Hale z poligonalnym chórem zintegrowanym w architekturze gotyckiej na terenie Polski - ebook

8/22/2019 Hale z poligonalnym chrem zintegrowanym w architekturze gotyckiej na terenie Polski - ebook

1/29

universitas

ARS VETUS ET NOVA

HALE Z POLIGONALNYMCHREM ZINTEGROWANYM

W ARCHITEKTURZE GOTYCKIEJNA TERENIE POLSKI

JAKUB ADAMSKI


2/29

HALE Z POLIGONALNYMCHREM ZINTEGROWANYM

W ARCHITEKTURZE GOTYCKIEJNA TERENIE POLSKI


3/29

ARS VETUS ET NOVA

REDAKTOR SERIIWojciech Baus

TOM XXXII

INSTYTUT HISTORII SZTUKIUNIWERSYTETU JAGIELLOSKIEGO


4/29

Krakw

JAKUB ADAMSKI

HALE Z POLIGONALNYMCHREM ZINTEGROWANYMW ARCHITEKTURZE GOTYCKIEJ

NA TERENIE POLSKI


5/29

Copyright by Jakub Adamski and Towarzystwo Autorw i WydawcwPrac Naukowych UNIVERSITAS, Krakw 2010

TAiWPN UNIVERSITAS

Opracowanie redakcyjne

WANDA LOHMAN

Projekt okadkiSTUDIO U

Na okadceKoci parafialny w Grze.

Widok od poudniowego wschodu (fot. J. Adamski)

ISBN 97883-242-1455-6


6/29

Moim Rodzicom


7/29


8/29

SPIS TRECI

WSTP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Rozdzia I. DEFINICJA TERMINU HALA Z POLIGONALNYMCHREM ZINTEGROWANYM I STAN BADA . . . . . . . . . . . . . . . 13

Rozdzia II. HALE Z POLIGONALNYM CHREMZINTEGROWANYM NA TERENIE POLSKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

1. KOCI PARAFIALNY W GRZE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

A. STAN BADA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

B. HISTORIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

C. OPIS ARCHITEKTURY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

D. ANALIZA ARCHITEKTURY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

2. HALE Z POLIGONALNYM CHREM ZINTEGROWANYMW WIELKOPOLSCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

A. STAN BADA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

B. HISTORIA I OPIS ARCHITEKTURY POSZCZEGLNYCHKOCIOW. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

1. Koci parafialny w Bninie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 502. Koci parafialny w Dolsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533. Koci parafialny w Nowym Miecie nad Wart . . . . . . . . . . . . . . . 564. Koci parafialny w Osiecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595. Koci parafialny w Skwierzynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616. Koci parafialny w Lwwku Wielkopolskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637. Koci parafialny w Tucznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 668. Koci parafialny w Kocianie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

C. ANALIZA ARCHITEKTURY HAL Z POLIGONALNYM CHREMZINTEGROWANYM W WIELKOPOLSCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

3. KOCI PARAFIALNY W SAWSKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

A. STAN BADA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

B. HISTORIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99


9/29

spis treci8

C. OPIS ARCHITEKTURY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

D. ANALIZA ARCHITEKTURY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

4. KOCI PARAFIALNY W MIRSKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

A. STAN BADA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

B. HISTORIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

C. OPIS ARCHITEKTURY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

D. ANALIZA ARCHITEKTURY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

Rozdzia III. PROBLEMATYKA ARTYSTYCZNA HAL Z POLIGONALNYMCHREM ZINTEGROWANYM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

1. ZAGADNIENIE GENEZY TYPU PRZESTRZENNEGO. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

2. DWORSKO I ASPEKT FUNDACYJNY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

3. HALE Z POLIGONALNYM CHREM ZINTEGROWANYMW POLSCE NA TLE ARCHITEKTURY RODKOWEJ EUROPY . . . . . . . . . . . 135

4. PROBLEM WACIWEJ NAZWY. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

Wnioski kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Zusammenfassung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

Indeks topograficzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181


10/29

WSTP

Akademickie badania nad dziejami architektury gotyckiej w Europiemog pochwali si z gr ptorawiekow tradycj. Polska historia sztu-ki zaja si tym zagadnieniem niemal rwnoczenie z ukonstytuowaniemsi tej dziedziny jako dyscypliny akademickiej, dziki czemu nasz dorobeknaukowy na tym polu jest znaczcy. W efekcie umoliwio to badaczom za-prezentowanie w miar kompletnego obrazu dziejw architektury gotyckiej

w Polsce, w cisym powizaniu z kontekstem sztuki rodkowoeuropejskiej.Pewne podsumowanie kilkudziesicioletnich bada przyniosa z pewno-ci publikacja czterotomowego dziea Architektura gotycka w Polsce w r.1995, ktre obok czci syntetycznej posiada te wnikliwie opracowany,cho jednak w zaoeniu niezbyt kompletny, katalog budowli gotyckichz terenu Polski (w granicach historycznych, z uwzgldnieniem Pomorza Za-chodniego i ksistw lskich)1.

Rzecz jasna wydanie choby najwikszej syntezy nie oznacza koca prac

nad zgbianiem wiedzy o redniowiecznej architekturze, ktra chyba nigdydo koca nie odsoni przed nami wszystkich swych tajemnic. Tu rodzi sijednak pytanie, czy w dobie do licznie powstajcych rozpraw analitycz-nych, o nierzadko bardzo szczegowym temacie bada, maj jeszcze sensdociekania o charakterze typologicznym? Moe budzi wtpliwoci, czyprzy obecnym stanie wiedzy taki sposb ujcia tematu pozwala jeszcze nawysnuwanie nowych, niezauwaonych jak dotd spostrzee i analogii. Cowicej, prace traktujce temat pod ktem typologii architektury byy zdecy-dowanie bardziej charakterystyczne dla wczeniejszego stadium bada nadbudownictwem redniowiecznym, kiedy to badacze skupiali si w duejmierze na poprawnym uporzdkowaniu materiau zabytkowego.

1Architektura gotycka...,passim.


11/29

Wstp10

Mona jednak zauway, i liczba gotyckich wity na terenie Polski,ktre nie doczekay si jak dotd wystarczajco wnikliwego naukowego

opracowania, jest w dalszym cigu znaczna. Nie jest jednoczenie prawd,e owe niewzbudzajce zainteresowania badaczy kocioy s we wszystkichprzypadkach budowlami o tak niskiej klasie artystycznej, e nie daj znaw-com zagadnienia pola do prowadzenia interesujcych studiw o charakte-rze historyczno-architektonicznym.

W mojej opinii dobrym przykadem ilustrujcym powysze stwierdzeniemog sta si witynie, ktre uczyniem tematem niniejszej pracy. Miej-skie fary w Grze (d. lskiej), Bninie, Dolsku, Nowym Miecie nad War-

t, Osiecznej, Lwwku Wielkopolskim, Skwierzynie, Kocianie, Tuczniei Mirsku, oraz wiejski koci parafialny w Sawsku, mimo wszelkich rniczauwaalnych w ich architekturze, czy przede wszystkim jedna wsplnacecha s one mianowicie przykadami niezwykle specyficznego typu p-nogotyckiego kocioa halowego, ktrego cz prezbiterialna okrelanajest w literaturze niemieckiej jako zredukowany halowy chr obejciowy(niem. reduzierter Hallenumgangschor). Typologiczne zestawienie tychwity nasuwa si zatem samoczynnie; o ile bowiem kolokwialnie m-wic hala hali nierwna, i nie wydaje si susznym wyciganie zbyt dale-

ko idcych wnioskw tylko na podstawie faktu, i dwie budowle wzniesio-no w ukadzie halowym, o tyle w tym przypadku przestrzenne rozwizaniepartii chrowej jest do tego stopnia charakterystyczne, e w moim mniema-niu tylko czne rozpatrywanie architektury wyej wymienionych witymoe prowadzi do poprawnych obserwacji i wnioskw.

Niewtpliwie wyjanienia wymagaj sformuowania zawarte przezemnie w tytule niniejszej pracy. Termin zredukowany halowy chr obejcio-wy (lub w uproszczeniu zredukowana hala obejciowa) jest dosownym

przekadem okrelenia niemieckiego. Sugeruje on jednak automatycznie, iinteresujcy mnie wariant przestrzenny powsta w wyniku prostej redukcjiw peni wyksztaconego halowego chru obejciowego (niem. voll ausgebil-deter Hallenumgangschor). Tymczasem geneza takiego uksztatowania par-tii prezbiterialnej jest nieporwnywalnie bardziej zoona i stanowi bdziejedno z najistotniejszych zagadnie, ktre zostan poruszone przeze mniew nastpnych czciach tej rozprawy. Dlatego te postanowiem posugiwasi nowym terminem, bardziej adekwatnie opisujcym interesujce mniebudowle hale z poligonalnym chrem zintegrowanym. Problem waciwej

nazwy owego typu przestrzennego zostanie szerzej omwiony w kocowejczci pracy2.

2 W pocztkowym etapie bada nad problemem hal z poligonalnym chrem zin-tegrowanym posugiwaem si roboczo okreleniem zredukowana hala obejciowa.


12/29

Wstp 11

Osobnego wytumaczenia domaga si te uyty przeze mnie zwrot [...]w architekturze gotyckiej na terenie Polski. Biorc pod uwag granice Kr-

lestwa Polskiego w XV wieku, kiedy to powstaa zdecydowana wikszo in-teresujcych mnie wity, na terenie pastwa (a cilej rzecz ujmujc Wiel-kopolski) znajdoway si: Bnin, Dolsk, Nowe Miasto nad Wart, Osieczna,Lwwek Wielkopolski, Kocian, Skwierzyna i wysunite najdalej na pnocTuczno. Tymczasem leca blisko granicy z Polsk Gra wchodzia do ko-ca XIV w. w skad Ksistwa Gogowskiego, przejtego pniej we wadanieprzez ksit cieszyskich3, natomiast znajdujcy si ju na Grnych uy-cach Mirsk nalea do Ksistwa Jaworskiego, wczonego nastpnie w skad

Krlestwa Czeskiego. Poza granicami pastwa polskiego znajdowao si tew omawianym okresie Sawsko, wadane przez ksit supskich.Takie ahistoryczne ujcie tematu, uwzgldniajce dzisiejszy podzia ad-

ministracyjny, moe oczywicie wydawa si z metodologicznego punktuwidzenia cokolwiek wtpliwe. Jednake przesanki, ktrymi kierowaem siprzy takim wanie wyborze zakresu terytorialnego pracy, przekonay mnieo jego celowoci. Najwaniejszym czynnikiem wydaa mi si skpa iloliteratury naukowej, dotyczcej wyej wymienionych, a lecych ju pozagranicami historycznej Polski wity. Jest to zatem dobra okazja, aby spr-bowa poszerzy nieco wiedz o tych wydaje si zapomnianych, choniezwykle ciekawych budowlach.

Z drugiej strony w wietle dzisiejszego stanu wiedzy wrcz truizmemwydaje si stwierdzenie, i granice pastwowe nie stanowiy w rednio-wieczu bariery uniemoliwiajcej swobodny przepyw idei artystycznych,twrcw czy wrcz caych strzech budowlanych. Poza tym, ksistwa lskiei pomorskie pozostaway przez cae redniowiecze w do zayych kontak-tach tak politycznych, jak i kulturowych z ziemiami Krlestwa Polskiego,

dlatego te suszne wydaje si takie ponadregionalne spojrzenie na intere-sujcy mnie problem. Tylko bardzo poszerzone, obejmujce ca rodkowEurop pole architektonicznych odniesie i analogii moe umoliwi mipoprawne ustalenie genezy hal z poligonalnym chrem zintegrowanym, zeszczeglnym uwzgldnieniem budowli tego typu znajdujcych si na tere-nie dzisiejszej Polski.

Aby jednak ten niezbyt waciwy termin nie upowszechni si w literaturze fachowej,postanowiem zaproponowa now nazw interesujcego mnie typu przestrzennego hala z chrem zintegrowanym o poligonalnym zamkniciu od wschodu. Ostatecznebrzmienie tego okrelenia hala z poligonalnym chrem zintegrowanym zasugerowami profesor Jarosaw Jarzewicz, za co jestem Mu bardzo wdziczny.

3KrzylaK1982, s. 13.

il. 1


13/29

Wstp12

Aby jednak tego dokona, musz przej w niniejszej rozprawie przezkilka podstawowych etapw pracy. Najpierw niezbdne bdzie przedsta-

wienie poprawnej moim zdaniem definicji interesujcego mnie typuarchitektonicznego oraz dotychczasowych pogldw badaczy co do genezy,jak i wanie samej jego definicji. Nastpnie dokadnej analizie zostaniepoddana architektura objtych tematem pracy kociow. Niezwykle wa-nym zagadnieniem okae si tu problem waciwego datowania budowli,tak w oparciu o zachowane rda pisane, jak i same formy ich architektury.Dopiero wwczas postaram si odpowiedzie na pytanie, jak moga wygl-da geneza hal z poligonalnym chrem zintegrowanym w Polsce, a take

w miar moich moliwoci w caej rodkowej Europie. Jak zaznaczy-em ju wyej, dziki tym ustaleniom bd mg ustosunkowa si do nie-mieckiego okrelenia reduzierter Hallenumgangschor i wyjani zasadnouycia nowej terminologii.

W tym miejscu pragn bardzo serdecznie podzikowa Panu dr. hab.Markowi Walczakowi za wszystkie niezwykle cenne merytoryczne uwagi,pozwalajce mi udoskonali naukow stron niniejszego opracowania. Niemgbym nie wspomnie o nieustajcej, serdecznej zachcie do wytrwa-oci w pracach nad tym tematem, za ktr jestem Mu bardzo wdziczny.O przyjcie sw podzikowania prosz Panw profesorw Jerzego Gadom-skiego, Andrzeja Grzybkowskiego i Jarosawa Jarzewicza, ktrych wnikliwerecenzje uatwiy mi korekt niecisoci i uchybie teje rozprawy. Ponadtowyrazy wdzicznoci nale si te Panu dr. Marcinowi Szymie za wieleinspirujcych rozmw i wsparcie w moim niemal trzyletnim zmaganiu si zproblemem hal z poligonalnym chrem zintegrowanym. Osobne podziko-wania kieruj wreszcie w stron moich Rodzicw, bez ktrych wsparcia niemiabym moliwoci przeprowadzenia bada terenowych w opisywanych

przeze mnie kocioach.


14/29

ROZDZIA I

Definicja terminu hala z poligonalnymchrem zintegrowanym i stan bada

Niezbdnym wprowadzeniem w problematyk hal z poligonalnymchrem zintegrowanym jest z pewnoci wyjanienie samego pojcia, jaki przedstawienie dotychczasowych pogldw na jego temat. Mimo e jakwspomniaem we wstpie, geneza tego rozwizania przestrzennego jesto wiele bardziej skomplikowana, ni sugeruje to opisujcy je termin niemie-cki, warto przywoa tu te definicj bazowego pojcia, jakim jest halowy

chr obejciowy.Taki typ prezbiterium, nazywany w literaturze niemieckiej niekiedy

w peni wyksztaconym (voll ausgebildeter Hallenumgangschor w od-rnieniu od typu zredukowanego), wyrniaj przede wszystkim trzypodstawowe cechy, a mianowicie trjnawowo, ukad halowy oraz obecnoobejcia1. Zarwno zewntrzna ciana obwodowa ambitu, jak i zamknicierodkowej nawy chru, zaoone s na rzucie wieloboku; wewntrz witynite podstawowe elementy przestrzenne oddzielone s od siebie filarami, wy-

znaczajcymi granice poszczeglnych naw i obejcia. Wschodnie, poligonal-

1 O definicji, genezie i rozwoju pnogotyckiego halowego chru obejciowego zob.Cobbers 2000, s. 1866; Gentz 2003, s. 1331, tam te dokadnie omwiona starszaliteratura.


15/29

DeFiNicJA terMiNU HALA Z pOLiGONALNYM cHreM14

ne przso nawy gwnej, mieszczce otarz gwny, jest zatem wewntrznapsyd prezbiterium, flankowan filarami i czsto wyniesion w stosunku

do posadzki obejcia (niem. Binnenchor).Wan cech budowli o tego typu ukadzie jest daleko idca jednorod-

no architektoniczna korpusu i chru kocioa. W zdecydowanej wik-szoci przypadkw prezbiterium nie jest w wyrany sposb oddzielone odczci zachodniej wityni, cechujc si tak sam szerokoci oraz propor-cjami przse. Mury obwodowe budowli ujmuj j, biegnc po zwartym,nieprzerwanym zarysie, nazywanym czasem obrazowo wannowatym2.Dodatkowo wszystkie trzy nawy wraz z obejciem przykryte s jednym,

wielkim dachem, ujednolicajcym wygld zewntrzny kocioa. Granicchru i korpusu moe jedynie wyznacza, cho nie we wszystkich przypad-kach, wyraniej zaakcentowana arkada tczowa, dziki ktrej para filarwna granicy obu czci kocioa zazwyczaj przybiera form zblion do krzy-owej.

Rnie moe si te przedstawia stosunek liczby bokw wewntrznegozamknicia nawy gwnej i zewntrznego wieloboku obejcia. We wczes-nych oraz pnych przykadach hal obejciowych obserwowa mona zao-enie obu czci prezbiterium na rzucie o tej samej liczbie bokw, czyli za-zwyczaj trzech lub piciu3. Jednake zdecydowanie najczciej spotykanymrozwizaniem jest kombinacja trjbocznej wewntrznej apsydy z picio-lub siedmiobocznym rzutem ciany obwodowej ambitu4. Bardzo specyficz-

2 Por. JarzewiCz1996, s. 149.3 Zamknicie na rzucie 3/3: Btzow, St. Elisabeth; Lubeka, katedra Grimmen, St.

Marien; Dsseldorf, St. Lambrechtus; Heidelberg, Heilig-Geist; Bolzano/Bozen, kate-

dra; Brno, koci w. Jakuba; Kempen, St. Marien; Peszt, koci Staromiejski; Unna,St. Clemens, Dyonisius und Nicodemus. Zamknicie 5/5 bokw: Verden an der Aller,katedra; Szczecin, koci w. Jakuba; Stendal, St. Marien.

4 Zamknicie 3/5: Amberg, St. Martin; Andechs, St. Marien; Budziszyn (Bautzen),St. Petri; Bernau, St. Marien; Brandenburg, St. Gothard, St. Katharinen; Calau, Stadt-pfarrkirche; Chociebu (Cottbus), St. Nikolai; Dessau, St. Marien; Ingolstadt, Lieb-frauenkirche; Jterbog, St. Marien; Krnik, kolegiata Wszystkich witych; Luckau,St. Marien; Mittelwalde, St. Moritz; Parchim, St. Georgen; Pozna, kolegiata NMP;Pritzwalk, St. Marien und St. Nikolai; Ribnitz, St. Marien; Schrobenhausen, St. Jakob;

Schwbisch Hall, St. Michael; Sosk, koci Joannitw; wiebodzin, koci w. Mi-chaa Archanioa; Szprotawa, koci Wniebowzicia NMP; Tangermnde, St. Stephan;Linkping, katedra.

Zamknicie 3/7: Beeskow, St. Marien; Berlin-Mitte, St. Nikolai; Berlin-Spandau,St. Nikolai; Frankfurt/Oder, St. Marien; Frstenwalde, katedra; Chojna, koci Ma-riacki; Monachium, Heilig-Geist; Norymberga, St. Lorenz, St. Sebald; Rathenow, St.Marien und St. Andreas; Schwbisch Gmnd, Heilig-Kreuz; Zwettl, Stiftskirche.


16/29

DeFiNicJA terMiNU HALA Z pOLiGONALNYM cHreM 15

ne jest te zastosowanie parzystej liczby bokw, tak w wewntrznym, jaki w zewntrznym zamkniciu prezbiterium, dziki czemu na osi kocioa

znajduje si filar (w wewntrznej apsydzie) bd przypora (w cianieobwodowej obejcia)5; tu te spotyka si najwiksz liczb moliwych wa-riantw. A zatem dwu- lub czworobocznie zamknity Binnenchor moeby zestawiony zarwno z parzyst (cztery bd sze)6, jak i nieparzyst(pi bd siedem)7 liczb bokw zewntrznego, poligonalnego zarysuwityni. Podobnie, trj- lub piciobocznie zamknita nawa gwna chrumoe te by ujta przez szecioboczny wielobok ambitu; wwczas to w tleza wschodni par skrajnych filarw prezbiterium widoczny jest fragment

ciany obejcia, podparty na zewntrz przez przypor wyznaczajc o ca-ego kocioa8.Rozmaite stosunki bokw wewntrznej apsydy i muru lateralnego

wschodniej czci wityni skutkuj w rzucie ambitu wystpowaniem prz-se o zrnicowanych ksztatach: kwadratowych, trapezo- i romboidalnychoraz wreszcie trjktnych. Dziki temu specyficzn cech sklepie obejhalowych jest zastosowanie rozmaitych figuracji eber, opartych na podsta-wowym ukadzie trjpromiennym, przy czym komplikowanie si rysunkuebrowania w ambicie jest jedn z bardziej specyficznych cech w historycz-nym rozwoju omawianego typu przestrzennego.

Dla odmiany hal z poligonalnym chrem zintegrowanym (niem. re-duzierter lub verkmmerter Hallenumgangschor) zwyko si nazywa takikoci, ktry przy zachowaniu ukadu trjnawowego oraz jednolitego zary-su bryy zamknitej od wschodu wielobocznie, pozbawiony jest wydzielonejfilarami wewntrznej apsydy (Binnenchor). Oznacza to, i we wntrzuwityni podzia na nawy przeprowadzony jest za pomoc dwch rzdwfilarw, ktre biegn rwnolegle a do poligonalnej ciany wschodniego

zamknicia budowli. Ostatnia para arkad midzynawowych wspiera sizatem od wschodu albo bezporednio na murze lateralnym, bd te nadostawionych do niego pfilarach. W takim ukadzie obejcie prezbite-rium w sensie przestrzennym nie jest w aden sposb wydzielone; jedynie

5 W literaturze niemieckiej rozwizanie to okrelane jest mianem zagrodzonegorodka gesperrte Mitte, zob. Gentz 2003, s. 5557.

6

Zamknicie 2/4: Lieberose, Stadtpfarrkirche; zamknicie 2/6: Gubin, koci w.Wawrzyca; zamknicie 4/6: Frstenberg (Eisenhttenstadt), St. Nikolai.7 Zamknicie 2/5: Dingolfing, St. Johannes; Landshut, Spitalkirche; Meran, Spi-

talkirche; Salzburg, Franziskanerkirche; Eger, katerda; zamknicie 2/7: Rottenmann,St. Georg.

8 Zamknicie 3/6: Dinkelsbhl, St. Georg; Nysa, koci w. Jakuba; Templin, St.Marien und St. Magdalenen.


17/29


w niektrych przypadkach, zwaszcza w kocioach otoczonych wiecemkaplic, umieszczenie otarza gwnego na granicy midzy ostatnim i przed-

ostatnim przsem od wschodu umoliwia ruch wiernych jak w klasycznejhali obejciowej. W rozumieniu architektonicznym to skrajne, wschodnieprzso naley jednak do nawy gwnej, o czym zawiadcza nie tylko analizarzutu poziomego budowli, ale take sklepienie tego kompartymentu wn-trza, posiadajce tak sam figuracj eber jak w pozostaych partiach nawygwnej. Ssiadujce z nim skrajne przsa naw bocznych, ograniczone odwschodu poligonaln cian lateraln kocioa, przybieraj zazwyczaj trj-ktny lub romboidalny ksztat, a co za tym idzie przykryte s sklepieniami

o rysunku eber opartym najczciej na rnych wariantach trjpromieni9

.Ze wzgldu na liczb bokw wschodniego zamknicia wityni orazksztat ostatniego przsa nawy gwnej znane mi z caej Europy przykadyhal z poligonalnym chrem zintegrowanym podzieliem na kilka podstawo-wych wariantw uksztatowania rzutu10:

Wariant Ia budowla zamknitajest trjbocznie, a dwa rwnolege rz-dy filarw trafiaj prosto w zaamaniawschodniego wieloboku wityni, ktre-go ciana czoowa wyznacza jednocze-nie szeroko nawy gwnej. Wszystkiejej przsa maj zatem ksztat prosto-kta (wzgldnie kwadratu), za skrajne

przsa naw bocznych zaoone s na rzucie trjktw prostoktnych.Jest to najczciej wystpujcy typ hal z poligonalnym chrem zintegro-

wanym; w architekturze polskiej reprezentuj go fary w Nowym Miecienad Wart, Lwwku Wielkopolskim, Osiecznej i Skwierzynie oraz koci

w Sawsku. Poza Polsk budowlami tego typu s: Wallseerkapelle przy ko-ciele Franciszkanw w Enns (wschodnia cz), koci pielgrzymkowy wPllaubergu (wschodnia cz), koci w. Otmara w Mdling, koci w.Michaa Archanioa w Gumpoldskirchen, koci w. Marii Magdaleny wScheibbs (Austria); koci Mariacki w Ambergu, koci Maria Sondheimkoo Arnstein, koci Wniebowzicia NMP w Kemnath, koci w. Je-rzego w Nrdlingen, koci w. Krzya w Sprembergu, koci w. Jakubaw Wasserburgu, koci w. Jana w Neumarkt in der Oberpfalz (Niemcy);

katedra w Vsters, katedra (Storkyrkan) w Sztokholmie (Szwecja); Wester-kerk w Enkhuizen (Holandia); koci parafialny w Sebe (niem. Mhlbach,

9 Por. definicj typu: Gentz 2003, s. 1718 i 179180.10 Ilustrujce t cz pracy rysunki s wykonane przez autora.


18/29


Siedmiogrd, obecnie Rumunia); koci w. Andrzeja w Debreczynie (W-gry, obecnie nie istnieje); koci Zwiastowania NMP w Crngrobie (niem.

Ehrengrube, Kraina, obecnie Sowenia); katedra w Pienzy (Wochy).Wariant Ib witynia zamknita

jest trjbocznie, za ostatnie od wscho-du przso nawy gwnej zaoone jestna rzucie trapezu. Tym samym rozstawfilarw jest szerszy ni dugo cianyczoowej wschodniego wieloboku ko-cioa. W Polsce przykadem tego sche-

matu przestrzennego jest fara w Dol-sku, na takim rzucie wzniesiona te bya rozebrana w 1942 r. fara w Bninie.Pozostae przykady to: koci w. Sebastiana w Baruth, koci w. Jerzegowe Fryzyndze (Freising, Niemcy); kocioy w. Mikoaja i Wszystkich wi-tych w Nykping (Szwecja).

Wariant IIa budowla zamknitajest od wschodu piciobocznie; podob-nie jak w typie I, nawa gwna skada si

z przse prostoktnych (bd kwadra-towych), a jej szeroko wyznacza cia-na czoowa wschodniego wieloboku.Skrajne przsa naw bocznych przybie-raj rzut nieregularnych czworobokw.

Take i ten wariant hali z poligonalnym chrem zintegrowanym jest stosun-kowo licznie reprezentowany; na terenie Polski s to kocioy parafialnew Tucznie i Mirsku. Poza tym do tego typu zaliczaj si: kocioy Mariackie

w Kemberg, Marienberg i Zwickau (Niemcy); katedra w Strngns (Szwe-cja); koci w. Stefana (Avasi Templom) w Miskolc (Wgry).Wariant IIb podobnie jak w typie

IIa koci zamknity jest od wschodupiciobocznie, jednake ostatnie prz-so nawy gwnej zaoone jest w tymwariancie na rzucie trapezu. Tym samymnawa gwna jest szersza od ciany czo-owej wieloboku wityni. Przykadamitakiego rozwizania przestrzennego s:

koci klasztorny w St. Lambrecht, fara w Schladming (Austria); kociw. Jana w Hoyerswerdzie, koci Mariacki w Monachium, koci para-fialny w Lbben, koci w. Piotra i Pawa w Senftenbergu, koci Maria-cki w Wittichenau (ten wyjtkowo pseudobazylikowy), koci w. Jakuba


19/29


w Straubing (Niemcy); koci p.w. Wniebowzicia NMP w Mocie (Cze-chy); koci p.w. Znalezienia Krzya w. w Doubravnku (Morawy).

Wariant III budowla zamknitajest od wschodu siedmiobocznie. Tenrzadki wariant reprezentuje fara wKocianie oraz tzw. Czarny Koci wBraovie (niem. Kronstadt, Siedmio-grd, obecnie Rumunia).

Wariant IV budowla zamknitajest od wschodu czworobocznie, dzi-

ki czemu na osi kocioa znajduje siprzypora. W takim schemacie skrajneprzsa nawy gwnej i naw bocznychprzykrywa wsplny system sklepiennyo skomplikowanym rysunku ebrowa-nia. Przykadami tego typu budowli s:koci w. Wolfganga w Schneeberg

(Niemcy); koci parafialny w Pischelsdorf (Austria); koci w. Barto-

mieja w Gyngys (Wgry). Wariant V zamknicie budowli odwschodu jest szecioboczne; w przeci-wiestwie do typu IV, skrajne przsonawy gwnej oddzielone jest arkada-mi od zakocze naw bocznych. Tenrzadko wystpujcy schemat prze-strzenny reprezentuj: fara w Grze

oraz koci w. Filipa i Jakuba w Alttting (Niemcy).Hale z poligonalnym chrem zintegrowanym jako swoisty fenomenpnogotyckiej architektury sakralnej zwrciy ju dawno na siebie uwagbadaczy, cho zasadniczo caociowe ujcia tematu nale do rzadkoci.Najczciej mona spotka si z prbami wyjanienia genezy pojedynczychbudowli lub regionalnie wystpujcych grup wity o podobnym ukszta-towaniu.

Wrd tego typu docieka wymieni trzeba badania Richarda KurtaDonina powicone kocioom mendykanckim w Austrii. Analizujc archi-tektur kaplicy rodu Wallsee przy kociele Minorytw w Enns w GrnejAustrii, prawdopodobnie najstarszej budowli interesujcego mnie typu,wysnu przypuszczenie, jakoby na jej form przestrzenn mogy wpynobejcia kociow pielgrzymkowych Francji i Hiszpanii oraz uksztatowa-nie wczesnogotyckiej krypty kocioa parafialnego w Lieding w Karyntii.


20/29


Donin wskaza te na bezporedni zaleno kaplicy w Enns i wityniw Pllaubergu, a do najbliszego krgu ich architektonicznego oddziaywa-

nia zaliczy te koci opactwa Benedyktynw w Sankt Lambrecht i wi-tyni pielgrzymkow w Mariazell (w przypadku tej ostatniej rekonstruujcjej pierwotne zamknicie na ksztat wyej wymienionych budowli)11.

Nie mniej wana w kontekcie omawianego problemu jest praca Walte-ra Buchowieckiego dotyczca dziejw budownictwa gotyckiego w Austrii.Opisujc warianty rzutw wystpujcych na tym terenie kociow, zwrciuwag na hale z poligonalnym chrem zintegrowanym jako na typ o wie-lobocznym zamkniciu dla wszystkich trzech naw (Vieleckiger Abschlu

fr alle drei Schiffe). Poda te jego uproszczon definicj, kadc naciskna ukone zamknicie bocznych partii kocioa oraz wystpowanie jak tookreli pozornego obejcia (Scheinumgang)12. Analizujc Wallseerka-

pelle w Enns stwierdzi, i moliwym pierwowzorem jej uksztatowania jestromaska, obejciowa krypta pobliskiego kocioa w St. Pantaleon13. Z ko-lei jako prawdopodobny powd zastosowania schematu hali z poligonal-nym chrem zintegrowanym w kociele w Sankt Lambrecht w Styrii podatechniczne uproszczenie halowego obejcia wityni Cystersw w Zwettl14.

Rwnie Ernst Badstbner widzia w tej formie architektonicznej prze-de wszystkim redukcj w peni wyksztaconych obej halowych. Jak za-znaczy, wewntrzne wieloboki s usytuowane tak blisko ciany obejcia,e znikaj one wreszcie w sposb cakowity z obrazu wntrza, a arkadykorpusu biegn a do ciany szczytowej [zewntrznego] wieloboku obej-cia15. Zdaniem autora, ewolucj tego rodzaju kocioa mona wyraniezaobserwowa w miejskich wityniach parafialnych na Dolnych uycach(Calau, Forst, Senftenberg, Lbben, Spremberg)16.

Norbert Nussbaum w swojej pracy o gotyckiej architekturze sakralnej w

Niemczech okreli analizowane przeze mnie kocioy jako typ bez wieca

11Donin 1935, s. 191201; najnowsze badania wykazay, i pierwotnie kociw Mariazell mia jednonawowy chr na wzr kocioa Augustianw w Wiedniu, zob.GerstenberG 2000, s. 269271.

12 Wg autora: je eine Abseite mit einer Schrgwand, das Mittelschiff mit der zurLngsbewegung des Raumes senkrecht gestellten Stirnwand endigt, buChowieCKi

1952, s. 3334.13 Ibidem, s. 236.14 Ibidem, s. 244245.15 Die Binnenpolygone sind so nahe an die Umgangswnde herangedrckt, da sie

schlielich aus dem Raumbild gnzlich verschwinden und die Langhausarkaden bis andie Scheitelwand des Umgangspolygons durchlaufen, baDstbner1980, s. 27.

16 Ibidem, s. 28.


21/29


podpr (Sttzenkranz), w ktrym wewntrzna apsyda zakoczona jestprostoktnie, a zatem obie wschodnie podpory nie wysuwaj si z rzdu

filarw. Obszar wystpowania tego rodzaju wity ograniczy niemal zu-penie do terenw na poudnie od Dunaju, za ich form architektonicznuzna za spokrewnion z ukadem chru kocioa w Sankt Lambrecht17.

Jako swoicie austriack opozycj wzgldem francuskiej zasady obej-cia (Opposition zum franzsischen Umgangsprinzip) widzia w oma-wianym typie Gnter Brucher, opisujc w czterdzieci lat po Buchowiec-kim architektur gotyck w Austrii. Podobnie jak jego poprzednik, wielkieznaczenie w rozwoju hal z poligonalnym chrem zintegrowanym (cho ta

nazwa w ksice Bruchera nie pada) przyzna pierwszym wityniom z ch-rami trjnawowymi o wsplnym, trjbocznym zamkniciu, czyli Wallseer-kapelle w Enns i kocioowi pielgrzymkowemu w Pllaubergu. Trjktneprzsa na zakoczeniu naw bocznych (Zwickeljoche) uzna za cz obej-cia, ktre w Enns podkrela centraln przestrze otarzow kaplicy, zaw Pllaubergu suyo przede wszystkim jako miejsce dla ruchu ptnikw.W bliskim powizaniu z tymi dwiema budowlami autor widzia te archi-tektur kocioa w Sankt Lambrecht18.

Dla odmiany zupenie inaczej na problem hal z poligonalnym chremzintegrowanym zapatrywa si Klaus Jan Philipp w artykule powiconymw caoci temu zagadnieniu. Ju w tytule autor uy okrelenia poligonalnetrjnawowe chry halowe bez obejcia, jako jego zdaniem najodpowied-niejszego terminu na opisanie tego typu budowli. W opozycji do dotychcza-sowych badaczy, zanegowa on jakiekolwiek bezporednie powizania mi-dzy wzniesionymi na tym rzucie wityniami (z wyjtkiem kaplicy w Ennsi kocioa w Pllaubergu), uznajc je za cakowicie od siebie niezalene.Zdaniem Philippa, dla powstania tego typu budowli (jak rwnie i dla

klasycznych hal obejciowych) decydujce znaczenie mia wyksztaconyw XIII w. typ wysokiego chru (Hochchor), najdoskonalej wcielony w yciew grnej kaplicy Sainte-Chapelle w Paryu. Jak dowodzi autor, ten typprezbiterium zawiera w sobie potencjaln moliwo wprowadzenia w jegowntrze podziaw nawowych, co w efekcie doprowadzio do pojawieniasi tytuowych chrw halowych bez obejcia w rnych czciach Eu-ropy w sposb cakowicie od siebie niezaleny. A zatem dopatrywanie si

17 Hallenchre ohne Sttzenkranz konstruiert, in denen der Binnenchor rechtwink-lig schliet, also die beiden stlichen Freisttzen nicht aus der Pfeilerreihe heraustre-ten. Diese Bauform ist fast ausschlielich auf den Raum sdlich der Donau begrenzt,nussbaum 1994, s. 238.

18bruCher1990, s. 109120.


22/29


genetycznych powiza midzy rnymi budowlami wzniesionymi na tymrzucie jest wedug Philippa naduyciem19.

Tak ostro zaznaczone stanowisko nie spotkao si jednak z szerszymoddwikiem w literaturze przedmiotu. Wrcz przeciwnie, Ulrike Gentz,autorka opublikowanego niedawno duego studium porwnawczego halobejciowych w rodkowej Europie, uznaa wyksztacenie si zredukowa-nych hal obejciowych (jak je konsekwentnie okrela) jako wynik procesubardzo intensywnej wymiany form midzy ssiadujcymi ze sob regionamiarchitektury ceglanej. Co wicej, badaczka uznaa proces ten za w pew-nym sensie rwnolegy z ksztatowaniem si rnych wariantw klasycz-

nych hal obejciowych na uycach czy Dolnym lsku. To wanie uyces zdaniem Gentz specjalnym terenem, gdzie dochodzio do stopniowejewolucji tego typu przestrzennego, ktry z jednej strony zorientowany byna w peni wyksztacone hale obejciowe, a z drugiej na chry trjapsy-dowe wywodzce si z architektury lubeckiej (przede wszystkim z terenuMarchii Wkrzaskiej i Dolnego lska). Jak zaznaczya autorka, rwniew Bawarii, gdzie znajduje si drugie znaczne skupisko hal z poligonalnymchrem zintegrowanym, dochodzio do wielostronnych procesw wymianyidei architektonicznych, by moe rwnie ponadregionalnych. Dlatego te

nie s wykluczone zwizki hal poudniowych z ceglanymi, pnocnymi.Jako moliwe przyczyny upraszczania si halowych obej Gentz podaaaspekty zarwno materiaowe i techniczne, jak i polityczne i gospodarcze,ksztatujce moliwoci fundacyjne miast budujcych takie, a nie inne typywity20. I tak chociaby na Dolnych uycach proces ten miaby si wi-za m.in. ze znacznym osabieniem gospodarczym i licznymi niepokojamispoecznymi, takimi jak raubritterstwo czy wojny husyckie21.

Niestety w literaturze polskiej zauwaalny jest niemal cakowity brak

zainteresowania badaczy problemem hal z poligonalnym chrem zintegro-wanym. Nie brakuje oczywicie pozycji dotyczcych historii czy architek-tury poszczeglnych budowli, samo jednak zagadnienie genezy typu prze-strzennego byo jak dotd traktowane wybitnie pobienie. W przypadkuuksztatowanych w ten sposb wity pisao si zawsze o prymitywizacji,braku konsekwencji, niezrozumieniu i drastycznym uproszczeniu presti-owego modelu chru obejciowego, co miao by wynikiem dziaalnocibudowlanej lokalnych majstrw, jak to uj w Architekturze gotyckiejw Polsce Marian Kutzner22.

19PhiliPP1989, s. 5160.20Gentz 2003, s. 179237, 373406, 410411; zob. te Gentz 2001, s. 238251.21Gentz 2003, s. 184.22Kutzner1995, s. 162; zob. te Kutzner1988, s. 103116.


23/29


W ostatnim czasie wielkopolskimi chrami obejciowymi zaj si JacekKowalski. W opublikowanym niedawno artykule postawi on pytanie, czy

uzasadniona jest wyej wspomniana, wrcz druzgocco negatywna ocenapoziomu architektury gotyckiej w Wielkopolsce pira Mariana Kutznera.Ponowne przeanalizowanie genezy i rde inspiracji tej specyficznej gru-py kociow pozwolio mu wykaza, e powtarzanie ambitnych wzorcwnawet przez sabiej wykwalifikowane warsztaty nie zawsze musiao by bez-refleksyjne i pozbawione zrozumienia. Kowalski nie potraktowa jednakbudowli w Bninie, Dolsku czy Nowym Miecie nad Wart jako przykadwodrbnego typu przestrzennego, odnoszc je za kadym razem do wzor-

cowych jego zdaniem hal obejciowych w Poznaniu (kolegiata NMP)i Krniku23.Na typologiczne pokrewiestwo wielkopolskich kociow wzniesio-

nych w tym ukadzie jako pierwszy zwrci uwag jeszcze w XIX wieku Ju-lius Kohte w swoim inwentarzu topograficznym prowincji poznaskiej w-czesnych Niemiec24. Jego ustalenia powtrzy pniej Kutzner25, a ostatniotake Tomala, nie rozwijajc jednak szerzej tego zagadnienia i ograniczajcsi jedynie do zestawienia typologicznego26.

Jak zatem wida z powyszego zestawienia literatury, problem hal z po-ligonalnym chrem zintegrowanym wci oczekuje na wnikliwe opracowa-nie. Zwaszcza budowle tego typu znajdujce si na terenie Polski doma-gaj si dokadnej analizy na szerokim tle porwnawczym, gdy jak do tejpory nie byy one ujmowane w adnych ponadregionalnych studiach. Niejest to jednak zadanie proste, gdy, jak susznie zauwaya Ulrike Gentz,omawiane zagadnienie jest niezwykle zoone i wieloaspektowe, i z pew-noci wymaga wielu dalszych, pogbionych bada27.

23KowalsKi 2006, s. 197211.24Kohte 1898, s. 6364.25Kutzner1995, s. 168.26tomala2007, s. 84.27Gentz 2003, s. 182.


24/29

ROZDZIA II

Hale z poligonalnym chrem zintegrowanymna terenie Polski

Dla waciwego opracowania zagadnienia hal z poligonalnym chremzintegrowanym na terenie Polski niezbdne jest w pierwszej kolejnoci

szczegowe przedstawienie wity, zaliczanych do tego typu przestrzen-nego. Na omwienie budowli skada si tu bdzie prezentacja stanu do-tychczasowych bada, historia w oparciu o rda pisane, opis architekturyoraz jej analiza. W tym ostatnim punkcie bd si stara (czsto hipotetycz-nie) rekonstruowa proces wznoszenia kocioa i rozwarstwi fazy budow-lane, tak w oparciu o wczeniej cytowane rda, jak i same formy architek-toniczne. Rwnie istotnym aspektem bdzie te podkrelanie wyjtkowychcech omawianych tu wity oraz prba ustalenia genezy ich ukadw prze-

strzennych czy konkretnych rozwiza artystycznych.

1. KOCI PARAFIALNY W GRZE1

A. Stan bada

Koci farny p.w. w. Katarzyny Aleksandryjskiej w Grze (d. lskiej,niem. Guhrau), nieco zapomnianej dzi miejscowoci lecej midzy Lesz-

1 Ta cz pracy bya ju publikowana w pierwotnej wersji, zob. aDamsKi 2008,s. 183198.


25/29

HALe Z pOLiGONALNYM cHreM ZiNteGrOWANYM NA tereNie pOLsKi24

nem a Gogowem, zajmuje szczeglne miejsce wrd polskich hal z poli-gonalnym chrem zintegrowanym. Jest nie tylko zdecydowanie najwikszy

rozmiarami, ale cechuje si te najbardziej zoonym, ambitnym progra-mem architektonicznym.

Mimo i witynia ta, w porwnaniu z innymi kocioami parafialnymimiast pogranicza lska i Wielkopolski, wyrnia si znaczn monumental-noci oraz nader ciekawym ukadem przestrzennym, nie doczekaa si jakdotd satysfakcjonujcej naukowej monografii. Wzmiankowana jest jednakw syntezach dziejw sztuki redniowiecznej na lsku oraz w opracowa-niach o charakterze inwentaryzacyjnym i konserwatorskim, co jednak nie

wyjania w sposb dostateczny problemw zwizanych z jej form arty-styczn.Do dzi jedn z najszerszych publikacji dotyczcych growskiej fary jest

opis zamieszczony w inwentarzu terenowym Hansa Lutscha z r. 1889. Ba-dacz ten czas budowy kocioa okreli oglnie na wiek XV i XVI, za wy-stpujc na cegach chru dat 1552 uzna za moment ukoczenia prac.Specyficzny ukad rzutu okreli mianem Abkrzung des Grundrissesi uzna za typowy dla Brandenburgii i Pomorza, za w formie filarw mi-dzynawowych zauway wpyw wielkich bazylik wrocawskich2. W wydanymkilkanacie lat pniej dziele Bilderwerk schlesischer Kunstdenkmleropublikowa rzut fary z prb rozwarstwienia, za jej schemat przestrzennyokreli jako hal z uproszczonym obejciem, majc dotrze tu z Frauen-

kirche w Monachium za porednictwem Czech3.W polskiej literaturze naukowej wzmianka o kociele w Grze pojawia

si po raz pierwszy dopiero w r. 1950 w syntetycznym ujciu dziejw sztukina Dolnym lsku pira Gwidona Chmarzyskiego. Stwierdzi on oglni-kowo, i typ hali z obejciem w Grze charakterystyczny jest dla rodko-

wego Niu Batyckiego, a nadto ujawnia interesujce cho przez autoraniesprecyzowane zwizki z Wielkopolsk4.

W wydanej rok pniej pracy o architekturze gotyckiej na lsku, HansTintelnot, powtarzajc hipotezy Lutscha co do datowania budowli, wskazana koci w. Mikoaja w Greifswaldzie jako na najblisz analogi rzu-tu dla growskiej fary. Podkreli jednak brak bezporednich zwizkwwarsztatowych obu budowli i wysun jednoczenie przypuszczenie, ekoncepcja takiego schematu przestrzennego (nazwanego uproszczonym

chrem halowym z obejciem verkmmerte Form des Hallenchores

2lutsCh 1889, s. 258260.3lutsCh 1903, kol. 7071.4ChmarzysKi 1950, s. 148.


26/29

1. KOci pArAFiALNY W GrZe 25

mit Umgang) miaa wywodzi si z krgu kociow Grnego Palatynatui Frankonii, z kocioem w. Marcina w Ambergu na czele5.

Marian Kutzner, omawiajc problem tradycjonalizmu lskiej architek-tury pnogotyckiej, jedynie wzmiankowa koci w Grze wrd budowlihalowych charakteryzujcych si percepcj wzorw tradycyjnych; zauwayte w nim wpywy architektury marchijskiej i okreli czas powstania korpu-su na 3 w. XV w.6

Prac jak dotd najpeniejsz, cho pozostajc w maszynopisie i przezto niefunkcjonujc w obiegu naukowym, jest studium historyczno-archi-tektoniczne growskiej fary pira Bolesawy Krzylak, powstae na zlece-

nie Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw w Lesznie w r. 1984. Pozaszczegowo ujtymi dziejami kocioa, autorka zaproponowaa rozwar-stwienie faz budowlanych, zestawione z krytycznie opracowanymi, chostosunkowo nielicznymi rdami odnoszcymi si do growskiej wityni.Za dat ukoczenia budowy przyja rok 1522, negujc znaczenie dotych-czas podnoszonej daty 1552. Za dowd na zaleno od wzorw marchij-skich i brandenburskich uznaa fryzy w elewacji zachodniej, za redukcjschematu chru obejciowego zestawia z kocioami tego typu na Dolnychuycach. Wntrze fary jest wedug opinii autorki nawizaniem do naj-starszych hal lskich, zwaszcza kocioa NMP na Piasku we Wrocawiui kocioa w Namysowie7.

Pewne podsumowanie dotychczasowej wiedzy stanowi nota katalogo-wa autorstwa Andrzeja Wodarka, umieszczona w Architekturze gotyckiejw Polsce8. Tymczasem w rozdziale pira Mieczysawa Zlata w tomie syn-tezy powyszego dziea, o farze w Grze dowiadujemy si tylko tyle, i jejhalowe obejcie [], cho w stosunku do nyskiego prototypu uproszczo-ne i mniejszej skali, mogo uchodzi za nowatorskie w momencie rozpoczy-

nania budowy, ale ju nie przy jej koczeniu [] w sto lat pniej9.Ostatnie lata przyniosy wreszcie publikacj wspomnianej dysertacji Ul-

rike Gentz, w ktrej nieco uwagi powicono omawianej budowli. Badaczkapowtrzya za pozostaymi autorami uwagi o lskim charakterze filarwmidzynawowych; analogi dla zewntrznego wieloboku wschodniej czciwityni odnotowaa w kociele w. Mikoaja w Frstenberg (ob. Eisenht-tenstadt), a jednoczenie zauwaya wpywy czeskie w umieszczeniu na osi

5tintelnot 1951, s. 131132.6Kutzner1965, s. 228.7KrzylaK1982, s. 172.8woDareK1995, s. 8990.9zlat1995, s. 146147.


27/29


budowli przypory, podobnie jak w kociele w. Jakuba w Nysie. Wreszciestwierdzia oglnikowo, i w dyspozycji rzutu i sklepie, jak i w propor-

cjach wntrza i jego poszczeglnych elementw [] miejski koci para-fialny w Grze jawi si jako interesujce kompendium z wokabularza formrodkowolskich, czeskich i uyckich10.

Za zupenie bdne trzeba uzna tymczasem informacje zamieszczonew niedawnej publikacji autorstwa Janusza Tomali. Uzna on bowiem, iobejcie w growskiej farze stanowi przystawione do prezbiterium kapli-ce, za kaplica Mariacka, wbrew formom jej architektury, jest starsza odcaego kocioa i pochodzi jeszcze z XIV w.11

Jak zatem wida, dotychczasowi badacze zajmujcy si architektur g-rowskiej fary nie ustalili w sposb precyzyjny i jednoznaczny genezy jej cha-rakterystycznych form. Wynika to w duej mierze z zastosowania bardzospecyficznego ukadu przestrzennego, bdcego w zasadzie rozwizaniemjednostkowym, przynajmniej na terenie lska i regionw bezporednioz nim ssiadujcych. Jednoczenie sytuacji nie uatwia brak w kociele ory-ginalnego gotyckiego detalu architektonicznego, nie liczc standardowychfryzw w fasadzie zachodniej.

B. Historia

Pierwsz wzmiank o growskiej farze odnajdujemy w dokumencieksicia Jana cinawskiego z r. 1322 lub 1332, potwierdzajcym przekazanieprzez Henryka ze Starej Gry Janowi von Donyn ius patronatus ecclesiaeparochialis in Gora12. W marcu r. 1332 ksi potwierdzi take dona-

cj Baltazara von Dohna na rzecz kocioa parafialnego. Prawdopodobnieuposaenie nowej wityni wizao si z przeniesieniem i inkorporacj pa-rafii w. Jakuba w osadzie Stara Gra. Ju w r. 1335 utworzono archidia-

10 Folglich reprsentiert die Guhrauer Stadtpfarrkirche sowohl in der Dispositionihres Grundri- und Gewlbesystems als auch der Raumproportionierung und derFormulierung ihrer Einzelelemente, wie etwa der Pfeilergestaltung oder der Arkaden-

profilierung, ein interessantes bauknstlerisches Kompendium aus mittelschlesisch-em, bhmischem und lausitzischem Formenvokabular, Gentz2003, s. 210216.11tomala2007, s. 87, 172.12 Fakty historyczne w tej czci pracy przytaczam na podstawie: KrzylaK 1982,

s. 930. Autorka powouje si krytycznie na rda dotyczce fary w Grze, opraco-wane i wydane przez Josepha Jungnitza: JunGnitz1902, s. 365387; JunGnitz 1907,s. 102109, 172180, 458476.


28/29

1. KOci pArAFiALNY W GrZe 27

konat growski. Z r. 1362 pochodzi zapis darowizny Ottona von Dohnana rzecz dwch otarzy jednego w farze i jednego w szpitalnym kociele

w. Mikoaja. Nazwiska plebanw notowane s od 2 po. XIV w.; pod dat1399 uchwytni s dwaj kapelani oraz dwaj altaryci. Rok pniej na mocydokumentu biskupa wrocawskiego Konrada z Olenicy powoano do yciaprzy kociele parafialnym bractwo N.P. Marii. Ten sam biskup w r. 1429potwierdzi fundacj kaplicy unter dem neuen Chor gegen dem Marcktemit zweyen Fenster aufgerichtet. Z lat 1419 i 1439 pochodz informacjeo fundacjach licznych altarii; rokiem 1439 opatrzone jest te nadanie narzecz ambony. W kolejnych latach nastpuj liczne dalsze zapisy na rzecz

otarzy dla growskiej fary: w r. 1440 na otarz Trzech Krli, w 1443 w.Katarzyny, w 1447 w. Zygmunta, za w r. 1455 miaa miejsce ksicafundacja otarza NMP.

Wkrtce pniej, w r. 1457, miasto dotkn ogromny kataklizm po-ar zniszczy oppidum Gura totaliter cum ecclesia et campanae organa etalia. Zapewne niedugo po tej dacie rozpoczto odbudow zniszczonejfary, tymczasem funkcje parafialne peni zastpczo koci Boego Ciaa.Prace przy wznoszeniu nowej wityni w. Katarzyny musiay postpowa

do szybko, bo ju z r. 1469 pochodz nadania na rzecz otarzy w. Mago-rzaty i w. Zygmunta, co moe sugerowa przynajmniej czciowe udostp-nienie kocioa wiernym.

Kolejne uposaenia pochodz z lat osiemdziesitych; w r. 1484 ufun-dowano otarz NMP, za z r. 1486 pochodzi zapis na otarz Matki Boskiejin der Pfarrkirchen zum Gohr, w tym te roku bracia Henryk i Konradvon Dohna dokonali darowizny na rzecz bractwa Najwitszej Marii Pan-ny. Powysze informacje sugeruj, i w tym czasie budowa growskiej fary

musiaa by ju na ukoczeniu, skoro moliwe byo wyposaanie wntrza,a przy parafii dziaay ju rne konfraternie.W r. 1490 biskup wrocawski Jan IV Roth potwierdzi prawo patronatu

rodziny Dohna nad kocioem parafialnym w Grze, przekazujc stosow-ny akt Abrahamowi von Dohna. Pierwsza wzmianka o wyposaeniu kaplicpochodzi z r. 1491, kiedy to uposaono altaryst z kaplicy w. Jana. Tym-czasem w kwietniu roku 1500 nadano kocioowi 100 dni odpustu za ofiaryi modlitwy w wyznaczone dni w roku. Uzyskane w ten sposb dochodymiay by przeznaczone na renowacj i upikszenie kocioa.

Wspomniany ju biskup Jan IV Roth w dwa lata pniej zatwierdzifundacj altarii Boego Ciaa i witych Jana Chrzciciela i Jakuba Aposto-a, dokonan w r. 1419 przez mieszczanina Jakuba Hellpetera. By moewystawiony przez biskupa akt wiza si z wybudowaniem dwuprzsowejkaplicy poudniowej, skoro w r. 1508 doszo do darowizny proboszcza


29/29


Henryka von Dohna i jego krewnych, przeznaczonej na rzecz wzbogace-nia now owybudowanej kaplicy Mariackiej o may chr dla pieww

codziennych13.Ostatnie zapisy na rzecz growskiej fary zamykaj si zasadniczo

w pierwszej tercji XVI w.: z r. 1511 pochodzi donacja dla altarystw otarzaw. Katarzyny, z 1522 uposaenie otarza w. Jana, za nadania z lat 1511i 1517 dotyczyy bractwa NMP. Uwieczeniem tych licznych fundacji bydokument oglnego uposaenia dla caego kocioa parafialnego, pocho-dzcy z r. 1535.

Jak si wydaje, witynia w Grze nigdy nie przesza na stae w rce

protestantw; od r. 1559 mieli oni jednak prawo odprawiania swoich nabo-estw pi razy w tygodniu we farze i w pozostaych kocioach podmiej-skich. O ile magistrat growski by zdominowany przez zwolennikw naukiLutra, o tyle posiadajca prawo patronatu nad wityni rodzina von Doh-na pozostaa najprawdopodobniej katolicka; ponadto archidiakon gogow-ski Jan Briger pisa w r. 1580 o growskiej farze jako o ecclesia parochialissub oboedientia catholicae et Romanae ecclesiae ac fidei adhuc constitu-tae. Cakowita rekatolicyzacja kocioa nastpia podczas wojny trzydzie-stoletniej w r. 1628, kiedy to wadze miejskie zostay zmuszone przez sta-cjonujce w Grze wojska cesarskie pod wodz ksicia Liechtensteina dowydania nakazu opuszczenia miasta przez wszystkich protestantw, ktrzydobrowolnie nie przejd na wiar katolick.

Jak o tym wiadczy opis wizytacyjny kocioa z r. 1670, musia on jeszczepodwczas posiada niemal pene gotyckie wyposaenie: multa sunt altariain hac ecclesia tam in columnis quam in capellis; otarze te okrelane sjako dawne. W r. 1705 dobudowano kaplic w. Anny, ufundowan przezproboszcza Aleksego Abara ku pamici jego rodzicw, podczas gdy dwu-

przsow kaplic poudniow, dedykowan do tej pory w. Annie, prze-mianowano na Boego Ciaa i w. Jana Chrzciciela. Tymczasem w r. 1711po mierci Karola Hannibala, ostatniego z rodu von Dohna, patronat nadfar cakowicie przejo miasto. Do korpusu od strony pnocnej dostawio-no barokow kaplic p.w. Matki Boej Wspomoycielki.

Tragiczny dla miasta i fary okaza si epizod wojny siedmioletniej. 10 pa-dziernika 1759 r. Gra zostaa niemal doszcztnie zniszczona przez poarwzniecony przez Rosjan. Celowo podpalone zostao wntrze kocioa w.

Katarzyny, zniszczeniu ulegy wiee wraz z dzwonami. Cz dawnego wy-posaenia udao si jednak uratowa dziki przeniesieniu do kocika Bo-ego Ciaa. Do ponownego uytku wiernym fara zostaa oddana w r. 1763;

13 Kaplica Boego Ciaa bywaa okresowo nazywana wanie kaplic Mariack.

Hale z poligonalnym chórem zintegrowanym w architekturze gotyckiej na terenie Polski - ebook

Documents

Transcript of Hale z poligonalnym chórem zintegrowanym w architekturze gotyckiej na terenie Polski - ebook