A. Emile Durkheim1. Koncepcja faktu społecznegoFAKT SPOŁECZNY – ustalone działania lub idee, przed którymi jednostki zostają postawione jak przed faktami dokonanymi i nie mają na nie żadnego wpływu. Def. Durkheima: „jest to wszelki sposób postępowania, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu; albo inaczej: taki, który jest w danym społeczeństwie powszechny, mający jednak własną egzystencję, niezależną od jego jednostkowych manifestacji”.Fakty społeczne trzeba traktować jak rzeczy (możliwe są do poznania jedynie drogą obserwacji i eksperymentów), są czymś zewnętrznym wobec jednostek. Mają charakter przymusowy.2. Koncepcja homo duplex (człowieka rozdwojonego)Według Durkheima człowiek jest istotą rozdartą pomiędzy umysł i ciało.

Człowiek DUSZA, rozum, świadomość

– myślenie pojęciowe, normy moralne, religia

[Człowiek]

Ciągły ANTAGONIZM

CIAŁO, zmysły, instynkty

[Zwierzę]Bezosobowy OsobowyAltruistyczny EgoistycznyUniwersalny IndywidualistycznySpołeczny Jednostkowy

sfera sacrum sfera profanum

Aby postępować moralnie, człowiek musi postępować wbrew swej zwierzęcej naturze.3. Koncepcja Religi w myśl Durkheima (rola, charakter)Religia stwarza tę drugą stronę człowieka – sacrum (jednostka odczuwa wobec niej lęk, strach i tym samym powściąga swe naturalne, zwierzęce odruchy, rezygnuje z zaspokajania zwierzęcych potrzeb na rzecz innych)Religia stwarzając zakazy i nakazy, umożliwia przejście ze zwierzęcia do człowieka.Społeczeństwo zwierzęce Społeczeństwo ludzkieJednostka rządzona jest wyłącznie od wewnątrz (instynkty)

Jednostka rządzona jest od zewnątrz (sposoby działania narzucone/proponowane są zinternalizowane przez jednostkę – dołączają do jej natury)

Durkheim rozumiał bóstwo jako pozbawione indywiduów społeczeństwo, które jest przekształcone i przedstawiane symbolicznie. To właśnie bóstwo-społeczeństwo jest odpowiedzialne za zewnętrzny wpływ na człowieka. Przeobraża jednostkę ze zwierzęcia w człowieka – istotę rozumną i moralną.4. Społeczeństwo jako rzeczywistość sui generis (swoista) – realizm socjologicznySpołeczeństwo jest „zewnętrzne” wobec jednostek, jest przyswajane w procesie socjalizacji.

Rzeczywistość społeczna jest dla jednostek zawsze rzeczywistością zastaną (nie tworzymy języka, tylko się go uczymy itd.). Jednostka dostosowuje się do norm obowiązujących w społeczeństwie, a jeśli się sprzeciwia, musi liczyć się z karą w postaci rozmaitych sankcji.

Działalność ludzka jest działalnością świadomą, ale ta świadomość nie jest adekwatnym odzwierciedleniem rzeczywistości np. uważamy się za rozumnych, ale jesteśmy niewolnikami nierozumnych przesądów. Stąd też musi istnieć rozbieżność między zamierzeniami jednostek, a skutkami ich działalności. Społeczeństwo rozwija się według własnych praw, w obliczu których jednostki okazują się bezsilne (zewnętrzny charakter).

Społeczeństwo zatem nie jest sumą jednostek, jest organizmem.

S t r o n a | 1

5. Stosunek wobec nominalizmu i realizmuNominalizm głosi, że nie istnieje nic takiego, co zazwyczaj określa się jako „społeczeństwo” lub „grupa społeczna”; są to terminy puste, nie posiadające realnego desygnatu. Realnie istnieją tylko ludzie. Cechy przypisywane społeczeństwu lub grupie społecznej można zredukować do cech zbioru tworzących je jednostek. Według Durkheima społeczeństwo nie jest sumą jednostek, to organizm.

Realizm utrzymuje natomiast, że społeczeństwo, a także grupy społeczne, są czymś więcej niż tylko zbiorem jednostek. Stanowią one pewną jedność i całość, która istnieje obiektywnie i ma charakter nadrzędny w stosunku do bytów jednostkowych. W socjologii stanowisko to znajduje najczęściej wyraz w dyrektywie metodologicznej zalecającej badanie poszczególnych procesów zachodzących w społeczeństwie lub grupie bez rozstrzygania problemu realności jej istnienia. 6. Solidarność społeczna i jej rodzajeSolidarność społeczna = więź społeczna.W swoich rozważaniach Durkheim traktuje prawo jako wskaźnik rodzajów solidarności w danym społeczeństwie. Wyróżnia prawo karne (represyjne) oraz prawo kooperacyjne (restytucyjne) :PRAWO KARNE (represyjne) – bezwzględne kary dla każdego, kto narusza przepisy –powszechnie przyjęte normy. Występuje, gdy jednostki nie są zdolne do samodzielności

PRAWO KOOPERACYJNE (restytucyjne) – winny jest tu zobowiązany do naprawienia szkody wyrządzonej innym członkom społeczeństwa. Jest zwrócone przeciwko konkretnym jednostkom lub grupom.

- całe życie jednostki jest pod kontrolą - ograniczenie zakresu prawa karnego sprowadzonego do ochrony życia i mienia osób

- świadomość indywidualna = świadomość zbiorowa (replika wzoru ogólnospołecznego);- społeczeństwo niezróżnicowane lub zróżnicowane bardzo nieznacznie

- społeczeństwo zróżnicowane

Z rodzaju prawa karnego wynika rodzaj solidarności. Dla karnego jest to solidarność mechaniczna, a dla kooperacyjnego – organiczna

SOLIDARNOŚĆ MECHANICZNA

(wspólnota dóbr, dominacja religii, tradycjonalizm itd., homogeniczność, brak podziału pracy)

SOLIDARNOŚĆ ORGANICZNA

(zróżnicowanie dóbr, słabnące znacznie religii, indywidualizm, podział pracy)

- podobieństwo jednostek - jednostki są od siebie różne i wzajemnie się uzupełniają

-społeczeństwo tradycyjne - społeczeństwo przemysłoweNależy pamiętać, że we wszystkich społeczeństwach (poza pierwotnymi) istnieją oba rodzaje solidarności!

7. Durkheim a ewolucjonizm (ze szczególnym uwzględnieniem Spencera)Ewolucjonizm zakłada, że człowiek ulega zmianom pod wpływem zmieniających się warunków. Im bardziej ewolucja jest znacząca, tym mniejszą rolę odgrywają czynniki pierwotne.

Spencer podzielił społeczeństwa na społeczeństwa militarne i industrialne. Społeczeństwa militarne to te, w których jednostki są kontrolowane (zakazy/nakazy), każda z nich ma określoną pozycję, dziedziczony status. Cechuje je przymus, konformizm, posłuszeństwo, lojalność. Natomiast w społeczeństwach industrialnych jednostki są poddawane samokontroli (wiedzą co jest zakazane, lecz poza tym ich działania nie są ograniczone). Cechuje je indywidualizm, który jest tutaj konsekwencją osłabienia nacisku społeczeństwa na jednostkę.

Nietrudno zauważyć, że spencerowskie rozróżnienie społeczeństw jest bardzo podobne do Durkheimowskiej koncepcji solidarności. Jednakże istnieją wyraźne różnice:

Spencer upatruje przyczynę homogeniczności społeczeństw militarnych w przymusie, Durkheim uważał natomiast, że wynika to z tego, że jednostki wtedy nie były jeszcze zdolne do samodzielności

S t r o n a | 2

Durkheim kwestionuje także to, że u Spencera indywidualizm (przejście do społeczeństwa industrialnego) jest skutkiem osłabienia nacisku społeczeństwa na jednostkę. Jego zdaniem wynika on z rozwoju społecznego.

Durkheim nie zgadza się również z tym, że w społeczeństwach o solidarności organicznej (społeczeństwa industrialne) jednostki mają pełną swobodę, że zanika aparat regulacji. Po prostu uległ on przekształceniu – rozwój prawa restytucyjnego, powstawanie kodeksów moralnych itd.

8. Morfologia i fizjologia społecznaDurkheim szuka przyczyn zjawisk społecznych, wyłącznie w innych zjawiskach społecznych. Uważa, że należy wyzbyć się wszelkich uprzedzeń, wyjaśnień biologicznych, psychologicznych, ekonomicznych itd. Szuka faktu społecznego - rzeczy. Metodą morfologii społecznej próbuje ją znaleźć. Faktem społecznym jest tu świadomość społeczna.

MORFOLOGIA SPOŁECZNA – dział Durkheimowskiej socjologii, mająca na celu znalezienie podłoża świadomości zbiorowej, stworzenia i klasyfikacji typów społecznych. Bada materialne (fizyczne) formy społeczeństwa, biorąc pod uwagę wielkość terytorium, podłoże społeczeństwa, sposób jego otoczenia przez inne społeczeństwa, kształt granic, ogólną masa ludności, która należy rozpatrywać ze względu na gęstość i liczebność.

FIZJOLOGIA SPOŁECZNA – to działania społeczne prowadzone do jakiegoś celu, oddziaływanie świadomości zbiorowej na świadomość jednostek9. Rola religii i obrzędów religijnychInstytucja to zespół ustalonych działań oraz idei, które jednostki zastają gotowe i narzucają się im mniej lub bardziej. Instytucją wzorcową (prototypem) była RELIGIA. (pamiętając oczywiście, że religia u Durkheima to społeczeństwo-zewnętrzna siła, bo jednak do teologa mu było trochę daleko:P)

Analizując kult religijny stwierdza:a) Przez obrzędy religijne dokonuje się inicjacja jednostki do życia zbiorowego. System zakazów (kult

negatywny) uczy ją powściągliwości i wyrzeczeń, przygotowując ją do kultu pozytywnego, który zaczyna uprawiać po osiągnięciu pewnego wieku. Jednostka uczy się ascetyzmu.

b) Obrzędy religijne służą zespoleniu zbiorowości, za pomocą których dokonuje swej reafirmacji (ponownej akceptacji). Życie codzienne oddala jednostki od siebie. Okresowe obrzędy potrzebne są po to, by jednostki mogły znów odczuwać jedność moralną i wzmacniać związki przez jej intensywne przeżycie. (coś jak umocnienie wiary)

c) Funkcją obrzędów religijnych jest kultywowanie tradycji grupowych, które w jakiejś mierze stanowią o odrębności grupowej zbiorowości.

d) Obrzędy religijne pełnią funkcję euforyczną – służą podtrzymywaniu jednostek w chwilach załamań i kryzysów – anomii

ANOMIA – stan, w którym społeczeństwo nie potrafi wytworzyć spójnego systemu norm i wartości, które byłby by dla jednostki wytycznymi. Jednostka w takim społeczeństwie odczuwa niepewność i zagubienie.10. Samobójstwo i jego typologiaSamobójstwo u Durkheima to fakt społeczny, dzielący się na samobójstwa:

a) EGOISTYCZNE - będące wynikiem zbyt słabej integracji jednostki z grupą i społecznością. Jednostka „samotna w tłumie” – wyalienowana (integracja słaba)

b) ALTRUISTYCZNE - będące, przeciwnie, skutkiem zbyt silnej integracji ze środowiskiem, zbyt silnej identyfikacji z celami, interesami i oczekiwaniami grupy, zbyt daleko posuniętej socjalizacji. (integracja silna)

c) ANOMICZNE – gdy jednostce zaczyna brakować regulacji i jest to dla niej źródłem cierpienia. Dzieje się tak w warunkach przyśpieszonych przemian gospodarczych w nowoczesnych społeczeństwach

S t r o n a | 3

(wszystko jest nowe, inne i obce, jednostka nie wie co ma robić). Uwidacznia się brak społecznej regulacji zachowań jednostek. (regulacja słaba)

d) FATALISTYCZNE - wiązane z sytuacją jednostkową. Jest to samobójstwo człowieka znajdującego się w sytuacji tragicznej. (regulacja silna)

11. Organicyzm i funkcjonalizm w myśl DurkheimaORGANICYZM:Dla Durheima rzeczywistość społeczna ma charakter zewnętrzny, ponadjednostkowy. W swoich pracach mówił o życiu społecznym jako o „organizmie społecznym”, „morfologii”, „fizjologii”, „anatomii”, „ciele”, „duszy” itd. „Organizm społeczny” myśli, czuje, działa itd. Z takim ujmowaniem rzeczywistości społecznej wiążą się dwa założenia:

1. istnieje ścisły związek między wszystkimi elementami systemu jeżeli znajduje się on w stanie „normalnym”

2. istnieją swoiste potrzeby „organizmu społecznego”, które są czymś innym niż potrzeby jego poszczególnych części (społeczeństwo nie jest sumą jednostek) i jeżeli społeczeństwo ma dalej istnieć , to muszą być one zaspokajane.

FUNKCJONALIZM

Durkheim był prekursorem analizy funkcjonalistycznej, mówiącej że chcąc wyjaśnić zjawisko społeczne oddzielnie, należy szukać przyczyny, która je wytworzyła i funkcji jaką to zjawisko wypełnia. Trzeba ustalić czy jest odpowiedniość między rozważanym faktem, a ogólnymi potrzebami organizmu społecznego. Określenie funkcji zjawiska jest konieczne dla pełnego wyjaśnienia zjawisk, musi być użyteczne aby móc się trzymać.12. SocjologizmSOCJOLOGIZM - stanowisko, sposób patrzenia na rzeczywistość - rzeczywistość społeczna jest najważniejsza,

istnieje w umysłach jednostek, ale nie może być indywidualnie zmieniana. Człowiek zastaje rzeczywistość społeczną i musi się do niej dostosować.

B. Georg Simmel1. Dialektyka Simmla (kultura indywidualna – kultura obiektywna)KULTURA OBIEKTYWNA – to, co ludzie wytwarzają (sztuka, nauka, filozofia). Jednakże staje się ona coraz bardziej niezależna i zaczyna żyć własnym życiem. Istnienie tych kulturowych tworów stwarza więc sprzeczność w odniesieniu do ludzi będących ich twórcami – stanowi przykład obcości i wrogości między twórcą a jego wytworami.KULTURA INDYWIDUALNA (subiektywna) – to zdolność człowieka do wytwarzania, przyswajania i kontrolowania elementów kultury obiektywnej.

Koncepcja „bardziej-życie” i „coś-więcej-niż-życie” zakłada, że ludzie obdarzeni są podwójną zdolnością do transcendencji (istnienie poza granicami bytu).

„bardziej-życie” – człowiek dzięki swym twórczym zdolnością może wykraczać poza samego siebie. „coś-więcej-niż-życie” – ta zdolność twórcza umożliwia ludziom nieustanne tworzenie nowych obiektów, które wykraczają poza ich samych.

Dochodzi więc znów do sprzeczności między tymi siłami – życie społeczne „tworzy i uwalnia od siebie coś, co nie jest życiem, ale ma własne znaczenie i rządzi się własnym prawem”.

2. Znacznie liczebności w życiu społecznym (diada – triada, duża liczebność grupy)GEOMETRIA SPOŁECZNA: liczba, odległość i symetria.Liczba: ilość ludzi wpływa na charakter interakcji.

DIADA- jedna interakcja; brak niezależnej struktury, każda jednostka zachowuje swoją indywidualność. W momencie, gdy dochodzi nowa osoba wprowadzana jest nowa jakość.

S t r o n a | 4

TRIADA- jest czymś więcej niż sumą tworzących ją jednostek, posiada strukturę grupową, występuje większe zagrożenie dla indywidualności jej członków. W triadzie możliwe jest zaistnienie nowych ról społecznych:

rola arbitra lub mediatora w wewnątrzgrupowych sporach, jednostka może wykorzystać spór dla własnych interesów, jednostka może świadomie podsycać spór, by zdobyć nadrzędną pozycję (dziel i rządź) – stwarza

stratyfikację.

Jeśli występuje duża liczebność grupy (np. społeczeństwo) jednostka staje się coraz bardziej oddzielona od struktur grupy, staje się osamotniona i odizolowana. Z jednej strony społeczeństwo pozwala na ujawienie się indywidualności, ale zarazem jest dla niej zagrożeniem - osłabione zostają więzi, stosunki stają się bezosobowe i zdystansowane. 3. ObcyOBCY – ktoś, kto dziś przychodzi, jutro zostaje. Ktoś, kto nie wyruszył dalej i jednocześnie nie zrezygnował ze swobody przychodzenia i odchodzenia (nosi jednocześnie cechy osobnika bliskiego i dalekiego).

Cechy obcego: nie należy od początku do kręgu, w który wchodzi, dlatego wnosi tam coś czego nie było, JEDNOŚĆ BLISKOŚCI i DYSTANSU: dystans, bo bliski jest daleki, bliskość, bo blisko jest ktoś z daleka. Gdyby

był bardzo bliski, nie byłby obcy; gdyby był za daleko, nie miałby żadnego kontaktu z daną grupą. obcy nie jest od początku związany z pewnymi elementami lub tendencjami grupy, więc jest OBIEKTYWNY,

w przeciwieństwie do „miejscowych” jest WOLNY OD STRONNICZOŚCI – jedność nie tylko bliskości i dystansu, lecz także obojętności i zaangażowania,

ta obiektywność nie jest jednak zaprzeczeniem uczestnictwa, wręcz przeciwnie – to szczególnie pozytywne uczestnictwo, to WOLNOŚĆ (obcy nie jest skrępowany zobowiązaniami, przyzwyczajeniami, tradycją itd.),

ocenia sytuacje bardziej bezstronnie, stosując obiektywne kryteria, stosunek do obcego jest bardziej abstrakcyjny: łączą z nim cechy bardziej ogólne, natomiast z osobami

związanymi organicznie („bliskimi”) wiąże stosunek oparty na podobieństwie, tego co różni od innych, obcy często stają się powiernikami „wyznań”, o których członkowie nigdy by nie powiedzieli „swoim”.4. TowarzyskośćTowarzyskość wg Simmla to społeczna forma gry-zabawy, zabawowa forma interakcji, polegająca na tym, że jednostki, łącząc się w związki o charakterze towarzyskim wchodzą w związek, który nie ma żadnego celu rzeczowego, żadnej treści i żadnych konsekwencji zewnętrznych. Łączenie się (związki, stowarzyszenia religijne, bandy itd.) daje satysfakcję, jest atrakcyjne – daje poczucie jedności, zespolenia. Jest to pewna wartość autoteliczna (sama w sobie). Towarzyskość eliminuje wszystko to, co jest osobiste oraz ma ona charakter demokratyczny – dążenie do unikania tarć i trudności w relacjach z innymi, gdyż członkowie muszą być równi towarzysko. Radość jednostki jest zależna od radości innych jednostek. Towarzyskość to świat sztuczny, świat istot, które pragną stworzyć czyste, niezakłócone żadnym akcentem materialnym wzajemnie oddziaływania. Życie towarzyskie to gra, w której każdy postępuje tak, jak gdyby wszyscy byli równi, a zarazem gdyby każdy był szczególnie ceniony prze pozostałych, jest oszustwem wobec realnego życia społecznego.Simmel jako przykłady towarzyskości podaje kokieterię, która jest właśnie nic nie wnoszącą do życia zewnętrznego grą oraz rozmowę, która w życiu towarzyskim jest celem samym w sobie. Sens towarzyskości można ująć jako (…) wydobycie z niej kontekstu uspołecznienia, tj. możliwości nawiązywania kontaktów czystej postaci, jako wartość i cel o charakterze autotelicznym. Jest tym samym towarzyskość zabawową formą uspołecznienia, której treści i zewnętrzne konsekwencje mają znaczenie jedynie wtórne.5. Formy i typy

S t r o n a | 5

Simmel uważał, że świat rzeczywisty składa się z nieskończonej liczby zdarzeń, działań interakcji itd. Natomiast ludzie, chcąc poradzić sobie z tym ogromem składników („treści”), porządkują go, ujmując w pewne wzory, czyli formy, ograniczając ich liczbę. Forma umożliwia lepszą analizę rzeczywistości społecznej – odnalezienie cech wspólnych. przykłady form omawianych przez Simmla: wymiana, konflikt, prostytucja, towarzyskość, nadrzędność i podrzędność (dominacja)

Typy i formy to twory, umożliwiające lepsze zrozumienie szerokiego zestawu wzorów interakcji. Typy społeczne: obcy, skąpiec, rozrzutnik, poszukiwacz przygód, szlachcic, ubogi.

6. Pieniądz i jego znacznie we współczesnościWartość powstaje w taki sposób jak twory kultury obiektywnej – ludzie tworzą przedmioty, separują się od nich, poczym starają się przezwyciężyć odstęp, opór i przeszkody.

Im trudniej jest jakiś przedmiot osiągnąć, tym większą posiada wartość. Wartość, która ma granicę górną i dolną. Rodzi się z dystansu między przedmiotem a podmiotem: czas niezbędny do jego zdobycia, jego rzadkość, trudności, konieczność wyrzeczenia się innych przedmiotów.

Pieniądz paradoksalnie stwarza dystans i dostarcza środków do jego pokonywania. Nie jest wartością. Jest skrajnym przypadkiem środka, który stał się celem samym w sobie.

Funkcje pieniądza: stanowi podstawę rozwoju rynku, nowoczesnej gospodarki i społeczeństwa (kapitalistycznego), dostarcza środków, dzięki którym te byty zaczynają żyć własnym życiem, niezależnym od człowieka

i wywierającym na niego przymus, umożliwia reifikację (traktowanie jak żywą istotę), przyczynia się do urzeczowionego świata, do jego racjonalizacji: poszerza procesy umysłowe (np.

kalkulacje bankowe) i jednocześnie zmienia społeczne normy i wartości (zubożenie jednostek prowadzące do „tragedii”), zniewala,

redukuje jakość do ilości (wszystko można kupić lub sprzedać)

7. Interakcjonizm SimmlaSimmel interesował się procesami interakcji (uspołecznienia) i według niego socjolog swoje działania skupić wyłącznie na tym, co wytwarza się między jednostkami podczas wzajemnego oddziaływania – wymiany/wzajemności stosunku. Socjologia nie interesuje się człowiekiem rozpatrywanym w pełni swego doświadczenia życiowego, lecz tylko ze względu na aspekt swej osobowości, który objawia się w stosunku z drugim człowiekiem.

C. Max Weber1. VerstehenWeber wyróżnia dwa rodzaje rozumienia zjawisk społecznych:

rozumienie bezpośrednie (actuelles Verstehen) - obserwując czyjeś działanie wiemy, co ono znaczy, bez podejmowania żadnych skomplikowanych operacji intelektualnych; mimika, gesty, operacje matematyczne. Wystarczy obserwować daną czynność, aby zrozumieć, co ona znaczy. Znacznie danej czynności narzuca się samorzutnie podczas obserwacji (np. płacz).

rozumienie wyjaśniające (erklärendes Verstehen) - dzięki niemu badacz może lepiej dotrzeć do obiektywnych treści działania społecznego. Badacz szuka mianowicie motywów tego działania – pytanie Dlaczego ?

2. Typy idealneTypy idealne są narzędziem służącym realizacji sformułowanych przez Webera zadań nauk społecznych. Typy idealne to swego rodzaju konstrukty myślowe, które wskazują nie jak jest, ale jak mogłoby być. „Żadne

S t r o n a | 6

konkretne zjawisko nie odpowiada ściśle typowi idealnemu, z trzech zasadniczych powodów. Po pierwsze każde takie zjawisko będzie posiadać cechy, których typ idealny nie obejmuje. Po drugie cechy zjawiska uwzględnione w typie idealnym przedstawione są w swojej „oczyszczonej „formie.Po trzecie, nie wszystkie cechy typu idealnego występują w każdej z jego konkretnych egzemplifikacji”. Sam Weber nazywał typy idealne „utopiami, które można budować bez końca, ale żadna z nich nie ma charakteru definitywnego”. Wszystkie mają charakter przemijalny. Istnieje więc potrzeba budowy wciąż nowych.Typom idealnym nie przysługuje „prawdziwość czy „fałszywość”. Ich wartość rozpatrywać należy chyba ze względu na ich przydatność.

Weber rozróżnia typy idealne: Dotyczące jednostkowego działania społecznego Modele opisujące złożone modele kulturowe

Weber budując modle „czyste” (przykład: Szacki) np. „paniki na giełdzie „ustaliłby najpierw, jak przebiegały by działania bez czynników irracjonalnych – poczym włączyłby je do sytemu jako formy zakłócające przebieg „normalnych” działań. Tylko w ten sposób zdaniem Webera można ocenić rzeczywisty wpływ czynników irracjonalnych na działanie układu.3. Problem wartości i wartościowania w nauceNauka społeczna (tak jak każda inna nauka), z jednej strony, powinna bezwzględnie wyrzekać się sądu wartościującego (Werturteil), aby pozostać jednością i uniknąć konfliktów, a bez odniesienia do wartości (Wertbeziehung) jest niemożliwa. Jedynie wartości budują badaną przez nas kulturę. Gdybyśmy nie wyznawali żadnych wartości, bylibyśmy głusi i ślepi na rzeczywistość historyczną; nie rozporządzalibyśmy też żadnymi środkami wyodrębnienia przedmiotu naszych badań.

Według Webera nauka powinna być wolna od wartościowania - badacz nie powinien dopuścić, by wyznawane przez niego wartości wpływały na jego pracę badawczą. Dodatkowo Weber odnosi się do wartości w nauczaniu, twierdząc że nauczyciel (w szczególności akademicki) powinien oddzielać fakty od wartości.Jednocześnie Weber widzi w wartościach pewną rolę - wartości wpływają na wybór przedmiotu badań. To odniesienie do wartości (Wertbeziehung) oznacza, że badacz musi z nich "skorzystać", bo na tej podstawie jest w stanie wybrać przedmiot badań - wie co jest istotne w danym społeczeństwie. Wartościowanie powinno się zakończyć w momencie rozpoczęcia badania zjawisk społecznych.

4. Obiektywność poznaniaWybór przez badacza danego zjawiska, które będzie poddawał analizie zależy nieuchronnie od jego miejsca w społeczeństwie i takich lub innych solidarności grupowych. Nie może jednak oznaczać opowiedzenia się po czyjejkolwiek stronie. Z chwilą rozpoczęcia pracy nad postawionym problemem uczony przestaje wręcz istnieć dla świata: wolno mu kierować się jedynie normą obiektywności naukowej, która wspólnotę uczonych wyodrębnia z reszty społeczeństwa. Musi on zająć wobec przedmiotu swych badań stanowisko analogiczne do stanowiska uczonego-przyrodnika, który nie wartościuje, nie ocenia, nie postuluje. Nauka jedynie pomaga ludziom uzyskać świadomość tego, co robią i do czego dążą, ale w żadnym razie nie poucza ich, co powinni robić i jakie powinny być ich cele. Nauki społeczne zajmują się ludzkimi sądami wartościującymi, ale same ich nie wydają, pozostając wole od wszelkiej stronniczości poza tą, która polega na zorientowaniu na określone wartości przy wyborze przedmiotu badań. Nie powinno być różnicy pomiędzy badaczem kultury a badaczem przyrody. 5. Typologia działań społecznychWeber dokonał następującej typologii działań: działania tradycyjne – ich orientację wyznaczają dwie cechy : występują          w tych działaniach

motywacja emocjonalna oraz są one odniesione w sposób mało refleksyjny do wartości wspólnotowych

S t r o n a | 7

(działania te są najmniej zindywidualizowane, zapewniają trwanie pierwotnej solidarności    międzyludzkiej).

działania afektualne ( emocjonalne ) – ich istotą jest ekspresja indywidualnych przeżyć, wyrażanie spontaniczne takich potrzeb, jak : głód, seks, pragnienie, gniew. Działania te są podejmowane pod wpływem bodźców pierwotnych (cechują się ponadto niskim stanem refleksyjności, w dużej mierze przypominają zachowania).

działania wartościowo–racjonalne – działania te są nastawione na realizowanie wartości kulturowych ( typ działań najbardziej świadomych ). Wartość jest tutaj czymś zewnętrznym w stosunku do działającej jednostki, jej wybór nie dokonuje się w sposób spontaniczny ( przyrodzony rozum „wskazuje” odpowiednie do okoliczności wartości do realizacji, a także „podpowiada” najlepsze sposoby ich realizacji). Tym, co jest ponadto charakterystyczne dla tego rodzaju działań, jest fakt, iż dla działającej jednostki nie są ważne konsekwencje podjętych czynności, czymś ważniejszym jest już sam fakt ich zainicjowania.

działania celowo–racjonalne – w tym rodzaju działań cechą charakterystyczną jest to, że podejmując je jednostka uwzględnia ich możliwe konsekwencje ( bierze tutaj pod uwagę możliwość alternatywnego sposobu działania, mając na uwadze to, co tutaj najistotniejsze – skuteczność ). To, oprócz jeszcze faktu wpływu na działania sfery moralności – ale tym się nie będziemy tutaj zajmowali - odróżnia ten typ działań od wymienionych powyżej. Poprzez działania celowo-racjonalne jednostki realizują swoje indywidualne cele (interesy) w sposób najbardziej dla tych jednostek optymalny. Wartości kulturowe, tak jak w wypadku działań wartościowo-racjonalnych, są tymi elementami, które determinują same działania. W ten sposób działająca jednostka, wybierając pewne wartości, nadaje swojemu życiu sens (wartości takie mają charakter ostatecznych wyznaczników, gwarantujący zachowanie owego sensu). Co istotne, przy podjęciu działań celowo – racjonalnych jednostka odpowiada jednocześnie na aktualną dla niej sytuację, w której przyszło jej funkcjonować, dodatkowo, jeżeli zachodzi taka potrzeba, to jednostka dokonuje odpowiednich modyfikacji w częściach składowych działania, w odpowiedzi na zmieniające się okoliczności.

Weber w ten sposób przedstawia model działania celowo – racjonalnego:kalkulacje  →  działanie celowo–racjonalne  →     cel         →        wartość                                                               ( np. zgromadzenie pieniędzy  )   ( np. bogactwo )       ↑                                ↨                                 odpowiednie       →   aktualna sytuacja ( np. rodzący się kapitalizm )              rozpoznanie sytuacji( przy optymalnym wykorzystaniu dostępnej dla jednostki wiedzy )

Ostatecznie tak Weber określa racjonalną jednostkę: ten jest racjonalny, kto skutecznie działa6. Typologia rodzajów legitymizacji panowaniaTrzy typy prawomocnego panowania (legitymizacji władzy):

1. Legalna - opartej na przekonaniu o "legalności" zasad i normatywnych reguł sprawowania władzy oraz prawie tych, którzy zgodnie z nimi sprawują władzę do wykonania poleceń.

2. Tradycjonalna - związanej silnie z przekonaniem o świętości nieprzemijającej tradycji i legitymizacji statusu tych, którzy sprawują zgodnie z nią władzę.

3. Charyzmatyczna - opartej na pewnych specyficznych i wyjątkowych cechach charakteru, heroizmie, świętości danej jednostki, a także na normatywnych wzorach postępowania i wynikającego z nich ładu jaki ona objawiła lub ustanowiła.

7. BiurokracjaZ założenia przyjętego przez Maxa Webera żyjącego w okresie szczytowym pruskiego totalitaryzmu, biurokracja miała być idealną i bezbłędną formą organizacji. Słowo „biurokracja” nie ma tu zabarwienie pejoratywnego. Nie należy jej utożsamiać z rozbudowanym ponad potrzebę aparatem urzędniczym. Biurokracja jest to racjonalna organizacja działalności ludzkiej, zastępująca rządy osób rządami bezosobowych zasad. Wraz ze wzrostem doświadczenia pracowników wzrasta sprawność działań. Rozwój takiej formy organizacji uważał

S t r o n a | 8

Weber za przeznaczenie cywilizacji zachodniej. Według Webera biurokrację jako typ idealny powinny reprezentować pewne zasady:

1. Podporządkowanie zachowań członków grupy bezosobowym przepisom 2.Zasada specjalizacji funkcji

1. Hierarchiczny układ pozycji 2. Profesjonalizacja 3. Dostępność stanowisk dla wszystkich posiadających odpowiednie kompetencje 4. Wymienialność osób

8. Żelazna klatka racjonalizmu (postępy racjonalności)Max Weber przewidywał, że społeczeństwa będą się coraz bardziej racjonalizowały i coraz więcej zasad

ludzkiego życia będzie podporządkowane zasadom racjonalności. Przestrzegał przed społeczeństwem, którego członkowie [zostaną] (...) zamknięci w zracjonalizowanych strukturach organizacyjnych.

Weber: „współczesny świat stał się żelazną klatką, wraz z postępem wiedzy i techniki człowiek stracił poczucie sacrum, przestał wierzyć, rzeczywistość stała się bardziej płaska, utylitarna, ponura, pozostawiając w ludzkich duszach pustkę, którą starają się wypełniać gorączkową bieganiną, rozmaitymi namiastkami. Dokonał się proces odczarowania świata, świat został pozbawiony pierwiastka magicznego, mistycznego. Ludzie stracili spójny, koherentny światopogląd.”.

Weber zakładał, że gdy urzędy będą sformalizowane może pojawić się korupcja. Zakładał też podporządkowanie liczbom - pewnemu systemowi. Nazwał ten system żelazną klatką racjonalności, co miało oznaczać, że system biurokratyczny nas zniewala, dehumanizuje, społeczeństwo staje się bardzo przewidywalne. Człowiek nie będzie w stanie się przemieścić poza tę klatkę. 9. Etyka protestancka a duch kapitalizmuWeber zwraca uwagę na pewną specyfikę zachodu wyrażającą się w kulturze i filozofii: jest miejscem pewnych zjawisk, które w innych rejonach nie występują. Kapitalizm zachodni jest specyficzny dąży do zysku ciągłego i rentowności (podstawa nowoczesnego kapitalizmu). "Kapitalistyczny" akt gospodarczy jest oparty na wymianie bez udziału przemocy, jest związany z działaniem racjonalnym (rachunek strat i zysków, kalkulacja, bilans, zyski muszą przewyższać straty). Weber w swoich badaniach zwrócił uwagę na różnorodność biografii zawodowych osób różnych wyznań, protestanci częściej wybierają szkoły techniczne, w późniejszym życiu zaś zostają robotnikami wykwalifikowanymi bądź przedsiębiorcami, katolicy wybierają częściej szkoły humanistyczne. Protestanci wykazują większą radość życia, zainteresowanie i korzystanie z dóbr doczesnych, pomimo, że doktryna protestancka ascetyzm. Weber wspomina o duchu kapitalistycznym (etos pracy, uczciwość, pracowitość, zakaz marnotrawienia czasu i pracy). Celem pracy jest zarabianie pieniędzy, ilość zarobionych pieniędzy świadczy o sprawności w zawodzie. Człowiek żyje nie dla siebie, a dla przedsiębiorstwa. Duch kapitalistyczny stoi w opozycji do tradycjonalizmu (niechęć do pracy, minimalizacja pracy, pieniądz środkiem umożliwiający przeżycie). Weber twierdzi, iż to duch kapitalistyczny przyczynił‚ się do powstania nowoczesnego kapitalizmu (nadbudowa wpływa na bazę), a nie kapitalizm stworzył ducha kapitalistycznego (zgodnie z koncepcją Marksa: baza wpływa na nadbudowę). Weber zwraca uwagę na protestanckie pojęcie zawodu (beruf, calling), które oznacza powołanie dane od Boga. Protestantyzm wypracował pewną etykę postępowania.

Opierała się na dążeniu do bogactwa, choć już samo konsumowanie bogactw było moralnie naganne Protestantyzm opierał się na zasadzie, że tylko działanie służy chwale pana, Obowiązkiem każdego była praca pożyteczna, największym zaś grzechem marnowanie czasu. Praca była środkiem ascetycznym. Bogactwo nie mogło zwalniać od obowiązku pracy. Dążenie do bogactwa jest moralnie nakazane Człowiek w swoim życiu ma wykorzystywać wszelkie szanse wzbogacenia się - są to szanse dane od

Boga Mentalność purytańska jest więc czynnikiem sprzyjającym dla ducha kapitalistycznego.

S t r o n a | 9