Uwagi do czytelnika wersji elektronicznej Historii Gotw Herwiga Wolframa: Spis treci na pocztku pliku, oparty na zasadzie hipercza, nie zawiera numerw stron. Tradycyjny spis treci znajduje si na kocu ksiki. Przypisy numerowane s w kadym rozdziale od pocztku i zgrupowane na kocu w jednym miejscu. Wicej uwag na temat korzystania z tego rda informacji znajduje si w rozdziale Przypisy na stronie 423. Mapy zostay usunite, pozostawiono jedynie ich spis. Numeracja na grze strony. HISTORIA GOTW HERWIG WOLFRAM

Narody i cywilizacje

Przekad Renata Darda, Irena Dbek, Krystyna Berger DOM WYDAWNICZY BELLONA

Wydawnictwo Marabut

Warszawa Gdask 2003 Tytu oryginau: DIE GOTEN Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Marabut, Dom Wydawniczy Bellona, 2002

Wydanie pierwsze w jzyku polskim Redakcja merytoryczna: Krzysztof Szkuratowski Redakcja: Aleksandra Bednarska, Magorzata ywicka Korekta: Aleksandra Bednarska, Magorzata ywicka Indeks osobowy: Aleksandra Bednarska

Indeks geograficzny: Marianna Kajut

Okadka: Tomasz Bogusawski Mapy: Jacek Dbrowski Skad: Jacek Dbrowski ISBN 83-11-097-62-3 (Bellona)

ISBN 83-83-89261-65-0 (Marabut)

Dom Wydawniczy Bellona

ul. Grzybowska 77, 00-844 Warszawa

tel./fax (prefiks) 22 652 27 01 (Dzia Wysyki) infolinia: 0801 120367

Internet: www.bellona.pl

e-mail: biuro@bellona.pl

http://ksiegarnia.bellona.pl

Wydawnictwo MARABUT

ul. Zielony Stok 35 A, 80-119 Gdask tel./fax (prefiks) 58 302 01 29

tel. kom. (O 607) 601 482,

(0691)890201

e-mail: marabut@marabut.gd.pl Klub Ksiki MARABUTA: www.marabut.gd.pl

Mojej onie i dzieciom Spis trei Przedmowa do wydania trzeciego

Wprowadzenie: Goci jako przedmiot etnografii historycznej

CZ I Nazewnictwo

1.Goci

2. Dwuczonowe nazwy dwch ludw gockich 3. Goci Zachodni i Goci Wschodni

4. Nazwy epickie i przydomki Gotw 5. Biblijne i antyczne imiona Gotw 6. Gockie rody krlewskie i ich nazwy CZ II Gockie plemiona przed najazdem Hunw 1. Gutonowie i Gutowie

Polityka i instytucje Gutonw 2. Wdrwka nad Morze Czarne 3. Goci nad Morzem Czarnym

Najazdy Gotw w III wieku Ekspansja Gotw w rejon Morza Egejskiego Aurelian i podzia Gotw 4. Zwizek plemienny Terwingw i Wezjw nad Dunajem Wydarzenia z lat 291-364

Era Atanaryka (365-376/381)

5. Wulfila i pocztki nawrcenia Gotw 6. Ostrogoccy Greutungowie do najazdu Hunw Hermanaryk i pastwo Greutungw oraz jego kres 7. Ustrj i kultura Gotw nad Dunajem i Morzem Czarnym Gutpiuda. Kraj Terwingw i Tajfalw Kuni: terwiska wsplnota pochodzeniowa i podzia Gutpiuda Harjis, armia plemienna

Gards, Baurgs, Sibja. Wadza, wita, wsplnota prawna Heims - wie. Socjalna ojczyzna gockich ludzi wolnych Obrzdy i religia Gotw Jzyk i ycie codzienne Krlestwo Ostrogotw i Greutungw CZ III Czterdziestoletnia wdrwka oraz wyonienie si Gotw Zachodnich (376-378; 416-418)

1. Najazd Gotw i ich osiedlenie si w Tracji Od przekroczenia Dunaju w 376 roku do bitwy pod Adrianopolem w 378 roku

Teodozjusz i osiedlenie Gotw w Tracji 2. Wyprawy bakaskie w latach 395-401 Foedus z 397 roku i osiedlenie Gotw w Macedonii Ogoszenie Alaryka krlem Fravitta i Eriulf

3. Goci w zachodniej czci cesarstwa rzymskiego od 401 do 418 roku Wojny Alaryka w Italii

Ataulf i przemarsz Gotw na zachd Goci Zachodni w siodach Radagais i jego wkad w etnogenez Gotw Zachodnich Walia i Goci w rzymskiej subie" CZ IV Pastwo Tolozaskie (418-507) 1. Akwitascy sojusznicy od 418 do 466 roku

2. Zachodniogockie mocarstwo (466-507)

Euryk (466-484) i zerwanie przymierza z lat 416-418

Podbj Owernii i Terraconensis Rozszerzenie panowania

Alaryk II (484-507)

3. Prawodawstwo i polityka wobec Kocioa za czasw Euryka i Alaryka II Prawodawstwo Euryka i Alaryka II

Polityka Euryka i Alaryka II wobec Kocioa 4. Krl i rd krlewski Rodzina krlewska Krl Sydoniusz pozdrawia swego Agrykol ycie dworskie: religia, jzyk i kultura 5. Krlestwo. Jego funkcje i urzdnicy Comites et duces

Organizacja wojska

Dworzanie

Dobra krlewskie i finanse 6. Osiedlenie Gotw Zachodnich 7. Ludy w Pastwie Tolozaskim. Ich podzia etniczny i spoeczny Goci i Rzymianie w Pastwie Tolozaskim ydzi, Grecy i Syryjczycy Miejscowi barbarzycy Napywowi barbarzycy Stosunki zalenoci 8. O kocu, ktrego wcale nie byo CZ V Goci Wschodni Sowo wstpne 1. Podzia i ponowne zjednoczenie amalskich Gotw (375-451) Panoscy Greutungowie, huscy Goci i Goci Wschodni 2. Panoskie pastwo Gotw Wschodnich (456-457 do 473) 3. Goci Wschodni na Bakanach (473-488) 4. Walka Teodoryka o Itali (488-493) Wyprawa Gotw Wschodnich do Italii w latach 488-489 Walki w Italii (489-493)

5. Flavius Theodoricus rex - krl nad Gotami i Italikami (493-526) Starania Teodoryka o uznanie przez cesarza (490-493 do 497)

Kilka pyta Krlestwo Teodoryka - prba prawno-pastwowej analizy Panowanie Teodoryka w teorii i praktyce

6. Exercitus Gothorum

Comites Gothorum, duces, saiones, millenarii, mediocres, capillati

Osiedlanie gockiej armii

Polietniczno, status spoeczny oraz obowizek suby wojskowej Taktyka wojenna i uzbrojenie wojsk Gotw Wschodnich 7. Plemienna polityka Teodoryka i zabezpieczenie Italii

Wandalowie

Goci Zachodni

Burgundowie

Frankowie

Recja i zachodnia Iliria pod gockim panowaniem (490-493 do 537) - przymierze pomidzy Gotami a Turyngami (510-534)

Rodowo-plemienne przekazy i etnograficzne zabiegi w pastwie Gotw Wschodnich 8. Rzymska polityka Teodoryka i upadek (526)

9. Amalscy nastpcy Teodoryka (526-536) Atalaryk (526-534)

Teodahad (534-536)

10. Nieamalscy krlowie i upadek pastwa Gotw Wschodnich (536-552) Witigis (536-540)

Hildebad i Eraryk (540-541)

Totila (541-552)

Epilog: Teja (552)

Aneksy

Cesarze rzymscy

Tablice chronologiczne historii Gotw Tablice genealogiczne

Tablica genealogiczna Amalw Tablica genealogiczna Batw Przypisy

Indeks osobowy

Wykaz skrtw Literatura

Literatura - autorzy wspczeni Mapy

Spis treci

Przedmowa do wydania trzeciego

Kilka miesicy po opublikowaniu w 1979 roku Historii Gotw okazao si, e w roku 1980 konieczne jest jej wznowienie W 1983 roku pojawia si na rynku specjalna edycja ksiki w wydawnictwie Beck, w skrconej wersji i z pominiciem przypisw Zmienione wydanie leao u podstaw Storia dei Goti, opublikowanej w 1985 roku w Rzymie przez Salerno Editrice w

tumaczeniu Marii Cesa Thomas Dunlap przeoy na jzyk angielski opracowan ju na nowo wersj ksiki Pozycja ta ukazaa si nakadem University of California Press jako History of the Goths w roku 1988 Od tej pory zarwno wydanie specjalne, jak i drugie niemieckie wydanie z 1980 roku rozeszy si w penym nakadzie Ukazujce si wanie wydanie trzecie pokrywa si w duym stopniu z angielskim przekadem Jego wersja francuska ukae si w paryskim wydawnictwie Albin Michel jeszcze w 1990 roku - ta jest jednak w wielu miejscach znacznie

rozbudowana.

Obydwa wydania zawieraj oczekiwany przez czytelnikw wyczerpujcy aparat naukowy Volkerowi Bierbrauerowi naley si wdziczno za krtkie komentarze z zakresu archeologii. Wielkie zainteresowanie sprawio, e zarwno ksika, jak i przedmiot jej rozwaa stay si znane i byy szeroko dyskutowane I tak na przykad niedawno ukazaa si obszerna bibliografia

Alberto Ferreiro The visigoths in Gaul and Spam. Przede wszystkim jednak wywizaa si niezwykle owocna dyskusja na temat, jak doszo do osiedlenia si Gotw i innych pastwotwrczych ludw germaskich na terytorium cesarstwa rzymskiego Pierwsze wydanie Historii Gotw byo gwnym punktem odniesienia w dyskusji na sympozjum zorganizowanym przez Fruhmittelalterkommission der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften [Komisja

ds Wczesnego redniowiecza Austriackiej Akademii Nauk (przyp tum )] w 1978 roku w dolnoaustriackim opactwie cystersw w Zwettl 7

Od tamtego czasu odbyy si trzy dalsze konferencje, a Historia Gotw nieodcznie im towarzyszya, zyskujc wiele wskazwek, sugestii i poprawek. Wszystkim uczestnikom wspomnianych sympozjw autor winien jest wyrazy podzikowania. W szczeglnoci chciaby wymieni nastpujce osoby: Heinricha Berga, Karla Brunnera, Evangelosa Chrysosa, Jeana Durliat, Herwiga Friesingera, Patricka Geary'ego, Waltera Goffarta, Haralda Krahwinklera,

Brigitte Merta, Michaela McCormicka, Waltera Pohla, Brigitte Resl, Antona Scharera i Andreasa

Schwarcza.

Wiede, wiosn 1990 roku Herwig Wolfram

9

Wprowadzenie: Goci jako przedmiot etnografii historycznej

Przypisy do tego rozdziau. Jeli .naukowiec zajmuje si histori Gotw, musi liczy si z tym, e bdzie le zrozumiany, otrzyma niewaciw etykietk lub wrcz nawet spotka si z niechci. Nic dziwnego. Przez setki lat temat ten obrasta ciarem ideologii; skwapliwie bd to odrzucano Gotw jako uosobienie wszystkiego, co ze i okrutne, bd te identyfikowano si z nimi oraz ich pen blasku i chway histori1. Sympatia i antypatia przybieray i przybieraj- nawet jeszcze dzi - groteskowe formy. Niejedn cian domu na Wyspach Kanaryjskich zdobi napis fuera godos, Goci do domu", ktrego intencj jest pozbycie si Hiszpanw pochodzcych z kontynentu. Kiedy Jan III Sobieski, krl Polski, a w roku 1683 naczelny wdz zwyciskich wojsk przybyych z odsiecz, uratowa Wiede przed Turkami, oddawano mu cze i nazywano gockim Marsem. Utosamianie ludw sowiaskich z plemionami wschodniogermaskimi miao ju wwczas swoj dug tradycj. Ale take i w naszych czasach naley przypomina t trywialn prawd, e historia Gotw nie zalicza si ani do historii niemieckich plemion", ani tym bardziej do historii niemieckoci na obczynie". Kto opowiada si za naiwnym powrotem do korzeni" (roots), ponosi klsk, czy to zajmujc si histori, czy polityk. W takiej sytuacji martwi Goci w jednym kraju, martwi Sowianie w innym, martwi nomadowie w kolejnym, a zmarli ludw romaskich w jeszcze innym staj si argumentem przetargowym w dyskusji historycznej. Zupenie inaczej jest z Celtami: nikt nie ma wtpliwoci, czy przyzna si do celtyckich przodkw, poniewa ze strony Irlandczykw, Szkotw i Bretoczykw nie grozi przecie aneksja ani wojna"2. Po gbszym zastanowieniu mona to samo powiedzie o Gotach. Dzi nikt powany nie moe si szczyci, e jest potomkiem Gotw, 10

ani te nikt si takiego gockiego potomka nie obawia. Bo i po prawdzie Goci nie stali si w redniowiecznej Europie narodem3, tak wia wczenie rozpynli si w oglnie dostpny mit. Dlatego te powszechne korzystanie z gockiej tradycji ma tak dug histori. Ju na synodzie w Bazylei Austriacy i Szwedzi w imieniu Gotw i jako ich potomkowie spierali si o pierwszestwo4. Niecae sto lat pniej nadworny historiograf Ferdynanda I,

Wolfgang Lazius, usiowa udowodni, e wszechogarniajca wdrwka Gotw uczynia z obszarw od Morza Czarnego po Kadyks swego rodzaju pastwo narodowe, tak wic kraje te susznie zostay na nowo zjednoczone pod panowaniem Habsburgw"5. Szwedzki profesor Olof Rudbeck (1630-1702) z Uppsali przyczyni si do tego, e gotycyzm - pozytywne nastawienie do Gotw - osign swe apogeum i szczytowy okres swych wpyww, rwnoczenie doprowadzajc go ad absurdum. Twierdzi on ni mniej ni wicej, e odnalaz gock Szwecj w Atlantydzie Platona. Rudbeck identyfikowa staroytn Uppsal z Akropolis Atlantydw, ich wityni Apolla z pogask wityni Swearw6. Rudbeckowi zawdziczamy rozpowszechnienie teorii staroytnej greckiej etnografii, wedug ktrej Pnoc to wyjtkowa kraina; yje si tam zdrowo, podzc potomstwo w zaawansowanym wieku, gdy s do tego zdolni nawet i szedziesicioletni mczyni, a pidziesicioletnie kobiety jeszcze mog rodzi7. Rudbeck i jego uczniowie, wrd nich Monteskiusz, a take Chateaubriand8, mogli opiera si na opisie Scandza Jordanesa, wedug ktrego Skandynawia jako officina gentium aut certe velut vagina nationum, kunia narodw lub rodzicielka plemion", wydaa na wiat Gotw i wiele innych ludw9. Dla autora Esprit des loix szczeglnie istotny by przekaz, z ktrego wynika, e sia krlestwa uzaleniona jest w duej mierze od wzgldw ludu, krl Gotw jest bowiem wybierany przez swj lud: Les Goths conquerant l'empire romain fonderent partout la monarchie et la liberte, podbijajc Imperium Rzymskie Goci rozpowszechnili wszdzie monarchi i wolno"10. Podczas gdy wikszo porewolucyjnych Francuzw do dzi sympatyzuje raczej ze swoim bohaterem narodowym Asterixem, Gotw za, czy to ywych, czy umarych, nie darzy zbytni sympati, Chateaubriand nazywa ich nos ancetres, nasi przodkowie", i posuwa si nawet do stwierdzenia: Theoderic reste grand bienqu ilait fait mourir Boece. Ces Goths etaient d'une race superieure, Teodoryk pozostaje wielki, mimo i kae umrze Boecjuszowi. Rasa tych Gotw przewyszaa inne"11. W chrze gotycystw nie brakuje nawet gosw amerykaskich: i tak oto George Perkins Marsh obwieci w roku 1843 gockie pochodzenie Anglikw, purytaskich osadnikw w Nowej Anglii, jak rwnie bohaterw wojny niepodlegociowej; uczyni to w ksice pod znamiennym tytuem The Goths in New England. Kiedy gotycyzm, germanizm i teutonizm zaczy ju opuszcza pracownie historykw, Duczyk Johannes V. Jensen liczy w 1907 roku na gocki renesans"12 wrd mieszkacw Ameryki Pnocnej. 11

W rzeczywistoci wszystkie wymienione ,,-izmy" ze wszelkimi swoimi odmianami od dawna byy ju na wymarciu lub zaniky cakowicie, kiedy to narodowy socjalizm umoliwi im tyle dziwne i kontrowersyjne, co upiorne zmartwychwstanie13.I tak z polskiego portu Gdynia

powstao miasto Gotenhafen w okrgu Rzeszy Gdask-Prusy Zachodnie, a po napaci na Rosj rozwaano, jak mona by osiedli Niemcw na Krymie - dawnej ojczynie Gotw, i czy nazw Symferopol naleaoby zamieni na Gotenburg, a Sewastopol na Theoderichshafen14. Gotycystyczna tradycja zaalpejskiego lub -jeli kto woli - germaskiego humanizmu przesza wic do czynw jako historyczny argument i obnaya si w ten sposb jako prba uwstecznienia czasu i historii, ba, zniweczenia ich. Co wicej, to ta anachroniczna perwersja zrodzia si ju w mylach, kiedy to zazwyczaj tak opanowany Beatus Rhenanus wykrzykiwa: Naszymi s Gotw i Wandalw triumfy!"15. Niemieccy, a take i skandynawscy humanici reagowali ma si rozumie jedynie na teori o gockim barbarzystwie, rozpowszechnion wczeniej przez humanistw romaskich, a w szczeglnoci Wochw. Wszystko, co gockie, byo w niej przeklestwem, byo pojciem obejmujcym wrogo wobec kultury i wiedzy, brak ogady i klasycznego zmysu

architektonicznego, mnisi hipokryzj, ciemnot i zacofanie. Jest zatem zrozumiae, e humanici na pnoc od Alp potraktowali swych woskich poprzednikw i kolegw nieufnie, uwaajc ich za romanofilw" i postanowili sign do rde16. Stosowali przy tym metod rozwinit jeszcze w okresie przednaukowego uprawiania historii i susznie nazywan moralno-etnograficznym sposobem widzenia17. Podstaw wszystkich tych zabiegw byy intensywne studia nad dziejami plemion germaskich, origines gentium, na ktrych czele stoi Origo Gothica, dzieo Kasjodora w opracowaniu Jordanesa. Kasjodor, wysoce wyksztacony Rzymianin w subie krlw gockich w Italii, opracowa - przypuszczalnie ju w 519 roku - origo gentis, histori pochodzenia barbarzyskiego ludu18. Origo Gothica bya czci antycznego genus, w ktrym od czasw Cezara funkcjonoway obok siebie dwie rwnorzdne wersje: grecka etnografia najchtniej uznawaa, e barbarzycy byli dzieem stworzenia greckich bogw i herosw. Natomiast etnografowie rzymscy nie tylko przyjmowali tradycj autochtonw, lecz uznawali nawet jej wyszo nad powszechnie przyjtymi spekulacjami greckich mitografw. Tak oto Tacyt nie chcia wypowiada si na temat pochodzenia Brytw, poniewa nie by w stanie powoa si na aden miejscowy przekaz historyczny19. Wynika std, e rzymska etnografia bya znacznie bardziej otwarta na barbarzysk tradycj ni jej grecka poprzedniczka, poddaa j jednak rwnoczenie interpretatio Romana20. W ten sposb historie pochodzenia plemion nie byy przedueniem lub rozszerzeniem drugorzdnej historii czy mitologii rzymskiej. czc jednak barbarzyskie formy z rzymskimi, doprowadzano do tego, e historia cesarstwa rzymskiego stawaa si, wprawdzie nie jak u Grekw prapocztkiem, jednakowo celem kadej origo gentis. 12

Nawet kto, kto dzi pisze wasn histori Gotw, porywa si na zadanie w gruncie rzeczy nierozwizywalne. Tak histori da si bowiem dopiero wwczas wyodrbni z historii powszechnej staroytnoci i redniowiecza, jeli zostanie przedstawiona jako etnografia historyczna. W ten sposb jednak podjta zostaje prba odwrcenia procesu, ktry waciwie by nieodwracalny, a ponadto sterowany" teologicznie. Innymi sowy oznacza to: etnografia historyczna Gotw stawia na gowie synny historyczny gmach Kasjodora i usiuje sprawi, by Origo Gothica, partykularne pochodzenie Gotw, odrodzio si z Historia Romana. Odwracanie dialektycznego procesu, ktry przechowa" histori Gotw, musi budzi u obserwatora wraenie filmu wywietlanego od tyu. Tradycja barbarzycw staa si poprzez asymilacj histori Rzymian: Originem Gothicam historiom fecit esse Romanam, on to sprawi, e historia pochodzenia Gotw jest rzymsk histori", tak Kasjodor kae mwi krlowi Atalarykowi za porednictwem swego dziea21. Twierdzenie to oprcz swego antycznego znaczenia profanum uzyskao dodatkowo wymiar sacrum historii chrzecijaskiej. Std te historia Gotw Kasjodora bya dla genus w dziele Origenes Gentium nie mniej rewolucyjn innowacj ni etnograficzne dygresje Cezara w Commentarii de bello Gallico (Wojna galijska) [Wyd. pol.: Wojna galijska,

tum. E. Konik, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1978 (przyp. tum.)]. Kasjodor jako kompilator antycznej i gockiej tradycji pod wzgldem formalnym nie jest oryginalny; tyle samo mona wyczyta u Jordanesa, nawet jeli przypisuje mu si wszystko, co najgorsze22. Natomiast jeli chodzi o tre, to jego dzieo byo pierwszym origo nieantycznego ludu, pewnej gens, ktra - w podwjnym sensie paradoksalnie - opanowaa zgodnie z prawem i za uznaniem cesarza cz cesarstwa rzymskiego23.

Wczajc histori Gotw do ekumenicznej Historia Romana, Kasjodor stworzy wzr dla redniowiecznych origines gentium, ktrych szereg zamyka okoo roku 1200 Saxo Grammaticus. Napisana przewanie po acinie i nierzadko acin klasyczn prehistoria (origo) pewnej

germasko-celtycko-sowiaskiej gens awansowaa do przepojonej duchem chrzecijaskim historii populus, Historia Romana. Tak rozumiane pochodzenie, entelechia rodu", zawsze uprawniao do panowania. Origo staa si tym samym dla swojej gens poniekd kodeksem, co naley rozumie ze wszech miar dosownie. wiadczy o tym wsplna tradycja, a by moe take wsplne powstanie Origo i Lex scripta, historii plemiennej i pisanego prawa plemiennego24. Zajmujc si histori poszczeglnych plemion, a przede wszystkim ponownie odkryt Germani Tacyta i Origo Gothica, niemieccy humanici odeszli od redniowiecznej kroniki wiata. Ta czya histori wieck z histori w wymiarze religijnym, z eschatologi, i jako schrystianizowana Historia Romana obja swym zasigiem histori caej ludzkoci25. 13

Kto wic z tak skonstruowanej budowli historycznej prbowa oddzieli partykularn origo gentis, ten sekularyzowa histori wiata. Konsekwencj tego byo midzy innymi odkrycie na nowo przez niemieckich humanistw pojcia gens, czego przykadem moe by dzieo Wolfganga Laziusa De gentium aliquot migrationibus26. Przedstawienie wdrwki ludw i zwizanego z tym przenoszenia historycznych roszcze i praw, translatio, stano w opozycji do woskiego pojcia renesansu i katastroficznej teorii staroytnej cywilizacji, prezentowanej przez woskich humanistw. Jednoczenie sowo Germanus uznano za rwnoznaczne ze sowem niemiecki", co do dzi utosamiane jest mniej wicej z German lub (tu usunito wyraz w jzyku greckim)27. Poniewa jednak rodzca si dopiero germaska nauka o staroytnoci nie ufaa antycznej historiografii, rozwina za pomoc archeologii, jzykoznawstwa i geografii osadnictwa teori o zdrowych, silnych i modych ludach wdrownych. Ideologia goszca, e mode ludy barbarzyskie odnowiy dekadencki rzymski wiat, jest zsekularyzowanym produktem ubocznym antyczno-chrzecijaskiej koncepcji odrodzenia. O ile francuski romantyzm i niemiecki historyzm XIX wieku byy zgodne co do tego, e wtargnicie Germanw na zachodnie tereny oznaczao swego rodzaju odwieenie krwi"28, o tyle dzi to wanie archeolodzy, historycy czasw dawnych i antropolodzy na podstawie takich samych, ba, nawet tych samych rde, z jakich korzystali ich poprzednicy, staraj si udowodni co przeciwnego - e wanie nie z modymi, tryskajcymi si i energi ludami" i nie ze zdrow przeszoci" mamy do czynienia29. Michael Schmidt w swojej ksice Geschichte der Deutschen [Historia Niemcw (przyp. tum.).] (1778) utosamia wyraenie migratio gentium z wdrwk ludw"; jest to znane powszechnie zapoyczenie, ktre jednake z jzykowych wzgldw zostao odrzucone przez Johanna Christopha Gottscheda30. To tumaczenie jest w rzeczy samej pod wzgldem semantycznym mocno wtpliwe, jeli nie wrcz bdne. Ju bowiem w czasie wczesnego redniowiecza sowo gens tak bardzo zmienio swoje znaczenie, e stao si homonimem samego siebie. Gens Francorum z epoki Karolingw jest blisze wspczesnemu rozumieniu narodu ni gens Francorum z czasw Chlodwiga. Ponadto nie dysponujemy adnym jzykowym instrumentarium pozwalajcym stosowa tak terminologi, na ktrej nie odcisnoby pitna pojcie narodu z okresu rewolucji francuskiej31. Jeli prbujemy zgbi pod wzgldem etymologicznym znaczenie pojcia gens, moemy powoa si wprawdzie na Izydora z Sewilli, ale przez to jeszcze bardziej pogry si w bdzie. Wyraenia takie jak gens, genus, genos, genealogia, natio nosz w sobie pojcie biologicznej wsplnoty pochodzeniowej32. Natomiast historie plemienne stawiaj znak rwnoci midzy narodem a wojskiem, stojc tym samym na gruncie prawdy historycznej33. Co wicej, rda historyczne potwierdzaj zasad wieloetnicznoci gentes. 14

Nie s to cae" narody; nigdy nie obejmuj wszystkich moliwych czonkw gens i stale ulegaj przeobraeniom; ich powstanie to nie kwestia krwi, lecz ustroju. Pocztkowo oznacza to niewiele wicej ni skupienie i utrzymanie heterogenicznych grup tworzcych wojska barbarzycw. Przywdcy i reprezentanci znanych" rodw, to jest tych rodzin, ktre swoje pochodzenie wywodz od bogw, a o swej charyzmie mog zawiadczy odpowiednimi sukcesami, tworz rda tradycji", wok ktrych powstaj nowe plemiona, za pomoc ktrych oddzielaj si i przeksztacaj grupy etniczne. Kto przyznaje si do takiej tradycji, a jest do niej dopuszczony czy to z racji urodzenia, czy sprawdzenia si w dziaaniu, jest czci, gens, jest czonkiem niebiologicznej wsplnoty pochodzeniowej, lecz wsplnoty pochodzeniowej opartej na tradycji34. Historia gens jest przedmiotem bada etnografii, a etnografia dziaa, jak sama nazwa wskazuje, opisujc narody". Takie (tu usunito wyraz w jzyku greckim) lub gentes nie zaliczaj, si do wysokiej kultury wspczesnego im obserwatora. Pozostaj poza cywilizowanym wiatem i nie nale do ekumenicznego populus. To barbarzycy35. Ich jzyk nie brzmi jak jzyk ludzki, lecz jak bekot, puste dwiki36. Barbarzycy mwi take najprzerniejszymi jzykami, jeden przez drugiego i jeden obok drugiego, jzyk nie jest bowiem dla nich kryterium przynalenoci do wsplnoty plemiennej37. Straszne s ich pieni, pod ktrych naporem rozpada si klasyczna wersyfikacja antycznego poety38. Ich religia to zabobon, jeli nawet nie pogastwo, to niewiele wicej ni znieksztacone chrzecijastwo, herezja lub jeszcze co gorszego39. Barbarzycy nie potrafi bowiem rozsdnie myle i dziaa. Gdy nadciga burza, myl, e to niebo si zapada i s gotowi zrezygnowa ze wszystkiego, ratujc si ucieczk z pola bitwy. Przeraajcy jest ich pd do mierci; ciesz si, e umieraj. Nawet ich kobiety, a do czasw nowoytnych stale poszukiwane i stale na nowo odkrywane przez etnografw Amazonki, walcz razem z nimi. Barbarzycami rzdz demony: siedzi im taki na karku" i zmusza ich do robienia najobrzydliwszych rzeczy40.

Barbarzycy s podobni raczej do zwierzt ni do ludzi, nie wiadomo wic, czy druga, ludzka natura w ogle jest ich udziaem. Jak trwae mog by takie przekonania, wiadczy fakt, e jeszcze w XIX wieku dzia prehistoryczny przydzielono do Wiedeskiego Muzeum Przyrodniczego, a nie do Muzeum Historii Sztuki, i nie zmienio si to do dzi. Jako dwunone zwierzta" barbarzycy nie potrafi y wedug pisanego prawa, a w swej pierwotnej strukturze spoecznej nie uznaj krlw. Barbarzyskie zwyczaje, gdy s ze, s obce, nieobliczalne i niebezpieczne, a nawet jeli dobre, to i tak olniewajco wystpne". Ich dza zota jest niepohamowana, ich pijastwo - bez granic. Barbarzycy nie znaj adnych ogranicze. Obejmuj si przy braterskim pocaunku, a wobec obcych spoza plemienia s niewierni. Tak samo bowiem, jak wiat zewntrzny odmawia im cech ludzkich, tak dla nich samych wsplnota oparta na ich niepisanym prawie zwyczajowym jest caym ludzkim wiatem41. 15

Mimo to barbarzycy, czy to Germanie, czy nie, uchodz oglnie za urodziwych. Maj jasne wosy i s wysocy, cho przy tym wszystkim przeraajco brudni, gdy oddaj si zadziwiajcym toaletowym czynnociom42. Jako pomady do wosw uywaj masa, i to ze szczeglnym upodobaniem wwczas, kiedy ju zjeczeje43. Jedynie pierwotni Hunowie, synowie zych duchw i gockich czarownic, s brzydcy44. Sia barbarzyskich mw jest niewyczerpana. Pnocny klimat ich ojczyzny z dugimi zimami stwarza doskonae warunki do nieokieznanego podzenia potomstwa. Zaledwie jaki barbarzyski lud zostanie pokonany lub wrcz wytpiony w walce, zaraz z mokrade i lasw Germanii lub stepw Wielkiej Scytii

wyania si nastpny. Ba, w gruncie rzeczy nie istniej nowe ludy barbarzyskie, pojawiaj si jedynie potomkowie cigle tych samych plemion45. Jeli jednak prbujemy okreli liczb czonkw plemienia, okazuje si, e jest zdumiewajco niewielka. Wynosi od 15 do 20 tysicy wojownikw, co oznacza w sumie 100 tysicy osb; to maksymalna liczba, jak moe osign due plemi46. Topos przeludnienia na przekr faktom wci utrzymuje si w literaturze. Wszelkie wdrwki ludw" wyjania si na podstawie zaoenia, e dane terytorium nie byo w stanie wyywi okrelonej liczby ludnoci, w wyniku czego ta -czciowo lub cakowicie musiaa je opuci. Pojcie ver sacrum, wita wiosna", w czasie ktrej dane plemi wysyao druyn modziecw na poszukiwanie ziemi, nie wzio si oczywicie znikd. Nie ulega rwnie wtpliwoci, e gospodarka plemienna bya gospodark deficytow. Gdy zbiory byy udane, mona byo mie nadziej na przetrwanie zimy bez godu47. Nadwyek natomiast albo nie byo w ogle, albo nie wiadomo byo, co z nimi pocz, poniewa nie potrafiono robi zapasw. Jadano monotonnie; nie tylko Hunowie spoywali miso na surowo. Gdy kto spord nich by bogatszy od innych, mia swj udzia w wartoci dodanej" gospodarki plemiennej, mg za to kupi zoto i powiesi na szyi sobie, swemu koniowi i swojej onie48. Ju Grecy znali przysowiowe barbarzyskie zoto". Oni sami nie musieli, mieszkajc w miastach, nosi przy sobie caego swojego majtku, by kupi u piekarza chleb, i dlatego te za wielce niepraktyczne uwaali obwieszanie si czym w rodzaju rodkw patniczych ze szlachetnego kruszcu o wartoci miliona funtw. Gd i bieda stale zagraay egzystencji wsplnoty plemiennej. Ale nie bray si one z nadmiernego przyrostu naturalnego ludnoci - w rzeczywistoci liczebno plemion pozostawaa zdumiewajco stabilna49 - ale z oglnie panujcego niepokoju i z niebezpieczestw czyhajcych na barbarzysk spoeczno. Jednostka odczuwaa wystarczajco czsto cige zagroenie spoecznej i fizycznej egzystencji. Dlatego te brat Tei, Aligern, zapragn po kapitulacji pod Cumae zosta Rzymianinem, by unikn niebezpiecznego ycia barbarzycy. Spoeczno plemienna znajduje si bowiem w stanie cigej wojny. Wrogiem jest nie tylko inny lud, zamieszkujcy gdzie po drugiej stronie szerokiej strefy granicznej, 16

lecz ju ssiednia wioska, ssiedni klan albo inny rd tego samego plemienia. Zdumiewajce, e tradycja plemienna moga odbiera taki stan chaosu jako co harmonijnego50. O harmonii mona mwi dopty, dopki spoeczno plemienna ya, odwoujc si do heroicznego patosu. Historia jest nauk o czynach dzielnych mw"51; liczy si jedynie wojownik, wojsko. Plemi i wojsko to jedno, gens to lud w zbroi"52. Jeli w lud wyrusza na wdrwk, to panowaa w nim zdumiewajca spoeczna mobilizacja. Kto wykazywa si sprytem i odnosi sukcesy w wojsku, by - bez uszczerbku dla swego etnicznego lub spoecznego pochodzenia -jego czci. W krlestwie Hermanaryka oprcz Ostrogotw-Greutungw byli take Finowie, Sowianie, Antowie, Herulowie-Rosomonowie, Alanowie, Hunowie, Sarmaci i z pewnoci take Estiowie53. Rwnoczenie w zachodniej Gutpiuda obok dowodw potwierdzajcych byt dominujcych Terwingw, Wizygotw jak powiemy dzisiaj, znaleziono wiadectwa na istnienie Tajfalw, zamieszkujcych Caucalandensis locus Sarmatw, mniejszoci narodowych Azji Mniejszej, przy czym naley zaoy, e wikszo stanowili mieszkacy dawnych prowincji, mniej lub bardziej zromanizowane grupy Dakw i Karpw, Sarmaci i Iraczycy najrniejszych denominacji54.

Wieloetniczne struktury ludw gockich zostay zachowane rwnie w cesarstwie rzymskim. W skad osiadej w 418 roku w poudniowej Galii armii Gotw wchodziy grupy Greutungw-Wezjw, Greutungw-Ostrogotw oraz ludy niegockie, pozostajce mniej lub bardziej pod

gockimi wpywami, wrd nich Alanowie, traccy Bessowie, batyjscy Galindowie, Warnowie i najprawdopodobniej rwnie Herulowie, a nawet Sasi znad Loary i Garonny, ktrych krl Euryk potrafi zwiza ze sob moc traktatu. Do barbarzyskich ludw niegockiego pochodzenia zaliczali si rwnie czonkowie plemion z terenw zamieszkaych przez dediticii i ich potomkw, sarmackie, tajfalskie i swebskie kolonie z pnego okresu panowania rzymskiego55. To samo mona powiedzie o krlestwie Teodoryka Wielkiego: jako rzymski naczelny magistrat i krl Gotw Teodoryk posiada wszelkie warunki, by ze swojego wojska uczyni gocki nard. Nowa etnogeneza przebiegaa jednak z udziaem niegockich elementw. W szeregach jego wojsk maszerowali Rugiowie, Wandalowie, Alanowie, Herulowie, Skirowie, Turkilingowie,

Swebowie, Sarmaci i Tajfalowie, Gepidzi i Alemanowie. Oprcz Rzymian z gockim sercem" wrd sucych w wojskach sprzymierzecw byli te dawni rzymscy poddani, ktrzy - podobnie jak dzicy Breonowie w grzystym Tyrolu - przyczyli si do gockich sprzymierzecw Rzymu jako miejscowi sojusznicy56. Wojska Gotw od dawna przycigay rzymskie warstwy nisze. W czasach wdrwek ta atrakcyjno bya szczeglnie silna. Uzupeniano w ten sposb stay niedobr w szeregach gockiej armii. Jednak w poudniowej Galii, Hiszpanii i Italii chopw potrzebowano na polu uprawnym, a nie na polu walki.

17

Teodoryk stawia na konsolidacj i stabilizacj, tak wic zdecydowanie zabroni rzymskiej ludnoci wiejskiej przyczania si do wojska Gotw. Kiedy jednak pastwo Ostrogotw walczyo o przetrwanie, dawna sia przycigania jeszcze nie wygasa; Totila nie tylko przyj -jak wiadomo, w duej liczbie - rzymskich niewolnikw i kolonw do gockiej armii, lecz take zmobilizowa ich przeciwko ich panom - senatorom, obiecujc im wolno i wasno ziemi. W ten sposb zezwoli na to, na co rzymskie warstwy nisze byy, ze wzgldu na rozpaczliwe pooenie ekonomiczne, gotowe ju od III wieku: Zosta Gotami"57. Zasada bya jasna: czowiekiem wolnym mg zosta ten, kto sprawdzi si jako wojownik. Kto pracuje, czy to jako rolnik, czy biegy w swojej sztuce rzemielnik lub kupiec, jest i pozostanie niewolnikiem58. Losy dwch rzymskich winiw unaoczniaj ten spoeczny mechanizm. Jeden z nich, dawniej bogaty kupiec, popada w niewol u Hunw, zmienia swoje zajcie i zostaje, cho pocztkowo zupenie niewyszkolonym, ale dzielnym onierzem. Zdobywa bogactwo i wolno, zawiera huskie" maestwo i wspina si po drabinie kariery wojskowej. Drugi jest wymienitym budowniczym. Temu samemu huskiemu panu, ktremu wczeniej suy jego wspwizie, wznosi za pienidze uzyskane przez pana ze zupienia Panonii wspania ani. Kiedy jednak dzieo jest skoczone, architekt nie otrzymuje oczekiwanej wolnoci. Co wicej, Hun czyni go najniszym w hierarchii niewolnikiem, aziebnym swoim i swojej rodziny59. Tego typu porzdek spoeczny musia po prostu ulec zmianie, jeli gens zamierzaa stworzy na rzymskiej ziemi pastwo federacyjne. W granicach Imperium Rzymskiego tego typu system wartoci i takie przekonania byy nie do utrzymania. Wraz z odejciem od prymitywnych struktur plemiennych rozpoczyna si proces asymilacji; dawni barbarzycy staj si czci rzymskiego wiata. Instytucj, ktra ten proces umoliwia, byo gockie krlestwo oparte na armii. Mimo wszystkich poraek, prawie katastrof, gockim krlom, to jest Amalom i Batom, udawao si wci na nowo wykazywa i potwierdza jako wywodzcym si z rodu bogw i herosw". Ich sukcesy byy moliwe midzy innymi dlatego, e potrafili si oni lepiej przystosowywa do istniejcych warunkw ni ich szlachetnie urodzeni konkurenci, dziki czemu zdobyli take

uznanie cesarza60. Wczeniej jednak zarwno batyccy, jak i amalscy Goci musieli przetrwa czterdziestoletni okres oczekiwania. Czas pomidzy jesieni 376 roku, kiedy to przodkowie Wizygotw przekroczyli Dunaj, a przymierzem z roku 416 wynosi dokadnie czterdzieci lat, tyle co czas midzy bitw pod Adrianopolem w 378 roku i decyzj cesarza o osadzeniu sprzymierzonych Gotw w Akwitanii w 418 roku. Tym samym Goci przypominaj nard wybrany, ktry po otrzymaniu Prawa pozostawa przez czterdzieci lat na pustyni, zanim mg wej do Ziemi Obiecanej. Sama tradycja Ostrogotw sugeruje takie porwnanie. Czterdzieci lat mieli Ostrogoci nosi aob po mierci swojego krla, zanim wybrali Walamira, wuja Teodoryka Wielkiego, na jego nastpc61. 18

Dugi okres bezkrlewia nie umniejsza w adnym wypadku znaczenia tego ludu. Wprost przeciwnie: czterdziestoletni okres oczekiwania oznacza prb czasu i dowodzi bycia wybranym przez Boga. Wyrnia i uprawomocnia lud Boy62. Krlestwo, gens, wybr przez Boga konstytuuj ^populus63; w wypadku Gotw istnienie tych przesanek mg zakwestionowa jedynie nieyczliwy homozjaczyk, jak bymy dzi powiedzieli: katolik. [Wyznawca homozjanizmu, twierdzenia, e Chrystus jest wspistotny Bogu Ojcu (przyp. red.).] Ostatecznie gockie krlestwo wojskowe mogo odnosi sukcesy jedynie wwczas, gdy samo si rozwizao". Lub innymi sowy wwczas, gdy krlom udawao si podporzdkowa swoje ludy wikszym jednostkom na terytorium cesarstwa bd te je z nimi zintegrowa. Dopiero powstanie acisko-barbarzyskiego regnum, trwaego pastwa kontynuujcego tradycje rzymskiego cesarstwa zachodniego, ogranicza moliwoci powstawania nowych plemion. W procesie tworzenia nadrzdnych jednostek nieograniczona gra plemiennych si traci sw niebezpieczn skuteczno64. Okoo 590 roku Goci nadali swej pastwowoci nazw Spania, Gallia et Gallaecia65. T sam rang posiadaa Italia Ostrogotw, ktr stworzy Teodoryk Wielki66. Stosunkowo szybki upadek tego tworu pastwowego przyczyni si do odrodzenia ostrogockich genitilitas jako wojsk Gotw z krlewskim wodzem na czele, na prno zabiegajcym o uznanie cesarza. Ostatnie krlestwa Ostrogotw funkcjonuj tak jak pierwsze; jedne i drugie w rnym czasie obejmuj rne terytoria i rnej wielkoci obszary. Raz skadaj si owe regna z kilku okrgw miejskich w Panonii, Macedonii, Tracji i Mezji. Innym razem Ostrogoci panuj w ponad dwudziestu okrgach w Ilirii, Italii i Galii. Nastpnie Belizariusz .jedynie przy pomocy swojej druyny" niszczy potg wojskowTeodoryka67. Pobici i pozbawieni swojej amalskiej tosamoci Ostrogoci bardzo chtnie zgodziliby si na okrojenie ich krlestwa do dwch lecych po drugiej stronie Padu prowincji, Ligurii i Venetii (Istria). Przez rok ponawiaj swoj ofert cesarzowi, w tym czasie ich wielko i chwaa malej, ostatecznie stanowi o niej ju tylko stare krlewskie miasto Pawia. Potem prawie cakiem nieoczekiwanie pojawia si tyran" Totila i odzyskuje gockie panowanie nad Italikami". W 550 roku za, dwa lata przed katastrof, Totila zadowoliby si krlestwem skadajcym si z Pwyspu Apeniskiego bez krajw ssiadujcych68. W porwnaniu ze skadajcym si i rozkadajcym si jak harmonijka pastwem" wojskowym Ostrogotw krlestwo Wizygotw sprawiao wraenie zaskakujco stabilnego, co dziwi tym bardziej, e utracie batyckich praw69 towarzyszyy rwnie cikie poraki w walce z wrogiem zewntrznym. Wanie sposb, w jaki exercitus dawnych Gotw z czasw Alaryka"70 przezwycia katastrofy i poraki, wskazuje na jego silne zakorzenienie w prefekturze Wielkiej Galii.

19

Przez dwa pokolenia - liczc od roku 507 - Wizygoci tracili ziemie i przegrywali bitwy z Frankami i Bizantyczykami. Mimo to krlestwo wci obejmowao znaczne terytorium. To ono stao si dla Gotw now ojczyzn71, stamtd mogli rozpoczyna swe powtrne podboje i przysze ekspansje. Mimo e krl poleg, a miasto krlewskie wraz ze skarbcem przepado, pobite Pastwo Tolozaskie nie poszo w rozsypk, lecz jedynie przenioso swj punkt cikoci, wpierw na wybrzee Morza rdziemnego, a nastpnie do Toledo. Pastwo, ktre wzio sw nazw od tego miasta, umocnio pozycj jako nadrzdna jednostka pastwowa, jako wczesnoredniowieczne regnum, w ktrym pojcie gens uzyskao nowe znaczenie obywateli pastwa ugruntowanego na prawnych podstawach72. Nic nie wskazuje na to, eby hiszpascy Wizygoci uwaali si jeszcze za wsplnot pochodzeniow opart na tradycji. Wspczesny jzyk zawodzi, kiedy chcemy uj w sowa prapocztki i opisa zachodzce w nich zmiany, tak e nie pozostaje nam nic innego jak posuy si -nie bez oporw - pewnym unikiem, polegajcym na zachowaniu aciskiego wyraenia gens, zapoyczonego ze rde historycznych. Gens to zarwno wiksza grupa, jak i jedno plemi, to zarwno odam danego rodu, jak te konfederacja wikszej liczby etnicznych jednostek. Gens z czasw wdrwki ludw nie bya jeszcze gotow jednostk polityczno-terytorialn; nie bya te w peni wyksztacon narodow tosamoci, nie bya stanem, lecz otwartym procesem. Gens ze stadium origo jest cigle w drodze", in peregrinatione, by w kocu dziki krlestwu i prawdziwej wierze - cokolwiek by to miao znaczy - sta si populus. Powstawanie plemion a ich ustrj, opisany w 1961 roku przez Reinharda Wenskusa dualizm jest przedmiotem etnografii historycznej. W

wypadku historii Gotw chodzi o zetknicie si spoeczestwa o silnej wiadomoci plemiennej z mocarstwem. Znane analogie pozwalaj odtworzy dawn mocarstwowo, wyobrazi sobie nadrzdne jednostki antycznego i redniowiecznego pastwa terytorialnego. Nawet jeli nie chcemy rozpoczyna od nowa bezowocnej dyskusji na temat, czy pojcie pastwo" moe by stosowane w odniesieniu do okresu sprzed nowoytnych dziejw Europy, czy te nie73, to jednak zarwno pnoantyczne Imperium Romanum, jak i pastwo Karolingw oraz ich bezporednie kontynuacje miay charakter mocarstw. Decydujcym elementem w tych pastwach by element terytorialny, patria. Gens miaa o tyle racj bytu, o ile posiadaa patria74. Sformuowanie patria vel gens Gothorum streszcza w niepowtarzalny sposb dowiadczenia hiszpaskich Wizygotw75. Ci Goci przezwyciyli scytyjski charakter" swoich gentilitas z okresu wdrwki ludw76. Scytyjskie", to znaczy pierwotne gentes, nie posiaday adnych trwaych struktur. Albo znikay nagle z dnia na dzie i nikt nie wiedzia, czy wyginy, czy istniay moe gdzie na kracu wiata i dziejw, albo mona byo rwnie powiedzie, jak Synezjusz z Cyreny cesarzowi Arkadiuszowi, e nie ma adnych nowych barbarzycw. Wprawdzie wynajduj oni cigle nowe nazwy i zmieniaj swj wygld zewntrzny, by zmyli Rzymian, 20

czyli cywilizowany wiat; w gruncie rzeczy jednak Scytowie pozostaj niezmienni od czasw Herodota77. Niecae sto lat po Synezjuszu stao si. jednak moliwe zastpienie tradycyjnej nazwy Scytowie" nazw Goci": wieloetniczne zwizki wojownikw konnych pochodzcych z pnocno--wschodniej Europy, do tej pory przedstawiane przez tradycyjn etnografi jako Scytowie, uchodziy teraz za Gotw. Wszyscy wschodni Germanie - cznie z niegermaskimi Alanami - zaliczaj si zgodnie z teori Ludwika Schmidta do ludw gockich; mwi gockim jzykiem i wyznaj t sam heretyck religi78. Okoo 600 roku wewntrzna struktura plemion Gotw znacznie si zmienia. Ich pastwowo ograniczya si wwczas do pastwa hiszpaskich Wizygotw, ci za byli obywatelami

pastwa" wyznania katolickiego. Mimo to tolozascy Goci s niezmiennie nazywani gens, jakby byli tylko wsplnot pochodzeniow, do ktrej mg nalee take i onierz armii bizantyskiej79. Wida wyranie, jak trudno speni danie Ottona Brunnera, by historycy zapoyczali pojcia z jzyka rde historycznych80. Kto uywa sowa gens, musi mie wiadomo jego wielowymiarowoci81. Biorc powysze pod uwag, saga Gotw" brzmiaaby mniej wicej w sposb nastpujcy: pewnego razu by sobie niewielki lud - z powodu niejasnych pocztkw chciaoby si t opowie rozpocz jak bajk - ktry nazywa siebie Gotami, to znaczy mami82. Pocztek ich historii przypada na czasy, kiedy Rzymianie wtargnli do wolnej Germanii. Siedziby Gotw mieciy si wwczas wzdu wybrzey Morza Batyckiego od Pomorza po Prusy Wschodnie. Archeolodzy utosamiaj z najwczeniejsz histori Gotw wytwory kultury wywodzcej sw nazw od lecej w Prusach Wschodnich miejscowoci Willenberg (Wielbark). Ju w tej wyranie uksztatowanej, autochtonicznej kulturze pojawia si wiodcy motyw wykopaliskowy, towarzyszcy Gotom wszdzie w ich dalekich wdrwkach: zmarego Gota skadano do grobu bez broni, co zakada wiar w ycie wieczne, ktra niezwykle ostro odrniaa ich od ssiadujcych ludw i kultur. Goci z ich wczesnego okresu chyba nigdzie na zachodzie nie dotarli do Odry. Wtpliwe jest rwnie, czy rzeka ta kiedykolwiek nosia nazw Guthalus, cho niektrzy uczeni twierdz, e Odra bya rzek Gotw" i odpowiednikiem skandynawskiego Gotaalv83. Informacje z tamtych odlegych czasw prawie e doszcztnie zaginy, i to mimo istnienia amalskiej historii o skandynawskim pochodzeniu Gotw lub wanie ze wzgldu na ni84. W kadym razie Goci lub -jak ich nazywano w antycznych rdach85- Gutonowie pozostawali pocztkowo pod obcym panowaniem i w najlepszym wypadku tworzyli pautonomiczn podgrup wikszego zwizku plemion, jakiej starej nazwy"86, do ktrej zostali zaszeregowani87.

Pomijajc sposb grzebania zmarych, lud Gutonw nie rni si specjalnie od swoich ssiadw ani w kwestii uzbrojenia, ani pod wzgldem instytucjonalnym; nawet sposb urzdzenia krlestwa by taki sam. Jest to obserwacja, 21

ktra zgodnie z hipokratesowsk szko greckiej etnografii mogaby wiadczy o wysoko rozwinitej pastwowoci Gotw. Ponadto ich krlowie byli szczeglnego rodzaju; mieli - wedug Germanw - niezwykle duo do powiedzenia. Od kiedy tylko zaczto mwi o gocko-gutoskich krlach, wiadomo byo o nich, e wydawali rozkazy raczej jak heroiczni i prowadzcy wdrowny tryb ycia dowdcy druyny z okresu wdrwki ludw, ni jak osiadli i czczeni jak wici krlowie plemion z ostatnich stuleci przed Chrystusem88. Jeli kto chcia przyczy si do plemienia krla Gotw, nie musia by ani Gotem, ani czowiekiem wolnym; wystarczyo, by by dobrym wojownikiem i przestrzega w okrelonym stopniu dyscypliny89. W ten sposb powstaa krlewska druyna, exercitus Gothorum, ktra bardzo szybko zacza dominowa w otoczeniu pod wzgldem militarnym. To wyjania wiele domniemanych sprzecznoci odnoszcych si do wczesnego okresu historii Gotw: pierwotnie byli oni przez dugi czas prawdopodobnie niewielkim podporzdkowanym ludem, osiadym jednake na do rozlegej przestrzeni sigajcej od wschodnich Prus przez Pomorze Wschodnie niemale po Odr. Istniej dowody na to, e Goci wystpowali przeciwko wspczesnym sobie mocarstwom. Ostatecznie osiedlili si - co najmniej pi pokole przed pierwsz wzmiank o nich - na sarmackim, prawym brzegu rodkowej Wisy90. To tam wanie Goci stali si najwaniejsz grup owej lawiny ludw, ktra w drugiej poowie II stulecia spowodowaa zaamanie si rzymskiego frontu nad Dunajem oraz potne zmiany na obszarze sarmacko-pontyjskim.

Przyjmujc rzymski punkt widzenia, do dzi mwimy o wojnach markomaskich, co jedynie w pobieny sposb opisuje skal tych wydarze. Gutonowie, ktrzy w II stuleciu po Chrystusie wtargnli na tereny pomidzy Dunajem a Donem, przestali ju by niewielkim ludem. Zwyciajc konkurencj pomidzy rodami wewntrz zwizku plemiennego, wysunli si wkrtce - naturalnie wci jeszcze pod krlewskim przewodnictwem - na czoo zwizkw wieloetnicznych. Poczynajc od roku 238, najazdy Gotw pustoszyy przez ponad czterdzieci lat wschodnie prowincje cesarstwa rzymskiego. W porwnaniu z tym wojny markomaskie byy jedynie niewinnym wstpem. Goci III stulecia uchodzili za nowy lud, do ktrego pasowaa stara nazwa Scytw91. aden z antycznych etnografw nie stwierdza ich zwizku z Gutonami. Gutoscy przybysze stali si Gotami w tym momencie, w ktrym Stary wiat uzna ich za Scytw92. To pierwsze nierzymskie wielkie krlestwo Gotw upado pokonane, wrcz zmiadone przez cesarzy Klaudiusza II Gockiego i Aureliana93, nastpstwem czego by ostateczny rozpad gens. Podczas gdy to najprawdopodobniej Amalom udao si zachowa krlewskich Gotw, Ostrogotw-Greutungw z terenw na wschd od Dniestru, nad dolnym Dunajem powstaa wyjtkowo skuteczna i sprawna oligarchia bato-terwiskich Wezjw. To oni rozwinli ustrj policentryczny, ktry umoliwi pierwsze terytorialne usankcjonowanie gens na przedpolu cesarstwa rzymskiego.

22

Natarcie Hunw zniszczyo zarwno wschodnie krlestwo, jak i arystokracj zachodnich Gotw. Kto z obydwu ludw nie chcia zosta huskim Gotem lub chcia unikn poddastwa, przechodzi na stron rzymsk. Tam z Gota przeistacza si w sojusznika cesarstwa, to jest w rzymskiego wojskowego. Jako taki mg zachowa sw etniczno-polityczn tosamo tylko wwczas, gdy przyjmowa rozkazy wasnego wodza. Ten za musia by - zgodnie z rzymsk ukonstytuowan rzeczywistoci - monarch" i jednoczenie uznanym przez cesarza urzdnikiem". Z tych to powodw doszo z jednej strony do ustanowienia bd wskrzeszenia instytucji rodowego (gentil) krlestwa, z drugiej za - do obdzielania ich wacicieli najwyszymi urzdami wojskowymi. Najstarszy twr plemienny tego typu zosta stworzony przez Wizygotw. Jeli kto chciaby naszkicowa histori Gotw, kierujc si kryterium ustroju, ma do dyspozycji jedynie listy nazw plemion gockich, jak na przykad tak wany w historii jzykoznawstwa spis ludw skandynawskich Kasjodora94, histori Gotw krymskich od najazdu Hunw do czasw Justyniana95, ale rwnie losy poszczeglnych osb, ktre przeszy na stron Rzymian96. Waciwym przedmiotem zainteresowania jest ukonstytuowana" gens. Regnum Gotw Zachodnich, jak i o pi pokole wczeniejsze krlestwo Gotw Wschodnich, sigaj wprawdzie swymi korzeniami tradycji zwizkw plemiennych, s jednak instytucjami rzymskimi, nawizujcymi do pnoantycznej organizacji armii i do zwizanych z ni zastpcw cesarzy97. Analogicznie do tego gockie gentes nie s wycznie wojskami Gotw, exercitus Gothorum, lecz rwnoczenie rzymskimi armiami zwizkowymi, ktre jako nastpczynie rzymskich wojsk cesarskich maj prawo, cho nieco zmienione, do przekazywania wadzy. Goci nie powouj cesarza, lecz krla98. Z punktu widzenia rzymskiego ustroju krlestwo Gotw jest tak anomali, ktra godzi ze sob praktyk z teori pnoantycznej pastwowoci. Za pomoc owej teorii dochodzi do zinstytucjonalizowania lub -jeli kto woli - do imperializacji gens. By owa gens moga sta si podstaw powstania jakiego pastwa, musiaa porzuci sw pierwotn scytyjsk" form. Tak wic Teodoryk Wielki wzi za wzr swojego regnum Imperium Romanum, to samo uczyni Liuwigild w Hiszpanii Wizygotw, doprowadzajc do stabilizacji we wczeniej mocno rozchwianym pastwie99. Niejako w opozycji do tych zjawisk dokonywaa si

gentylizacja" antycznego wiata. Na paszczynie polityczno-prawnej pojcie rzymski" traci swoje ekumeniczne znaczenie i oznacza po prostu jedn gens spord wielu, do ktrej na mocy prawa naley Flavius Amalus100, z ktr spoecznie zwizany jest zwyczajny" Got101, a Burgundowie czy Frankowie posiadaj wsplnego plemiennego przodka102. Goci jako obcy, jako barbarzycy, s przedmiotem bada etnografii historycznej. Prawo i kult, lex i religio, uznawano za synonimy. Ostatnie wspczesne materiay, mwice o przedchrzecijaskich, nawet jeli pozostajcych pod wpywem Kocioa, wierzeniach Wizygotw, pochodz z V wieku103. 23

Pozostaoci dawnego religio w Italii Ostrogotw zostay od razu zniesione przez Teodoryka Wielkiego, o ile nie przyczyniay si do podkrelania chway rodu" Amalw104. Krl nakaza na przykad swoim Sanom, by uniemoliwiali wkadanie przedmiotw z metali szlachetnych do grobu zmarego, co nakazywa gocki obrzdek pogrzebowy. Wykonujcy to zadanie musieli dziaa ostronie i wydobywa powierzone ziemi skarby uwanie, nie niszczc grobw. Z drugiej strony jednak za norm przy grzebaniu zmarych, a co za tym idzie - kulcie przodkw, uznawano nie tradycyjny gocki rytua, lecz rytua na wzr rzymski105. Dawne wierzenia musiay by ju w stanie gbokiego rozpadu, skoro tak atwo mg je znie krlewski nakaz. Jednake podczas gdy chrzecijaski krl Teodoryk podejmuje dziaania skierowane przeciwko pozostaociom praktykujcego pogastwa, sam wykorzystuje wasnych przodkw do usankcjonowania amalskiej tosamoci. Jej rdem i podstaw jest przekaz", ktry obejmuje siedemnacie pokole historii Gotw i zostawmy znany spekulacyjno-klasycystyczny model rachunkowy na boku - siga p tysiclecia wstecz. Z tradycji Asw, z legend o pochodzeniu Gauta, Amala i Ostrogota od herosw i pbogw, ktrzy nie byli tak zwyczajnie ludmi", Amalowie czerpi w pnym antyku przekonanie o swojej przynalenoci do szlachetnie urodzonych106.

Czysto ekonomiczne pocztkowo osignicia Alaryka I, a mianowicie niezwykle wysokie dochody senatorskie107, Amalowie przewyszyli wielokrotnie i uzyskali, jak Batowie, przyjcie do pierwszych rodzin Starego wiata108. Zbiorowa pami Gotw przypomina sobie wprawdzie jeszcze przedamalskie i przedbatyckie czyny dzielnych mw", koczy si jednakowo na historii krlewskich Amalw i Batw w latach trzydziestych VI stulecia109. Memoria dzieli los krlewskiego rodu i po jego upadku staje si ogln pieni o bohaterskich czynach, niezwizan z adnym konkretnym ludem. Na jedno pokolenie przed ich upadkiem udao si italskim Amalom zmonopolizowa ca gock tradycj. Posuyo im to jako uzasadnienie przypisywanego prawa do pierwszego miejsca, do najszlachetniej urodzonych", w acisko-barbarzyskim wiecie krlw i narodw"110. W owym czasie senator Kasjodor napisa swoj Origo Gothica, ktrej nastpnie konstantynopolsk zim 551 roku bakaski Got Jordanes nada znan nam obecnie form111. Jest to historia o pocztkach i kocu" krlw i pastw112, dzieli si na okresy od czasw niegdysiejszych po dzi, wiedzie przez pokolenia i wedug kolejnoci panowania krlw", odnosi si do pieni starszyzny", do plemiennej memoria113. Italskie regnum, ju przez Kasjodora zaliczane do Starego wiata, zburzya rekonkwista Justyniana. Mimo to Jordanes pozostaje wierny wersji Kasjodora; modszy autor ,jako ten, ktry swe pochodzenie wywodzi od wspomnianej gem" wybiera na zakoczenie historii Gotw szczliw porak". W jego oczach historia Gotw koczy si wraz z histori amalskiego imperium zwycistwem Belizariusza nad krlem Witigisem i wnuczk Teodoryk Matasunt. Uwolniona od swego pokonanego maonka przez jego rych mier,

24

ostatnia Amalka moe odda rk cesarskiemu siostrzecowi Germanusowi, a pen chway tradycj swego szczepu poczy z tradycj Anicjuszy. I tak oto w sposb zupenie prawny Origo Gothica przechodzi w Historia Romana114. Krlom Gotw po roku 540 brakowao wszelkich oznak wadzy, zarwno tych rzeczowych, jak i tych waciwych dla blasku i chway plemienia115. To zdumiewajce, e Wizygoci potrafili sobie od 531 roku wietnie radzi z tym, co wydarzyo si w italskim krlestwie Gotw w cigu owych dramatycznych pitnastu lat po roku 540 i co doprowadzio do upadku ich pastwowoci, nie tracc przy tym swego imperium. Ani krlowie panujcy w okresie przejciowym, ani tym bardziej wadcy z Toledo nie mogli szuka wsparcia w plemiennej memoria sigajcej do czasw sprzed najazdu Hunw. Ba, krlowie Wizygotw musieli nawet zwalcza tradycj plemienn zakorzenion po czci w naddunajsko-pontyjskiej przeszoci, jako element oligarchicznej samowiadomoci116. Stara tradycja, ktrej nadano acisk form, zmieniono i znacznie rozbudowano o treci rzymskie, jak rwnie wzbogacono o przykady biblijne, staa si gockim prawem zwyczajowym - lex Gothica117. Pewne jego elementy, jeli nie prawie cao, weszy w skad krlewskich praw, leges Visigothorum118. Gockie prawo przetrwao nie tylko upadek pastwa Wizygotw, lecz take italskiego krlestwa Ostrogotw. A do pnego redniowiecza zarwno poudniowofrancusko-kataloscy, jak i italscy Goci posiadaj swoje wasne prawo119. Jeli jednak od drugiej poowy VI wieku mwi si o gockich staroytnych pieniach" 120, to rni si one zasadniczo swoim politycznym znaczeniem i treci od przekazw sownych, na ktre powouje si Origo Gothica. Dlatego te utrata krlewskich przedstawicieli tradycji, ktrzy pamitali take o tradycjach nieantycznych, stanowi wyran cezur w historii Gotw. Z bardzo zoonej zbiorowej pamici plemiennej zachowa si jedynie obraz gockiej wsplnoty prawnej, a do koca VI wieku - obraz wsplnoty religijnej Gotw. Jedno i drugie razem, jak i kade z osobna, stanowio wsplnot wszystkich ludzi, ktrzy uznawali lex Gothica121. Wczesnoredniowieczny gentylizm" pozwoli na zachowanie rnorodnoci ludw jako wsplnot prawnych, by jednak do tego stopnia przesycony katolicyzmem, e mimo - lub wanie z powodu - powszechnej misji vocatio gentium, nawoywania ludu do wiary, wyklucza rnorodno wyzna religijnych. Gockie prawo" mogo wic przetrwa VI stulecie jedynie uwalniajc si od gockiego arianizmu i pozostajc wycznie podstaw prawnej wsplnoty. Pogasko-antyczny etnograf zarejestrowa archaiczne zwyczaje, jak na przykad ofiary z ludzi lub szczeglne tajemnice kultu, nazywajc je barbarzyskimi122. W czasie kryzysu na przeomie IV i V wieku niejeden antyczny poganin rozpoznawa w niechrzecijaskim barbarzycy towarzysza broni, od ktrego oczekiwa wsparcia w walce o religi ojcw". Z kolei przymierze chrzecijan i pragncych si nawrci barbarzycw wyranie prowadzio do upadku pastwa. 25

Wspaniaa wizja Edwarda Gibbona znalaza swego wiadka koronnego w osobie Zosimosa123. Jednake chrzecijaskiantyczny obserwator widzia w pogastwie radykalne barbarzystwo, zabobon zewntrznego i wewntrznego proletariatu"124. Wraz z przyjciem przez Gotw chrzecijastwa upada jedna z najwaniejszych przeszkd dla wcielenia barbarzycw do chrzecijaskiego wiata pnego antyku. Poniewa jednak gockie ludy w odrnieniu od Frankw wyznaway pocztkowo arianizm, wydawao si, e miejsce religii plemiennej zajo te Gothica jako wiara Gotw. Arianizm w penym tego sowa znaczeniu nie mg jednak speni gockich oczekiwa. Po 430 roku rzadko dochodzi do wspierania

rzymskich arian ze strony Gotw i odwrotnie125. Pogaska religia plemienna zawieraa bowiem przekonanie o boskim pochodzeniu gens i jej krlewskich szczepw. Zachowaa przewiadczenie o prawnej i religijnej wsplnocie ywych i umarych stale odnawianej w kulcie. Jak ucz nas reakcje Terwingw na zadunajsk misj w IV wieku odejcie od religii plemiennej zagraao spoecznej i etnicznej tosamoci std byo cigane z ca surowoci126. Zgodnie z tym gocki arianizm duej ni to byo konieczne przyczynia si do utrzymywania wrogoci pomidzy Rzymianami i barbarzycami. Nie s znane - pomijajc okres bezporednio przed nawrceniem si Wizygotw na katolicyzm - przypadki, eby Got, ktry zosta katolikiem, utraci przez to swoj przynaleno plemienn. Przejcie na inne wyznanie, mulata religio, nie prowadzio take prawie wcale do pogorszenia pozycji spoecznej, nie mwic ju o przeladowaniach. Dwaj papiee z VI wieku uchodz za Gotw i obywateli miasta Rzymu, syn Sigisvulta, Bonifacy II (530-532) i syn Hunigilda, Pelagiusz II (579-590)127. Trzeci synod w

Toledo w 589 roku oznacza koniec arianizmu Wizygotw128. lady religijnej tradycji Ostrogotw mona znale w pastwie Longobardw jeszcze do VII stulecia129. Jej wyznawcy jednak nie stanowili jednego narodu, tak samo jak gocko-ariascy onierze w armii cesarza . Od momentu, w ktrym Goci rezygnuj ze swego plemiennego jzyka i stroju, brak jest zarwno pod wzgldem etymologicznym, jak i semantycznym najwaniejszego uzasadnienia faktu, i byli uznawani za barbarzycw. Okoo 430 roku Rzymianie i barbarzycy rnili si midzy sob religi - ritu, jzykiem - lingua, oraz ubiorem i sposobem pielgnowania ciaa. Jednakowo ju wwczas niektrzy podlegajcy obowizkowi pacenia podatkw i zmczeni pastwem Rzymianie, woleli znosi smrd barbarzyskich cia i szat" ni szalon niesprawiedliwo swoich rodakw. Powiadaj, e jedno pokolenie pniej pewien szlachetnie urodzony Rzymianin tak dobrze opanowa jzyk Burgundw, e ci ostatni martwili si, czy nie popenili przypadkiem bdu w swym wasnym jzyku. Uczyli si od niego stosowania prawa, naladowali elegancj jego retorycznych wyrae i przyjli aciskie serce"131. W rzeczywistoci jednak aciski Zachd by duo bardziej nietolerancyjny wobec patois (etnicznych mniejszoci) ni grecko-sowiaski Wschd. 26

Tu jzyk gocki - w obcym otoczeniu i bez krlewskiej ochrony - przetrwa wieki, podczas gdy w Hiszpanii, Galii i Italii jako jzyk ywy nie dotrwa do wieku VII. To samo dotyczy stroju. Scytyjskie skry" Gotw w V wieku wygldaj barbarzysko. Stulecie pniej, na dugo jeszcze przed ostatnimi wiadectwami mwionego jzyka gockiego, brak jest jakichkolwiek informacji o tym niezwykym, bo w obszarze Morza rdziemnego niestosownym scytyjskim" stroju132.

Ostatni Goci dugo jeszcze nie byli ostatnimi, nawet po utracie swoich pastw. Wwczas take od dawna ju nie byli barbarzycami ani czonkami zwizku plemiennego133. Z ludu prezentujcego si jako gocka armia skadajca si z Gotw, wyonia si wczesnoredniowieczna gens, ktra zaprzestaa wdrwki przez ca Europ. Tak na zachodzie, jak i na wschodzie stali si oni rzymskimi" Gotami, ktrzy w zdumiewajcy sposb zaprztali gowy pogaskich gentes, pozostaych jeszcze po drugiej stronie rzymskiej granicy. Raweskiego Teodoryka zachowano tam w pamici albo jako przykadnego Dietricha z Berna, albo dopatrywano si w nim demonicznego uosobienia boga wojny134. Tak wrd mitw i legend nazwa Goci" przepada cakowicie; majc na myli Gotw, mwi si o Amelungach135. Jednak Goci od poowy VI wieku nie s ju przedmiotem bada etnografii historycznej; od tej pory trzeba pisa o nich inaczej136. CZ I Nazewnictwo

1.Goci

Przypisy do tego rozdziau. Klasyczna etnografia stosowaa dawniej nazw Swebowie" w odniesieniu do wielu plemion germaskich1. Podobnie pojcia gocki", gotycki" nabieraj do VI wieku coraz szerszego znaczenia. Wspczeni mwili o ludach gockich"2, kiedy tylko stwierdzili jakie ich wsplne cechy jzyka, sposobu ycia czy miejsca pochodzenia3. Wedle ich wiedzy ludy te zamieszkiway pierwotnie tereny nad dolnym Dunajem i nad Morzem Czarnym, tam, gdzie tradycyjna,

pozostajca pod greckim wpywem etymologia lokalizowaa Scytw. Kto chcia pochwali si dokadniejsz wiedz, rozrnia na tym obszarze take Getw i Dakw, Sarmatw i Sauromatw, Czarne Paszcze" i Amazonw oraz wiele innych ludw mieszkajcych na dawnej Pnocy. Podstawowych informacji i poj dostarczy czwarty logos w Badaniach (tu: usunite sowo w jzyku greckim) Herodota. Gdy jednak sto lat pniej Stary wiat, przetrwawszy okruciestwa III wieku, nie by w stanie obroni swych granic nad dolnym Dunajem, literacka zabawa tradycyjn terminologi nabraa cech miertelnej powagi. Zagraajcy cesarstwu rzymskiemu Scytowie to Goci i Hunowie, a wkrtce potem, po znikniciu Hunw lub po zmianie ich etnicznej tosamoci, ju tylko i wycznie Goci4. Od V wieku nazwa Goci", ktra zastpia pojcie Scytowie", obejmowaa najprzerniejsze ludy germaskie i niegermaskie: Gotw w Italii, Wandalw, Gotw w Hiszpanii, Gepidw, Rugiw, Skirw i Burgundw, a nawet Alanw5. Za najwaniejsze kryteria etnicznego przyporzdkowania do Gotw uznaje si wsplne wierzenia i wsplne prawo - lex Gothica6, oraz ten sam jzyk. Wspczesna etnografia, stosujca rwnie kryterium lingwistyczne, wynalaza dla tego zjawiska sztuczny twr pojciowy: Germanie Wschodni", 30

dzi powszechnie i jednoczenie nazbyt pochopnie stosowany7. Amalska Origo Gothica podawaa natomiast ograniczon liczb ludw gockich. U podstaw stosowanego przez ni podziau ley skandynawskie pochodzenie; zgodnie z tym do Gotw zaliczani s Ostrogoci, Wizygoci i Gepidzi8. Przed kocem III wieku od grupy tej odczyli si Gepidzi, lekcewac dawne wizy krwi"9 i stajc si osobnym ludem. Wobec zaistniaej sytuacji tradycje plemienne uznaj za Gotw jedynie te dwa plemiona10, ktre znane byy pod nazw Gotw Wschodnich i Gotw Zachodnich. One te stanowi przedmiot naszych rozwaa11. Nazwa Goci" pojawia si po raz pierwszy w pewnym antycznym rdle midzy 16 i 18 rokiem po Chrystusie. Jednake odnajdujemy w nim jedynie sab" form - Gutones, ktrej uywali do poowy II w. n.e. zarwno aciscy, jak i greccy autorzy. Grecki geograf Ptolemeusz, ktry po raz ostatni wspomina Gutonw okoo roku 150, zna take lud Gutw (Gutejczykw) na wyspie Scandia. Pomidzy t wzmiank a latami szedziesitymi III stulecia nie istnieje adne rdo wymieniajce jakkolwiek nazw plemienia, ktr mona by uzna za gock"12. W roku 262 Sapor I Wielki kaza wyku napis w trzech jzykach, gdzie oprcz informacji o pobitych rzymskich oddziaach, prowadzonych przeciwko Persom przez Gordiana III, pojawiaj si te ludy germaskie i gockie13. Najstarszy acisko-rzymski zabytek zawierajcy gockie nazwy pochodzi z roku 269, kiedy to Klaudiusz II przyj tytu triumfalny Gothicus14. W tym samym czasie powsta rwnie grecki tekst wymieniajcy Gotw15. Innymi sowy oznacza to, e okoo 270 roku zarwno Persowie, jak i mieszkacy obszarw aciskojzycznych oraz Grecy dostrzegli lud o nazwie Goci". Pocztkowo w epigraficznych rdach dominuje przede wszystkim mocna" forma Gut(th)-; pojawia si ona w miejsce sabej" formy nazwy Gutones. Obydwie formy maj wsplny rdze Gut-, zachowany rwnie w przekazach ludowych, w

takich sowach jak Gutpiuda (kraj ludu Gotw), czy Gutans (Got). Wkrtce jednak w antycznych jzykach pojawia si prawie wycznie pisownia Got(th)-16. Ustalenie chronologii nazewnictwa sprawia trudnoci, poniewa mocne" formy nazw skandynawskich, jak te pontyjskich Gutw (Gotw) pojawiaj si w pniejszych rdach ni ich saba" pochodna, nazwa Gutonw17. Nazwa ta zawiera wysoce produktywny morfem -one, ktry moe wyraa zupenie przeciwstawne znaczenia. Zgodnie z tym mona by wic pod wzgldem jzykowym odczyta nazw Gutoni" albo jako okrelenie modych Gutw, albo wielkich Gutw, Gutw Nowej Ziemi18. Te nazwy nie odnosz si bowiem do faktu, e Gutoni posiadali silne krlestwo19, ani te do tego, e wedug pierwszego rda wspominajcego o nich, byli zalenym, czy e jeszcze wedug ostatniej wzmianki - niewielkim ludem20. Antyczna geografia I stulecia po Chrystusie znaa kontynentaln rzek wpadajc do Morza Batyckiego i noszc nazw Guthalus. Jeli ta nazwa miaaby oznaczarzeka Gotw", 31

to tylko pod warunkiem, e zawiera mocn" form Gut-, powiadczajc jej wystpowanie na kontynencie, jednak pojawia si rwnie jako szwedzkie Gotaalv, jak nazywa si rzeka skandynawskich Gutw (Gautw)21. Prokopiusz, ktry jako pierwszy mwi o Gautach mieszkajcych na Thule, orientuje si te, e czcz oni Aresa. Pisze o tym, jakby donosi o Scytach, Trakach i Getach albo te o samych Gotach22. Podobne gocko-gauckie cechy wsplne wyraa by moe nazwa plemienna Gauthigoth, jak zawiera skandynawski wykaz ludw w Origo Gothica23.

Znaczenie, pokrewiestwo i rnice w nazewnictwie Gotw, jak te i Gautw to ulubione tematy etymologicznej dyskusji. Podejmuje si trud przyblienia zwykle nieatwych do wyjanienia sposobw uycia terminu gautaz". Czy sowo to, oznaczajce wylewajcy", pochodzi od skandynawskiej rzeki, ktra odprowadza wod z wielkiego jeziora Vaner do Kattegatt, czy te moe Goci i Gautowie to mowie", wrcz ogiery" w sensie samcw rozsiewajcych nasienie"? Albo moe Goci i Gautowie to synowie boga wojny Gauta, ktry przewodzi wojskom zarwno w Skandynawii, jak i na poudniu Germanii? Wszystkie te warianty znajduj potwierdzenie w gockiej tradycji, tak e pojawia si pytanie, czy musz one si wzajemnie wyklucza. Jednake dla historyka o wiele waniejsze od etymologii jest przekonanie lingwistw, e nazwa ludu Goci oznacza to samo co Gautowie"24. Czy nie mona by w ten sposb zakoczy bezowocnego sporu, przypominajcego dzielenie wosa na czworo, podejmujc nawet ryzyko przyznania racji Amalowi Teodorykowi, ktry swoje pocztki wywodzi ze Skandynawii?25 Waciwi Litwini nazywali Litwinw i Biaorusinw rosyjskiego pochodzenia szyderczym sowem Gudas (Guddowie). Jzykoznawcy wychodz z zaoenia, e u podstaw tego okrelenia ley nazwa ludu Gotw". Jakiekolwiek wiadectwa na istnienie Guddw pojawiaj si dopiero od XVI stulecia, ale wiadomo o nich, e ich wiek jest bardzo podeszy". Gdec, ktre pojawio si po raz pierwszy w XI wieku, Gdingen i nawet Gdask to najprawdopodobniej guddyjskie nazwy. Te przykady mona uzupeni jeszcze o nazw Graudenz (Grudzidz), w ktrej ukrywa si prawdopodobnie jakie szczeglne gockie imi26.O nieumiejscowionych w czasie informacjach z przeszoci historyk moe tylko snu ostrone rozwaania, nie ma natomiast prawa ich uywa. W trakcie III stulecia z nazw i ludem Gotw zaznajomili si wczeni Rzymianie i Persowie. Na pnocno-wschodnim wybrzeu Morza Czarnego midzy ujciem Dunaju i Donem powsta bardzo liczny ethikon i nikomu nie przyszo do gowy, by wywodzi ten lud od Gutonw czy tym bardziej od Gutw Ptolemeusza. Pierwsze Gutthia (tu: usunite sowo w jzyku greckim)

antycznej etnografii ley wic nad Morzem Czarnym -bd to na Krymie, na pwyspie Kercz, bd te, co jest bardziej prawdopodobne, w dzisiejszej Rumunii. Wrd uczestnikw synodu ekumenicznego w Nikei w roku 325 znajdowa si gocki biskup, ktrego imi wpisano do protokou bezporednio obok bosporaskiego przedstawiciela27. 32

Okoo roku 480 kaukaskie wybrzee Morza Czarnego zamieszkiwa lud Euduzjan, mwicy jzykiem gockim. Nie byli to jednak Goci, raczej Jutowie z obecnego Pwyspu Jutlandzkiego, ktrzy nad Morze Czarne przybyli prawdopodobnie wraz z Herulami28. Ponownie o bosporaskiej Gothia, gdzie w poowie VI stulecia mieszkali Tetraksyci i Trapezyci, wyranie pisze dopiero Prokopiusz. Tetraksyci i Trapezyci osiedlili si pierwotnie na pwyspie Kercz, przepdzeni jednak przez huskich Utugurw, zamienili Kercz na pwysep Tama i zamieszkuj go do dzi29. Ze wszystkich gockich nazw krain nazwa dackiej Gothia wystpowaa w literaturze najczciej. Jako geograficzne pojcie zostaa rozpowszechniona przede wszystkim przez ortodoksyjnych hagiografw i historiografi Kocioa. Najwczeniejsze przykady stosowania tej nazwy pochodz z okresu bezporednio po roku 372 i midzy latami 383 i 392, jednak pojawiay si ju w latach 332-334 na monetach, cho pokonana wwczas przez Konstantyna Gothia obejmowaa jedynie czci starej Dacia Trajana. Dopiero okoo roku 400, kiedy wydawao si, e lewy brzeg Dunaju utracili w rwnym stopniu tak Rzymianie, jak i Goci, nastpio ostateczne utosamienie obydwu poj Dacia i Gothia30. W odosobnionych wypadkach Gothia zastpuje si pojciem Gepidia31. Typowa dla redniowiecza teoria Izydora z Sewilli przedstawiaa Gotw jako- pramieszkacw prowincji Dacja, a Dakw nazywaa ich potomkami32. Do Gothia zalicza si rwnie obszar osadniczy Gothi minores. Od poowy IV stulecia zamieszkiwali oni pnocne zbocze gr Haemus na Bakanach. Ale jeszcze w IX wieku Walahfrid Strabo by przekonany, e Goci yli w prowincjach greckich wraz ze scytyjskimi ludami" i mwili jakoby linqua theodisca33. wiadectwo tego, e traccy Goci nazywali sw utracon ojczyzn Gutpiuda, ziemi ludu Gotw", powstao na pocztku V wieku na bazie starszego oryginau34. Jej odpowiednikiem bya z pewnoci Oium, na (yznych) boniach", jak okrelali swj kraj wschodni Goci35. Gocka tradycja zachowaa w jzyku ludowym jeszcze dwie nazwy miejscowoci, mianowicie Gothi-Scandza (Skandia Gotw) lub, co jest znacznie mniej prawdopodobne, Gothisc-andza (gockie wybrzee)36, oraz Gepedoios (bonia Gepidw), jak w jzyku gockim nazywaa si Spesis - ssiednia wyspa na Wile. Kasjodor twierdzi, e obydwie nazwy s aktualne Jeszcze dzi". Na boniach Gepidw" powsta mieszany lud Widiwariw obejmujcy Gotw, Gepidw i Batw37. Nie byoby potrzeby ama sobie gowy nad tymi wszystkimi informacjami, gdyby rwnoczenie Origo Gothica nie donosia, e Goci wyldowali w Gothiscandza dokadnie w 1490 roku p.n.e.38

Najazd Hunw niszczy pontyjskie kraje Gotw. Pojcie Gothia jest od tej chwili tosame z wojskiem Gotw, ludem pod broni39. Dopiero wraz z powstaniem Pastwa Tolozaskiego powstaje nowa, trwaa patria Gothorum, nowy kraj Gotw40. Jest on w stanie przetrwa koniec akwitaskiego regnum, podobnie jak i upadek pastwa Wizygotw. Cz pastwa Gotw, Galia lub Septymania, to w VIII wieku Gotia w pastwie Frankw41. 33

Mniej wicej w tym samym czasie pojawiaj si wzmianki o Gotogrekach (tu: usunite sowo w jzyku greckim) na zachodnim wybrzeu Azji Mniejszej naprzeciw Lesbos; jednake najpniej w X wieku ulegaj oni hellenizacji42.

Do dzi istniej w Europie miejscowoci noszce gockie nazwy. Hiszpaska Katalonia z pewnoci nie jest adn Goto-Alani, lecz oznacza po prostu kraj zamkw"43. Za to szwedzkie Vastergotland i Ostergotland oraz wyspa Gotlandia nie s jedynie gotycystycznymi, lecz faktycznie gocko-gautyjskimi nazwami. Tosamo nazw: lud Gotw i wyspy Gotlandia" wydaje si potwierdza pie o wdrowcach z Origo Gothica. Rwnie stamtd pochodzi redniowieczna Gutasaga opowiadajca o tym, jak to z powodu przeludnienia rzucano losy, by wskaza w ten sposb mieszkacw, ktrzy powinni opuci kraj. Wdrwka zaprowadzia ich przez poudniow Rosj a do Grecji44. Szwedzki gotycyzm" pozostawa niezwykle ywotny; zgodnie z nim druga korona w herbie pastwowym oznacza jeszcze dzi Regnum Gothorum. Take Austria, jak twierdzono w pnym redniowieczu, nosia dawniej nazw Gothia45. Szczeglne formy nazwy Gotw charakteryzuj fragmenty historii narodu; okrelaj rne etnogenezy Gotw, przy czym etnogeneza skandynawsko-gautyjska usuwa si w cie. Dlatego istnieje moliwo przyporzdkowania etnicznych poj okrelonej czasoprzestrzeni. Jeli w dalszej czci jest mowa o Gutonach i Gutach, to chodzi o Gotw dcych nad Morze Czarne. Goci od III stulecia a do jego schyku nazywani s po prostu Gotami. Pniej, to jest w IV stuleciu, pojawiaj si podwjne nazwy odnoszce si do podziau Gotw na grupy zachodni i wschodni46, ktre wreszcie zostaj zastpione tradycyjnymi nazwami ludw gockich. Wprawdzie wspomina si take gwoli kompletnoci gocko-gautyjskie ludy obszaru batycko-skandynawskiego, ich historyczna analiza daje jednak niewiele wicej, ni moliwo wymienienia ich nazw47.

2. Dwuczonowe nazwy dwch ludw gockich Przypisy do tego rozdziau. Co najmniej od podziau Gotw, wzmiankowanego po raz pierwszy w 291 roku1, istniay dwa odamy tego ludu, z ktrych zachodni zwa si Tervingi-Vesi, wschodni za Greutungi-Ostrogothi. Nazwy te zachowuj sw aktualno do okresu tu po roku 400; potem para poj Terwingowie-Greutungowie yje ju jedynie w bohaterskich eposach, natomiast nazwa Wezjowie-Ostrogoci pozostaje pocztkowo w niezmienionej formie a do czasu, kiedy Kasjodor poprawia" j na analogon Wezegoci (Wizygoci)-Ostrogoci2. Najstarsza wzmianka o Terwingach pochodzi z wiosny 291 roku3, podczas gdy wszystkie trzy

pozostae nazwy Gotw (Greutungowie, Wezjowie, Ostrogoci) pojawiaj si dopiero w ostatnim dziesicioleciu IV wieku - niemal rwnoczenie, lecz byo nie byo, sto lat po Terwingach. Lista wojsk, jaka powstaa midzy czerwcem 391 i majem 394 roku, dotyczca lat 388-391, zawiera nie tylko po raz pierwszy wymienion tam nazw Wezjowie, lecz dostarcza rwnie dowodu na etniczn tosamo Terwingw i Wezjw. Jest wielce prawdopodobne, e z nazw Greutungowie-Ostrogoci dzieje si podobnie4. Ammianus Marcellinus, ktry odkry" Greutungw w 369 roku, nie prowadzi dziaalnoci pisarskiej przed 392, a by moe nawet 395 rokiem. Prawdopodobnie dowiedzia si o Greutungach od jakiego wodza Terwingw, ktry w 376 roku dziaa jako naczelnik wojsk Atanaryka na granicy obszaru nalecego do Terwingw-Greutungw. W ten sposb pierwsza wzmianka o Greutungach przesunaby si niemal o jedno pokolenie. Natomiast najstarsza datowana wzmianka o Ostrogotach pochodzi dopiero z relacji o

wydarzeniach mediolaskich z wrzenia 399 roku5. 35

Wedug Origo Gothica Ostrogotha rzdzi Ostrogotami lub jeszcze dwoma ludami - Kasjodor nie chcia si w tej sprawie jednoznacznie wypowiedzie6 -w tym czasie, kiedy Terwingowie wymieniani s po raz pierwszy. Istnienie ostrogockiego" krla, ojca Ostrogotw", zakada

egzystencj tego ludu, tak wic przynajmniej nazwa Ostrogoci musiaa istnie jeszcze w III stuleciu7.

Pozostaje jeszcze pytanie, czy nazwa Greutungowie rwnie pochodzi z III wieku. Jedno da si na ten temat powiedzie z ca pewnoci: rda nigdy nie mieszaj" poszczeglnych ludw, to znaczy albo przeciwstawiaj Terwingw Greutungom, albo Wezjw Ostrogotom. Systemu tego nie zakca rwnoczesne uywanie dwuczonowych nazw w odniesieniu do jednego lub obydwu ludw. Pojawiaj si takie pary jak Ostrogothi mixtique Gruthungis8 lub Grutungi, Austrogoti, Tervingi, Visi9 i zachowuj odpowiedni porzdek take w wyliczeniach. Opozycja Greutungowie-Terwingowie skada si z geograficznych okrele ich przestrzeni yciowej, co mogoby zakada wsplne wystpowanie, jak i zawiadcza o znikniciu w tym samym czasie10. Na par Ostrogoci-Wezjowie skadaj si samochwalcze okrelenia wasne. Wynika std, e nazwy Greutungowie-Terwingowie oraz Ostrogoci-Wezjowie powstay rwnoczenie. Wniosek: istnienie obu par nazw wzajemnie si warunkuje i obie powstay jeszcze w III stuleciu. Kwestia znaczenia gockich nazw stanowi kolejny problem. Rwnie i w tym wypadku jest to jedynie stwierdzenie bez pokrycia, ktre by moe brzmi bardziej stanowczo, ni brzmie miao: Wezjowie to dobrzy, szlachetni", a Ostrogoci to Goci wschodzcego soca", czyli Goci Wschodni, lub te janiejcy od wschodzcego soca Goci". Terwingowie to ludzie lasu", a Greutungowie to mieszkacy stepw i mieszkacy Gries". Geograficzna para odpowiednikw odnosi si do gockich terenw nad Dunajem i nad Morzem Czarnym, na tych terenach powstaa i tam te zanika, po tym jak wymaro pokolenie Gotw wykorzenionych i przepdzonych ze swojej ojczyzny w 376 roku.

Para nazw Terwingowie-Greutungowie yje jeszcze w znamienny sposb w staronordyckiej pieni bojowej Hunw. Kraj Gotw nazywa si tu Tyrfingr (Terwing), i nosi t sam nazw co mityczny miecz. Mona wic zaoy, e tracko-scytyjski Ares-Mars, inkarnacja ludu i ziemi pod postaci miecza, to gocki bg. Tego typu akulturacj mona stwierdzi jedynie w wypadku zachodnich Terwingw. Zupenie inaczej bojowa pie Hunw przedstawia Greutungw; Greutung to nie miecz dziedziczny ani kraj, lecz demoniczno-boska osoba, a mianowicie sam

Odyn. Rnica wynika z odmiennego charakteru Terwingw i Greutungw. Gutpiuda dla niekrlewskich Gotw Zachodnich jest ucielenieniem Memorii jako kraju pod postaci miecza, Tyrfingra; tragiczny koniec krlewskich Gotw Wschodnich, uosobiony w Greutungach - wojownikach, sta si czci pieni o bogach i herosach11. W chwili rozpoczcia wielkiej wdrwki ludw wszystkie szczegowe nazwy znikaj. Okrelenia nawizujce do miejsca zamieszkania s po 400 roku wspominane jedynie przez takich autorw, 36

ktrzy jak Zosimos przepisuj histori Eunapiosa [Eunapios z Sardes (345-420) - historyk, biograf i retor grecki. Zachoway si jego Zapiski historyczne (w odpisach), obejmujce lata 240-404 (przyp. red.).] lub jak autorzy Historii Augusta [Utrzymuje si, e dziea to spisao szeciu autorw: Aelius Spartianus, Vulcacius Gallicanus, Aelius Lacupridius, Julius Capitolinus, Trebellius Pollio i Flavius Vopiscus. Powstao prawdopodobnie okoo 330 roku (przyp. red.).]wykorzystuj list wojsk czy te Ammianusa Marcellinusa12. Ten ostatni rozrnia Gotw poza granicami cesarstwa rzymskiego, stosujc ich nazwy wasne, lecz zaraz po wczeniu ich w obrb cesarstwa mwi ju tylko oglnie o wikszej liczbie Gotw13. Dnia 1 stycznia 456 roku Sydoniusz Apollinaris jako ostatni z antycznych obserwatorw zawiadcza, e krl i lud Gotw Zachodnich widz w sobie Wezjw. Sydoniusz wie rwnie o Ostrogotach, lecz nie zna ju adnych Greutungw14.

3. Goci Zachodni i Goci Wschodni

Przypisy do tego rozdziau. O Gotach wiadomo zazwyczaj tyle, e byli podzieleni na Gotw Zachodnich i Wschodnich, na dwa ludy tego samego plemienia"1. Jednak ten podzia nie pochodzi prawdopodobnie z czasw dawniejszych ni wstpienie Kasjodora na sub u Teodoryka Wielkiego. Dawna nazwa podkrelajca przepych i wspaniao wschodnich Gotw posuya autorowi za geograficzn cech rnicujc. Dlatego te Ostrogotom-Gotom Wschodnim Kasjodor przeciwstawia sztuczny twr jzykowy Wezegoci" w znaczeniu: Goci Zachodni2. Bo prawd jest, e z perspektywy VI wieku historia Gotw zawsze bya histori zachodniej i wschodniej czci plemienia3. Podzia Kasjodora znalaz naladowcw, jednake z pewnym zastrzeeniem. Nazwa Goci" stosowana bya regularnie i przez nich samych, i przez ich najbliszych ssiadw. Nazwy specjalne miay spenia jedynie funkcj rnicujc, a byy stosowane gwnie do okrelenia tych innych", dalej na pnocnym wschodzie mieszkajcych Gotw. I tak oto w dokumentach pastwowych Kasjodora Goci italscy s po prostu Gotami, natomiast ich braterski lud galijsko-hiszpaski nazywany jest Gotami Zachodnimi". Ten sam system poj stosuje Prokopiusz i inni Bizantyczycy. Pojedynczy dokument z VII wieku dowodzi, e sownictwo stosowane przez Kasjodora z okresu okoo 507 roku zostao przejte rwnie przez hiszpaskich Gotw w stosunkach dyplomatycznych z Itali4. Modszy, germaski" dodatek, wywodzcy si prawdopodobnie z wschodniorzymsko-italskiego rda wymienia jako Valagothi zromanizowanych obcych" - Gotw z Hiszpanii i Italii5. W drugiej poowie V wieku ludy, ktre nazywamy Gotami Zachodnimi i Gotami Wschodnimi, utosamiane s z ich wodzami. Goci Wschodni pojawiaj si w roku 484 jako Valamerici jako walamirscy", poniewa s dowodzeni przez Teodoryka, uchodzcego za syna Walamira. 38

Niewiele wczeniej, przy okazji wydarze z roku 469, przypomniano sobie w Bizancjum o Alarykogotach, ktrych onegdaj wywdrowali do Galacji, a ktrzy teraz byli Gotami Zachodnimi krla Euryka6. W zwizku z nazewnictwem zwizanym z plemionami i wodzami historia Gotw Zachodnich rozpoczyna si wraz z pojawieniem si imienia Alaryka I, a Gotw Wschodnich - wraz z imieniem Walamira. Obydwie historie wi si z etnogenezami, ktre anulowa rok 376. Potem tworzce si spoeczestwo Gotw Zachodnich przedstawia si jako Gotw rzymskich, a powstajcych Gotw Wschodnich uwaa si, nie liczc Walamira, za Gotw huskich. 4. Nazwy epickie i przydomki Gotw Przypisy do tego rozdziau. Wrd trzech statkw Beriga, pyncych w kierunku ujcia Wisy, ostatni nalea do Gepidw; inni Goci wymiewali ich z tego powodu, nazywajc leniwymi i powolnymi", gepanta1. Wymiewani mogli si wic odwdziczy histori, ktra przemiewcom moga wcale nie przypa do gustu: Goci, ktrzy byli jakoby niewolnymi parobkami w Brytanii lub na jakiej innej wyspie", zostali wykupieni za cen jednego konia2. Tak jak arab" i waach", rwnie Got" moe by okreleniem konia. To porwnanie odwraca przezwisko; jego puent jest twierdzenie, e koniarze Goci musieli za wykup z poddastwa zapaci raptem cen jednego jedynego konia, czyli jednego jedynego Gota". Jeli ju sam zarzut, e byli kiedy poddanymi, jest wystarczajco obraliwy, to obraza staje si jeszcze wiksza, dlatego e wykup kosztowa tak miesznie mao. Oznaczaoby to, e jeden Got jest wart tyle co cay lud i odwrotnie3. W taki sposb mogli wymiewa si z siebie wrogo nastawieni bracia, jednak zagroony ssiad wysuwa cisz artyleri. Wandalom Goci jawili si jako potworne monstra, jako trolle [Sowo

troll" ma podwjne znaczenie. Oznacza olbrzyma z mitologii skandynawskiej, nieprzyjaznego ludziom, jak te niezdar (przyp. tum.).] (tu: usunite sowo w jzyku greckim), podobni do olbrzymw zamieszkujcych pustkowia Skandynawii. Powstaa nieco po 425 roku historia wykorzystuje etymologi ludow, to znaczy stosuje spekulacj, w ktrej takie samo brzmienie sw w rnych jzykach jest podstaw do ich utosamiania. I tak Grek Olimpiodor opowiada o tym, e Goci zostali nazwani tak dlatego, e za szufl zboa (ac. trulla) musieli zapaci Wandalom ca sztuk zota4. Oznaczaoby to, e Goci za 48 cz modiusa* 40

zapacili caego solida, cho zwykle za t sum otrzymywano 40 modiusw zboa, a w czasach godu 10. [Modius - rzymska miara objtoci, odpowiadajca korcowi, wystpujcemu w Biblii (okoo 8,7 litra), np. Mt 5,15 (przyp. red.).] Abstrahujc od tego, e historia owa wydaje si mao prawdopodobna, to take jako art brzmi ona nie najlepiej. Ponadto Wandalowie z ca pewnoci nie opowiadali sobie tego artu po acinie. Caa gra sw natomiast, przez aciskiego informatora Olimpiodora przypisana ludowi", ma natomiast i sens, i znaczenie, kiedy Goci s wymiewani jako trolle. Nawet u Kasjodora czytamy przecie o Gauthigoth i nordyckich Greutungach, ktrzy yli ,jak zwierzta w wyciosanych skaach na ksztat warownych zamkw"5. Zdumiewajca jest zgodno pomidzy dwoma tak rnymi autorami jak Kasjodor i Olimpiodor, ktrych teksty dzieli ponad sto lat. Powstaa w poudniowej Rosji nazwa Greutungowie" przybya najpierw z pieni do Skandynawii, czego pierwsze wiadectwo - jeli zostao waciwie odczytane6 - moemy znale w Origo Gothica. W bojowej pieni Hunw wojownik Greutungw", Grytingalidhi, jest demonicznym mistrzem broni u krla Gotw; to Gizzur Stary, ktrego inna strofa tej samej pieni nazywa krlem Gautw. Kiedy Hunowie chc zdoby wity artefakt Gotw, promieniejcy kamie nad brzegiem Dniepru", naprzeciw nim wychodzi Gizzur i za pomoc oszczepu skada ich w ofierze bogu wojny Odynowi, ktrym jest on sam. Natomiast ziemia i dziedziczny miecz, o ktre wybucha spr pomidzy Hunami i Gotami, nazywane s Tyrfingr (Terwing). Nazwa Greutungowie" przetrwaa jako przydomek Gauta z Asw, ktry da pocztek amalskiemu drzewu genealogicznemu Ostrogotw. Natomiast Terwing oznacza ziemi Gotw i zarazem miecz jako jej personifikacj. W postaci miecza przedstawia si jednak take scytyjsko-tracki bg wojny, ktrego w IV wieku zastpi gocki Ares-Mars-Fairguneis. Naddunajska Gutpiuda wesza wic do pieni jako kraj miecza Terwingw7. Rnice pomidzy zachodnimi i wschodnimi Gotami podtrzymuj utwory epickie z tego okresu. By jakikolwiek temat mg by w nich opiewany, musia w nim pobrzmiewa heroiczny patos dotyczcy zagroonego bd upadajcego witego krlestwa. Tak wic Hermanaryk zoy siebie w ofierze. Nagrod byo przyjcie do grona bohaterw opisywanych w sagach. Wydawao si, e schyek pastwa Greutungw powtarza si w upadku Ostrogotw Teodoryka Wielkiego, a wspomnienie o Berneczyku" jest tak samo ambiwalentne jak o Hermanaryku, ktry w podaniach sta si wspczesnym antagonist tego pierwszego8. Czynnikiem sprawczym powstawania bohaterskich eposw byo poczenie mocy przeznaczenia z dziaaniami krlw9. Vidigoia-Witige zdaje si stanowi pozorny wyjtek. Origo Gothica zalicza go wprawdzie do zachodnich Gotw, a i jego imi moe wiadczy o przynalenoci do ludzi lasu"10. 41

Do epickich przekazw wchodzi jednak wycznie jako bohaterski czonek druyny dworskiej krla Gotw Wschodnich", Hermanaryka. Hermanaryk przyjmuje Vidigoia-Witige jako

uciekiniera, co moe sugerowa jego pochodzenie z niekrlewskiego Zachodu. Tragiczny konflikt, w ktry uwikany jest Vidigoia, wynika z powizania w rwnym stopniu zarwno z Hermanarykiem, jak i z Teodorykiem. Wszystkie inne epickie imiona Gotw dotycz bezporednio Gotw Wschodnich11. W redniowiecznej literaturze, jak te i historiografii, Goci wystpuj jako Amelungowie, ludzie Amala Teodoryka12, lub te nazywa si ich Mahringen, jak robi to synny mistrz runiczny z Rockstein z IX wieku. W X wieku nazwa ta w mowie ludu przeksztaca si w Mergothen, Gotw morza", z czego bawarsko-austriacki autor z XIII wieku tworzy Seygothi, Goci wd" (Seegoten). Rozumia on przez to nordyckich mieszkacw wybrzey" opisanych w Vita Severini oraz przez Jordanesa, i lokalizowa ich w okolicach Ratyzbony13. Ostatecznie Anglosasi, a za nimi Skandynawowie wspominali Gotw jako Hraedhen, Hraedgothen lub Hreidhgoten, lud Hredcyning Hermanaryka. Istnieje wiele interpretacji tej nazwy, ktre w gruncie rzeczy nie rni si tak bardzo od siebie. Albo chodzi tu o form Hreidmergoten, co znw wskazuje na wybrzee Adriatyku i odwouje si do znaczenia Goci peni blasku", czyli moe pokrywa si z nazw Ostrogotw, albo te mona pojcie to rozumie jako Goci w gniedzie", to jest Goci, ktrzy pozostali w (pierwotnej) ojczynie"14. 5. Biblijne i antyczne imiona Gotw Przypisy do tego rozdziau. Od wynalazkw bdcych wynikiem pseudologicznego utosamiania poj"1 oraz etymologii ludowej2 naley odrnia te antyczne nazwy, ktre nadawano Gotom, by opisa ich siedziby w jakim antycznym kraju lub wyrazi zwizek z jakim antycznym ludem. Przykadami s bosporascy Trapezytotetraksyci, jak te Gotogrecy w Azji Mniejszej3; ani jedni, ani drudzy nie bd jednak przedmiotem naszych rozwaa. Goci i inne wschodniogermaskie plemiona zagroziy granicom cesarstwa rzymskiego po raz pierwszy w III wieku. Trzeba byo jednak caego pokolenia, by rozpoznano wrd nich nowe plemiona. Szczeglnie grecka etnografia uywaa w stosunku do ludw Pnocy nazw przejtych z herodotowego opisu Scytw w Logos. Taki los przypad ju w udziale Sarmatom, tak te stao si w wypadku Gotw. Tradycja powszechnie przyjtego utosamiania pewnych poj wzmocnia przekonanie, e nie ma adnych nowych plemion barbarzycw, e zmienili oni jedynie swe nazwy i swj wygld, by zmyli cywilizowany wiata4. Kronika i Skythika ateczyka Deksipposa powstay krtko po roku 270 i opisuj najazdy Gotw, wojn scytyjsk", ktra rozpocza si w 238 roku5. Gdyby z pniejszych wypisw dziea Deksipposa nie byo wiadomo, e to wanie wtedy pojawili si Goci6, nie mielibymy adnej bezporedniej informacji o nowym ludzie - w tak bowiem oczywisty sposb najlepszy kronikarz swoich czasw kontynuowa histori Herodota i jego nastpcw. W odniesieniu do teraniejszoci i przyszoci Orozjusz wymienia trzy najbardziej dzikie, wspczesne mu ludy scytyjskie: ich nazwy to Alanowie, Hunowie i Goci7. Nic dziwnego, e wkrtce rozpoznano w kobietach Gotw take i Amazonki, 43

stale uwaane za powizane spoecznie ze Scytami, i przypisano im stworzenie mitycznego pastwa kobiet w prehistorii. W tym miejscu naley wspomnie rwnie o utosamianiu Gotw ze scytyjskimi" Sauromatami i Melanchlajnami (Czarnymi Paszczami") i w kocu przywoa odniesienie o najpowaniejszych skutkach, wykorzystujce podobne brzmienie nazw, to jest nazywanie Gotw Getami8. Zanim jednak powstaa ta teoria oparta na etymologii ludowej, Biblia jako pierwsza prbowaa klasyfikowa gockie ludy Pnocy. Jzef Flawiusz w swoim dziele Antiquitates

ludaice, ktre ukoczy okoo roku 93 po Chrystusie, porwna biblijnego Magoga ze Scytami z greckiej etnografii. Ambroy opar si na tej interpretacji proroctwa Ezechiela, kiedy to zim z 377 na 378 rok naucza cesarza Gracjana o witej Trjcy i obiecywa mu, e Bg zele Rzymianom zwycistwo nad Gog iste Gothus. Niecae p roku pniej poraka pod Adrianopolem pokazaa, e Ambroy nie mia racji. Gracjan wyranie zada opinii Ambroego, majcej by podstaw decyzji o ingerencji na wschodzie. Za usprawiedliwienie mona by uzna fakt, e nie straci ycia aden prawowierny cesarz, lecz e arianin Walens przegra bitw i straci ycie. Interpretacj t jednak zdyskredytowano. Ju Hieronim nazwa j krtko po 392 roku z eschatologi, czym w rzeczy samej bya, a Augustyn kontynuowa ten tok mylenia. Hieronim postawi tez, ktr mona rwnoczenie uzna za zaprzeczenie tez Ambroego, e wszyscy dawni uczeni nazwaliby Gotw raczej Getami ni Gogiem i Magogiem"9. Prawdopodobnie w ten sposb dokona odkrycia", ktre przez Orozjusza i licznych autorw z V wieku dotaro do Kasjodora i Izydora z Sewilli, e Goci i Getowie to ten sam lud10. Jeszcze w czasie wojen gockich w VI wieku mitografowie Rzymu prorokowali na podstawie ksig Sybilli pobicie Getw, to znaczy Gotw11. U wszystkich autorw cznie z Kasjodorem Getowie" i Scytowie" wyparli Goga" i Magoga", cho nie cakowicie. Tak jak chrzecijaska opowie o Rzymie, ktry musia przej dug drog od dzi(e)wki Babilonu a do Rzymu jako ziemskiego Jeruzalem, tak i wzmianka o gockich ludach" dawaa Gogowi Magogowi moliwo zmiany wizerunku negatywnego na pozytywny. Izydor z Sewilli zrobi z tego w VII wieku peny i niekwestionowany uytek. Wydaje si, e Kasjodor nie tylko zna t teori, lecz rwnie by do niej przychylnie nastawiony. Kasjodor ubolewa jedynie, e Jzef Flawiusz nie potrafi powiedzie o Gotach nic ponad to, e byli z nazwy i pochodzenia Scytami. Zaoenie, e Scytw i Gotw naley wywodzi od Magoga, syna Jafeta, Izydor podpiera typow dla niego etymologi ludow, mianowicie szeroko rozumianym, podobnym brzmieniem" tak niepodobnych do siebie nazw Scytw i Getw. Izydor uwaa, e naley tylko odj jedn liter i jedn zmieni, wtedy podobiestwo jest oczywiste. Nie dziwi wic, cho w historii jzyka budzi niezwyke zainteresowanie, e Izydor rozpoznaje podobne brzmienie w wyrazach Getae i Tecti. Wykorzysta przy tym eschatologiczne spekulacje Gog, Magog tectum i etymologiczn zmian znaczenia z tectum (dom) na Tecti (zadomowiony, chroniony - Goci). 44

Oprcz tego Izydor znalaz u witego Hieronima alfabetyczn, aczkolwiek nie merytoryczn, blisko fortitudo i Gog, ktra Gotom wysza na dobre: Goci mieli by by krytymi" czy chronionymi", cecha, ktr Izydor uzasadnia ich mstwem, fortitudo. Interesujce, e ju Libaniusz okrela Frankw jako (tu: usunite sowo w jzyku greckim), a ich imiona wywodzi od (tu usunito wyraz w jzyku greckim) (chroni, zbroi, opancerza). Nie inaczej postpuje jednak naukowa etymologia, dla ktrej sowo wolny" oznacza chroniony", oszczdzany". Czy Libaniusz i Izydor wiedzieli o tym? Na koniec jeszcze jedna prbka: Izydor rozumie nazw Dakowie, Da-Gi, jako: od Gotw", i idc tym tropem uznaje Dakw za potomkw Gotw. Zdradza tym samym jeszcze nierozpoznany romanizm12

Izydora, ale rwnie Kasjodora, omina inna biblijna spekulacja, ktra na pocztku VI wieku rozwina powstay w owym czasie aciski komentarz do Kroniki Euzebiusza. Wedug Ksigi Rodzaju (Rdz 10,3) rwnie i tu przedstawiono potomkw Jafeta, przy czym w miejsce Magoga pojawia si Gomer, jego synami sAscanasi gentes Goticae. To, zarwno interesujce, jak i do dzi hist