klimatycznych. Naley przypusz-cza, e podobnie jak w pnocnej strefie Borw Tucholskich (rejon Jeziora Charzykowskiego) i na Kociewiu ludno mezolityczna przetrwaa znacznie du-ej bo a do pocztku II tys. przed Chr6.

III

Historia staroytna, czyli najdawniejsze dzieje Kociewia sigaj czasw pojawienia si pierwszych rolnikw i hodowcw. Na tym obszarze nastpio to znacznie pniej anieli w innych czciach Polski. Sdzi naley, e mogo to mie miejsce ok. 3500 przed Chr. To oznacza take, i musiao niewtpliwie do-chodzi do kontaktw miedzy grupami ludzkimi stosujcymi rne typy gospo-darki. Zapewne ludno mezolityczna moga przyswoi sobie nowe wzorce, ktre nie bez powodu nosz nazw rewolucji neolitycznej. Co to waciwie oznacza-o? Podstaw utrzymania spoeczestw neolitycznych bya gospodarka naturalna czy samowystarczalna w zakresie wsplnoty wiejskiej a nawet pojedynczej zagro-dy zajmowanej przez jedn rodzin. Istot tej gospodarki byo rolnictwo (uprawa roli, hodowla zwierzt) i niezbdne formy przetwrczoci, w mniejszym stopniu rybowstwo, zbieractwo i owiectwo. Takie te formy gospodarowania obserwu-jemy na Kociewiu, szczeglnie na Pojezierzu Starogardzkim na wielu osadach od-krytych na trasie planowanej autostrady A1 (rejon Barona)7. Na tych stanowi-skach zachoway si pozostaoci dugich domw supowych ale te i jam gospo-darczych oraz szaasw. Zachowane makroszcztki zb (pszenicy i jczmienia) pozwalaj na stwierdzenie uprawy tych wanie zb. Tutaj te przychodz nam w sukurs wykonane przez paleobotanikw analizy palinologiczne. Polegaj one na okreleniu zalegajcych w torfie lub dnach jezior pykw rolin. Dziki temu znamy wiat rolin jaki wystpowa w tym czasie. W interesujcym nas okresie modszej epoki kamienia (neolitu), ktry na terenie Kociewia mieci si w prze-dziale ok. 3500 1600 przed Chr., znajdujemy wspomniane ju pyki zb, chabra bawatka (chwastu towarzyszcego uprawie), babki lancetowatej (bdcej wska-nikiem wypasw kowych i lenych) i ca gam pykw zwizanych z rnymi gatunkami drzew, ktre bardzo czsto pozwalaj okreli klimat, jaki panowa w danym okresie. Oznacza to, e obok uprawy ziemi due znaczenie odgrywaa tak-

6 T. Grabarczyk, Rozwj osadnictwa pradziejowego w Borach Tucholskich od schykowego paleoli-tu do III w. n.e., d 1992, s. 32-36.7 O. Felczak, Wczesny i rodkowy neolit na Pomorzu Gdaskim w wietle odkry na Kociewiu, XIV Sesja Pomorzoznawcza, vol. I, Gdask 2005, s. 99-122; tene, Domostwa supowe na osadzie lud-noci kultury pucharw lejkowatych w Baronie, gmina Skrcz, stanowisko 9. Problematyka ba-da nad wczesnym i rodkowym neolitem na Pojezierzu Starogardzkim, Pomorania Antiqua, t. XX, 2005, s. 183-229.

11

e hodowla zwierzt. Szcztki zwierzt znalezione na Pojezierzu Starogardzkim to krowy i kozy-owce. Nie zrezygnowano te i z polowa, na co wskazuj zacho-wane koci jelenia. Do podstawowych surowcw, jakimi byy kamie i krzemie, dosza glina, z ktrej zaczto masowo wykonywa najrozmaitsze naczynia.

IV

W kolejnym okresie, nazywanym przez archeologw epok brzu, nie nastpiy istotne zmiany w sposobach gospodarowania. Nowoci jest pojawie-nie si nowego surowca brzu, ktrego pocztki w Mezopotamii sigaj poo-wy IV tys. przed Chr. Okoo 1800 r. pojawia si on na ziemiach polskich, za 200 lat pniej na Kociewiu. Pocztkowo jako import, pniej ju jako produkt miej-scowy. Stao si to ok. 1400-1300 przed Chr., kiedy na tym obszarze zjawia si nowa, przybya gdzie z zachodu, ludno hodujca nowemu zwyczajowi ska-dania do ziemi zmarych spalonych. Dotychczas, jeeli znajdowano groby dato-wane na okres neolitu czy pocztki epoki brzu, to byy one zawsze szkieletowe. Czsto ciaa zmarych barwiono na czerwono ochr, jak znany neolityczny po-chwek z Kasparusa, gm. Osiek8. Pojawiaj si zatem obok osad due cmentarzy-ska paskie, gdzie znajduje si groby popielnicowe lub jamowe (Chwarzno i Stary Bukowiec, gm. Stara Kiszewa, Sierosaw i Grdek, gm. Drzycim)9.

Stopniowo, niedostrzegalnie przeobraa si zaczyna charakter gospo-darki. Powoli zmienia si dotd zachowywana rwnowaga midzy rolnictwem i hodowl na korzy tej ostatniej. I znw z pomoc przychodz nam rda przy-rodnicze. W pitrach pykowych datowanych na epok brzu w zasadzie nie ob-serwujemy pykw zb a jedynie pojedyncze egzemplarze. Natomiast licznie wystpiy ziarna pykw rolin charakterystycznych dla terenw otwartych: k i pastwisk. Dogodne do chowu zwierzt mogy by doliny rzeczne i jeziorne, kt-rych na Kociewiu nie brakuje, pokryte bujn rolinnoci trawiast. Spotykamy je gwnie wrd wysp i pwyspw morenowych, ktre teraz zdaj si przejmowa rol gwnych terenw objtych przez miejscowe osadnictwo.

O nowej ludnoci wspomniano, e przybya gdzie z zachodu. I prosz zwrci uwag, e nie pado adne okrelenie dotyczce jej tosamoci etnicznej. Sprawa nie jest prosta i naley do jednych z najbardziej kontrowersyjnych w pol-skiej archeologii. Od duszego ju czasu cieraj si dwa zupenie przeciwstaw-ne pogldy. Pierwszy, zwraca uwag na dugie, poczynajc ju od epoki brzu, za-siedzenie plemion o sowiaskim rodowodzie10. Drugi za optuje za znacznie p-

8 J. Kostrzewski, Najnowsze odkrycia archeologiczne na Pomorzu, Wiadomoci Archeologiczne, t. 10, 1929, s. 161-163.9 T. Grabarczyk, Rozwj osadnictwa..., Katalog rde.


12

niejszym pojawieniem si Sowian w dorzeczu Odry i Wisy11. Nie jest to miejsce na rozwizywanie takich problemw, niechaj zatem, pki co, ludno ta pozosta-nie bezimienna.

V

W czasie egzystencji wspomnianych grup, na przeomie VII i VI stulecia pojawia si jeszcze jeden surowiec elazo. Przybywa ono na ziemie polskie, w tym i Pomorze, z terenw wschodnioalpejskich. Na Kociewiu podstawowe zna-czenie miaa ruda darniowa zalegajca pod warstw bagna. Po wydobyciu prao-no j w ogniskach lub piecach. Po wypaleniu si stosu i ostygniciu surowiec by gotowy do dalszej obrbki. Epoka elaza nie oznaczaa rezygnacji z brzu, ktry dalej by w powszechnym uyciu.

Pocztki tej epoki przynosz do istotne zmiany klimatyczne. Nastpuje znaczce ochodzenie i zwilgotnienie klimatu, co powoduje podniesienie si po-ziomu wd gruntowych i w konsekwencji przeniesienie osadnictwa na wysze, ale zarazem znacznie ubosze glebowo, wysoczyzny morenowe. Te zmiany przy-czyniy si do ugruntowania przewagi hodowli nad upraw. Obok znanych wcze-niej pszenicy i jczmienia pojawia si proso i prawdopodobnie yto. Hodowano bydo rogate, trzod chlewn, koz-owc i konia. Znaczn rol odgrywao jesz-cze zbieractwo (gg i grzyby) oraz rybowstwo powiadczone nielicznymi przy-borami rybackimi w postaci haczykw wdek wykonanych z brzu i materiaami ichtiologicznymi znajdowanymi w obrbie osad. Te ostatnie pozwalaj na stwier-dzenie, e owiono najczciej cert, jesiotra, leszcza i sandacza12.

Ulega take zmianie obrzdek pogrzebowy. Pozostaje w dalszym cigu ciaopalenie ale spalone koci skada si niemal wycznie w popielnicach glinia-nych posiadajcych czsto wizerunek twarzy ludzkiej. Popielnice od kilku do kil-kunastu czy rzadko kilkudziesiciu skada si w specjalnych skrzyniach kamien-nych (tzw. grobach skrzynkowych). Niewykluczone, e wanie na Kociewiu znajdowa si najwikszy grb tego typu. W Olszwce, gm. Morzeszczyn wspo-mniany G. Ossowski znalaz - niestety - wyrabowany grb skrzynkowy, ktry mg zawiera ok. 200 popielnic13.

By to niewtpliwie okres prosperity Kociewia. Ustabilizowane i dugo-trwae osadnictwo oznaczao, e midzy VI wiekiem a przeomem er brak byo

10 K. Jadewski, Atlas do pradziejw Sowian, d 1949.11 K. Godowski, Z bada nad zagadnieniem rozprzestrzenienia Sowian w V-VII w. n.e., Krakw 1979.12 T. Grabarczyk, Formy osadnictwa i podstawowe formy zdobywania poywienia w pocztkach epoki elaza, Zeszyty Wiejskie I, 1998, s. 182-187.13 L. J. uka, Kultura wschodniopomorska na Pomorzu Gdaskim, t. I, Wrocaw 1966, s. 294.

13

jakiegokolwiek zagroenia zewntrznego. Po pocztkowych anomaliach klimat zacz wraca do rwnowagi. Pozwolio to osadnictwu ponownie zej w doli-ny rzek i jezior. Nie sposb wymieni wszystkie stanowiska archeologiczne zwi-zane z tym okresem. Jest ich bardzo duo, co sugeruje wy demograficzny. Ten oczywisty wzrost ludnoci wynika wycznie z dobrej kondycji gospodarki, kt-ra moga wyywi kadego.

Lecz na horyzoncie ju szykoway si zmiany.

VI

Przyszy one z pnocy, z Pwyspu Skandynawskiego przez, zapew-ne, ujcie Wisy. Byy to plemiona germaskie Goci i Gepidzi. Ci ostatni usa-dowili si na Wysoczynie Elblskiej za Goci poszli zachodni stron Wisy. Nie ominli te Kociewia. W 2 poowie I w. po Chr. pojawili si w Kocielnej Jani, gm. Smtowo Graniczne i w samym Starogardzie Gdaskim na Grze Francuzw14. Tam odkryto ich cmentarzyska, na ktrych chowali zmarych i w obrzdku szkieletowym i w ciaopalnym. Znani te byli ze stawiania duych kr-gw kamiennych, ktre suyy zapewne jako miejsca spotka starszyzny ple-miennej. Niedaleko, w Odrach, gm. Czersk, wystpuje najwikszy w Polsce ze-sp tych konstrukcji kamiennych. Kociewie take posiadao takie dwa krgi w Zym Misie nad Wd. Jeszcze w 1877 r. opisa je Georg v. Hirschfeld, prezes Towarzystwa Historycznego Rejencji Kwidzyskiej15.

Gotw i Gepidw znamy ju dziki rdom pisanym, zatem nie ma w tym wypadku sporu o ich tosamo etniczn. Przybywajc na t cz Pomorza zastali wczeniej zamieszkae tu rne grupy, ktre zostay Gotom podporzdko-wane i gospodarczo i kulturowo. Brak jest jakichkolwiek ladw, ktre sugerowa-yby militarny podbj. Odbyo si to cakowicie drog pokojow i odtd ca lud-no zamieszkujc obszar Pomorza Gdaskiego od poowy I w. do III w. po Chr. zwyko okrela si mianem Gotw. Czas ten przez archeologw zosta nazwany okresem wpyww rzymskich.

Ich gospodarka jest bardzo sabo poznana poniewa praktycznie nie zna-my osad. Wszelkie wiadomoci czerpiemy z cmentarzysk. Dziki nim wiemy o wyjtkowo wysokiej pozycji kobiety w wczesnym spoeczestwie. Groby ko-biece byy bardzo bogato wyposaone, czsto w przedmioty produkowane na te-renie Cesarstwa Rzymskiego docierajce tutaj jako importy. Mczyni hodowa-

14 Amtlicher Bericht ber die Verwaltung der naturhistorischen, archologischen und ethnologischen Sammlungen des Westpreussischen Provinzial-Museums 1899, s. 44.15 G. v. Hirschfeld, Die Steindenkmale der Vorzeit und ihre Bedeutung, Zeitschrift des historischen Vereins fr den Regierungsbezirk Marienwerder 1877, Bd. 2, s. 55-98.


14

li zasadzie nie wkadania broni do grobw. Generalnie brak jest wyrobw z ela-za. Wiemy te o wysokiej miertelnoci, szczeglnie kobiet i dzieci, spowodowa-nej trudnymi warunkami ycia, do ktrych na pierwszym miejscu naley wymie-ni niedoywienie. Naley sdzi, e te okolicznoci spowodoway, e po ok. 150 latach Goci opucili Pomorze i ruszyli na dalsz wdrwk w kierunku poudnio-wo-wschodnim. Teren Kociewia w poowie III w. zostaje wyludniony i to na bar-dzo dugi czas.

I na tym kocz si staroytne dzieje tego regionu. Pojawiajce si w po-cztkach wczesnego redniowiecza osadnictwo prezentuje ju zupenie inn ja-ko.

VII

Pora zatem na wnioski. Najdawniejsze dzieje Kociewia zasuguj na uwag z wielu wzgldw. Przede wszystkim prezentowany rytm przemian po-czynajc od paleolitu po okres wpyww rzymskich nie mieci si w opracowa-niach podrcznikowych. Obserwujemy tutaj proces dugiego trwania pewnych systemw, modeli gospodarki czy wreszcie sposobw ycia. Oznaczao to pewne opnienia w stosunku do obszarw, gdzie spoecznoci pradziejowe rozwijay si szybciej, gdzie czciej te nastpoway rnorakie przemiany. Nie oznacza to, e Kociewie tylko przejmowao od innych regionw pewne wzory. Samo je rwnie dawao. Takim przykadem jest pojawienie si cmentarzysk z grobami skrzynko-wymi i popielnicami twarzowymi. To Pomorze byo kolebk takiego typu obrzd-ku pogrzebowego. Kociewie odbiega te od innych polskich regionw sposobami zdobywania poywienia. Tutaj od neolitu poczynajc zawsze przewag miaa ho-dowla zwierzt nad upraw rolin. Byo to - rzecz jasna spowodowane wystpu-jcymi tu kiepskimi bielicowymi glebami i znacznym pokryciem szaty lenej.

Wszystko wyrniao, acz jak mniemam, w sensie pozytywnym ten re-gion Pomorza Gdaskiego.

15

Powiat starogardzki naley w ostatnich latach do szczeglnie wanych regionw na mapie archeologicznej Pomorza. Jest to przede wszystkim zwiza-ne z odkryciami archeologicznymi na terenie planowanej autostrady A 1 i ba-daniami powierzchniowymi prowadzonymi w ramach Archeologicznego Zdjcia Polski.

Henryk Paner, Danuta Krl

Dziedzictwo archeologicznepowiatu starogardzkiego

Stan i perspektywy

Stan rozpo-znania powia-tu starogardz-kiego w ramach Archeologicz-nego Zdjcia Polski.

16

Dotychczas na terenie powiatu starogardzkiego zare-jestrowano 1325 stanowisk ar-cheologicznych. Wikszo to stanowiska paskie niewidocz-ne na powierzchni ziemi, takie jak: osady, obozowiska, cmen-tarzyska szkieletowe i ciaopal-ne. Do nielicznych nale sta-nowiska o wasnej formie kra-jobrazowej takie jak: grodziska i kurhany.

Odkryte stanowiska datowane s na rne okresy chronologiczne, od epoki ka-mienia tj. od IX tys. p.n.e. do okresu redniowiecza i cza-sw nowoytnych. Do najle-piej rozpoznanych rejonw powiatu nale tereny pooo-ne w jego pnocno wschod-niej czci. S to okolice Sta-rogardu Gdaskiego i Smto-wa Granicznego. Na terenach o duym stopniu zalesienia ta-kich jak gminy: Osiek, Osiecz-na i Kaliska wikszo danych archeologicznych pochodzi z przypadkowych odkry.

Wpyw na rozwj osadnictwa miaa rzeba tere-nu oraz zmiany klimatyczne

zachodzce na przestrzeni tysicleci. Jeszcze ok. 12000 lat temu omawiane tereny leay w zasigu lodowca zwanego batyckim. Dopiero po jego zaniku i wycofa-niu si do Skandynawii (ok. 9 tys. lat p.n.e.) nastpio ocieplenie klimatu co umo-liwio egzystencj gromad ludzkich (A. Paner, H. Paner, 1998).

Badanie arche-ologiczne na terenie prze-biegu auto-strady A-1 ze stanowiskami na terenie po-wiatu staro-gardzkiego.

17

Tabela 1. Spis stanowisk z powiatu starogardzkie-go.

Dziedzictwo archeologiczne powiatu starogardzkiego

Gm

ina

Epok

aka

mie

nna

Epok

abr

zu

Wcz

esna

epok

ae

laza

Okr

esw

pyw

wrz

ymsk

ich

Wcz

esne

red

niow

iecz

e

Pn

e r

edni

owie

cze,

ok

res

now

oyt

ny

Og

lna

ilo

Stan

owis

ka o

wa

snej

for

mie

kra

jobr

azow

ej.

Prop

onow

ane

reze

rwat

y pr

zyro

dy.

Kalis

ka2

13

--

27

Lubi

chow

o8

-12

316

1251

kurh

an k

amie

nny

Osi

eczn

a-

-1

-1

24

huta

szk

a

Osi

ek19

11

3-

-24

Skar

szew

y22

1050

4360

5023

5gr

odzi

sko

: Jun

krow

y, P

ogd

ki,

Skar

szew

y -

Zam

ek

Skr

cz35

-27

147

185

grod

zisk

a w

Sk

rczu

(?)

Smt

owo

Gra

nicz

ne33

415

2815

7416

9

gmin

a St

arog

ard

Gda

ski

i m

iast

o St

arog

ard

Gda

ski

125

2214

111

894

140

642

grod

zisk

a:

Star

ogar

d G

d., O

wid

z, C

iech

olew

y, S

iwia

ka

Bobo

wo

41

147

47

36gr

odzi

sko:

Gra

bow

o Bo

bow

skie

Zble

wo

164

1314

1412

72gr

odzi

ska:

Rad

ziej

ewo,

Pi

czyn

sum

a26

443

277

230

211

300

1325

18

Paleolit schykowy i mezolit (IX IV tys. p.n.e.)

Najstarsze lady pobytu czowieka znalezione zostay w okolicy Klonw-ki gmina Starogard Gdaski. Bya to przydomowa pracownia obrbki krzemienia. Wrd fragmentw krzemieni znaleziono liczne skadanki, na podstawie ktrych odtworzy mona cykl produkcyjny powstawania podstawowych narzdzi krze-miennych. Wyrniono midzy innymi: drapacze, zgrzeba, liciak i przekuwa-cze. Pracownia datowana jest na okres paleolitu schykowego i zwizana bya z owcami reniferw (A. Klimek, K. Dzigielewski, 2004).

W VI tys. p.n.e. pojawia si ludno owiecko rybacka. Swoje obo-zowiska zakadaa na piaszczystych, suchych terasach w pobliu jezior lub rzek (Osiek, Klonwka, Rywad). Cech charakterystyczna zabytkw krzemiennych z tego okresu jest miniaturyzacja i geometryzacja. Pojedyncze, niewielkie kawaki krzemienia uformowane byy delikatnymi odbiciami i zauskaniami. Odpowied-nio zaostrzone i osadzone w oprawach drewnianych lub kociennych tworzyy po-trzebne ostrza. Obozowiska zabudowane byy szaasami, budowanymi z drewna i skr. Do nielicznych odkry nale groby z okresu mezolitu, odkryte z Smolgu i Kasparusie, zawieray naszyjniki z kw jelenia oraz koci konia i tura.

Modsza epoka kamienia (IV II tys. p.n.e.)

W okresie neolitu zmienia si radykalnie sposb gospodarki. Nastpuje udomowienie zwierzt, opanowanie techniki uprawy roli, w powszechnym uy-ciu s naczynia gliniane, pojawiaj si pierwsze domostwa supowe. Stanowiska

Barono wi-dok na osad pierwszych rol-nikw fot. W. Stpie

19

pierwszych rolnikw lokalizowane s na terenach o glebach brunatnych, szcze-glnie dogodnych do uprawy roli. Zajmowano niewielkie wyniesienia lub ich zbocza w pobliu oczek wodnych, pozostaych po dziaalnoci lodowca. Dyna-miczny rozwj bada nad modsz epok kamienia w rejonie starogardzkim na-stpi w ostatnich latach. Przyczyniy si do tego odkrycia archeologiczne na tra-sie planowanej autostrady A 1. W latach 1998 2003 przebadano 5 duych osad. Najwczeniej datowan osad byo stanowisko w Kocielnej Jani (4200 lat p.n.e. 3900 lat p.n.e.). Osady odkryte w Baronie istniay w latach 4700 2500 p.n.e. (O. Felczak, 2005). Odkryte osady charakteryzoway si du powierzchni i sta-biln zabudow, wskazujc na ich dusze uytkowanie (O. Felczak, 2005). Osa-dy zabudowane byy domami supowymi. Byy one budowane na planie prosto-kta, o wymiarach 19m x 7m. ciany skaday si z dwch rzdw supw oraz czterech duych supw, na ktrych opiera si dach dwuspadowy. W pobliu do-mostw odkryto spiarnie i mae spichlerze. Analiza spalonych ziaren zb pozwo-lia wyrni rne odmiany pszenicy i jczmienia. Koci kozy i owcy odkryte na osadzie potwierdzaj chw zwierzt. Z rozpoznanych osad pozyskano bogaty zbir naczy glinianych i narzdzi wykonanych z krzemienia. Zwraca uwag bo-gate zdobnictwo naczy a take rnorodno form. Wrd narzdzi krzemien-nych wikszo wykonana bya z miejscowego surowca batyckiego pozyskiwa-nego z miejscowych wychodni. Przedmiotem wymiany byy surowce poudniowe tj. krzemie wieciechowski, woyski i czekoladowy.

Odkrycie w poudniowo wschodniej czci powiatu starogardzkiego tak rozlegego zespou osadniczego egzystujcego w modszej epoce krzemienia, pozwolio podj szczegowe badania nad rnymi aspektami ycia pierwszych rolnikw. Wyjtkowe dla tego regionu odkrycia mona by popularyzowa w for-mie skansenu archeologicznego, ktrego koncepcj opracowa autor bada Ol-gierd Felczak.

Epoka brzu

Epoka brzu datowana jest od 1900 lat p.n.e. do VII wieku p.n.e.. Wyznacznikiem epoki brzu s naziemne mogiy czyli kurhany. Wystpuj one poje-

Barono rekonstrukcja domu supowe-go pierwszych rolnikw.fot. W. Stpie

Barono na-czynia gliniane odkryte na osa-dzie z epoki ka-mienia.


20

dynczo lub w duych skupiskach. Wiele kurhanw zwizanych z kultur uyc-k zostao zniszczonych przez intensywn ork lub wybieranie kamieni. Wiedz o nich czerpiemy z zachowanych rde archiwalnych z przeomu XIX i XX wie-ku. Na terenie powiatu starogardzkiego zlokalizowano 4 stanowiska kurhanowe, w: Osowie Lenym, Obozinie, Szczodrowie i Jaroszewach. Jedynie stanowisko w Szczodrowie datowane jest na epok brzu, dla pozostaych nie ustalono chrono-logii.

W pocztkach epoki brzu pojawiaj si pierwsze importowane wyroby z brzu. Jest to stop cyny i miedzi, twardszy od miedzi i atwiejszy od niej do stopie-nia. Natrafiono na nie w Brzenie Wielkim (siekierka, ostrze bera sztyletowego, czekan), Lenej Jani (siekierka). Na modszy okres brzowy datowany jest skarb odkryty w 1901 roku nad rzek Wierzyc. W naczyniu glinianym znajdoway si trzy miecze, spirale, naramienniki, naszyjniki, noe.

Pny okres brzu to czas rozwoju rnych rzemios. Na wysokim pozio-mie znajdowao si brzownictwo, obrbka rogu i koci a take garncarstwo.

Na osadach, badanych wykopaliskowo, rejestrowane s jamy zasobowe, paleniska a take lady zabudowy supowej.

Wczesna epoka elaza

VI wiek p.n.e. to okres pojawienia si na terenie Pomorza Wschodniego przedstawicieli kultury pomorskiej, zwanej potocznie kultur grobw skrzynko-wych. Zostaa ona rozpoznana przede wszystkim na podstawie cmentarzysk pa-skich. Dominujc form grobw jest grb skrzynkowy, zbudowany z pyt ka-miennych, najczciej upanego piaskowca, tworzcych prostoktn skrzyni. Do niej wkadano popielnice ze spalonymi komi ludzkimi. Przecitnie w gro-bie znajdowao si od 4 do 6 popielnic. Z Grabowa Bobowskiego pochodzi jedna

Kurhan rekonstrukcja grobu kurhano-wego typowe-go dla kultury uyckiej.

21

z najpikniejszych popielnic odkrytych na Pomorzu Wschodnim. Na powierzch-ni naczynia znajduje si plastyczne wyobraenie twarzy z zaznaczeniem nosa i oczu. Widoczny jest te ornament wyobraajcy czterokoowy wz z zaprzgiem koskim i wonic oraz tarcz wraz z umbem. Ornamentowana jest take pokry-wa naczynia.

Rozlege cmentarzyska grobw skrzynkowych odkrywane byy na ob-szarze caego powiatu starogardzkiego. Do najwaniejszych naley cmentarzysko w: Mirotkach, Jabwku, Skarszewach, Starej Jani, Szpgawsku, Trzcisku i Ko-cielnej Jani. W ostatnich latach przeprowadzono badania osad zwizanych z lud-noci kultury pomorskiej. Odkryto midzy innymi paleniska, jamy zasobowe a take piece do wypau naczy glinianych.

Okres wpyww rzymskich

Przeom er to okres wielu zmian kulturowych, gospodarczych i etnicz-nych w Europie rodkowej i Zachodniej. Obszar Pomorza Wschodniego wchodzi w zasig intensywnej wymiany handlowej z poudniem Europy. ladem tej wy-miany s wyroby z brzu, srebra, szka a take zote i srebrne monety. Do nielicz-nych stanowisk z okresu wpyww rzymskich naley cmentarzysko paskie od-kryte w Osowie Lenym. Byo to cmentarzysko ciaopalne i szkieletowe. W jed-nym z grobw natrafiono na zapinki brzowe i bransolet. Do bogato wyposao-nych cmentarzysk naleao to zlokalizowane w Kocielnej Jani. Pochodz z nie-go bransolety brzowe, paciorki szklane i bursztynowe, klamry i zapinki brzo-we. Ostatnie badania wykopaliskowe przeprowadzone na osadzie w Klonwce, potwierdziy wysoki poziom garncarstwa (E. Krause, B. Rogalski, 2003) a take metalurgii. Odkryto midzy innymi piece do wypau naczy glinianych oraz pie-ce dymarki.

od lewej:

Grb skrzyn-kowy rekon-strukcja grobu skrzynkowego wystpujcego w okresie od VII w p.n.e. do IV w p.n.e.

Popielnica twarzowa z Grabowa Bobowskiego.

22

Wczesne redniowiecze

Grodziska s widocznym w krajobrazie kulturowym zapisem historii. Na terenie powiatu znajduje si 10 grodzisk, w: Junkrowach, Pogdkach, Skar-szewach, Ciecholewach, Grabowie Bobowskim, Owidzu, Siwiace, Starogardzie Gdaskim, Piczynie i Radziejowie. Nieliczne z nich zostay rozpoznane poprzez prace wykopaliskowe.

Osowo Lene wyroby z br-zu z grobu cia-opalnego (II III w n.e.).

Pinczyn wi-dok na wa gro-dziska. fot. J. Freza

23

Grodzisko w Junkrowach pooone na tzw. Paninej Grze, w pobliu rzeki Wietcisy rozpoznano w trakcie bada prowadzonych w latach 60-tych (A. Szymaska, 1995). Najprawdopodobniej od VIII do poowy IX wieku istniaa w miejscu grodziska osada otwarta, ktra ulega spaleniu. W IX wieku powsta w jej miejscu obwarowany do masywny grd. By moe strzeg on przeprawy przez poblisk rzek Wietcis. Do najwikszych grodw powiatu starogardzkiego nale-y grodzisko w Owidzu. Badane w latach 70-tych XX wieku. Datowane jest na IX X wiek i XII XIII wiek. Grodziska w Starogardzie Gdaskim i Ciechole-wach datowane s na X XIII wiek. Starsze jest grodzisko w Siwiace datowane na VIII X wiek.

Wszystkie wyrnione grodziska pooone byy w miejscach obronnych na wysokich krawdziach wyniesie terenowych w pobliu jezior lub rzek. W po-bliskim ssiedztwie grodzisk lokowane byy due osady.

Radziejewo widok na wa grodziska. fot. J. Freza

Przedstawione elementy dziedzictwa archeologicznego na terenie po-wiatu starogardzkiego wykazuj znaczne zrnicowanie w rozpoznaniu jego za-sobw. Dla uzyskania penego obrazu zasobw archeologicznych regionu ko-nieczne jest podjcie dalszych bada archeologicznych. Dotyczy to:

kontynuacji ewidencji stanowisk archeologicznych w ramach Archeolo-gicznego Zdjcia Polski,

kontynuacji ratowniczych bada wykopaliskowych stanowisk zagroo-nych inwestycjami np. realizowane obecnie prace wykopaliskowe na te-renie budowy autostrady A - 1,

Grabowo Bo-bowskie wi-dok na grodzi-sko. fot. J. Freza

24

podjcie bada wykopaliskowych na stanowiskach archeologicznych szczeglnie wanych dla rozpoznania historii regionu np. obecnie pod-jte przez Muzeum Ziemi Kociewskiej badania grodziska w Owidzu i na wzgrzu w. Jana w Starogardzie Gdaskim.

Wanym etapem bada archeologicznych jest popularyzacja ich wyni-kw. Walory poznawcze i krajobrazowe stanowisk archeologicznych mog pod-nie atrakcyjno turystyczn regionu starogardzkiego. Naley zatem podj na-stpujce dziaania:

kontynuowa prace nad utworzeniem skansenu archeologicznego w Bar-onie (trway lad pobytu pierwszych rolnikw na Ziemi Starogardz-kiej),

oznakowanie w terenie stanowisk o wasnej formie krajobrazowej tj. gro-dzisk i wytyczenie szlaku turystycznego np. Grody warowne Ziemi Staro-gardzkiej z ewentualn rekonstrukcj grodziska w Owidzu,

opracowanie np. szlaku turystycznego Tajemnice rzeki Wierzycy, ktry miaby prezentowa walory przyrodnicze i odkrycia archeologiczne.

Owidz wi-dok na grodzi-sko. Fotografia z lat 70-tych XX wieku. Zbiory Muzeum Archeologicz-nego w Gda-sku

25

Literatura:1. A. Szymaska, 1995, Wstpne wyniki bada archeologicznych na grodzisku wczesnorednio-

wiecznym w Junkrowach, gm. Skarszewy, Pomorania Antiqua, t. XVI, 271 298;2. E. Krause, B.Rogalski, 2003, Osada ludnoci kultury wielbarskiej w Klonwce, powiat Staro-

gard Gdaski, stanowisko 7/54, [w:] XII Sesja Pomorzoznawcza, vol.1, 237 260;3. O. Felczak, 2005, Wczesny i rodkowy neolit na Pomorzu Gdaskim w wietle odkry na Ko-

ciewiu, [w:] XIV Sesja Pomorzoznawca, vol. 1, 99 122;4. A. Klimek, K. Dzigielewski, 2005, Schykowo paleolityczna pracownia przydomowa na sta-

nowisku 47 w Klonwce, powiat Starogard Gdaski, Pomorania Antiqua, t. XX, 144 178;5. A. Paner, H. Paner, 1998, Z najstarszych dziejw ziemi starogardzkiej, [w:] Dzieje Starogardu,

t. 1, Starogard Gdaski 1998.

Owidz zdj-cie lotnicze gro-dziska. fot. W. Stpie


26

Princeps Grzymisaw jest jedn z bardziej tajemniczych postaci w redniowiecz-nej historii Pomorza Gdaskiego. Tylko stawianym hipotezom zawdziczamy dzi-siejsz wiedz dotyczc jego pochodzenia i statusu przysugujcego mu na ob-szarze, gdzie swe sprawowa rzdy. Nie tak dawno pady w historiografii propo-zycje czynice z Grzymisawa hipotetycznego wnuka wojujcego z Bolesawem Krzywoustym, ksicia pomorskiego witopeka Nakielskiego (11091113) i nieznanej z imienia ksiniczki czeskiej1. Odtwarzajc genealogi wadcy na Starogardzie, wieciu i Lubiszewie wskazuje si te na jego dowodne kontakty ze witoborzycami boczn lini ksit Pomorza Zachodniego, czy te wiel-kopolskimi Naczami2. Przejcie, po mierci Grzymisawa terenw gdzie prin-ceps w rzdzi przez przedstawicieli dynastii gdaskiej, rwnie nie pozostao

[] coadiutorem constituere volens

Dokument princepsa Grzymisawa na rzecz joannitw z 1198 r.

w wietle nada czynionych na rzecz szpitalnikw w Niemczech,

Czechach i Polsce.

Marek Smoliski

1 E. Rymar, Niektre aspekty dyskusji wok pocztkw dynastii ksicej na Pomorzu Nadwilaskim, Rocznik Gdaski (dalej cyt. RG), 1983. t. 43, z. 1, s. 542 i szczeglnie tabl. genealogiczna na s. 41. O witopeku Nakielskim zob. tene, Rodowd ksit pomorskich, Szczecin 2005, s. 9091. Literatur i pogldy dotyczce Grzymisawa zebra J. Tgowski, Grzymisaw, (w:) Sownik biograficzny Pomorza Nadwilaskiego, pod red. Z.H. Nowaka, Gdask 1994, t. 2, s. 131132.2 J. Bieniak, Polska elita polityczna XII wieku (cz. II. Wrda i zgoda), (w:) Spoeczestwo Polski redniowiecznej, pod red. S. K. Kuczyskiego, Warszawa 1985, t. 3, przyp. 138; tene, Autor Rocznika dawnego, (w:) Kultura redniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pidziesiciolecie pracy naukowej, Warszawa 1991, s. 436; E. Rymar, Zjazd w Kamieniu Pomorskim w kocu 1219 r. witoborzyce w ziemi chokowskiej i koobrzeskiej, Materiay Zachodniopomorskie 1976, t. 22, s. 138140; tene, Rodowd, s. 226227; J. Pakulski, Nacze wielkopolscy w redniowieczu. Genealogia, uposaenie i rola polityczna w XIIXIV wieku, Toru 1982, s. 2225, 106108; J. Spors, Podziay administracyjne Pomorza Gdaskiego i Sawiesko-Supskiego od XII do pocztkw XIV wieku, Supsk 1983, s. 254255. W sprawie uywania imienia Grzymisaw przez Leszczycw zob. te S. Kozierowski, Leszczyce i ich plemiennik arcybiskup gnienieski w. Bogumi z Dobrowa, PoznaWarszawaWilnoLublin [b.m.w.], s. 2425.

27

bez echa w genealogicznych rozwaaniach. Fakt ten sta si rdem twierdze o pokrewiestwie Grzymisawa z Sobiesawowicami3. Podobne, jak wyej, wtpliwoci powstay przy analizie statutu przysu-gujcego rzdcy Starogardu, wiecia i Lubiszewa4. Edward Rymar wskaza nie tak dawno, e obszar znajdujcy si pod wadz Grzymisawa by o wiele wik-szy, ni ten jaki mia do dyspozycji wadajcy w tym samym czasie Gdaskiem, Sambor I. Wspomniany autor pokusi si nawet o wyliczenie proporcji stanu posia-dania Sambora i Grzymisawa. Z jego rachunku wynikao, e ostatni z wymienio-nych princepsw posiada 2/3 wczesnego obszaru Pomorza Nadwilaskiego5. Princepsi gdascy dysponowa wic mieli jedynie 1/3 Pomorza Wschodniego. Mimo tego nie wiemy na dobr spraw czy Grzymisaw by ksiciem pomorskim, czy te piastowskim namiestnikiem, ktrego osadzono na wspomnianym wyej obszarze. Istniejce w dniu dzisiejszym obie te hipotezy, nie musz zreszt si wy-klucza6. Wskazane wyej wtpliwoci narodziy si przede wszystkim ze wzgldu na ma liczb informacji rdowych pozwalajcych na analiz zarwno pocho-dzenia jak i statutu prawnego Grzymisawa. Dysponujemy faktycznie tylko dwie-ma wzmiankami o wspomnianym princepsie. Jedn stanowi falsyfikat dokumen-tu Sambora I dla klasztoru oliwskiego z dat 1178 r., faktycznie za odnoszcy si do sytuacji przynajmniej z poowy lat osiemdziesitych XII. Tu Grzymisaw po-jawi si w licie wiadkw z tytuem dominusa7. Drug wzmiank o nim jest do-kument, znany z dwch wersji, ktry Grzymisaw mia wystawi joannitom w

3 Zwaszcza E. Rymar, Niektre aspekty, passim.4 Spor ju, bo narastajc od XIX w. dyskusj w tej sprawie podsumowali J. Spors, Podziay administracyjne Pomorza Gdaskiego, s. 254 i n.; B. liwiski, Pomorze w polityce i strukturze pastwa wczesnopiastowskiego (XXII w.), Kwartalnik Historyczny 2000, r. 107, t. 2, s. 340; G. Labuda, Stanowisko prawno-polityczne ksit Pomorza Nadwilaskiego na przeomie XII i XIII wieku, Zapiski Historyczne (dalej cyt. ZH), 2001, t. 46, z. 23, s. 738; E. Rymar, Rodowd, s. 60 i n.5 E. Rymar, Rodowd, s. 226.6 Zob. przyp. 4.7 Pommerellisches Urkundenbuch, hrsg. v. M. Perlbach, (dalej cyt. Pommerell. UB), Danzig 1882, nr 6; G. Labuda, Ze studiw nad najstarszymi dokumentami Pomorza Gdaskiego, Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu (dalej cyt. RTNT), 1952, t. 18, z. 14, s. 109 i n., 122; S.M. Szacherska, Opactwo cysterskie w Szpetalu a misja pruska, Warszawa 1960, s. 924926; H. Lingenberg, Die Anfnge des Klosters Oliva und die Entstehung der deutschen Stadt Danzig, Stuttgard 1982, s. 129187; tene, Urkundenflschung des Klosters Oliva und anderen geistlicher Institutionen Pommerellens/Pommerns (bis ca. 1310), Lbeck 1996, s. 14 i n.; J. Powierski, B. liwiski, K. Bruski, Studia z dziejw Pomorza w XII w., Supsk 1993, s. 191 i n. W pracach tych rwnie i pozostaa literatura przedmiotu.


28

1198 r.8 W nim okrelony zosta si mianem jednego z princepsw pomorskich (unus de princibus Pomoranie). Druga wersja wspomnianego dyplomu, znacz-nie powikszajca nadanie z 11 XI 1198 r., gremialnie uznana jest w historiogra-

8 Pommerell. UB, nr 9, 10. Nadanie Grzymisawa posiada ogromn literatur przedmiotu. L. Quandt, Ostpommern, seine Frsten, frstlichen Landestheilungen und Direckte, Baltische Studien 1856, Bd. 16, s. 149 i n.; H. Schuch, Historische Nachrichten ber die Landschaft Berent und die Anfnge ihre Germanisirung vornehmlich um 13. Jahrhundert, Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins 1883, H. 10, s. 86; J. Pflugk-Harttung, Unechte Urkunden des Johanniter-Ordens aus dem 12. und 13. Jahrhunderte, Forschungen zur Brandenburgischen und Preussischen Geschichte 1898, Bd. 11, s. 302 i n.; tene, Die Anfnge des Johanniter-Ordens in Deutschland besonders in der Mark Brandenburg und Mecklenburg, Berlin 1899, s. 4849; E. Waschinski, Geschichte der Johanniterkomturei und Stadt Schneck Westpr. mit ihren Anfang von Urkunden, Danzig 1904, s. 8; tene, Die ersten Johanniter in Wetpreuen, Wetpreuen Jahrbuch 1970, JG. 20, s. 115; S. Kujot, Dzieje Prus Krlewskich, RTNT 19131914, t. 20/21, s. 300302, 307308; K. Kasiske, Das Deutsche Siedelwerk, des Mittelalters in Pommerellen, Knigsberg 1938, s. 27; S.T. Szacherska, Opactwo cysterskie, s. 33; T. Lalik, Regale targowe ksit wschodniopomorskich w XIIXIII wieku, Przegld Historyczny 1965, r. 56, z. 2. s. 179, przyp. 36; W. ga, Spoeczestwo i pastwo gdaskopomorskie, Gdask 1956, s. 245; K. Buczek, Zagadnienie marchii i prowincji gdaskiej w XIIXIII wieku, ZH 1969, t. 34, z. 4, s. 133 i n.; G. Labuda, Fragmenty dziejw sowiaszczyzny zachodniej (wyd. 2 z uzupenieniami), Pozna 2002, t. 3, s. 244 i 275; tene, Marginalne uwagi o dziejach Pomorza Sawiesko-Supskiego w XII i XIII wieku, ZH 1977, t. 42, z. 1, s. 78 i n.; J. Spors, Podziay administracyjne Pomorza Gdaskiego i Sawiesko-Supskiego od XII do pocztkw XIV wieku, Supsk 1983, s. 247; tene, Jeszcze o dziejach Pomorza Sawiesko-Supskiego w XII i pierwszej poowie XIII wieku, RG 1977, t. 40, z. 1, s. 10 i n.; A.W. Oborzyski, Czy istniao ksistwo sawieskie, Studia i Materiay do Dziejw Wielkopolski i Pomorza (dalej cyt. SMDWP), 1985, t. 16, z. 12, s. 129, 136; E. Opgenoorth, Die Kommenden der Ballei Brandenburg, (w:) Der Johanniterorden der Malteserorden. Der ritterliche Orden des hl. Johannes vom Spital zu Jerusalem. Seine Geschichte, seine Aufgaben (dalej cyt. Malteserorden), 3. Aufl., hrgs. v. A. Wienand, Kln 1988, s. 372; J. Powierski, B. liwiski, K. Bruski, dz. cyt., s. 203; T.W. Lange, Szpitalnicy, joannici, kawalerowie maltascy, Pozna 1994, s. 83; tene, Joannici na Pomorzu Gdaskim. Stan bada interpretacje prba syntezy, ZH 1994, t. 59, z. 4, s. 12 (w pracy tej zebrana rwnie inna literatura przedmiotu); K. Bruski, Ziemie nad doln Wierzyc od XIII do pocztku XIV wieku, Gdask 1997, s. 3334; K. Borchardt, The Hospitallers in Pomerania: Between the Priores of Bohemia and Alamania, (w:) The Military Ordens, ed. H. Nicholson, t. 2: Welfare and Warfare, Aldershof 1998, s. 295; M. Smoliski, W sprawie domw joannickich w Starogardzie i Lubiszewie w bulli papiea Grzegorza IX z 1238 roku, (w:) Szlachta, starostowie, zacini, Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B. liwiskiego, nr 5, GdaskKoszalin, 1998, s. 221 i n.; M. Starnawska, Midzy Jerozolim a ukowem. Zakony rycerskie na ziemiach polskich w redniowieczu, Warszawa 1999, s. 29; P. Oliski, Starogard w dobie redniowiecza, (w:) Dzieje Starogardu, pod red. M. Kallasa, Starogard Gdaski 1998, t. 1: Historia miasta do 1920 roku, s. 5963; M. Grzegorz, wiecie i ksistwo wiecko-lubiszewskie w wietle dokumentu ksicia Grzymisawa z 11 listopada 1198 r. (Przyczynek do studiw dyplomatyczno-kancelaryjnych i osadniczych), (w:) wiecie i ziemia wiecka w 800-lecie istnienia, pod red. tego, Bydgoszcz 1999, s. 11 i n.; B. Klassa, Zakon joannitw i pocztki jego obecnoci w Starogardzie Gdaskim, (w:) Szpitalnicy w. Jana na Ziemi Starogardzkiej, pod red. H. Panera i J. Stachulskiego, Starogard Gdaski 2001, s. 39 i n. (tu te odesanie do wspczesnej literatury regionalnej).

29

fii za falsyfikat9. Wtpliwoci budzia jednak te skromniejsza wersja aktu nada-nia dokonanego na rzecz szpitalnikw przez Grzymisawa. Dla porzdku przy-pomnie naley, e jest ona znana z trzynastowiecznego transumptu biskupa ka-mieskiego Hermana10. Najpowaniejsze argumenty za uznaniem tego dokumen-tu za falsyfikat, przytoczy niegdy wytrawny znawca dyplomatyki niemieckiej, Julius Plugk-Harttung. Zarzuty podwaajce autentyczno postawione wspo-mnianemu dyplomowi opary si na kilku filarach. Wrd nich wyliczy nale-y: niespotykan, wedle niemieckiego historyka, tytulatur wystpujc w dyplo-mie Grzymisawa, zbyt bogaty i szczegowy zakres nadania uczynionego szpi-talnikom, brak jego potwierdzenia w bulli papiea Grzegorza IX z 1238 r. i uwa-gi co do niektrych wiadkw, wystpujcych w dyplomie11. Doda trzeba te, e J. Pflugk-Harttung bada dokument wspomnianego wyej princepsa pomorskie-go, porwnujc nadanie poczynione na rzecz joannitw z fundacjami zaistniay-mi w Brandenburgii, Meklemburgii i na Pomorzu Zachodnim. Odszukanie wrd nich kilku przynajmniej przykadw manipulowania szpitalnikw przy swych dokumentach rzutowao negatywnie take i na ocenie nadania z 11 XI 1198 r. Uwzgldnienie w cytowanych badaniach Brandenburgii i Meklemburgii wydao si zapewne J. Pflugk-Harttung konieczne ze wzgldu na zwizki domw z tych terenw z placwk skarszewsk. Te rzeczywicie, zwaszcza jeli chodzi o skad personalny istniejcych w XIV w. domw szpitala w Lubiszewie i Skarszewach, daj si udowodni12. Negatywnie jednak oceni naley pojawiajce si niekie-dy literaturze przedmiotu prby wywiedzenia joannitw pomorskich (w tym te przynajmniej porednio) z domw pnocnoniemieckich13. Upraszczajc dla po-

9 Pommerell. UB, nr 10. Zob. zwaszcza Z. Kozowska-Budkowa, Repertorium polskich dokumentw doby piastowskiej, Krakw 1937, z. 1: Do koca wieku XII, nr 142 gdzie starsza literatura przedmiotu.10 W sprawie stosunku biskupa kamieskiego do zakonw rycerskich i w tym joannitw zob. M.Smoliski, Biskup kamieski Herman von Gleichen i jego zwizki z zakonami krzyowymi, (w:) Biskupi, lennicy, eglarze. Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B.liwiskiego, Gdask 2003, nr 9, s. 229 i n.11 J. Pflugk-Harttung, Unechte Urkunden, s. 302304.12 Dotycz one urzdnikw zakonu wystpujcych w dyplomach z Pomorza Wschodniego. Szczegy przedstawi w przygotowywanej rozprawie habilitacyjnej dotyczcej stosunku centrali joannitw czesko-morawskich wzgldem dbr polskich i pomorskich zakonu.13 Nieudanej prby dokona niegdy J. Spors, Dzieje polityczne ziemi sawieskiej, supskiej i biaogardzkiej XIIXIII w., PoznaSupsk 1973, s. 21. Badacz ten szybko si jednak ze swej hipotezy wycofa po krytyce G. Labudy. Zob. J. Spors, Jeszcze o dziejach, s. 10; G.Labuda, Fragmenty dziejw, s. 287. Brak znajomoci nowszej literatury przedmiotu wpyn na pojawienie si podobnie sprecyzowanej tezy nawet we wspczesnych opracowaniach niemieckich. Zob. K. Borchardt, dz. cyt., s. 297298. Historyk ten w dalszym cigu macierzy domu sawieskiego poszukuje albo w Saksonii, albo w Danii.


30

trzeb niniejszego wystpienia naley stwierdzi, e zarwno komturie polskie, jak i pomorskie w wietle dokumentw przede wszystkim papieskich z 1182, 1230, 1233 i 1238 r. nosz lady zwizkw z Czechami i Morawami14.

Prbujc przeledzi drog, ktr poszed J. Pflugk-Harttung, neguj-cy autentyczno wszelkich dokumentw, ktrych wystawc mia by princeps Grzymisaw, trzeba chyba zauway, e badanie stosunkw polityczno-wasno-ciowych na pnocy XII-wiecznych Niemiec, jako problemu, ktrego zada-niem byo przyblienie warunkw towarzyszcych pojawieniu si joannitw w Starogardzie Gdaskim i jego okolicach, ze wzgldu na przynaleno organiza-

14 Codex diplomaticus et epistolaris Regni Boemiae, ed. G. Friedrich, (dalej cyt. CDBoh.), Pragae 19041912, t. III, nr 298, 337; Kilka dokumentw z pierwszej poowy XIII wieku z archiwum joannitw w Orliku, wyd. K. Maleczyski, (dalej cyt. Kilka dokumentw) lski Kwartalnik Historyczny Sobtka 1957, t. 12, z. 14, nr 2; Pommerell. UB, nr 6364; Pommersches Urkundenbuch, (dalej cyt. Pomm UB), hrsg. v. K. Conrad (2. Aufl.), KlnWien 1970, Bd. I:7861253, nr 354; Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, wyd. I.Zakrzewski, (dalej cyt. KDW), Pozna 1877, t. I, nr 208; J. Pfugk-Harttung, Die Anfnge, s. 11; V. Novotny, esk djiny, Praha 1928, d. I, .3 (echy krlovks za Pemysla I. a Vclava I.), s. 131 i n.; A. Gsiorowski, Najstarsze dokumenty poznaskiego domu joannitw (Dokoczenie), Studia rdoznawcze 1964, t. 9, s. 48; J. Spors, Dzieje polityczne , s. 21; tene, Jeszcze o dziejach, s. 10; G. Labuda, Fragmenty dziejw, s. 287; E. Rymar, Czy istnieli ksita sawiescy Racibor I i jego syn Bogusaw, SMDWP 1990, t. 18, z. 1, s. 10, 13; B. Waldstein-Wartenberg, Die Anfnge des Grosspriorat von Bhmen, Annales de lOrdre Souverain Militaire de Malte (dalej cyt. Annales), 1971, Bd. 29, s. 17; J. Riley-Smith, The Knights of St. John in Jerusalem and Cyprus: c. 10501310, (A History of the Order of St. John of Jerusalem, Vol. 1), London, 1967, s. 358; W.G. Rdel, Das Gropriorat Deutschland des Johanniter-Ordens im bergang vom Mittelater zur Reformation anhand der Generalvisitationsberichte von 1494/1495 und 1540/41, Kln 1972 (2. neubearbeite Auflage), s. 432; G.B. Hafkemeyer, Die Zunge Deutschland, (w:) Malteserorden, s. 283; M. Smoliski, Geneza joannitw zagojskich w wietle pocztkw zakonu w Niemczech, Czechach i na Morawach oraz zwizkw rodzinnych Kazimierza Sprawiedliwego, (w:) Wadcy, mnisi, rycerze. Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B. liwiskiego, Gdask 1996, nr 3, s. 246; tene, W obronie hipotezy o czesko-morawskim pochodzeniu joannitw polskich, szczeglnie zagojskich (odpowied B. Klassie, Kazimierz Sprawiedliwy a joannici. Uwagi polemiczne, Studia Historyczne, t. 43, 2000, z. 1), (w:) Kopijnicy, szyprowie, tenutariusze. Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B. liwiskiego, Gdask 2002, nr 8, s. 426; tene, Czy przed marcem 1238 roku odby si w Sawnie zjazd joannitw?, (w:) Krzyacy, szpitalnicy, kondotierzy, Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B. liwiskiego, Malbork 2006, nr 12, s. 251 i n; D. Wybranowski, Przyczynek do genezy i rozwoju joannitw w Sawnie do poowy XIII w., (w:) Pomerania Mediaevalis. Pomorze Sowiaskie i jego ssiedzi XXV w., pod red. J. Hauziskiego, Gdask 1995, s. 63; J. Powierski, Wok dynastii sawieskiej, Studia Batyckie. Historia, 1996, t.2, s. 2627; B. Klassa, Zakon joannitw, s. 35; T.W.Lange, Joannici na Pomorzu, s.9; A. Luttrell, The Hospitaller Province of Alamania to 1428, (w:) Ritterorden und Region. Colloquia Torunensia Historica (dalej cyt OM), hrsg. v. Z.H. Nowak, Toru 1995, Bd. 8, s. 25; K. Borchardt, dz. cyt., s. 296; M. Starnawska, dz. cyt., s. 35; L. Jan, Die Johanniter in Bhmen: Bild des Lebens, (w:) Vergangenheit und Gegenwart der Ritterorden. Die Rezeption der Idee und die Wirklichkeit, (w:) OM, hrsg. v. Z.H. Nowak, R. Czaja, Toru 2001, Bd. 11, s. 184.

31

cyjn szpitalnikw pomorskich pod koniec XII i na pocztku XIII w., wydaje si podwaa, niektre przynajmniej wnioski tego badacza. Pamitajc, e zakon w. Jana Jerozolimskiego by organizacj ponadnarodow, uwzgldni naley te nie tylko tereny niemieckie, ale rwnie i przykady fundacji powstaych w XII wie-ku na obszarach objtych zarzdem przeora czeskiego (Czechy, Morawy, Polska, Pomorze, tereny rzdzone przez Babenbergw).

Wtpliwoci podniesione przez cytowanego wyej niemieckiego bada-cza odnonie autentycznoci dyplomu Grzymisawa znalazy odzew rwnie w literaturze polskiej. Podobne wyrazili Stanisaw Kujot i pniej Zofia Kozowska-Budkowa15. Pierwszy z wymienionych uwaa za niemoliwy dla 1198 r. tytu uywany przez Grzymisawa. Znaleli si jednak historycy, dla ktrych, niezwy-ko tytulatury wiadczya za autentycznoci dokumentu16. Tak zastrzeenia J. Pflugk-Harttunga i S. Kujota zby Tadeusz Lalik17. Z. Kozowska - Budkowa wyledzia interpolacje dotyczce opisu granic i uprawnie dziesicinnych18. Fragmenty dokumentu Grzymisawa dotyczcych dziesiciny bobrowej, rybo-wczej (z wyliczeniem od jakich ryb miaa by pozyskana), pobieranej w formie naturalnej (od rebit, cielt, jagnit, prosit i gsi) a take od pl ornych za au-tentyczne przyj Karol Buczek19. Badacz ten zaoy jednak rwnoczenie mo-liwo interpolacji dokumentu Grzymisawa w sferze korzyci z pobierania ca od bitej monety, karczem i dziesitej wizki ledzi. Dyplomu Grzymisawa (jego wszej redakcji) broni Tadeusz Lalik20. Historyk ten stara si odeprze wszelkie zarzuty stawiane omawianemu dokumentowi przez innych badaczy. W rezultacie otwart zostaje sprawa zakresu nada dokonanych przez princepsa ze Starogardu, wiecia i Lubiszewa. W dniu dzisiejszym rzadko ju kwestionuje si autentycz-no daty dyplomu (11 XI 1198 r.). i nie wraca si do pojawiajcego si w star-szej literaturze przedmiotu okresu 1180 czy 1200 r.21 jako terminu sprowadzenia

15 S. Kujot, dz. cyt., s. 301302; Z. Kozowska-Budkowa, dz. cyt., nr 141.16 Z. Kozowska-Budkowa, dz. cyt., nr 141; T. Lalik, dz. cyt., s. 179, przyp. 36.17 T. Lalik, dz. cyt., s. 179, przyp. 36.18 Z. Kozowska-Budkowa, dz. cyt., nr 141.19 K. Buczek, Zagadnienie marchii, s. 133134.20 T. Lalik, dz. cyt., s. 179 i n.21 W pracy R. Frydrychowicza, Der Ritterorden von Calatrava in Tymau bei Mewe, Altpreussische Monatschrift 1890, Bd. 17, s. 319 pojawia si te data 1180 r. Termin 1200 r. zosta wykombinowany przez badaczy, ktrzy analizowali dokument Bogusawa i Dobrosawy ze Sawna (Pommerell. UB, nr 11) z uszkodzon dat 1200 r. W dyplomie tym pojawiy si miejscowoci identyfikowane przez niektrych historykw z tymi jakie dwa lata wczeniej mia nada joannitom Grzymisaw. Std te pojawiy si prby przeniesienia obecnoci szpitalnikw w Starogardzie Gdaskim dopiero na 1200 r. W starszej literaturze przedmiotu przewijaa si niekiedy hipoteza o moliwoci odbycia przez Grzymisawa pielgrzymki do Ziemi witej, lub te jego udziau w krucjacie. Zob. R. Frydrychowicz, dz. cyt., s. 319, gdzie rwnie powoanie si na innych autorw.


32

szpitalnikw nad Wierzyc. W konsekwencji wic stanowisko J. Pfugk-Harttunga przedstawia si zazwyczaj we wspczesnej polskiej historiografii jako hiperkry-tyczne, oparte na nieznajomoci polskich czy pomorskich realiw22.

Do tych uwag warto doczy jeszcze konstatacj, ktra pomoe w zrozu-mieniu warunkw towarzyszcych nadaniu princepsa Grzymisawa. Dotyczy ona sformuowa zamieszczonych w arengach, niektrych dokumentw fundacyjnych joannitw przede wszystkim z Czech i Austrii, ale te i Polski. Byy one na tyle istotne, e kancelaria szpitalnikw wnosia je do suplik kierowanych czsto do ku-rii papieskiej, celem otrzymania stosownych potwierdze. Do tego doda naley, i arengi te znacznie odbiegay od formularzowych zwrotw, ktre s czsto spo-tykane w dokumentach fundacyjnych wystawianych w Polsce czy na Pomorzu (jego caej czci) w drugiej poowie XII i na pocztku XIII w. Joannickim bene-faktorom nie wystarczao bowiem zaznaczenie, i fundacja dochodzia do skutku dla odpuszczenia grzechw swoich, czy ewentualnie czonkw wasnej rodziny. W interesujcych nas dyplomach rzadko te pojawia si motyw wystawienia do-kumentu z chci zapobieeniu szkd poczynionych przez ludzkie zapomnienie.

Rozpocz wypadnie od jednej z najstarszych darowizn uczynionych na rzecz szpitalnikw w Europie rodkowo-Wschodniej. Jej autorem by przedsta-wiciel austriackiego rycerstwa, Kadold von Harroz. W omawianym wypadku nie znamy niestety caego dyplomu, lecz jego fragmenty przenioso w sobie potwier-dzenie darowizny wspomnianego monego, ktrego autorem by z kolei w 1156 r. cesarz Fryderyk I Barbarossa. Cesarz w wystawionym przez siebie dyplomie za-twierdzi posiadanie przez szpitalnikw wsi Zogelsdorf i lasu mailberskiego co wczeniej byo przedmiotem nadania Kadolda. Uczyni to podajc m.in. takie oto powody: 1. twierdzi, e w witym szpitalu jerozolimskim wiele dzie miosier-dzia chrystusowego spotyka biednych; 2. doda, e szlachetnie urodzony i bogo-bojny Kadold zobaczy Jerozolim, a take osobicie zaczerpn ze rda mio-sierdzia, ktre wypywa ze szpitala jerozolimskiego. Std te sam postanowi doda joannitom posiadoci23. Z braku pierwotnego dokumentu Kadolda, nie je-stemy w stanie wskaza na dokadn dat jego pobytu w Ziemi witej. Sdzi si

22 Zob. G. Labuda, Fragmenty dziejw, s. 275, przyp. 16.23 CDBoh. I, nr 173, 175: [] sacro hospitali Jherusalem, ubi vere misericordie opera Christi pauperibus exhiberi, oculis nostris conspeximus, omni corroborationis munimine confirmauimus, ratum, inconuulum omni euo statuentes, quod quidam vir nobilis ac deo deuotus nomine Katholdus Jherosolimam audiens, ac de fonte misericordie, qui de hospitali emanere cernitur, adenter bibens, easdem iam dictas posessiones [].B. Graf Waldstein-Wartenber, Das Gropriorat von Bhmen, (w:) Malteserorden, s. 312; K. Lechner, Die Kommende Mailberg, (w:) tame, s. 413; tene, Die Babenberger Markgrafen und Herzge von sterreich, WienKlnWeimar 1996, s. 81; B. Waldstein-Wartenberg, Die Anfnge des

33

jednak, e mg tu wchodzi w gr okres trwania tzw. II wyprawy krzyowej, a wic lata 1147114924. W dokumencie wspomniano bowiem o udziale krla nie-mieckiego Konrada III (1127/381152 ) w wydzieleniu posiadoci Kadolda von Harroz, z ktrych cz trafia do szpitalnikw.

Do podobne motywy nada przywiecay te innemu uczestnikowi II wyprawy krzyowej25. By nim ksi, a po 1158 r., ju krl czeski Wadysaw. Ten z kolei w arendze dyplomu wystawionego joannitom opisywa, e widzia jak wielkie jest w szpitalu jerozolimskim oddanie wszystkim ludziom grb pa-ski odwiedzajcych. rdem jego wiedzy byy nie tylko wasne dowiadczenia, ale te syszane wiele razy opowieci. Wadysaw sam pragn zyska przychyl-no biednych i chorych, sta si wsppracownikiem ([] cooperatorem []) joannitw26. Dlatego te m.in. nada im koci w. Marii w Pradze27 z rozlicznym uposaeniem a take wiele wsi pooonych w samych Czechach i na Morawach.

Kolejn informacj rdow na ktr warto si tu powoa, jest bulla pa-piea Lucjusza III z 1182 r., gdzie wymieniono preceptora szpitalnikw z Czech, Polski i Pomorza. Wspomniany papie rwnie wskazywa na to, jakie starania s

Grosspriorat, s. 18; tene, Die Vassalen Christi. Kulturgeschichte des Johanniterordens im Mittelalter, Wien 1988, s. 274; H. J. A. Sire, Kawalerowie maltascy, tum. H. Szczerkowska, Warszawa 2000, s. 304; M. Smoliski, Geneza joannitw zagojskich, s. 228; tene, Contra Sarracenorum bellicerent czy pauperibus et infirmis inpederent (w:) Kopijnicy, szyprowie, tenutariusze. Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B. liwiskiego, Gdask 2002, nr 8, s. 132.24 K. Lechner, Die Babenberger, s. 150 i n.25 CDBoh. I, nr 246; Cinnamus (w:) Scriptores Graeci bellorum a Francis Dei signa sequentibus in Syria Suspensorum, Paris 1875, (Pars tertia. De secunda tertiaque expeditionibus), Recueil des Historiens des Croisades, t. I (Historiens Grecs), s. 231 i n., s. 247; A. Gsiorowski, Wadysaw II, (w:) Sownik staroytnoci sowiaskich, pod red. G. Labudy, T. Lehr-Spawiskiego, Z. Stiebera, Wrocaw WarszawaKrakwGdask 1980, t. 6, s. 517518; J. emlika, Vladislav II., Herzog und Knig von Bhmen 11401172, (w:) Lexikon des Mittelalters, hrsg. v. G. Avella-Widhalm, L. Lutz, R. Mattejiet, U. Mattejiet, StuttgartWeimar 1999, Bd. VIII, s. 18041805); H. J. A. Sire, dz. cyt., s. 304; I. Hlavek, Zwei Miszelen zur Geschichte der Ritterorden in den bhmischen Lndern, (w:) Die Rolle der Ritterorden in der mittelalterlichen Kultur, OM, hrsg. v. Z.H.Nowak, Toru 1985, Bd. 2, s. 207; M. Starnawska, dz. cyt., s. 26; L. Jan, Die Johanniter in Bhmen, s. 184; M. Smoliski, Geneza joannitw zagojskich, s. 234; M. Gadysz, W sprawie udziau polskiego ksicia w II krucjacie jerozolimskiej (11471149), (w:) Krzyowcy, kronikarze, dyplomaci. Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B. liwiskiego, Gdask 1997, nr 4, s. 34 i n.26 CDBoh. I, nr 245, 246: [] Quorum devotionem ac liberlitatem gratissimam ducens simulque perpedens, quanta in predicto hospitali humanitatis obsequia impenderentur omnibus sepulchri dominici visitatoribus, sed precipue, ut ex multorum relatione didiceram, papuperibus et infirmis, placuit mihi tantorum bonorum esse cooperatorem, ut postmodum aliquid exinde mercedis expertarem [].27 CDBoh. I, nr 245.


34

w szpitalu podejmowane na rzecz biednych, pielgrzymw i innych odwiedzaj-cych Grb Paski28.

Fundujc szpitalnikom przed sw mierci (1165/116629) dobra w Zagoci nad Nid, Henryk Sandomierski wspomina o tym, e czyni nadanie dla zbawienia du-szy swojej i wasnych rodzicw ale te dla utrzymania chorych gromadzcych si w Chrystusie w szpitalu bogosawionego Jana Chrzciciela z Jerozolimy30.

W 1186 r. do grona joannickich benefaktorw doczy biskup praski i jednoczenie ksi czeski Henryk. W arendze jego nadania czytamy, e poczyni je ze wzgldu na to, i z wielu opowieci, w tym przede wszystkim swego ojca, witej pamici ksicia Henryka, dowiedzia si jakie jest wielkie dzieo dobroczynnoci wzgldem biednych i chorych w szpitalu [jerozolimskim]. Pod wpywem tych wiadomoci, bdc przy tym wicie wzruszony pobonoci szpitalnikw, zapragn bra udzia w bractwie, ja-munie i modlitwie joannitw31. Ponownie wic z przytoczonej relacji przebija si w-tek relacji skadanych przez pensjonariuszy szpitala w Jerozolimie. Tym razem jednak w omawianym dokumencie doszed jeszcze motyw powoania si na dowiadczenia ojca biskupa Henryka, z tego co wiadomo, rwnie uczestnika II wyprawy krzyowej. Do tego doda jeszcze naley zgoszon przez biskupa, podobnie zreszt, jak w wypadku Wadysawa czeskiego, ch przyjcia konfraterii joannickiej.

28 Tame, nr 298. W sprawie literatury przedmiotu omawiajcej t bull zob. przyp. 13.29 Data mierci Henryka Sandomierskiego budzi w ostatnim czasie wtpliwoci zob. G. Biauski, Wyprawa Bolesawa Kdzierzawego na Prusy w 1166 roku, ZH 1995, t. 60, z. 23, s. 7 i n.; tene, Studia z dziejw plemion pruskich i jawieskich, Olsztyn 1999, s. 54 i przyp. 64; T. Wasilewski, Data zagonu biskupa krakowskiego Mateusza i ksicia sandomierskiego Henryka 18 padziernika 1165 r., (w:) Christianitas et cultura Europpae. Ksiga jubileuszowa Profesora Jerzego Koczowskiego, pod red. H. Gapskiego, Lublin 1998, cz I, s. 587 i n.30 Kodeks dyplomatyczny Polski, wyd. J. Bartoszewicz, Warszawa 1858, t. 3, nr 4. Z wielu prac omawiajcych warunki towarzyszce sprowadzenia joannitw do Zagoci zob. m.in. Z. Kozowska-Budkowa, dz. cyt., nr 632; K. Tymieniecki, Majtno ksica w Zagociu i pierwotne uposaenie klasztoru joannitw na tle osadnictwa dorzecza dolnej Nidy. Studium z dziejw gospodarczych XII w., (w:) tego, Pisma wybrane, Warszawa 1956, s. 4143; K. Buczek, O dzielnicy ksicia Henryka Sandomierskiego, Przegld Historyczny 1970, t. 61, s. 698699; J. Spors, Jeszcze o dziejach, s. 712; J. Dobosz, Dziaalno fundacyjna Kazimierz Sprawiedliwego, Pozna 1995, s. 102103; B. Klassa, Kazimierz Sprawiedliwy a joannici. Uwagi polemiczne, Studia Historyczne 2000, r. 53, z. 1, s. 145161; M. Gadysz, O zapomnianych polskich krzyowcach kilka uwag na marginesie wypraw jerozolimskich ksicia Henryka Sandomierskiego i Jaksy z Miechowa, (w:) Ksita, urzdnicy, zoczycy, Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B. liwiskiego, Gdask 1999, nr 6, s. 46 i n.; M. Starnawska, Midzy Jerozolim a ukowem, s. 26; M. Smoliski, W obronie hipotezy, passim. 31 CDBoh. I, nr 313: [] Ex multorum relatione, sed precipue patris mei, pie videlicet memorie ducis Henrici, cognoscentes, quanta pietatis opera pauperibus et infirmis impeduntur in prefato hospitali pi sollicitudini vestre pia nichilominus devotione accedentes, vestreque fraternitatis et elemosinarum atque orationum participes esse gestientes []; V. Novotny, dz. cyt. I/3, s. 131132; B. Waldstein-Wartenberg, Die Anfnge des Grosspriorat, s. 17; L. Jan, Die Johanniter in Bhmen, s. 185.

35

Nawizania do dziea opieki i miosierdzia wzgldem pensjonariuszy szpita-la jerozolimskiego zawieraa te zapewne darowizna Mieszka III Starego dla jo-annitw poznaskich. Niestety orygina dyplomu nie zachowa si. O sprowadze-niu braci od w. Jana do Poznania dowiadujemy si dopiero z dokumentu biskupa poznaskiego Benedykta32. Opisa on oddanie joannitom domu w Poznaniu, kt-ry nazywa si w. Micha. Wszystko to mia czyni: [] ut se cum uxore et pu-eris collegam efficeret atque participem omnium eleemosynarum et beneficiorum que membris Christi, pauperibus scilicet peregrinis et infirmis, impenduntur a fra-tribus Hospitalis Hierosolymitani []. Po raz kolejny wic gwnym motywem nadania ksicia bya ch wzicia udziau, wraz on i dziemi, w rozdziale ja-muny i dbr, ktrych od braci szpitala jerozolimskiego doznawali biedni, cho-rzy i pielgrzymi.

Warto si zastanowi, jak wobec przedstawionych wyej przykadw doku-mentw wystawionych joannitom prezentuje si arenga dyplomu Grzymisawa. Ta rwnie odbiega od utartych w wczesnych kancelariach ksicych zwrotw odwoujcych si wycznie do chci zbawienia swej duszy i odkupienia grze-chw. Interesujca nas cz dyplomu Grzymisawa przynosi nieco wicej wiado-moci o pocztkach joannitw najpierw chyba na dworze princepsa, a potem ju w Starogardzie. W tym wypadku, tak jak i w prezentowanych powyej, przebija si wtek opowieci zasyszanej od wielu odwiedzajcych Grb Paski. Ponownie mamy do czynienia z relacj o trudach i kosztach ponoszonych przez szpitalnikw na rzecz biednych i chorych. Tak samo jak ksita czescy, Grzymisaw zapragn sta si pomocnikiem (coadiutorem) joannitw w ich dziele miosierdzia. Prcz chci zyskania odpuszczenia grzechw, to byy wanie podane przez princepsa przyczyny darowania joannitom nalecego do niego z dziada pradziada grodu w Starogardzie ze wszystkimi przynalenociami (czyli lasami, wodami, polami i przynalen danin trybutem)33.

32 KDW I, nr 29. S. Kawrowski, Komandoria i koci w. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu, Roczniki Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk 1911, t. 36, s. 15; A. Maecki, Klasztory w Polsce w obrbie wiekw rednich, (w:). tene, Z dziejw i literatury, Lww 1896, s. 333; Z. Kozowska-Budkowa, dz. cyt., nr 126; J. Powierski, Stosunki polsko-pruskie do 1230 r. ze szczeglnym uwzgldnieniem roli Pomorza Gdaskiego, Toru 1968, s. 130; A. Gsiorowski, Najstarsze dokumenty poznaskiego domu joannitw, s. 83, 88; T. W. Lange, Szpitalnicy, joannicipassim; W. Threde, T. v. Bonin, Johanniter im Spannungsfeld an Weichsel und Warthe. Die wechselvolle Geschichte der Posen-Westpreuischen Genossenschaft des Johanniterordens, Pozna 1998, s. 43; M. Smoliski, W sprawie domw joannickich, s. 227; tene, Contra Saracenorrum, s. 133; M. Starnawska, dz. cyt., s. 36.33 Pommerell. UB, nr 9, 10: []dudum audiens a multis de hospitali Jerosolimitano quanta in eo misericordie opera circa pauperes et infirmos per visitatores dominici sepulchri iugiter exhibentur aliquam cupiens porcionem habere, ad exequenda prefata misericordie opera me coadiutorem constituere volens [].


36

Powyej poczynione zestawienie, odwoujce si do dokumentw nale-cych do pniejszego przeoratu czeskiego, zdaje si nie pewne konsekwencje w stosunku do weryfikacji prowadzonych wzorem cytowanego ju J. Pflugk-Harttunga autentycznoci dokumentu Grzymisawa (jego pierwszej, wszej wersji). Odwoanie si do szpitalnych dziaa joannitw w Ziemi witej stao si szczeglnie popularne w Europie w okresie po II wyprawie krzyowej (czyli po 1149 r.). Teren gdzie szczeglnie byy akcentowane stanowi obszar pniejsze-go przeoratu czesko-morawskiego, ktremu podlegay domy z Polski i Pomorza. Darowizny dawane szpitalnikom w czasie gdy przygotowywano si ju do III kru-cjaty (11891191), jak i po jej zakoczeniu, cho take czasami dotykay dziea opieki i miosierdzia w szpitalu jerozolimskim, to odwoyway si ju raczej do szczeglnie pojmowanej opieki szpitalnej braci od w. Jana Chrzciciela, polegaj-cej na walce z Saracenami. III krucjata bya przygotowywana i wyruszya pod ha-sami odzyskania Jerozolimy. Joannici, dla rozsawienia wasnego imienia, wyko-rzystywali wwczas etos strat poniesionych przez ich w 1187 r., w szczeglnoci w bitwie pod Hattin. Joannici, ktrzy nie zginli podczas bitwy zostali straceni po wziciu do niewoli, o czym dyplomacja zakonu informowaa swe europejskie pla-cwki, a zapewne te i dwory europejskich wadcw34. Niewiele niestety do tej hi-potezy wnosz dokumenty joannickie, spisane w dobrze rozwinitej ju kancela-rii nadawcw. Te bowiem posugiway si przede wszystkim uywanymi ju for-mularzami, w ktrych zabrako miejsca dla czego wicej ni tylko wskazanie na chci donatora zmierzajce ku odpuszczeniu grzechw.

Wnioski te staj si bardziej prawdopodobne przy odwoaniu si do tekstw dokumentw fundacyjnych joannitw z brandenburskiego Werben, czy meklem-burskich Kraak-Eixen, Mirow i Nemerow. W pierwszym z przywoanych margra-bia brandenburski Albrecht Niedwied w 1160 r. w imieniu swoim, swej ony Zofii a take nastpcw, przy uzyskanym konsensusie synw: Ottona, Hermana, Henryka, Albrechta, Dietricha i Bernarda, nada joannitom ze swojego majt-ku koci w Werben z przynalenociami35. Dokument, ktry t darowizn po-twierdza nie zawiera adnych informacji dotyczcych przyczyn nadania. Z in-nych wiadomoci rdowych wiadomo jednak, e Albrecht rwnie wybra si

34 S. Runciman, Dzieje wypraw krzyowych, prze. J. Schwakopf, t. II: Krlestwo Jerozolimskie i frankijski Wschd 11001187, Warszawa 1987, s. 410; J. Riley-Smith, dz. cyt., s. 65, 8589, 119; A. Wienand, Die Johanniter und die Kreuzzge, (w:) Malteserorden, s. 6065.35 Codex diplomaticus Brandenburgensis. Sammlung der Urkunden, Chroniken und sonstigen Quellen fr die Geschichte der Mark Brandenburg und ihrer Regesten, hrsg. v. A. F. Riedel, (dalej cyt. CDBrandb.), Berlin 1846, Haupth. I, Bd. 6, nr 1; J. Pfugk-Harttung, Die Anfnge, s. 46; E. Opgenoorth, Die Kommenden der Ballei Brandenburg (Kommende Werben), (w:) Malteserorden, s. 376; W. Hubatsch, Die Geschichte der Ballei Brandenburg

37

do Ziemi witej. Tam te zapewne spotka joannitw. Niewtpliwie jednak jego darowinie towarzyszy kontekst polityczny. W 1158 r. margrabia brandenbur-ski by wiadkiem zbiorczego potwierdzenia dbr szpitala w cesarstwie. Dokona tego Fryderyk I Barbarossa. Sprowadzenie joannitw do Brandenburgii byo wic nie tylko aktem religijnym, opartym o wasne przeycia w Ziemi witej, ale te wiadectwem pewnej mody w dziedzinie wyboru zgromadzenia kocielnego, kt-remu wczeni moni dodawali wsparcia, tym bardziej e robi to te najwaniej-szy wadca wiecki zachodniej Europy.

Okoo 1200 r. hrabiowie szweryscy Gunzelin I i Henryk II ufundowali joan-nitom koci w Eixen, ktry ju dawniej by joannitom przeznaczony. Uczynili to w intencji zbawienia duszy swojej i swoich przodkw36. W 1217 r., w kolejnym dokumencie opisali, w jaki sposb ofiarowali szpitalowi zamorskiemu ufundowa-nemu witemu chrzcicielowi Chrystusa i przyznanemu biednym, wie Slsdorf37. Te do lakonicznie podane wiadomoci dotyczce celu nada nie zostay posze-rzone take w 1227 r. Mamy wwczas do czynienia z kolejn darowizn hrabiego szweryskiego Henryka. Tym razem do rk szpitalnikw trafia wie Moraaz38. I tu znowu motywem bya ch zyskania odpuszczenia grzechw wasnych i swo-jej ony. W tym samym roku do grona wspierajcych witojaskie osadnictwo na pnocy Niemiec doczyli si ksita meklemburscy Jan, Mikoaj, Henryk

bis zur Skularisation, (w:) tame, s. 303; W.G. Rdel, dz. cyt., s. 439; G. Labuda, Fragmenty dziejw, s. 286; tene, Marginalne uwagi o dziejach Pomorza Sawiesko-Supskiego w XII i XIII wieku, ZH 1977, t., 42, z. 1, s. 78; M. Smoliski, Geneza joannitw, s. 234; G. Knoll, Zur Entstehung und Geschichte der Johanniterkomende Werben im 13. Jahrhundert, Berlin 1971, s. 21 i n.; F.M. Kemmel, Die Johanniter-Komturei zu Werben, Uberlegungen zur Kulturellen Rolle des Ordens, Sprawozdania Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk. Wydzia Nauk o Sztuce, 1991, nr 108, s. 39 i n.; A. Luttrell, dz. cyt., s. 23; L. Partenheimer, Albrecht der Br, Grnder der Mark Brandenburg und des Frstentums Anhalt, KlnWeimarWien 2003, s. 142, 147.36 CDBrandb. I/6, nr 2; Mecklenburgisches Urkundenbuch, hrsg. G. C. F. Lisch i in., (dalej cyt. MUB), Schwerin 1864, Bd. I, nr 165; G. C. F. Lisch, Geschichte, der Comthurei Kraak und der Priorei Eixen, Johanniter-Ordens, Jahrbuch des Vereins fr mecklenburgische Geschichte und Altertumskunde (dalej cyt. JVMGA), 1836, Bd 1, s. 4; tene, Geschichte der Johanniter-Comthureien Nemerow und Gardow, tame, 1844, Bd. 9, s. 2829; J. Pflugk-Harttung, Die Anfnge, s. s. 26 i n; G. Knoll, dz. cyt., s. 35 i n.37 CDBrandb. I/6, nr 3; MUB I, nr 230; G. C. F. Lisch, Geschichte, der Comthurei Kraak, s. 6; F. Boll, Meklenburgs deutsche Colonisation im 12. und 13. Jahrhundert, JVGMA 1849, Bd. 13, s. 80; J. Pflugk-Harttung, Die Anfnge, s. 26 i n., 42; G. Knoll, dz. cyt., s. 35 i n.; M. Smoliski, Polityka zachodnia ksicia gdasko-pomorskiego witopeka, Gdask 2000, s. 47 i n.; tene, Potencjalny udzia oddziaw zachodniopomorskich w V krucjacie (1217?, 1219?) w wietle relacji krucjatowych Olivera z Paderborn, (w:) Pomorze militarne XIIXXI wiek. Materiay z sesji naukowej zorganizowanej 27 listopada 2003 r. w Zamku Ksit Pomorskich, pod red. K. Kozowskiego, E. Rymara, Szczecin 2004, s. 189190.38 MUB I, nr 340.

38

i Przybysaw. Wystawiony przy okazji dyplom wspomnia o spotkaniu ojca wy-mienionych ksit, Henryka Borwina ze szpitalnikami z Akkonu. Niewtpliwie bya to wietna okazja dla zamanifestowania w treci dokumentu wiedzy na te-mat dziaalnoci joannitw w Ziemi witej. Prcz jednak przywoanej wzmian-ki o ojcu i szpitalnikach z Akkonu, nadanie wsi Mirow uczyniono ze wzgldu na ch zyskania odpuszczenia grzechw ofiarodawcw39. Motyw ten mona odna-le w potwierdzeniu tej darowizny autorstwa margrabiw brandenburskich Jana I i Ottona III z 1227 r.40

Ju przywoanie przykadw brandenbursko-meklemburskich zdaje si wiadczy o tym, e przynajmniej dokumenty po nich pozostawione nie nale do grupy dyplomw szpitalnych pojawiajcych si w okrelonym czasie lata sze-dziesite XII w. i pierwsza poowa XIII wieku (moe pod wpywem formularza joannickiego), do ktrej zaliczy mona dyplom princepsa Grzymisawa. O wiele trudniej przychodzi te wykazanie podobiestw i rnic w sposobie sporzdzenia dokumentu z 1198 r. i dyplomw zachodniopomorskich. Niestety pierwszy zacho-wany, pochodzi dopiero z 1229 r.41 Wczeniejsze, autorstwa ksicia Bogusawa I i jego syna Bogusawa II, nie przetrway do dnia dzisiejszego. O darowinie tych ksit na rzecz joannitw wiadomo dopiero z bulli Grzegorza IX z 1238 r. ledzc treci areng dokumentw joannickich z terenw przeoratu czeskiego (z drugiej poowy XII w.), wydaje si jednak, e pewne elementy potencjalnych dy-plomw Bogusawa I i jego syna Bogusawa II mia szanse przenie te i doku-ment Barnima I z 1229 r. Ksi ten pisa o braciach ze szpitala jerozolimskiego, e [] prerogativa caritatis ferventes intrinsecus Christi pauperibus et infirmis multimodum impendunt []. Ponownie wic pojawiaj si tu motywy zwizane z prac szpitaln joannitw. Jednoczenie jednak dyplom Barnima I wprowadzi nowe wiadomoci o braciach od w. Jana Chrzciciela. W pimie tym pooono bo-wiem nacisk na zbrojn dziaalno joannitw. Mieli by tymi, ktrzy swe cia-a naraaj i przez Saracenw s przyprawiani o mier. Wskazywanie na udzia joannitw w wojnie przeciwko Saracenom stao si popularne w dyplomach szpi-talnych z Pomorza i Polski z pocztkiem XIII w. O walce zbrojnej wspomina dy-plom z dat 1223 Racibora ze Sawna. Najprawdopodobniej o joannitach z Kujaw wspominano w 1215 r., jako o cruciferi42. 39 Tame, nr 344.40 Tame, nr 342.41 Pomm UB, I, nr 215; M. Smoliski, Potencjalny udzia, s. 199.42 E. Mikoajczak, redniowieczna wasno ziemska okolic Inowrocawia, Ziemia Kujawska 1986, t. 8, s. 106 i n., 108; M. Smoliski, Kontakty joannitw z kanonikami regularnymi, premonstratensami i boogrobcami w XII i XII wieku (przede wszystkim na terenie Czech, Moraw, Polski i lska) z uwzgldnieniem fundacji szpitalnikw kujawskich, Gdaskie studia z dziejw redniowiecza, pod red. B. liwiskiego, GdaskKoszalin 1997, nr 4, s. 238; M. Starnawska, dz. cyt., s. 31.

39

W podobny sposb okrelali si szpitalnicy ze lska w latach trzydziestych XIII w.43

Warto zastanowi si jakie konsekwencje powysze rozwaania mog nie dla sprawy pojawienia si zakonu joannickiego na Pomorzu Wschodnim. Mona je ograniczy do kilku punktw. Ich prezentacj poprzedzi musi jednak refleksja dotyczca 3 grup areng wystpujcych w dokumentach szpitalnikw z omawiane-go wyej rejonw od koca lat pidziesitych XII w. po pierwsze dziesiciolecia wieku XIII. Do pierwszej grupy zaliczy naley dyplomy, ktrych wystawcy nie wyjaniali zbyt szeroko powodw fundacji, ograniczajc si do wyraonej troski o ekspiacj wasn, jak i wasnej rodziny. Grup drug stanowiy dokumenty na-wizujce do wasnego pobytu w Ziemi witej (w tym szpitalu jerozolimskim), do wieci dochodzcych od pielgrzymw w sprawie szpitalnej dziaalnoci joan-nitw, wyraajce ch konfraterii lub tylko wsppracy z zakonem w dziele mi-osierdzia. Trzecia grupa to wiadomoci rdowe sawice joannitw, jako zakon militarny. Z pewnoci areng dyplomu Grzymisawa sporzdzono odwoujc si do tego, co starali si rozsawi szpitalnicy z Czech, Moraw, Austrii i Polski. Bya to dziaalno szpitalna joannitw. By moe powodem pooenia nacisku na ten element pracy joannitw jaki wpyw byo odwoanie si do niego cesarza Fryderyka I Barbarossy w jego dyplomach z lat pidziesitych XII w. Wyraone w nich powody wsparcia udzielonego zakonowi, byy zapewne chtnie kopiowa-ne w kancelariach kolejnych donatorw szpitala czy te samych joannitw. Tak wic interesujcy nas dokument zaliczy naley do drugiej, z wyszczeglnionych wyej grup. Powstaje wic pytanie, czy oznacza to moe obecno joannitw w otoczeniu Grzymisawa ju w poowie lat osiemdziesitych XII w.? Sugestii w sprawie znalezienia si joannitw (albo pensjonariuszy szpitala jerozolimskiego) na Pomorzu Gdaskim przed terminem wystawienia dokumentu (1198 r.) dostar-czy sam Grzymisaw. Princeps powiedzie mia przecie, e wie Reveninow ju wczeniej nada joannitom. Poza tym twierdzi, i wieci o tym co si dzieje w szpitalu jerozolimskim sysza ju od dawna ([] dudum audiens []). Cho hi-storycy praktycznie zawsze wskazywali na te fragmenty dyplomu, to jednak sfor-muowania odnoszce si do chronologii przybycia szpitalnikw na tereny wadz-twa Grzymisawa, byy na tyle niedokadne, e nie pozwalay na ich ucilenie. Pomoc nie suy te falsyfikat nadania princepsa, gdzie napisano o dziesici-nie kocioa lubiszewskiego posiadanej od 24 lat z nadania biskupa kujawskiego Stefana44. Data 1174 r., ktra wynika z odjcia 24 lat od 1198 r. pochodzi bowiem

43 Kilka dokumentw, nr 3, 6.44 Pommerell. UB, nr 10.


40

z falsyfikatu, poza tym w pierwszym rzdzie odnosi si do uposaenia kocioa lu-biszewskiego, by moe w czasie gdy jeszcze do joannitw nie nalea45.

Rozpatrujc problem od strony wpyww politycznych, jakie zaznaczy-y si na Pomorzu Wschodnim w interesujcym nas okresie, trzeba przywoa dwie sprawy. Obecno Grzymisawa w dyplomie cystersw oliwskich odnosz-cym si do ok. 1186/88 r., interpretuje si jako wiadectwo akcesu princepsa do obozu politycznego Kazimierza Sprawiedliwego. Jego wadza ksicia zwierzch-niego na Pomorzu Gdaskim zaznaczya si po zamachu stanu z lat 11771180/81. Wspomniany przewrt zmit z tronu seniorackiego w Polsce Mieszka II Starego. Po wygnaniu tego ostatniego, Kazimierz zatwierdzi na marchii gda-skiej Sambora I46. Jednoczenie przypomnie naley, e Kazimierz Sprawiedliwy, po mierci swego brata Henryka Sandomierskiego, wspar szpitalnikw maopol-skich z Zagoci domu, ktry dowodnie poczony by w XIV w. administra-cyjnie z placwk lubiszewsk. Wadcy z Pomorza Wschodniego powrcili do wsppracy z Mieszkiem III Starym po mierci Kazimierza w 1194 r. Jak ju po-wiedziano, lista wiadkw dokumentu Grzymisawa z 1198 r. wskazuje na jego pozostawanie w stronnictwie politycznym Mieszka III Starego47.

W innym miejscu proponowaem ju hipotez, e dokument Grzymisawa jest owiadczeniem spisanym na podstawie wczeniejszych darowizn princepsa48. By moe, take i w wypadku osadzenia joannitw w Starogardzie, zosta powie-lony schemat osadniczy chtnie realizowany przez braci od w. Jana. Ze wzgl-du na charakter zakonu, joannici dyli najpierw albo do otrzymania miejscowe-go kocioa, albo do zyskania pomocy dla budowy wityni w miejscach gdzie ich osiedlano. Zauway te trzeba, e w dalszym cigu jednym z powaniejszych za-rzutw stawianych dyplomowi Grzymisawa, jest uycie przez niego tytulatury

45 Mimo wtpliwoci wyraonych przez E. Waschinskiego (Geschichte der Johanniterkomturei und Stadt Schneck, s. 1114, przyp. 2) dat t przyj L. Quandt, dz. cyt., s. 149; i wspczenie W.G. Rdel, dz. cyt., s. 432. Pojawia si ona take w literaturze regionalnej. 46 W sprawie tego zamachu zob. M. odyski, Udzia ksit lskich w zamachu z r. 1177 (Przyczynek do dziejw Bolesawa Wysokiego i Mieszka Raciborskiego, KH 1908, t. 22, s. 1745; G. Labuda, Dwa zamachy stanu w Polsce 11771179, 12021206), Sprawozdania Poznaskiego Towarzystwa Przyjaci Nauk1969, t. 82, s. 102103; tene, Fragmenty dziejw, s. 294295; tene, Stanowisko prawno-polityczne ksit, s. 1820; S. Szczur, Udzia Odona w buncie przeciwko Mieszkowi Staremu w 1177 roku, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego. Prace historyczne, 1985, z. 74, s. 4855; J. Powierski, B. liwiski, K. Bruski, dz. cyt., s. 122138; M. Smoliski, Szkic czwarty. Dyplomacja Mieszka III Starego w dobie zamachu stanu z lat 11771180/1181, (w:) tene, Caesar et duces Poloniae. Szkice z dziejw stosunkw polsko-niemieckich w drugiej poowie XII wieku (11641191), Gdask 2006, s. 102146.47 Zob. J. Powierski, B. liwiski, K. Bruski, dz. cyt., passim.

41

wiadczcej o samowiadomoci w sprawie pozostawania jednym z wielu prin-cepsw pomorskich. Jest to rzecz do niezwyka w dyplomatyce pomorskiej. Moe przy tym sugerowa stworzenie przynajmniej wszej wersji dokumentu Grzymisawa w znacznym oddaleniu do Pomorza. Za podstaw tego uzna jed-nak naley niezachowane w dniu dzisiejszym noty o nadaniu princepsa, ktre do-tykay okresu sprzed 1198, jak i czasu przypadajcego na rok widniejcy w dacie dyplomu. Sdzc z wykazanych powyej podobiestw w wartociach ideowych areng poszczeglnych dokumentw joannickich, zebrania wiadomoci o pobycie szpitalnikw w okolicach Starogardu Gdaskiego dokonaa zapewne kancelaria joannicka funkcjonujca na obszarze podlegajcym wadzy urzdnikw praskich zakonu. Spisanie wszej wersji dokumentu Grzymisawa musiaoby wic mie miejsce w czasie, gdy urzdnicy zakonu z Niemiec nie rozcignli swego wpywu na Pomorze, w tym jego wschodni cz. Proces taki zacz powoli postpowa do koca lat czterdziestych XIII w wraz ze skupieniem w jednym urzdzie tytu-w preceptorskich obejmujcych zarwno cae Niemcy (lub okresowo ich cz), jak Czechy, Morawy i Polsk.

Skoro, jak zauwaono powyej, wydaje si istnie szansa na przedstawienie hipotezy o moliwoci spotkania joannitw z Grzymisawem przed 1198 r., moe ju w poowie lat osiemdziesitych XII w., to warto si zastanowi, nad tym ja-kie czynniki mogy do tego doprowadzi. Motywy polityczne zostay ju powyej omwione, wic nie bdziemy do nich wraca. Z pewnoci jaki wpyw odegra moga ch zabezpieczenia granic przed pruskimi napadami49. By moe potwier-dzeniem tego byo nadanie joannitom caego grodu Starogardu. Trzeba mocno podkreli, e taka forma obdarowania szpitalnikw w interesujcym nas okresie, na terenach Niemiec, Czech, Moraw, Polski i Pomorza bya czym unikalnym! W pniejszym okresie tego rodzaju darowizna bywaa czsto pocztkiem budo-wy niezwykle silnego orodka zakonu, a jego fundatorw (jeli przy tym wstpo-wali do zakonu) wynosia na wyyny kariery urzdniczej. wietnym tego przy-kadem jest tu chyba historia nadania zamku Schleusingen w pocztkach XIV w. przez Hennebergw50, co pocigno za sob wyniesienie Bertolda von Heneberg na najwaniejsze stanowiska administracyjne zakonu w Niemczech, Czechach i w Polsce.

48 M. Smoliski, W sprawie domw joannickich, s. 232234.49 W tym wzgldzie zwaszcza J. Powierski, Stosunki polsko-pruskie, s. 129.50 J. Pflugk-Harttung, Der Johanniter- und der Deutsche Orden im Kampfe Ludwigs des Bayern mit der Kurie, Leipzig 1900 w pracy tej wiele miejsca powicono stosunkom Hennebergw z zakonem; W. Engel, Die Kirche der Ballei Franken des Johanniterordens zur Mitte 14. Jahrhunderts, Zeitschrift fr bayerische Landesgeschichte 1955, Bd. 18, 1955, s. 281.


42

Poszukujc innych powodw decydujcych o tym, e Grzymisaw mia szan-s spotka joannitw ju w poowie lat osiemdziesitych XII w. warto wskaza na dotykajce tego okresu przedsiwzicia dyplomatyczne zakonu. Chodzi wic przede wszystkim o misj dyplomatyczn joannitw wielkiego mistrza zako-nu i jego wysannikw ktrzy od koca lat siedemdziesitych XII w. trafiali na dwory europejskich wadcw prbujc ich przekona do aktywniejszego udzia-u we wsparciu zakonu w jego dziaaniach. Szczeglnie interesujce wydaj si tu europejskie podre wielkiego mistrza zakonu Rogera de Moulins i jego emi-sariuszy z lat 1179, 1182, 1184 i 118651. Objy one rwnie tereny niemieckie i czeskie. Bezporednio do wielkiego mistrza odwoa si w 1186 r. biskup praski Henryk, gdy wystawi cytowany ju dokument, ktrego arenga przeniosa wie-le podobnych elementw, ktre posiada te i dyplom Grzymisawa. Z pewnoci nad przebiegiem przyjazdu wielkiego mistrza do Czech czuwa niedawny jesz-cze preceptor Czech, Polski i Pomorza, Bernard. Przypomnijmy, e z tak tytula-tur wystpowa ju w 1182 r. Wtedy te pojawia si w rdach jako prokurator joannitw z Polski a take Pomorza52. Skoro w jego tytulaturze wystpoway za-rwno Polska, jak i Pomorze, to jego urzd wymaga objazdu placwek pooo-nych na tych terenach. Spraw otwart jest zagadka, czy dotar te i na Pomorze Wschodnie. Jeli pocztki infiltracji szpitalnikw Pomorza Wschodniego wiza z opisanymi wyej wydarzeniami, to warto te zauway, e szpitalnicy czescy wanie od 1186 r. przeszli reorganizacj. Urzd preceptora czeskiego zosta zwi-zany z Wgrami a Bernarda zastpi Marcin53. Ten jednak tytuowa si w 1186 r. dawnym prepozytem a obecnie preceptorem na Wgry, Czechy i wszystkie zie-mie na pnoc, wschd i poudnie. Zabrako tu wic bezporedniego odwoania si do wadzy nad domami polskimi i pomorskimi. Dyskusyjn kwesti jest pytanie, czy przynajmniej chwilowo wiksz niezaleno od czeskiej centrali, ni w okre-sie wczeniejszym, zyskay wwczas domy polskie i istniejce ju pomorskie. By moe wizao si to z powoaniem osobnego mistrza polskiego, rezydujce-go na przeomie XII i XIII w. w Poznaniu, gdzie od 1187 joannici stworzyli sil-

51 J. Riley-Smith, dz. cyt., s. 64; W. G. Rdel, dz. cyt., s. 172.52 Patrologia Latina, t. 211, col. 528529; Cz. Deptua, Arrowezyjska reforma klasztorw w Polsce po roku 1180 a reforma premonstrateska. Z problematyki przemian kanonikatu regularnego w redniowieczu, Roczniki Humanistyczne 1969, t. 17, z. 2, s. 41, przyp. 132; M. Smoliski, Kontakty joannitw z kanonikami regularnymi, s. 228229.53 CDBoh., I, nr 310; V. Novotny, dz. cyt., I/3, s. 129; J. Pflugk-Harttung, Die Anfnge, s. 12; A. Wienand, Die Joanniter und die Kreuzzge. Die Folgen von Hattin, (w:) Malteserorden, s. 63; T.W. Lange, Szpitalnicy, joannici, s. 65; B. Waldstein-Wartenberg, Die Anfnge des Grosspriorat, s. 1819; M. Smoliski, Geneza joannitw zagojskich, s. 227228; A. Luttrell, dz. cyt., s. 2425.

43

54 KDW I, nr 37; A. Gsiorowski, Najstarsze dokumenty poznaskiego domu joannitw (Dokoczenie), s. 55, nr 3; M. Starnawska, dz. cyt., s. 53.

n placwk54. Niewykluczone wic, e sprowadzenie joannitw na tereny wadz-twa Grzymisawa byo po czci skutkiem zainteresowania szpitalnikw budow swego europejskiego zaplecza (w tym wzgldzie obejmujcego te ziemie polskie i pomorskie), co wiza trzeba z rzdami wielkiego mistrza Rogera de Moulins. Datowa je mona od koca lat siedemdziesitych XII w. do jego mierci w Ziemi witej w bitwie pod Cresson (1187). Spraw otwart i wymagajc dalszych ba-da jest problem czy bulla z 1182 r., wymieniajca m.in. szpitalnikw z Pomorza, mwia te i o joannitach wadztwa Grzymisawa. 11 XI 1198 r. mieli oni otrzy-ma grd Starogard z przynalenociami oraz koci w Lubiszewie i jego uposa-enie. Co dokadnie posiadali wczeniej (prcz Reveninov) i kiedy to dokadnie otrzymali, musi sta si problemem kolejnych bada.


44

Grodzisko na wzgrzu w. Janaw wietle rde historycznychi bada archeologicznych

Daniel Kubiak

Wzgrze w. Jana to plateau, pooone po lewej stronie Wierzycy, nieda-leko (na wschd) od fabryki w

Historia starożytna Kociewia w świetle badań archeologicznych

Documents

Transcript of Historia starożytna Kociewia w świetle badań archeologicznych