GNTER GRASSKot i myszDziea Gntera Grassa pod redakcj SAWOMIRA BAUTA I JOANNY KONOPACKIEJ Przeoyli Irena i Egon Naganowscy POLNORD WYDAWNICTWO Tytu oryginau Katz und Maus Opracowanie graficzne Piotr PIRKO Grafika na okadce Gnter GRASS ISBN 83-86181-25-7 Copyrighted 1993 by Steidl Verlag. Gttingen Copyright for the Polish translation by Egon i Tomasz Naganowski. 1999 Copyright for the Polish edition by POLNORD -Wydawnictwo OSKAR. Gdask 1996

I ...a pewnego dnia, kiedy Mahlke nauczy si ju pywa, leelimy na trawie koo boiska do gry w palanta. Waciwie miaem pj do dentysty, ale oni mnie nie pucili, poniewa trudno mnie byo zastpi. Mj zb podnosi gwat. Kot skrada si na skos przez k i nikt w niego nie rzuca kamieniami. Niektrzy uli albo skubali dba. Kot by wasnoci zarzdcy boiska i mia czarn sier. Hotten Sonntag pociera swj kij wenian skarpetk. Mj zb drepta w miejscu. Rozgrywka trwaa ju dwie godziny. Przegralimy bardzo wysoko i czekalimy wanie na mecz rewanowy. Kot by mody, ale nie by ju kociakiem. Na stadionie czsto i z obu stron paday bramki w szczypiorniaku. Mj zb powtarza wci jedno i to samo. Na bieni chopcy wiczyli start do biegu na sto metrw i denerwowali si. Kot kluczy. Po niebie peza powoli i z gonym pomrukiem trjsilnikowy samolot, ale nie mg zaguszy mego zba. Poprzez dba trawy przewieca biay liniaczek czarnego kota zarzdcy boiska. Mahlke spa. Krematorium pomidzy cmentarzami a politechnik dymio przy wschodnim wietrze. Profesor Mallenbrandt zagwizda: zmiana, dwa ognie, przejcie druyn na drug stron boiska. Kotek gimnastykowa si. Mahlke spa, przynajmniej tak wygldao. Lec obok niego cierpiaem na bl zba. Kot gimnastykujc si podszed bliej. Jabko Adama na szyi Mahlkego zwracao uwag, bo byo due, wci si poruszao i rzucao cie. Czarny kot zarzdcy boiska wypry si pomidzy mn a Mahlkem do skoku. Tworzylimy trjkt. Mj zb umilk, przesta drepta w miejscu: jabko adamowe Mahlkego wydao si kotu mysz. Taki mody by ten kotek czy te tak ruchliwa grdyka Mahlkego - w kadym razie kot skoczy mu do garda; a moe to jeden z nas chwyci kota i posadzi go na szyi Mahlkego; albo ja, zapominajc o blu zba, zapaem kota i pokazaem mu mysz Mahlkego: Joachim Mahlke krzykn, odnis jednak tylko nieznaczne zadrapania. Ale ja, ktry pokazaem twoj mysz temu kotu i wszystkim innym kotom, musz o tym pisa. Nawet gdybymy obaj byli wymylonymi postaciami, musiabym pisa. Ten, kto nas z racji swego zawodu wymyli, zmusza mnie, abym wci dotyka rk twego jabka Adama, prowadzi je wszdzie, gdzie zwyciao lub ponosio klsk; dlatego ka na pocztek myszy, eby przeskakiwaa przez rubokrt, ciskam stado obartych mew wysoko, ponad gow Mahlkego, w porywy pnocno-wschodniego wiatru, okrelam dzie jako pogodny lub do pogodny, przyjmuj, e chodzi o wrak okrtu klasy Czajka, nadaj Batykowi barw grubego szka butelek od wody sodowej, a teraz, skoro miejsce akcji zostao ju ustalone na poudniowy wschd od boi kierunkowej Nowego Portu, sprawiam, e skra Mahlkego, ociekajca wci jeszcze strumyczkami wody, staje si drobnoziarnista, jakby pokryta kasz; ale to nie strach, lecz zwyke dreszcze po zbyt dugiej kpieli wywoay u Mahlkego gsi skrk i odebray gadko jego skrze. A przecie nikt z nas, chudych, dugorkich chopakw, przykucnitych na resztkach kapitaskiego mostku, z kolanami sterczcymi na boki, nie zada od Mahlkego, eby jeszcze raz nurkowa do wntrza pomieszcze dziobowych zatopionego minowca i ssiadujcej z nimi maszynowni i odkrca co swoim rubokrtem - gwint, kko albo co fantastycznego: szyldzik mosiny, zapisany gsto po polsku i po angielsku wskazwkami obsugi jakiej maszyny; obsiedlimy bowiem wszystkie sterczce nad poziom wody nadbudwki mostku byego, spuszczonego w Modlinie na wod, w Gdyni wykoczonego, polskiego minowca klasy Czajka, ktry zaton przed rokiem na poudniowy wschd od boi kierunkowej, a wic poza obrbem toru wodnego, nie hamujc ruchu statkw. Od tego czasu wiele ajna mewiego zascho na rdzy. Mewy, wypasione i gadkie, z oczkami jak szklane paciorki po bokach gwek, latay przy kadej pogodzie, niekiedy tu ponad resztkami kabiny nawigacyjnej, tak nisko, e mona by je chwyci, to znw wysoko w grze, chaotycznie lub wedug planu, ktrego niepodobna byo odcyfrowa, pryskay w locie luzowatym ajnem i nie trafiay nigdy w mikk to morza, tylko zawsze w zardzewiae nadbudwki mostku. Twarde, matowe, przypominajce wapno grudki odchodw leay gsto obok siebie albo te kupkami jedne na drugich. I zawsze, ilekro siedzielimy na wraku, czyje paznokcie ng czy rk usioway oderwa te grudki. Dlatego wanie amay nam si paznokcie, a nie dlatego, ebymy je obgryzali - z wyjtkiem Schillinga, ktry stale to robi i mia paznokcie jak nity. Tylko Mahlke posiada dugie, chocia zke od cigego nurkowania, paznokcie i zachowywa je w tym stanie, bo ani ich nie ogryza, ani nie wyskubywa mewiego ajna. On jeden te nigdy nie jad odskrobanych ekskrementw, podczas gdy my ulimy wapienne grudki jak okruchy muszli, skoro okazja sama nam si narzucaa, i wypluwalimy pienicy si luz za burt. Nie miao to adnego smaku albo tylko smak gipsu, mczki rybnej lub wszystkiego, co tylko mona sobie

byo wyobrazi: szczcia, dziewczyny, Pana Boga. Winter, ktry wcale dobrze piewa, powiada: Wiecie, e tenorzy codziennie jadaj ajno mew? Ptaki czsto apay w locie nasz z wapnem zmieszan lin i widocznie nic nie zauwaay. Kiedy wkrtce po wybuchu wojny Joachim Mahlke skoczy czternacie lat, nie umia ani pywa, ani jedzi na rowerze, w ogle niczym si nie wyrnia i nie mia jeszcze owego jabka Adama, ktre pniej zwabio kota. By zwolniony z gimnastyki i pywania, poniewa przedstawi zawiadczenie lekarskie, stwierdzajce, e jest chorowity. Zanim jeszcze Mahlke nauczy si jedzi na rowerze i sztywny, zacieky, z odstajcymi czerwonymi uszami i wygitymi na boki kolanami, ktre skakay w gr i w d, przedstawia komiczny widok, zgosi si w czasie zimowego sezonu w krytej pywalni w Niederstadt 1 na nauk pywania, ale zrazu przydzielono go do suchej zaprawy razem z chopcami od omiu do dziesiciu lat. Jeszcze i nastpnego lata nie da rady. Kpielowy w Brsen, typowa posta kpielowego z cienkimi, pozbawionymi owosienia nogami, dwigajcymi tuw jak boja, ciasno opity materiaem zakrywajcym marynarski tatua, musia najpierw pomusztrowa Mahlkego na piasku, a potem wzi go na wdk. Kiedy jednak odpywalimy mu kadego popoudnia sprzed nosa i opowiadali potem cuda o zatopionym minowcu, nabra potnego rozpdu, w cigu dwch tygodni nauczy si i zacz pywa swobodnie. Z powag i pilnie sun pomidzy molem z du trampolin i zakadem kpielowym tam i z powrotem i nabra ju pewnej wprawy, kiedy rozpocz koo falochronu mola wiczenia w nurkowaniu; pocztkowo wydobywa zwyke batyckie muszle, potem nurkowa po butelk z piaskiem, ktr rzuca dosy daleko. Widocznie w krtkim czasie doprowadzi do tego, e za kadym razem podnosi z dna swoj flach, bo kiedy zacz nurkowa u nas, z okrtu, nie by ju pocztkujcym. Baga, ebymy pozwolili mu popyn z nami. Zamierzalimy wanie, szeciu czy siedmiu chopa, rozpocz nasz codzienny kurs i moczylimy si ceremonialnie w pytkim kwadracie oglnego kpieliska, kiedy Mahlke stan na molo: - Wecie mnie ze sob. Na pewno dam rad. Na szyi wisia mu rubokrt i odwraca uwag od grdyki. - No, dobrze! - Mahlke popyn z nami, przecign nas pomidzy pierwsz a drug ach, a mymy nie zadali sobie trudu, eby go dogoni. - Niech si wyhasa! Kiedy Mahlke pyn abk, rubokrt taczy wyranie pomidzy jego opatkami, poniewa mia drewniany trzonek. Kiedy pyn na wznak, drewniany trzonek skaka mu po piersi, ale nigdy zupenie nie zasania owej fatalnej chrzstki pomidzy podbrdkiem a obojczykami, ktra prua wod niby petwa grzbietowa i pozostawiaa za sob lad na wodzie. Potem Mahlke pokaza, co potrafi. Nurkowa kilka razy z rzdu, na krtko, ze swoim rubokrtem i przynosi to, co si dao odrubowa po dwu- lub trzykrotnym zanurzeniu: pokrywy, czci oszalowania, kawaek generatora, znalaz te na dole lin i przy pomocy przeartego rdz splotu drutw wycign z dziobu autentycznego Minimaxa; no i aparat - zreszt niemieckiej produkcji - okaza si jeszcze zdatny do uytku; Mahlke udowodni nam to, gasi pian, pokaza nam, jak si to robi, gasi pian zieloni jak szko morze - i od pierwszego dnia objawi si nam w caej swej wspaniaoci. Strzpki piany leay jeszcze w ksztacie wysepek i wyduonych pasemek na pytkich, rwnych falach, wabiy mewy, odpychay je, wpaday na siebie i dryfoway w kierunku play jak patki skwaniaej mietanki; wtedy i Mahlke zrobi fajrant, przykucn w cieniu kabiny nawigacyjnej, a skra jego zrobia si, nie, bya ju od dawna, ziarnisto-cignita, jeszcze zanim zabkane strzpki piany osiady znuone na mostku i zaczy dre za lada powiewem. Mahlke trzs si, a grdyka mu lataa; rubokrt plsa na drgajcych obojczykach. Nawet plecy Mahlkego, czciowo serowatobiae, od ramion w d spalone na raka, z ktrych skra uszczya si wci od nowa po obu stronach krgosupa o wystajcych, zbatych krgach, nawet jego plecy byy pokryte gsi skrk i wstrzsay si od dreszczy. tawe wargi Mahlkego miay sine obwdki i odsaniay dzwonice zby. Wielkimi, wymoczonymi rkami usiowa przytrzyma kolana obtarte na grodzi pokrytej muszlami, by w ten sposb zapanowa nad swym ciaem i zbami. Hotten Sonntag - a moe to byem ja? - natar na Mahlkego: - Czowieku, eby tylko czego nie zapa. Musimy przecie wraca. rubokrt nabra rozsdku. W tamt stron pynlimy dwadziecia pi minut liczc od mola, a trzydzieci pi od kpieliska. Droga powrotna zajmowaa dobre trzy kwadranse. Mg by nie wiem jak wypompowany, ale zawsze przypywa1 Wszystkie nazwy miejscowoci, dzielnic, ulic itp. na terenie byego Wolnego Miasta Gdaska zgodnie z zastosowan przez autora konwencj pozostawiono w brzmieniu niemieckim.

przynajmniej minut przed nami do granitowego mola. Przewag z pierwszego dnia utrzymywa i nadal. Za kadym razem, zanim dotarlimy do krypy - tak nazywalimy minowiec - Mahlke zdy ju raz da nurka i w chwili, gdy prawie rwnoczenie dotykalimy rkami, wymoczonymi jak rce praczek, rdzy i mewiego ajna na mostku lub chwytalimy za wystajce tarcze obrotowe, pokazywa nam bez sowa jakie zawiasy, co, co si dao atwo odrubowa, i trzs si ju, chocia od czasu drugiej czy trzeciej wyprawy smarowa si zawsze grubo i obficie Nicea, bo kieszonkowych pienidzy Mahlke mia zawsze dosy. Mahlke by w domu jedynym dzieckiem. Mahlke by psierot. Ojciec Mahlkego nie y. Zarwno w zimie, jak i w lecie Mahlke chodzi w staromodnych wysokich butach, ktre odziedziczy chyba po ojcu. Na sznurowadle do wysokich czarnych butw Mahlke zawiesza na szyi rubokrt. Teraz dopiero przypomina mi si, e Mahlke nosi jeszcze co na szyi i robi to z okrelonych powodw; ale rubokrt bardziej wpada w oczy. Nosi go prawdopodobnie od dawna, tylko mymy na to nigdy nie zwrcili uwagi; z pewnoci jednak od czasu, kiedy w kpielisku przechodzi such zapraw i musia wykonywa rne ruchy na piasku, mia na szyi srebrny acuszek, na ktrym wisiao co srebrzycie katolickiego: Matka Boska. Mahlke nigdy nie zdejmowa acuszka z szyi, nawet podczas gimnastyki; bo ledwie rozpocz such zapraw i pywanie na wdce w zimowej krytej pywalni w Niederstadt, pojawi si rwnie w sali gimnastycznej i nigdy ju nie okazywa zawiadcze domowego lekarza. Medalik chowa si w wyciciu koszulki gimnastycznej, albo te srebrna Madonna spoczywaa na biaym materiale tu pod czerwonym pasem na piersi. Mahlke nie poci si na porczach. I nie opuszcza nawet wicze na koniu, ktre wykonywao tylko trzech czy czterech najlepszych z pierwszej grupy; zgity i grubokocisty, szybowa od odskoczni ponad dugim skrzanym wakiem i z acuszkiem oraz przekrzywion Madonn ldowa na macie, wzbijajc tuman kurzu. Kiedy uczepiony zgitymi kolanami drka wykonywa przewroty - pniej udawao mu si w brzydkiej postawie przekrci si nawet o dwa razy wicej ni Hottenowi Sonntagowi, naszemu najlepszemu gimnastykowi - kiedy zatem na si wydusza z siebie trzydzieci siedem obrotw, medalik wysuwa si spod koszulki gimnastycznej i srebrny wisiorek trzydzieci siedem razy wirowa wok trzeszczcego drka, wyprzedzajc ciemnoblond wosy, nie mogc oderwa si od szyi i odzyska wolnoci, bo Mahlke prcz wybujaej grdyki mia jeszcze wystajc potylic, ktra u nasady wosw wyranym zaamaniem hamowaa zsuwajcy si, rozhutany przewrotami acuszek. rubokrt wisia ponad medalikiem i sznurowado zakrywao czciowo acuszek. Pomimo to narzdzie nie spychao medalika na drugi plan, bo zakoczony drewnian rczk przedmiot nie by dopuszczony do sali gimnastycznej. Nasz nauczyciel wychowania fizycznego, profesor Mallenbrandt, znany w rodowisku gimnastykw z tego, e napisa podrcznik gry w palanta, zabroni Mahlkemu noszenia rubokrtu na sznurowadle podczas wicze. Amuletu na szyi Mahlkego Mallenbrandt nigdy nie kwestionowa, gdy poza wychowaniem fizycznym i geografi uczy jeszcze religii i a do drugiego roku wojny zdoa utrzyma przy drku i na porczach niedobitki Zwizku Gimnastycznego Robotnikw Katolickich. Tak wic rubokrt musia czeka w szatni, zawieszony na haczyku nad koszul, podczas gdy srebrna, troch ju wytarta Madonna na szyi Mahlkego moga uczestniczy w jego karkoomnych wiczeniach. Zwyczajny rubokrt: masywny i tani. eby odkrci i wydoby na powierzchni wski szyldzik, nie wikszy od tabliczki z nazwiskiem u drzwi wejciowych mieszkania, przytwierdzony dwiema rubkami, Mahlke czsto musia nurkowa pi lub sze razy, zwaszcza kiedy szyldzik by umocowany na czciach metalowych i obie ruby zardzewiay. Za to czasami, kiedy uywa rubokrtu jako omu, udawao mu si wiksze i gsto zapisane tabliczki wyrywa wraz ze rubami ze zbutwiaej deski oszalowania i prezentowa nam sw zdobycz na mostku kapitaskim. Gromadzi te szyldziki bez zapau, wiele z nich podarowa Winterowi i Jrgenowi Kupka, ktrzy bez wyboru zbierali wszystko, co si dao odrubowa, nawet tabliczki z oznaczeniem ulic i mniejsze, z publicznych ustpw; Mahlke zabiera do domu tylko takie rzeczy, ktre nadaway si do jego rupieciarni. Mahlke nie uatwia sobie ycia: kiedy mymy drzemali na krypie, on pracowa pod wod. My odskrobywalimy mewie ajno, brzowielimy jak cygara, a ktry z nas mia jasne wosy, temu powiay one na kolor somy; Mahlke za nabawia si wci nowych oparze od soca. Podczas gdy my obserwowalimy ruch okrtw na pnoc od boi kierunkowej, on mia wzrok nieprzerwanie skierowany w d: zaczerwienione, troch podranione powieki z skpymi rzsami dokoa jasnoniebieskich, zdaje mi si, oczu, ktre dopiero pod wod rozbyskiway zaciekawieniem. Wielokrotnie Mahlke wraca bez tabliczki, bez zdobyczy, ale ze zamanym lub beznadziejnie wygitym rubokrtem. Pokazywa nam go i to robio na nas

wraenie. Ruch, jakim przez rami rzuca rubokrt w morze i drani mewy, nie wypywa ani z tpego rozczarowania, ani z bezsensownej wciekoci. Nigdy te Mahlke nie rzuca zepsutego narzdzia z udawan lub prawdziw obojtnoci. Nawet ten gest mia nam powiedzie: teraz poka wam co lepszego! ...a pewnego dnia - wanie zawin do portu dwukominowy statek szpitalny i po krtkim zgadywaniu ustalimy, e jest to Kaiser z linii do Prus Wschodnich - Joachim Mahlke opuci si do pomieszcze dziobowych bez rubokrtu, znikn w wyamanym, zielonym jak upek luku tu pod powierzchni wody, dwoma palcami zatka sobie nos, gowa i gadko przylegajce, od pywania i nurkowania na rodku rozdzielone przedziakiem wosy znikny pierwsze, potem wcign plecy i poladki, raz jeszcze odbi si w lewo, po czym obiema stopami odepchn si od brzegu luku skonie w d, w mroczne, chodne akwarium, do ktrego przez otwarte iluminatory dochodzio wiato: zaniepokojone kolki, nieruchoma awica minogw, koyszce si, wci jeszcze mocno uczepione hamaki w kubryku, sfilcowane i opasane zwojami morszczynu, w ktrych ledzie miay swoje pokoje dziecinne. Z rzadka jaki zabkany dorsz. O wgorzach tylko pogoski. Ani jednej fldry. Przytrzymywalimy lekko drce kolana, przeuwalimy mewie ajno na papk, bylimy rednio zaciekawieni, na wp zmczeni, na wp pochonici, liczylimy kutry pynce w szyku, czepialimy si widoku kominw statku szpitalnego, wypuszczajcych wci jeszcze pionowo dym, spogldalimy na siebie z ukosa - dugo tkwi tam na dole! - mewy zataczay krgi, fale nad dziobem bulgotay, zaamyway si na podstawie wymontowanego dziaa dziobowego - klaskanie za mostkiem, gdzie midzy wentylatorami woda odbijaa si, lic wci te same nity, wapno pod paznokciami, swdzenie suchej skry, migotanie, dolatujcy z wiatrem terkot silnikw, odcinite poladki, na wp sztywne czonki, siedemnacie topoli pomidzy Brsen a Clettkau - wtedy nagle wyprysn: z sin brod, tawy ponad komi policzkw, z przedziakiem dokadnie na rodku gowy, porwa za sob wod w luku i po kolana w wodzie zatoczy si na dziobie, chwyci si sterczcej podstawy dziaa, opad na kolana, patrzy nieprzytomnie, musielimy go wcign na mostek. Ale chocia cieka mu jeszcze woda z nosa i kcikw ust, pokaza nam swj up: stalowy rubokrt z jednej sztuki. Byo to narzdzie angielskiego pochodzenia. Widnia na nim napis: Sheffield. Ani odrobiny rdzy, bez szczerb, jeszcze pokryty warstw tuszczu - woda zbieraa si na nim w kuleczki, staczajce si w d. Ten ciki, powiedzmy niezniszczalny rubokrt Joachim Mahlke nosi stale przeszo rok, uwizany na sznurowadle u szyi, nawet wtedy, gdy rzadziej lub nawet wcale nie wypywalimy do krypy, i uprawia w stosunku do niego rodzaj kultu, pomimo, a moe wanie dlatego, e by katolikiem; dawa go na przykad przed lekcj gimnastyki profesorowi Mallenbrandtowi na przechowanie w obawie przed kradzie i zabiera nawet do kaplicy Marii Panny. Mahlke chodzi bowiem nie tylko w niedziel, ale rwnie w powszednie dni, przed rozpoczciem nauki, na wczesn msz do kaplicy przy Marineweg, za spdzielczym osiedlem Neuschottland. On i jego angielski rubokrt nie mieli daleko do kaplicy Marii Panny; z Osterzeile przez Brenweg. Duo dwupitrowych budynkw, rwnie wille z dwuspadowymi dachami, kolumnowymi portalami i karowatymi drzewkami owocowymi. Potem dwa rzdy szeregowych domkw, nie otynkowanych lub z zaciekami na tynkach. Tramwaj skrca na prawo, a wraz z nim przewody na tle przewanie na wp pokrytego chmurami nieba. Z lewej strony piaszczyste, mizerne ogrdki dziakowe kolejarzy: altany i klatki dla krlikw z czerwonoczarnego drewna z wycofanych wagonw towarowych. Za nimi semafory nad torami w kierunku wolnocowego portu. Silosy, ruchome lub martwe dwigi. Obce, jaskrawe nadbudwki frachtowcw. Wci jeszcze te same dwa szare okrty liniowe ze staromodnymi wieyczkami, pywajcy dok, zakady piekarnicze Germania; a niewysoko w grze kilka agodnie koyszcych si, sytych, srebrzystych balonw na uwizi. Po prawej rce za, na wp wysunite przed dawn szko im. Heleny Lange, obecnie im. Gudrun, ktra zasaniaa stalowy, chaos stoczni Schichaua z wyjtkiem ogromnego urawia obrotowego, starannie pielgnowane kryte boiska sportowe, wieo malowane bramki, na krtko strzyonej trawie biao oznaczone pola karne; w niedziel niebiesko-ci przeciwko Schellmhl 98: bez trybun, ale nowoczesna, na jasnoto otynkowana hala gimnastyczna o wysokich oknach, rzecz osobliwa, z wylanym smo krzyem na jasnoczerwonym dachu; z kaplicy Marii Panny bowiem, dawnej sali gimnastycznej klubu sportowego Neuschottland, musiano zrobi prowizoryczny koci, poniewa koci Serca Jezusowego by zbyt odlegy i mieszkacy Neuschottland, Schellmhl oraz osiedla pomidzy Osterzeile a Westerzeile, przewanie stoczniowcy, pracownicy poczty i kolejarze, latami caymi sali podania do Oliwy, gdzie znajdowaa si siedziba biskupa, a wreszcie, jeszcze za czasw Wolnego Miasta, zakupiono, przebudowano i konsekrowano hal gimnastyczn. Poniewa jednak, pomimo barwnych obrazw i ozdobnych dekoracji, pochodzcych z piwnic i rupieciarni prawie wszystkich kociow parafialnych biskupstwa, a nawet od prywatnych wacicieli, sportowy

charakter wntrza kaplicy Marii Panny nie da si zaprzeczy ani ukry - nawet wo kadzida i wiec woskowych nie zawsze i w niedostatecznej mierze zaguszaa stchy zapach kredy, skry i potu gimnastykw z ubiegych lat i mistrzostw w pice rcznej - kaplica miaa w sobie co niezniszczalnie ewangelicko-surowego, fanatyczn trzewo sali modw. W neogotyckim, z kocem dziewitnastego stulecia zbudowanym z cegie kociele Serca Jezusowego, ktry wznosi si poza osiedlami, w pobliu dworca podmiejskiego, stalowy rubokrt Joachima Mahlkego wydawaby si czym racym i witokradczo brzydkim. W kaplicy Marii Panny mg on to wysokogatunkowe angielskie narzdzie nosi zupenie otwarcie: bowiem, pomimo e we wszystkich ktach stay pomalowane, pozacane i plastycznie bogosawice gipsowe figury, kaplica ze sw starannie utrzyman podog, wyoon linoleum, z kwadratowymi, sigajcymi tu pod strop szybami z mlecznego szka, z porzdnie wykonanymi elaznymi uchwytami w pododze, dawniej gwarantujcymi dobre umocowanie i bezpieczestwo drkw, z elaznymi, chocia na biao otynkowanymi dwigarami pod sufitem z gruboziarnistego betonu, noszcego lady oszalowania, dwigarami, do ktrych ongi byy przytwierdzone kka, trapez i p tuzina lin do wspinania, bya jednak raczej nowoczesn, chodn, rzeczow kaplic, tak e swobodnie zwisajcy stalowy rubokrt, ktremu modlcy si, potem przyjmujcy komuni gimnazjalista pozwala dynda na swojej piersi, nie uraziby z pewnoci uczu ani nielicznych uczestnikw wczesnej mszy witej, ani ksidza Guzewskiego czy te jego zaspanego ministranta, ktrym czsto ja bywaem. Nieprawda! Mojej uwagi ten przedmiot na pewno by nie uszed. Kiedy tylko suyem do mszy, nawet podczas modlitwy na stopniach otarza staraem si zawsze mie ciebie na oku, i to z kilku powodw; ale ty widocznie nie chciae do tego dopuci, chowae rubokrt na sznurowadle pod koszul i dlatego miae wyrane, przypominajce ksztatem rubokrt plamy od smarw na materiale koszuli. Mahlke klcza patrzc od strony otarza w drugiej awce po lewej stronie i spojrzenie szeroko otwartych, zdaje mi si, jasnoszarych, zaognionych od nurkowania i pywania oczu kierowa ku Matce Boskiej, ku jej otarzowi. ...a pewnego dnia - nie pamitam, ktrego to byo roku: czy podczas pierwszych letnich wakacji na krypie, wkrtce gdy skoczya si draka we Francji, czy nastpnego lata? - pewnego gorcego, parnego dnia, kiedy w oglnym kpielisku panowa tok, chorgiewki zwisay sflaczae, ciaa pczniay, kioski z napojami chodzcymi robiy due obroty, spalone stopy przebiegay po kokosowych chodnikach przed zamknitymi kabinami, penymi chichotw, pomidzy rozbrykanymi dziemi, ktre tarzay si, brudziy, rozcinay sobie nogi, i kiedy pord dzisiejszego dwudziestotrzyletniego pokolenia, u stp troskliwie pochylonych dorosych, mniej wicej trzyletni bachor uderza monotonnie drewnian paeczk w dziecicy blaszany bbenek, zamieniajc popoudnie w piekieln kuni - ot tego dnia urwalimy si, popynlimy do naszej krypy, stalimy si dla lornetki kpielowego na play szstk malejcych gw; a jedna bya na przedzie i jako pierwsza u celu. Rzucilimy si na ochodzon wiatrem, a zarazem rozpalon rdz i mewie ajno i nic nas nie mogo poruszy z miejsca, podczas gdy Mahlke zdy ju dwa razy by na dole. Wrci z czym cikim w lewej rce, szpera w dziobie i w kubryku, w na wp przegniych, bezwadnie zwisajcych lub wci jeszcze mocno napitych hamakach i pod nimi, w morszczynowych zarolach, pord rojw migoccych kolek i pierzchajcych minogw, w pozarastanych i rozmokych rupieciach, bdcych ongi workiem mata Witolda Duszyskiego albo Lisiskiego, i znalaz brzow plakietk wielkoci doni, na ktrej po jednej stronie, pod maym, wypukym polskim orem widniao nazwisko jej waciciela oraz data przyznania, po drugiej za paskorzeba wsatego generaa: po chwili pocierania piaskiem i sproszkowanym ajnem mew napis obiegajcy plakietk objani nas, e Mahlke wydoby na wiato dzienne podobizn marszaka Pisudskiego. Przez dwa tygodnie Mahlke polowa ju tylko na plakietki, znalaz te co w rodzaju cynowego talerza pamitkowego z regat eglarskich na redzie w Gdyni w trzydziestym czwartym roku - a w rdokrciu, jeszcze przed maszynowni, w wskiej i trudno dostpnej mesie oficerskiej, wyszpera srebrny ryngraf wielkoci marki, ze srebrnym uszkiem do zawieszania; odwrotna strona ryngrafu bya niezwykle paska i starta, przednia za bogato rzebiona i ozdobiona: mocno wypukym wizerunkiem Marii Panny z Dziecitkiem. Bya to, jak gosi rwnie wypuky napis, synna Matka Boska Czstochowska; i Mahlke, odkrywszy na mostku, co mu si udao wyowi, nie oczyci srebra, pozostawi czarniaw patyn, chocia proponowalimy mu piasek do szorowania. Podczas gdy my kcilimy si jeszcze i koniecznie chcielimy, eby srebro si wiecio, on uklk w cieniu kabiny nawigacyjnej i tak dugo przesuwa znalezisko przed swoimi kocistymi kolanami, a wizerunek znalaz si pod odpowiednim ktem dla jego spuszczonych do modlitwy oczu. mielimy si, kiedy siny i trzscy si kreli wymoczonymi palcami znak krzya, usiowa odmawia pacierz drcymi wargami i mamrota co po acinie za kabin nawigacyjn. Dzi myl, e ju wwczas byo to co z jego ulubionych

sekwencji, rozbrzmiewajcych tylko w pitek przed Niedzieln Palmow: Virgo virginum, praeclara, mihi iam non sis amara... Pniej, kiedy nasz dyrektor, profesor Klohse, zabroni Mahlkemu publicznego noszenia polskiego medalu w szkole - Klohse by amtsleiterem, ale z rzadka tylko wykada w mundurze partyjnym - Joachim zadowala si dawnym maym amuletem i stalowym rubokrtem, dyndajcym pod jabkiem Adama, ktre pewnemu kotu wydao si myszk. Mahlke powiesi sczernia srebrn Matk Bosk pomidzy brzowym profilem Pisudskiego a pocztwkowym zdjciem komodora Bontego, bohatera spod Narviku.

II Czy ta adoracja bya jedynie artem? Wasz dom sta przy Westerzeile. Twoje poczucie humoru, jeeli je w ogle posiadae, byo osobliwego rodzaju. Ale nie, wasz dom znajdowa si przy Osterzeile. Zreszt i tak wszystkie ulice osiedla wyglday jednakowo. Wystarczyo, eby jad kawaek chleba z masem, a ju pkalimy ze miechu, zaraajc si nim nawzajem. Dziwilimy si, kiedy musielimy si mia z ciebie. Gdy jednak profesor Brunies zapyta wszystkich uczniw z naszej klasy o ich przyszy zawd, a ty wwczas umiae ju pywa - odpowiedziae mu: Ja zostan klownem i bd rozmiesza ludzi, w czworoktnej klasie nikt si nie rozemia - a ja przestraszyem si, bo kiedy Mahlke owiadczy, e pragnie by klownem w cyrku lub gdzie indziej, zrobi bardzo powan min i naprawd mona si byo obawia, e pobudzi kiedy ludzi do okropnego miechu, choby wsunit midzy numer z dzikimi zwierztami a akrobacje na trapezie publiczn adoracj Marii Panny; ale to chyba byo serio, ta modlitwa na krypie - czy te chciae nam tylko zrobi kawa? Mieszka przy Osterzeile, a nie przy Westerzeile. Jednorodzinny dom znajdowa si obok, pomidzy i naprzeciw takich samych domkw jednorodzinnych, ktre rniy si tylko numeracj, ewentualnie rnymi wzorami lub sposobem podpicia firanek, ale bynajmniej nie rolinnoci w wskich ogrdkach przed domami. W kadym takim ogrdku by te umieszczony na supku domek dla ptakw i glazurowane ozdoby: aby, muchomory albo karzeki. Przed domem Mahlkego przykucna ceramiczna aba. Ale rwnie przed nastpnym i jeszcze dalszym domkiem siedziay zielone ceramiczne aby. Krtko mwic, by to numer dwudziesty czwarty i Mahlke mieszka, jeli szo si od strony Wolfsweg, w czwartym domu po lewej stronie ulicy. Osterzeile, podobnie jak rwnolega do niej Westerzeile, stykaa si pod ktem prostym z Brenweg, rwnoleg do Wolfsweg. Kto szed przez Westerzeile od strony Wolfsweg, widzia, ponad czerwonymi dachwkami, po lewej rce przedni i zachodni stron wiey z oksydowan cebulast kopu. Kto szed w tym kierunku przez Osterzeile, widzia ponad dachami po prawej rce przedni i wschodni stron tej samej dzwonnicy; koci Serca Jezusowego znajdowa si bowiem dokadnie pomidzy Osterzeile a Westerzeile, po przeciwlegej stronie Brenweg, i czterema tarczami zegarowymi pod zielon cebulast kopu wskazywa czas caej dzielnicy, od placu Maxa Halbego po katolick kaplic Marii Panny, ktra nie miaa zegara, od Magdeburger Strasse po Posadowskiweg, w pobliu Schellmuhl, i dziki niemu zarwno ewangeliccy jak katoliccy robotnicy, urzdnicy, sprzedawczynie, uczniowie szk podstawowych i gimnazjalici, niezalenie od wyznania, mogli stawia si punktualnie do pracy czy w szkole. Ze swego pokoju Mahlke widzia tarcz zegara po wschodniej stronie wiey. Urzdzi sobie izdebk na poddaszu, midzy lekko pochylonymi cianami, z deszczem i gradem tu nad swoj czupryn z przedziakiem porodku gowy; bya to mansarda pena chopicych rupieci, od zbioru motyli po fotosy ulubionych aktorw, lotnikw z wysokimi odznaczeniami i generaw wojsk pancernych; pomidzy nimi za nie oprawiona reprodukcja Madonny Sykstyskiej z dwoma pyzatymi aniokami na samym dole obrazu, wspomniany ju medal Pisudskiego i pobony, powicony amulet z Czstochowy obok fotografii komodora zespou niszczycieli spod Narviku. Ju podczas pierwszych odwiedzin zwrcia moj uwag wypchana biaa sowa. Mieszkaem niedaleko, na Westerzeile; ale nie o mnie mamy mwi, tylko o Mahlkem albo o Mahlkem i o mnie, lecz zawsze ze wzgldu na Mahlkego, poniewa on mia przedziaek na rodku gowy, nosi wysokie buty, mia to lub owo zawieszone na szyi, eby odwrci uwag wiecznego kota od wiecznej myszy, klcza przed otarzem Marii Panny, by nurkiem z wci wieymi oparzeniami od soca, wyprzedza nas zawsze, cho brzydko

skurczony, o dobry kawaek, i ledwie nauczy si pywa, chcia pniej, po ukoczeniu szkoy i tak dalej, zosta klownem w cyrku i doprowadza ludzi do miechu. Sowa miaa rwnie peen powagi przedziaek na rodku gowy i tak samo jak Mahlke miaa cierpic, agodn i zdecydowan, jak gdyby wewntrznym blem zba wywoan min Zbawcy. To ojciec pozostawi mu w spadku tego dobrze spreparowanego, tylko lekko podbarwionego ptaka, ktrego szpony obejmoway brzozow ga. Dla mnie, starajcego si nie widzie ani sowy, ani reprodukcji Madonny, ani srebrnego ryngrafu z Czstochowy, centralnym punktem izdebki by gramofon, ktry Mahlke z mozoem wydoby z okrtu. Pyt na dole nie znalaz. Widocznie rozpuciy si. Dosy nowoczesne pudo z korb i ruchomym ramieniem na igy wyszpera w owej mesie oficerskiej, ktra obdarzya go ju srebrnym medalem i paru innymi przedmiotami. Kabina leaa w rdokrciu, a wic w miejscu dla nas, nawet dla Hottena Sonntaga, niedostpnym. Bo my nurkowalimy tylko do czci dziobowej i nie mielimy odwagi przeciska si przez ciemn grod, w ktrej ledwie migotay czasem ryby, do maszynowni i przylegajcych do niej wskich kajut. Na krtko przed kocem pierwszych wakacji spdzonych na krypie Mahlke zdoby ten gramofon - zreszt, podobnie jak ganica, niemieckiej produkcji - nurkujc chyba ze dwanacie razy, przy czym holowa pudo metr po metrze w kierunku dziobu a pod luk w pokadzie i wreszcie wywindowa je na tej samej linie, za pomoc ktrej wydoby przedtem Minimaxa do nas, na gr, na mostek. Z drzewa i korka, naniesionego przez wod, musielimy zmajstrowa tratw, eby przewie na ld skrzynk, ktrej korba bya zardzewiaa. Holowalimy j na zmian, Mahlke nie cign wcale. Tydzie pniej gramofon sta w jego izdebce zreperowany, naoliwiony, z pobrzowanymi czciami metalowymi. Talerz do pyt by pokryty nowym filcem. Nakrciwszy gramofon, Mahlke puci w ruch pusty, jaskrawozielony talerz. Sta ze skrzyowanymi rkami obok biaej sowy na brzozowej gazi. Jego mysz spoczywaa nieruchomo. Ja staem plecami do sykstyskiego oleodruku, spogldaem to na pusty, lekko koyszcy si talerz gramofonowy, to przez okno mansardy, ponad jasnoczerwonymi dachami, w kierunku kocioa Serca Jezusowego z zegarem od frontu i zegarem po wschodniej stronie cebulastej wiey. Zanim wybia szsta, spryna gramofonu z minowca rozkrcia si z monotonnym szumem i mechanizm stan. Mahlke wielokrotnie nakrca pudo, oczekujc ode mnie nie zmniejszonego zainteresowania nowym ceremoniaem; wiele rnych, stopniowanych dwikw, celebrowany pusty bieg. Wwczas Mahlke nie mia jeszcze pyt. Ksiki stay na dugiej, wygitej pce. Czyta przecie duo, rwnie ksiki religijne. Obok kaktusw na parapecie okna, obok modelu torpedowca klasy Wilk i modelu awiza wierszcz, trzeba jeszcze wymieni szklank z wod, ktra staa koo miednicy na komodzie, zawsze bya mtna i ukazywaa na dnie grub na palec warstw cukru. W szklance tej Mahlke co rano miesza wod z cukrem, z uwag, a do uzyskania mlecznobiaego pynu, ktry mia nada sztywno jego z natury cienkim i rozsypujcym si wosom, przy czym jednak nie usuwa osadu z dnia poprzedniego. Zaproponowa mi kiedy ten rodek i wczesaem sobie ocukrzon wod we wosy. Rzeczywicie po nasmarowaniu tym utrwalajcym pynem fryzura zrobia si szklisto-sztywna i trzymaa si a do wieczora: gowa mnie swdziaa, rce lepiy si, podobnie jak donie Mahlkego, od sprawdzajcego skutki przyczesywania - moe zreszt wyobraam sobie tylko, e si lepiy, a one wcale nie byy lepkie. Pod nim, w trzech pokojach, z ktrych tylko dwa byy uywane, mieszkaa jego matka ze swoj starsz siostr. Obie ciche, kiedy on by w domu, zalknione i dumne z chopca, bo Mahlke uchodzi, sdzc po wiadectwach, za dobrego ucznia, chocia nie za prymusa. By o rok starszy od nas - co obniao troch warto ocen - poniewa matka i ciotka o rok pniej posay wtego czy, jak one mwiy, chorowitego chopca do szkoy podstawowej. Nie by lizusem, wkuwa umiarkowanie, kademu pozwala odpisywa, nigdy nie skary, poza lekcjami gimnastyki nie objawia szczeglnych ambicji, mia widoczny wstrt do wiskich kawaw, robionych przez uczniw z tercji, i interweniowa, kiedy Hotten Sonntag przynis do klasy zatknit na ga prezerwatyw, znalezion pomidzy awkami w parku Steffena, i wsun j na klamk u drzwi. Chciano zrobi kawa profesorowi Treuge, plepemu belfrowi, ktry waciwie powinien by by na emeryturze. Ju kto krzykn z korytarza: - Idzie! - kiedy Mahlke przecisn si ze swojej awki, podszed wolnym krokiem do drzwi i przez papier niadaniowy usun prezerwatyw z klamki. Nikt si temu nie sprzeciwi. Znowu nam zaimponowa; a teraz mog powiedzie: dziki temu, e nie by lizusem, wkuwa umiarkowanie, wszystkim pozwala odpisywa, nie objawia adnych ambicji, poza lekcjami gimnastyki, i nie bra udziau w zwykych wistwach, by w naszych oczach owym niezwykym Mahlkem, ktry zbiera oklaski to w wyszukany, to w ekstrawagancki sposb; ostatecznie chcia przecie wystpowa kiedy na arenie, moe nawet na scenie teatralnej, wprawia si jako klown, usuwajc liskie

prezerwatywy przyjmowa pomruk uznania i by ju niemal klownem, kiedy zawieszony na zgitych kolanach wykonywa obroty wok drka, a srebrna Madonna wirowaa w kwanych wyziewach sali gimnastycznej. Ale najwikszy aplauz zdoby Mahlke podczas wakacji letnich na zatopionym okrcie, chocia nie moglimy sobie wyobrazi jego zapamitaego nurkowania jako przebojowego numeru cyrkowego. Nie mielimy si te nigdy, kiedy siny i trzscy si zanurza si raz po raz w gb wraku i wydobywa z niego co, eby nam to pokaza. Zawsze mwilimy z powanym podziwem: - Byczo, bracie, pierwsza klasa. Chciabym mie twoje nerwy. Jeste morowy facet, Joachimie. Jake to znowu skombinowa, co? Uznanie robio mu dobrze i agodzio ruchy skoczka na jego szyi; rwnoczenie jednak wprawiao go w zmieszanie i dodawao bodca owemu skoczkowi. Przewanie macha tylko lekcewaco rk, czym zyskiwa nowy poklask. Nie by przecie pyszakiem; nigdy nie powiedziae: - Zrb to samo. - Albo: Niech to ktry z was sprbuje zrobi. Albo: aden z was jeszcze tego nie dokaza: zlazem przedwczoraj cztery razy, raz po razie, na d do kambuza i przyniosem puszk konserw. Na pewno francuska, w rodku byy abie udka, smakoway troch jak cielcina, ale wycie mieli pietra, nie chcielicie nawet sprbowa, kiedy ja opchnem ju poow puszki. Wycignem jeszcze drug - znalazem nawet otwieracz - ale ta bya zepsuta: corned beef. Nie, Mahlke nigdy tak nie mwi. Robi co nadzwyczajnego, przynosi na przykad z byego kambuza okrtu kilka puszek konserw, ktre wedug wycinitych napisw byy pochodzenia angielskiego lub francuskiego, skombinowa nawet jako tako zdatny do uytku otwieracz, na naszych oczach otwiera puszki, konsumowa owe rzekome abie udka, przy czym, gdy u, jego jabko Adama podnosio si jak gimnastyk na drku - zapomniaem powiedzie, e Mahlke by z natury akomy, a pomimo to chudy jak szczapa - i czstowa nas, cho nie natarczywie, kiedy puszka bya ju do poowy oprniona. Dzikowalimy, bo Winter ju podczas przygldania musia si wczoga na jedn z pustych tarcz obrotowych i duszy czas dawi si bez skutku, zwrcony twarz w stron wejcia do portu. Oczywicie i ta demonstracyjna uczta wywoaa nasze brawa, ale Mahlke machn tylko rk i nakarmi resztkami abich udek oraz zepsutym corned beefem mewy, ktre ju od pocztku posiku uwijay si w bliskim ssiedztwie. Wreszcie wyrzuci puszki, a wraz z nimi mewy, za burt i oczyci piaskiem otwieracz; tylko on by w oczach Mahlkego wart zachowania. Tak jak angielski rubokrt i jak jeden z amuletw, Mahlke nosi odtd przez duszy czas, cho nie zawsze, tylko wtedy, kiedy wyprawia si po konserwy do kambuza dawnego polskiego minowca - a nigdy nie zepsu sobie odka - w otwieracz, zawieszony u szyi na sznurowadle; nosi go razem z innymi rupieciami pod koszul do szkoy, nawet bra ze sob na wczesn msz do kaplicy Marii Panny; za kadym bowiem razem, kiedy Mahlke klka przy balaskach, eby przyj komuni wit, kiedy odchyla w ty gow, wyciga jzyk, a ksidz Guzewski udziela mu sakramentu, ministrant, stojcy u boku kapana, zapuszcza urawia za konierzyk koszuli Mahlkego: dynda tam na twojej szyi otwieracz do konserw obok Madonny i natuszczonego rubokrtu; podziwiaem ciebie, chocia ty o to nie dbae. Nie, Mahlke nie by asy na pochlebstwa. Nawet fakt, e jesieni tego roku, kiedy nauczy si pywa, wyrzucono go z Jungvolku i wcielono do Hitlerjugend, poniewa kilkakrotnie odmawia penienia suby w niedziel przed poudniem i prowadzenia swojej grupy - by jungzugfhrerem - na poranne uroczystoci w Jschkentaler Wald, zyska mu, przynajmniej w naszej klasie, gony podziw. Jak zwykle, przyj nasze owacje od obojtnie do z lekkim zaenowaniem i nadal, ju teraz jako szeregowy czonek Hitlerjugend, opuszcza sub w niedzielne przedpoudnia; tylko e w tej organizacji, ktra skupiaa ca modzie od czternastego roku ycia wzwy, jego nieobecno mniej rzucaa si w oczy, bo HJ prowadzono bardziej niedbale ni Jungvolk, by to nieruchawy zwizek, w ktrym tacy ludzie jak Mahlke mogli si dekowa. Przy tym nie by on buntownikiem w zwykym znaczeniu tego sowa, w powszednie dni tygodnia regularnie uczszcza na wieczorne zebrania i szkolenie, uczestniczy w coraz czciej organizowanych akcjach specjalnych, w zbieraniu odpadkw, rwnie w zbirce na Pomoc Zimow, o ile tylko potrzsanie puszk nie kolidowao z jego msz w niedzielne przedpoudnie. Mahlke pozosta w pastwowej organizacji modzieowej czonkiem nieznanym, bezbarwnym, zwaszcza e przeniesienie z Jungvolk do Hitlerjugend nie byo czym wyjtkowym, natomiast w naszej szkole, ju po pierwszych wakacjach na krypie, przylgn do niego ani dobry, ani zy, lecz legendarny rozgos. Widocznie nasze gimnazjum w porwnaniu z ow organizacj modzieow na dusz met znaczyo dla ciebie co wicej, ale normalne gimnazjum, ze sw po czci sztywn, po czci mi tradycj, z barwnymi czapkami uczniowskimi, z duchem, na ktry si czsto powoywano, nie mogo sprosta temu, czego od niego oczekiwae. - Co mu waciwie jest?

- On ma fioa, mwi ci. - Moe to ma jaki zwizek ze mierci jego ojca? - A te klamoty na szyi? - I cigle lata do kocioa. - A przy tym w nic nie wierzy, mwi wam. - Na to jest zbyt trzewy. - I te jego rupiecie, a teraz jeszcze co nowego... - Spytaj go, przecie to ty mu wtedy tego kota... Gubilimy si w domysach i nie moglimy ciebie zrozumie. Zanim nauczye si pywa, bye niczym, uczniem, ktrego od czasu do czasu przepytywano, ktry dawa przewanie dobre odpowiedzi i nazywa si Joachim Mahlke. A jednak wydaje mi si, e w sekcie albo pniej, w kadym razie przed twoimi pierwszymi prbami pywania, siedzielimy przez pewien czas w jednej awce, albo te miae miejsce za mn lub obok, w rodkowym rzdzie, podczas gdy ja siedziaem w rzdzie koo okna, obok Schillinga. Potem mwio si, e a do kwinty musiae nosi okulary; ja tego nie zauwayem. Tak samo twoje odwieczne sznurowane buty spostrzegem dopiero wtedy, kiedy pywae ju swobodnie i zacze nosi na szyi sznurowado od wysokich butw. Wielkie wydarzenia wstrzsay wwczas wiatem, ale dla Mahlkego istniaa inna rachuba czasu: przed nauczeniem si pywania i po nauczeniu si pywania; bo kiedy wszdzie, nie naraz, ale stopniowo, najpierw na Westerplatte, potem w radio, a potem w gazetach, rozpocza si wojna, on, gimnazjalista, ktry nie umia ani pywa, ani jedzi na rowerze, by jeszcze niczym; tylko minowiec klasy Czajka, ktry mia mu pniej dostarczy pierwszej okazji do zabynicia, odgrywa ju wtedy, chocia tylko przez kilka tygodni, swoj wojenn rol w Zatoce Puckiej i w porcie rybackim na Helu. Polska flota nie bya wielka, ale ambitna. Znalimy na pami jej nowoczesne, przewanie w Anglii lub we Francji spuszczone na wod jednostki i potrafilimy wymieni ich uzbrojenie, tona, prdko w wzach rwnie bezbdnie, jak umielimy na przykad wyrecytowa jednym tchem nazwy wszystkich lekkich krownikw woskich czy wszystkich przestarzaych brazylijskich pancernikw i monitorw. Pniej Mahlke wyprzedzi nas i w tej dziedzinie, pynnie i bez zajknienia cytowa nazwy japoskich niszczycieli, od nowoczesnej, dopiero w trzydziestym smym roku zbudowanej klasy Kasumi, a do wolniej pyncych okrtw zmodernizowanej w dwudziestym trzecim roku klasy Asagao. Mwi: Humiduki, Satuki, Yuduki, Hokaze, Nadakaze i Oite. Recytowanie danych dotyczcych jednostek polskiej marynarki nie zajmowao wiele czasu; byy to oba niszczyciele: Byskawica i Grom, o wypornoci dwch tysicy ton, okrty, ktre mogy rozwija prdko trzydziestu dziewiciu wzw, ale na dwa dni przed wybuchem wojny wypyny, zawiny do portw angielskich i zostay wcielone do brytyjskiej floty. Byskawica dzi jeszcze istnieje. Stoi na kotwicy jako pywajce muzeum marynarki wojennej w Gdyni i zwiedzaj j wycieczki szkolne. Kurs na Angli wzi rwnie niszczyciel Burza, tysic piset ton, prdko trzydzieci trzy wzy. Z piciu polskich okrtw podwodnych tylko Wilkowi i - po penej przygd podry bez map i kapitana Orowi, o wypornoci tysic sto ton, udao si zawin do angielskich portw. odzie Ry, bik i Sp internowano w Szwecji. W chwili wybuchu wojny w portach w Gdyni, Pucku, Jastarni i na Helu znajdoway si tylko: przestarzay dawny krownik francuski, sucy jako okrt szkolny i pywajce koszary, oraz stawiacz min Gryf, silnie uzbrojony, zbudowany w stoczni Normand, w Le Havre, okrt o wypornoci dwa tysice dwiecie ton, ktry zawsze mia trzysta min na pokadzie; pozosta take Wicher, jedyny niszczyciel, i kilka dawnych niemieckich torpedowcw, jeszcze z floty cesarskiej; no i owe sze minowcw klasy Czajka, ktre stawiay i wyawiay miny, pyny z prdkoci osiemnastu wzw, posiaday dziao pokadowe siedemdziesiciopiciomilimetrowe, cztery karabiny maszynowe na tarczach obrotowych i, wedug oficjalnych danych, zabieray dwadziecia min. A jeden z tych stoosiemdziesiciopiciotonowych okrtw zbudowano specjalnie dla Mahlkego. Wojna morska w Zatoce Gdaskiej trwaa od pierwszego wrzenia do drugiego padziernika i po kapitulacji Helu skutki jej, biorc czysto zewntrznie, przedstawiay si nastpujco: polskie jednostki Gryf, Wicher, Batyk, jak rwnie trzy okrty klasy Czajka: Mewa, Jaskka i Czapla byy wewntrz wypalone i zatony w portach; niemiecki niszczyciel Leberecht Maass zosta uszkodzony przez artyleri, poszukiwacz min M 85 najecha na pnocny wschd od Jastarni na polsk min i zaton, tracc jedn trzeci zaogi. Zdobyto tylko trzy pozostae, lekko uszkodzone okrty klasy Czajka. Podczas gdy minowce uraw i Czajka wkrtce potem podjy sub pod nazwami Oxthft i Westerplatte, trzeci okrt, Rybitwa, kiedy holowano go z Helu do Nowego Portu, zacz nabiera wody, zanurzy si i... czeka na Joachima

Mahlke; bo to on wanie nastpnego lata wydoby tabliczk mosin z wyryt nazw Rybitwa. Potem mwiono, e polski oficer i polski bosman, ktrzy pod stra Niemcw musieli obsugiwa ster, zatopili okrt wedug znanego sposobu Scapa Flow. W kadym razie Rybitwa z tych czy innych powodw zatona obok toru wodnego i boi kierunkowej w Nowym Porcie, i nie podniesiono jej, chocia leaa dogodnie na jednej z wielu awic; tylko jej mostek, resztki relingu, pogite wentylatory i oszalowania wymontowanego dziaa dziobowego sterczay z wody przez dalsze lata wojny, pocztkowo jak co obcego, potem za swojskiego, i dostarczyy tobie, Joachimie Mahlke, celu; podobnie jak pancernik Gneisenau, ktry w lutym czterdziestego pitego roku zosta zatopiony przed wejciem do portu w Gdyni, sta si celem wypraw dla polskich uczniw; ale nie da si stwierdzi, czy pomidzy nurkujcymi i patroszcymi wntrze pancernika chopakami by cho jeden, ktry by zanurza si w wod z tak zawzitoci jak Mahlke.

III Nie by przystojny. Powinien by da sobie zoperowa jabko Adama. By moe ta chrzstka bya powodem wszystkiego. Ale miaa ona swoje odpowiedniki. Nie mona te wszystkiego udowadnia przy pomocy proporcji. A swojej duszy nigdy mi nie odsoni. Nigdy nie dowiedziaem si, o czym myli. W kocu pozostaje jego szyja i wiele jej odpowiednikw. Nawet to, e taszczy do szkoy czy do pywalni pkate paczki z chlebem i podczas nauki lub te krtko przed kpiel pochania kromki posmarowane margaryn, wie si te w jaki sposb z mysz, bo ta mysz ua razem z nim i bya nienasycona. Pozostaj jeszcze modlitwy, kierowane do otarza Marii Panny. Ukrzyowanym nie interesowa si szczeglnie. Rzucao si w oczy, e wprawdzie ten ruch w gr i w d jego szyi nie znika i nie uspokaja si, kiedy Mahlke skada rce stykajc koce palcw, ale podczas modlitwy przeyka lin w zwolnionym tempie i stara si przez przesadnie wystylizowane trzymanie rk odwraca uwag od windy, ktra bya w cigym ruchu ponad konierzykiem jego koszuli i wisiorkami na sznurkach, sznurowadach i acuszkach. Dziewcztami zbytnio si nie interesowa. Moe gdyby mia siostr?... Nawet moje kuzynki nie potrafiy mu pomc Jego stosunku do Tulli Pokriefke nie mona bra pod uwag, poniewa mia szczeglny charakter i jego numer cyrkowy - Mahlke chcia przecie zosta klownem - byby niczego sobie, bo Tulla, dziewczynisko z nogami jak patyki, przypominaa raczej chopca. W kadym razie to chucherkowate stworzenie, ktre zalenie od humoru wypywao z nami, kiedy spdzalimy ju drugie lato na krypie, nigdy si przed nami nie wstydzio, gdy oszczdzajc kpielwek tarzalimy si goli na zardzewiaym elazie i nie bardzo wiedzielimy, co z sob pocz. Twarz Tulli mona by naszkicowa posugujc si jedynie kropk, przecinkiem i kresk. Tulla poruszaa si w wodzie tak lekko, e chyba miaa bony pomidzy palcami. Zawsze, nawet na krypie, pomimo silnego zapachu morszczynu, mew i kwaskowatej rdzy, cuchna klejem stolarskim, poniewa jej ojciec mia do czynienia z klejem w stolarni wuja. Skadaa si ze skry, szkieletu i ciekawoci. Podparszy rk podbrdek, spokojnie przygldaa si, kiedy Winter albo Esch nie mogli ju wytrzyma i musieli zoy sw danin. Z wygitym krgosupem kucaa naprzeciw Wintera, ktry zawsze potrzebowa wiele czasu, by osign efekt, i psioczya: - Chopaki, chopaki, ale to dugo trwa! Kiedy wreszcie nasienie wytryso i klasno o elazo, zaczynaa si po prostu trz z przejcia, rzucaa si na brzuch, mruya oczy jak szczur, patrzya, patrzya, chciaa odkry niewiadomo-co, znowu przysiadaa, przysuwaa si na klczkach, stawaa nad nim z nogami lekko wygitymi w liter X i mieszaa to duym palcem u nogi tak dugo, a zaczynao si pieni, czerwone od rdzy: - Wspaniale, Winter! Teraz ty, Atze. Ta zabawa - odbywao si to naprawd zupenie niewinnie - nigdy nie znudzia si Tulli. Mwic przez nos, ebraa: - No, zrbe. Kto jeszcze dzisiaj nie robi? Teraz twoja kolej. Zawsze znajdywaa gupich i dobrodusznych, ktrzy, nawet bez wielkiej ochoty, zabierali si do dziea, eby tylko ona miaa na co popatrze. Jedynym, ktry w tym nie uczestniczy, dopki Tulla nie znalaza odpowiedniego podegajcego swka, by - i dlatego trzeba t olimpiad opisa - wielki pywak i nurek, Joachim Mahlke. Podczas gdy my wszyscy, pojedynczo lub te - jak to si nazywa w rachunku sumienia - przywodzc innych do grzechu, oddawalimy

si temu ju w Biblii opisanemu zajciu, Mahlke nigdy nie zdejmowa kpielwek i spoglda uparcie w kierunku Helu. Bylimy pewni, e w domu w swojej izdebce, pomidzy bia sow a Madonn Sykstysk, uprawia ten sam sport. A teraz wanie wynurzy si z luku, trzs si jak zwykle i nie przynis ze sob nic do pokazania. Schilling napracowa si ju raz tego dnia dla Tulli. Jaki statek eglugi przybrzenej wpywa do portu. - Zrb to jeszcze raz - ebraa Tulla, bo Schilling mg najwicej. Na redzie nie sta aden statek. - Po kpieli nie. Jutro - spawi j Schilling, wtedy Tulla obrcia si na picie i na rozstawionych palcach podreptaa ku Mahlkemu, ktry, jak zawsze, dzwoni zbami za kabin nawigacyjn, ale jeszcze nawet nie przysiad. Holownik dalekomorski z dziaem na dziobie wychodzi z portu. - Czy ty te umiesz? No, zrb cho raz. A moe nie umiesz? Nie chcesz? Nie wolno ci? Mahlke wysun si czciowo z cienia i da Tulli raz z lewej, raz z prawej, wewntrzn i zewntrzn powierzchni doni, w ma, skurczon twarz. Chrzstka na jego szyi stracia wszelkie opamitanie. rubokrt te. Tulla nie uronia oczywicie ani jednej zy, rozemiaa si bekliwie z zamknitymi ustami, przetoczya si przed nim jak kulka, wykrcia swoje gumowe koczyny i zrobiwszy bez wysiku mostek, spogldaa spomidzy patykowatych ng tak dugo w kierunku Mahlkego, a ten, ju znowu ukryty w cieniu - holownik skrci na pnocny zachd - powiedzia: - No dobrze. eby ci nareszcie zamkn gb. Tulla natychmiast wywina si z mostku i przysiada zwyczajnie, z podwinitymi nogami, podczas gdy Mahlke opuci kpielwki do kolan. Chopcy patrzyli zdumieni, jak dzieci w teatrze marionetek: par krtkich ruchw prawej rki i jego czonek stan tak sztywno, e od wysuna si z cienia rzucanego przez kabin nawigacyjn i znalaza si w socu. Dopiero kiedy wszyscy utworzylimy pkole, wakawstaka Mahlkego cofna si znowu w cie. - Mog dotkn, tylko troszk? - Tulla siedziaa z otwartymi ustami. Mahlke skin gow i opuci rk, trzymajc j jednak w pogotowiu. Podrapane, jak zawsze, rce Tulli bdziy po czonku, ktry pod badawczym dotykiem koniuszkw jej palcw nabiera objtoci, naczynia krwionone pczniay, a od ciemniaa. - Zmierz go! - zawoa Jargen Kupka. Tulla musiaa rozstawi palce lewej rki, raz na ca szeroko i raz prawie na ca. Kto tam i jeszcze kto szepn: - Co najmniej trzydzieci centymetrw! - Bya to oczywicie przesada. Schilling, ktry mia z nas wszystkich najduszy dyszel, musia swj wycign, doprowadzi do sztywnoci i przymierzy: czonek Mahlkego by po pierwsze o jeden numer grubszy, po drugie o pudeko zapaek duszy, a po trzecie wyglda o wiele dorolej, niebezpieczniej, by bardziej godny podziwu. Jeszcze raz pokaza nam, co potrafi, a za chwil pokaza to ponownie, wycisnwszy dwa razy, raz po razie, sok ze swojej pay - jakemy to nazywali. Mahlke sta z lekko zgitymi kolanami przy relingu, za kabin nawigacyjn, gapi si nieruchomo w stron boi kierunkowej Nowego Portu, jak gdyby ledzc paski lad dymu oddalajcego si holownika, nie zwraca uwagi na wypywajcy torpedowiec klasy Mewa i ukazywa nam z profilu swoj sylwetk, od palcw stp, lekko wystajcych poza burt, a po dzia wodny przedziaka na gowie: dugo prcia wyranie zrwnowaya tak zwykle rzucajce si w oczy jabko Adama i osobliwa, niemniej dobrze wywaona harmonia uporzdkowaa proporcje jego ciaa. Ledwie Mahlke wybryzga za burt pierwszy adunek, zaraz zacz od nowa. Winter kontrolowa czas na wodoszczelnym zegarku: Mahlke potrzebowa tylu sekund, co wypywajcy torpedowiec na przepynicie od mola do boi kierunkowej, kiedy okrt mija boj, Mahlke chlusn tak sam porcj jak za pierwszym razem; mielimy si do rozpuku, kiedy mewy rzuciy si na sperm, koyszc si na gadkim, tylko tu i wdzie lekko pomarszczonym morzu, i z piskiem domagay si wicej. Mahlke nie musia powtarza ani poprawia swego wyniku, bo aden z nas, zwaszcza po pywaniu i wycieczajcym nurkowaniu, nie mg osign jego rekordu; cokolwiek bowiem robilimy, uprawialimy sport i szanowalimy jego reguy. Tulla Pokriefke, na ktrej Mahlke zrobi z pewnoci najwiksze wraenie, lataa za nim przez pewien czas, siadywaa na krypie zawsze w pobliu kabiny nawigacyjnej i wlepiaa oczy w spodenki kpielowe Mahlkego. Par razy ebraa u niego, ale on bez zoci odprawia j z niczym. - Czy musisz si z tego spowiada? Mahlke skin gow i eby odwrci jej wzrok, bawi si rubokrtem uwieszonym na sznurowadle. - Wemiesz mnie kiedy ze sob na d? Sama si boj. Zakad, e tam jest jeszcze jaki trup. Zapewne ze wzgldw pedagogicznych Mahlke zabra raz Tull do wntrza dziobowej czci okrtu. Nurkowa z ni o wiele za dugo, bo kiedy wypyn na powierzchni, zwisaa mu szarota z ramienia i musielimy jej lekkie, wszdzie zupenie paskie ciao odwrci do gry nogami. Od tego dnia Tulla Pokriefke rzadko bywaa z nami i cho bya bardziej morowa od innych dziewczt w tym wieku, denerwowaa nas coraz bardziej wiecznym gadaniem o zwokach marynarza we wraku okrtu. Ale to

by jej ulubiony temat. - Kto mi je przyholuje, temu pozwol - obiecywaa Tulla jako nagrod. By moe, nie przyznajc si do tego, wszyscy szukalimy w pomieszczeniach dziobowych, a Mahlke w maszynowni, zwok polskiego marynarza; nie po to zreszt, eby dosta to niedojrzae stworzenie, tylko po prostu tak sobie. Ale i Mahlke nic nie znalaz, z wyjtkiem zaronitych morszczynem, rozpadajcym si manatkw, z ktrych wyskakiway kolki, dopki mewy tego nie spostrzegy i nie powiedziay sobie smacznego! Nie, Mahlke niewiele sobie robi z Tulli, cho pniej podobno si z nim pucia. Nie by asy na dziewczta, nie wyczajc siostry Schillinga. Na moje kuzynki z Berlina patrzy jak ryba. Jeeli w ogle si kim interesowa, to raczej chopcami; przez co nie chc bynajmniej powiedzie, e Mahlke by na opak; w owych latach, kiedy stale kursowalimy pomidzy kpieliskiem a spoczywajc na dnie kryp, sami nie wiedzielimy dokadnie, czy jestemy samcami czy samiczkami. Waciwie - pomimo e w przyszoci miay temu przeczy plotki i fakty - jeeli dla Mahlkego istniaa jaka kobieta, to tylko Maria Panna. Jedynie dla niej taszczy do kaplicy wszystko, co si dao unie i zawiesi na szyi. Wszystko, poczwszy od nurkowania, a po pniejsze, bardziej wojskowe wyczyny, robi dla niej lub te po to - ju sobie samemu przecz - eby odwrci uwag od swego jabka Adama. W kocu, nie rezygnujc z motyww Marii Panny i myszy, mona wymieni jeszcze trzeci: nasze gimnazjum. Ta zatcha, nie dajca si nigdy wywietrzy buda, a zwaszcza aula, znaczya dla Mahlkego wiele i ostatecznie zmusiy ci, Joachimie, do najwikszych wysikw. Czas ju powiedzie, jak twarz mia Mahlke. Niektrzy z nas przeyli wojn, mieszkaj w maych miasteczkach lub w duych miasteczkach, utyli, wyysieli i zarabiaj niezgorzej. Z Schillingiem rozmawiaem w Duisburgu, a z Jrgenem Kupka w Brunszwiku, na krtko zanim wywdrowa do Kanady. Obaj zaczli od razu od jabka Adama: - Suchaj no, czy on nie mia czego na szyi? A czy mymy mu tam kiedy nie posadzili... Tak, to zdaje si ty mu tego kota... - a musiaem im przerwa: - Nie, nie, mnie chodzi tylko o jego twarz. Wreszcie doszlimy do jakiej takiej zgody: mia szare albo szaroniebieskie, jasne, ale nie byszczce oczy, w kadym razie nie piwne. Twarz podun, chud, koo koci policzkowych silnie uminion. Nos niezbyt wielki, ale misisty, na zimnie atwo czerwieniejcy. O wystajcej potylicy ju bya mowa. Nie moglimy si zgodzi co do grnej wargi Mahlkego. Jrgen Kupka by mego zdania: odstawaa, nieco wywinita, i nie zakrywaa cakowicie - chyba e podczas nurkowania - obu grnych siekaczy, ktre zreszt nie rosy pionowo, lecz troch krzywo, jak ky. Ale ju opaday nas wtpliwoci; przypomnielimy sobie, e maa Pokriefke miaa rwnie wywinit warg i zawsze widoczne siekacze. W kocu nie bylimy pewni, czy co do grnej wargi nie mylimy Mahlkego z Tull. Moe tylko ona miaa tak warg, bo co do niej, nie ulegao to adnej wtpliwoci. Schilling - spotkalimy si w Duisburgu w restauracji dworcowej, poniewa jego ona nie lubia nie zapowiedzianych wizyt - przypomnia mi karykatur, ktra na przecig kilku dni narobia w naszej klasie sporo haasu. Mniej wicej w czterdziestym pierwszym roku pojawi si u nas wysoki chopak, mwicy pynn, ale aman niemczyzn: zosta on razem z rodzin przesiedlony z krajw batyckich, by szlacheckiego pochodzenia, zawsze elegancko ubrany, zna grek, gada jak z ksiki, mia ojca barona, nosi w zimie futrzan czapk, jak te on si nazywa, w kadym razie na imi mu byo Kare. A rysowa umia fantastycznie, wedug wzorw i bez: sanie z komi, otoczone przez wilki, pijanych kozakw, ydw jak ze Sturmera, nagie dziewczta na lwach, w ogle nagie dziewczta z bardzo dugimi, porcelanowymi nogami, ale nigdy po wisku, dalej bolszewikw rozdzierajcych zbami mae dzieci, Hitlera w kostiumie Karola Wielkiego, auta wycigowe, w ktrych siedziay przy kierownicy damy z dugimi, powiewajcymi szalami; zwaszcza szybko i zrcznie wykonywa pdzlem, pirkiem lub czerwonym owkiem, na byle kawaku papieru albo te kred na tablicy, karykatury nauczycieli i kolegw; w kadym razie Mahlkego narysowa nie czerwonym owkiem na papierze, lecz skrzypic kred szkoln na tablicy. Narysowa go z przodu. Ju wwczas Mahlke nosi mieszny, wod z cukrem utrwalony przedziaek na rodku gowy. Twarz przedstawi jako trjkt, spiczasto zakoczony podbrdkiem. Usta kwano zacinite. Ani ladu wystajcych siekaczy, ktre jako ky wygldayby efektownie. Oczy: kujce punkciki pod bolenie wzniesionymi brwiami. Szyja przekrzywiona, na wp z profilu, z anormalnie rozwinitym jabkiem Adama. A gowa i cierpitnicza mina na tle okrgej aureoli, jak u witych: Mahlke-Zbawca by doskonay i oczywicie zrobi due wraenie. Kwiczelimy w awkach i przyszlimy do siebie dopiero wtedy, kiedy kto zapa piknego Karela Jak-mutam-byo za guziki i chcia go koo katedry zwali z ng, najpierw go pici, a potem, na krtko zanim

zdoalimy obu rozdzieli, stalowym rubokrtem, zerwanym z szyi. To ja starem gbk z tablicy twj portret jako Zbawiciela.

IV artem i na serio: moe nie wyrsby z ciebie klown, tylko co w rodzaju twrcy mody; bo to wanie Mahlke zim, po drugim naszym lecie na krypie, wylansowa tak zwane pomponiki: jedno- lub wielobarwne kulki z weny wielkoci piek pingpongowych, ktre nosio si, zawsze po dwie, na plecionym wenianym sznurku pod konierzykiem, wizane jak krawat, tak eby kule sterczay na boki i tworzyy co w rodzaju muszki. Potwierdzono mi z rnych stron, e mniej wicej od trzeciej zimy wojennej prawie wszdzie w Niemczech, zwaszcza na pnocy i na wschodzie, noszono te pieczki czy pomponiki - jak je nazywalimy - gwnie w rodowiskach gimnazjalnych. U nas wprowadzi je Mahlke. Moe nawet on je wymyli, moe by ich wynalazc. W kadym razie ciotka Zuzia zrobia wedug jego wskazwek kilka par pomponikw z jakich resztek, ze spranej, wytartej weny z gsto pocerowanych skarpet jego zmarego ojca; Mahlke nosi je do szkoy zawizane pod szyj, zwracajc nimi powszechn uwag. Dziesi dni pniej byy ju wyoone w sklepach tekstylnych, pocztkowo wstydliwie i niepewnie, w kartonach koo kasy, wkrtce potem piknie uoone na wystawach, i co waniejsze, nie na kartki, nastpnie za rozpoczy, wci nie reglamentowane, swj triumfalny pochd z Langfuhr przez wschodnie i pnocne Niemcy, noszone - mam na to wiadkw - nawet w Lipsku i w Pirnie, a po kilku miesicach, kiedy Mahlke ju z nich zrezygnowa, pojawiy si a w Nadrenii i Palatynacie. Znam dokadn dat, kiedy Mahlke zdj z szyi swj wynalazek, i opowiem o tym pniej. Nosilimy te pomponiki dugo, w kocu ju tylko na znak protestu, poniewa nasz dyrektor, profesor Klohse, nazwa je babskim wynalazkiem, niegodnym modego Niemca i zabroni pokazywania si z nimi w obrbie gmachu szkolnego, a nawet podwrza rekreacyjnego. Wielu stosowao si do zarzdzenia Klohsego, ktre odczytano we wszystkich klasach jako oklnik, tylko w czasie jego lekcji. W zwizku z pomponami przypomina mi si papa Brunies, emerytowany profesor, ktrego podczas wojny posadzono z powrotem na katedrze: barwne pieczki wyranie go bawiy, raz czy dwa, ju kiedy Mahlke przesta je nosi, zawiza sobie nawet pomponiki pod stojcym konierzykiem i w takim stroju deklamowa Eichendorffa: Ciemne szczyty, uki okien... albo co innego, ale w kadym razie Eichendorffa, swego ulubionego poety. Oswald Brunies by akomy, bardzo lubi sodycze i zosta pniej w budynku szkolnym aresztowany, rzekomo dlatego, e przywaszczy sobie tabletki witaminowe przeznaczone dla uczniw, prawdopodobnie jednak ze wzgldw politycznych - Brunies by wolnomularzem. Przesuchiwano wtedy uczniw. Mam nadziej, e nie powiedziaem nic na jego niekorzy. Jego wychowanka, lalkowate stworzenie, ktre pobierao lekcje taca, obnosia po ulicach aob; wywieziono go do Stutthofu i tam zgin - ponura, zawikana historia, ktra na innym miejscu, ale nie przeze mnie, a w kadym razie nie w zwizku z Mahlkem, powinna by opisana. Wrmy do pomponw. Mahlke wynalaz je oczywicie z myl o swoim jabku Adama. Na pewien czas zdoay one uspokoi nieokieznanego skoczka, kiedy jednak wszdzie, nawet w sekcie, weszy w mod, przestay zwraca uwag na szyi swego wynalazcy. Takiego wanie widz przed sob Joachima Mahlke w zimie czterdziestego pierwszego - czterdziestego drugiego roku - ktra musiaa by przykra dla niego, bo nurkowa nie byo mona, a pompony zawiody - jak idzie przez Osterzeile i Brenweg w kierunku kaplicy Marii Panny, zawsze zamknity w pewnego rodzaju monumentalnej samotnoci: w wysokich sznurowanych butach, po skrzypicym niegu, wysypanym popioem. Bez czapki. Odstajce uszy, czerwone i szkliste. Zesztywniae od cukrzonej wody i mrozu wosy z przedziakiem na rodku, biegncym od kogutka na czubku gowy. Brwi bolenie cignite ku nasadzie nosa. Przeraone, wodnistowyblake oczy, zdajce si widzie co wicej, ni mona byo zobaczy. Konierz paszcza podniesiony w gr. Paszcz pozostawi mu rwnie ojciec. - Szary weniany szal, skrzyowany tu pod spiczastym, mizernym podbrdkiem, przytrzymany wielk, z daleka widoczn agrafk. Co dwadziecia krokw jego prawa rka wysuwa si z kieszeni paszcza i sprawdza pooenie szala na szyi - widziaem komikw, klowna Crocka, a take Chaplina w kinie, posugujcego si podobnie duymi agrafkami - Mahlke wiczy si: mczyni, kobiety, wojskowi na urlopie, dzieci, pojedynczo lub grupami wyrastaj naprzeciw niego na niegu. Wszystkim, rwnie Mahlkemu, oddech bia par ulatuje ponad ramionami. I wszystkie oczy zbliajce si ku niemu s skierowane na mieszn, przemieszn agrafk - myli zapewne Mahlke.

Tej samej surowej i suchej zimy zrobilimy z dwiema kuzynkami, ktre przyjechay z Berlina na ferie Boego Narodzenia, i z Schillingiem, eby byo do pary, wycieczk po zamarznitym morzu do naszego tkwicego w okowach lodu minowca. Chcielimy si troch popisa przed dziewcztami, pokaza co niezwykego, nasz kryp, tym adnym, gadkim blondynkom z loczkami, rozpieszczonym przez berliskie ycie. Mielimy te nadziej, e uda nam si odstawi jaki nielichy numer, nie wiedzielimy jeszcze jaki, z tym babkami, ktre w tramwaju i na wybrzeu udaway bardzo wstydliwe. Mahlke popsu nam popoudnie. Poniewa amacze lodw musiay wielokrotnie oczyszcza pobliski tor wodny prowadzcy do portu, zomy lodu zsuny si a do krypy, a ze spitrzonych, powbijanych w siebie bry powsta poszarpany, w podmuchach wiatru piewajcy wa, ktry zakrywa cz nadbudwek mostku. Spostrzeglimy Mahlkego dopiero wwczas, gdy stalimy ju na owym wale, sterczcym na wysoko czowieka, i wcignlimy na gr dziewczta. Mostek, kabina nawigacyjna, wentylatory za mostkiem i co si tam jeszcze uchowao, tworzyy jeden biaoniebiesk glazur pokryty cukierek, ktry zesztywniae od mrozu soce na prno lizao. Nie byo mew. Kryy gdzie dalej nad odpadkami z frachtowcw, uwizionych w lodach na redzie. Mahlke mia oczywicie podniesiony konierz paszcza oraz szal zwizany pod brod i spity agrafk. By z go gow, ale za to mia nauszniki, takie, jakie nosz sprztacze uliczni i wonice rozwocy piwo; te czarne, okrge nauszniki, przytrzymywane metalowym kabkiem, przekrelajcym na krzy przedziaek na rodku gowy, przyciskay odstajce zazwyczaj uszy Mahlkego. Nie zauway nas, poniewa z takim wysikiem obrabia pokryw lodow na dziobowej czci okrtu, e musia si przy tym nielicho napoci. Przy pomocy toporka usiowa rozbi ld w miejscu, w ktrym pod powok powinien by si znajdowa otwarty luk. Szybkimi, krtkimi uderzeniami zaznaczy krg odpowiadajcy wielkoci pokrywy wazu do kanau. Schilling i ja zeskoczylimy z wau, chwycilimy dziewczta i przedstawilimy mu je. Rkawiczek nie potrzebowa zdejmowa. Toporek powdrowa do lewej rki, Mahlke wszystkim poda gorc prawic, ktra zaraz wrcia do narzdzia i pracy nad wyrbem okrgego rowka, skoro tylko ucisna nasze donie. Obie dziewczynki lekko rozdziawiy usta. Mae zby ziby na mrozie. Oddech osiad szronem na chustkach. Sodkimi oczyma gapiy si w miejsce, gdzie elazo wgryzao si w ld. Mymy stali obok zignorowani i chocia bylimy na Mahlkego wciekli, zaczlimy opowiada o jego wyczynach jako nurka, a wic o lecie: - On ma szyldziki, no i ganic, konserwy, powiadam wam, od razu z otwieraczem, w rodku byo ludzkie miso, z gramofonu, a kiedy wydosta go na powierzchni, co wypezo, a raz... Dziewczta nie zrozumiay wszystkiego, stawiay idiotyczne pytania i mwiy do Mahlkego per pan. On za rba nieprzerwanie, potrzsa gow z nausznikami, kiedy zbyt przesadnie wysawialimy na lodzie jego wyczyny nurka, nie zapomina jednak woln rk siga do szala i agrafki. Kiedy wyczerpalimy temat i ju tylko marzlimy, Mahlke zacz robi krtkie przerwy co dwudzieste uderzenie i nie prostujc si cakowicie, wypenia je skpym, rzeczowym sprawozdaniem. Z mieszanin pewnoci siebie i zaenowania mwi o pomniejszych prbach nurkowania, przemilcza ryzykowne wyprawy, wicej opowiada o swojej pracy ni o przygodach we wntrzu zatopionego poawiacza min i coraz gbiej wrbywa si w lodow pokryw. Nie, Mahlke nie oczarowa moich kuzynek; jego sowa byy na to zbyt bezbarwne i pozbawione dowcipu. Obie dziewczyny nie wdayby si te nigdy w blisz znajomo z typem noszcym czarne nauszniki, jak jaki dziadzio. Pomimo to bylimy spaleni. Zrobi z nas maych, zmarznitych chopaczkw, ktrzy z kapkami u nosw stali wyranie na uboczu; ju w drodze powrotnej dziewczta traktoway mnie i Schillinga z gry. Mahlke pozosta przy wraku, chcia wyrba otwr do koca i sobie samemu udowodni, e utrafi dokadnie w miejsce ponad lukiem. Wprawdzie nie powiedzia: Zostacie, a si przegryz, ale kiedy bylimy ju na wale lodowym, odwlek nasze odejcie o niecae pi minut, rzucajc sowa pgosem, w pochylonej pozycji, nie do nas, lecz raczej w kierunku zamarznitych frachtowcw na redzie. Prosi, eby mu pomc. Czy te moe wyda nam rozkaz ubrany w uprzejm form? W kadym razie mielimy si zaatwi do klinowato wyrbanego rowka i gorcym moczem roztopi, a przynajmniej zmikczy ld. Zanim Schilling lub ja mielimy czas powiedzie: Mowy nie ma! albo Mymy ju idc w t stron, moje kuzynki zapiszczay z usun gotowoci: - Oj, tak! Ale musicie si odwrci i pan take, panie Mahlke! Kiedy Mahlke wytumaczy im, gdzie maj przykucn - mwi, e strumie musi trafia zawsze w to samo miejsce, inaczej wszystko na nic - wdrapa si na wa i razem z nami odwrci si w stron brzegu. Podczas gdy za naszymi plecami rozlega si pluszczcy dwugos przy akompaniamencie chichotw i szeptw, wpatrywalimy si w mrowie czarnych punkcikw przed Brsen i w oblodzone molo. Siedemnacie topoli nadbrzenej promenady, siedemnastokrotnie pocukrzonych. Zota kula na szczycie pomnika polegych, ktry stercza z lasku w Brsen wysokim obeliskiem, saa ku nam przynaglajce wietlne sygnay. Wszdzie

panowaa niedziela. Kiedy dziewczta podcigny swoje narciarskie spodnie, a mymy stanli czubkami butw tu przy rowku, krg dymi jeszcze, zwaszcza w dwch miejscach, ktre Mahlke zapobiegliwie zaznaczy toporkiem. Bladoty mocz wypenia rowek i z cichym szelestem sczy si dalej. Brzegi rowka nabray zielonozotego koloru. Ld zawodzi paczliwie. Gorcy odr utrzymywa si dugo, bo nie byo tu innego zapachu i nic go nie rozwiewao, sta si nawet silniejszy, gdy Mahlke zacz rba toporkiem w ciepej mazi i wydoby z rynny prawie tyle rozdrobnionego lodu, ile zmieci si w zwykym wiadrze. Zwaszcza na zaznaczonych miejscach udao mu si wydry szyby, wedrze si w gb. Kiedy rozmikczona masa lodu bya ju usunita na bok i zaraz stwardniaa na mrozie, zaznaczy dwa nowe miejsca. Teraz dziewczta musiay si odwrci, rozpilimy spodnie i pomoglimy Mahlkemu, roztapiajc dalsze centymetry pokrywy lodowej i drc dwa nowe otwory, ktre jednak wci jeszcze nie byy dostatecznie gbokie. On sam nie odda moczu. Nie zachcalimy go te, balimy si nawet, e dziewczta mogyby go namawia. Kiedy skoczylimy i zanim jeszcze dziewczta zdyy otworzy usta, Mahlke odprawi nas. Stanwszy znw na wale, obejrzelimy si: ciga przez brod i nos swj szal razem z agrafk nie obnaajc przy tym szyi. Czerwono-biae, prgowane weniane pieczki czy pomponiki wyjrzay midzy szalem a konierzem paszcza na wiat. Mahlke rba ju znowu w rowku szepccym o nas i o dziewcztach, pochyla plecy za ulotnymi, jakby pralnianymi oparami, w ktrych grzebao si soce. Podczas drogi powrotnej w stron Brsen bya mowa tylko o nim. Obie kuzynki stawiay na przemian lub jednoczenie pytania, na ktre nie zawsze moglimy odpowiedzie. Dopiero gdy modsza chciaa si dowiedzie, dlaczego Mahlke nosi szal tak wysoko pod brod, jak banda na szyi, a starsza te zacza co mwi o szalu, Schilling skorzysta z tej nikej szansy i opisa jabko Adama Mahlkego, jakby to byo wole. Przeyka przy tym z przesad lin, naladowa ujcego Mahlkego, zdj i schowa czapk narciarsk, palcami rozdzieli wosy mniej wicej na rodku gowy i osign w kocu, e dziewczta miay si i orzeky, i Joachim Mahlke jest komiczny i nie ma wszystkich klepek w porzdku. Ale pomimo tego maego zwycistwa twoim kosztem - ja te dodaem swoje trzy grosze i przedrzeniaem twj stosunek do Marii Panny - moje kuzynki odjechay tydzie pniej z powrotem do Berlina i nie uda nam si aden lepszy numer z nimi, poza zwykym obmacywaniem si w kinie. Nie wolno mi na tym miejscu przemilcze, e nastpnego dnia dosy wczenie pojechaem kolej do Brsen, w gstej przybrzenej mgle pobiegem przez ld, omal nie minem krypy, przekonaem si, e dziura nad dziobem okrtu jest, z trudem, przy pomocy obcasa i przezornie zabranej laski ojca, rozkruszyem wie warstw lodu, ktra utworzya si w cigu nocy, i t lask z elaznym kocem podubaem w szaroczarnym otworze, penym lodowej kaszki. Laska zanurzya si a po rczk i zmoczyem ju sobie troch rkawiczk, kiedy ostrze zatrzymao si na przednim pokadzie, nie, nie zatrzymao si, lecz najpierw zagbio w bezdennej studni, a potem dopiero, gdy poprowadziem lask bokiem do brzegu dziury, napotkaem na dole opr: elazo przesuwao si po elazie - by to pozbawiony pokrywy luk, prowadzcy do wntrza dziobowej czci okrtu. Luk znajdowa si dokadnie pod dziur w lodzie, jak jeden talerz pod drugim, kiedy si je na sobie postawi - nie, nieprawda, nic nie moe by dokadnie jak - albo luk by troch wikszy, albo dziura; niemniej prawie dokadnie pod ni otwiera si luk i odczuwaem co w rodzaju sodkiej jak mietankowy cukierek dumy z Joachima Mahlkego, i bybym ci chtnie podarowa mj zegarek na rk. Dobre dziesi minut pozostaem na krypie, przesiedziaem na wale lodowym przeszo czterdziestocentymetrowej gruboci obok otworu. Na gbokoci dwch trzecich warstwy wydobytego lodu przebiega u dou bladoty lad moczu. Mahlke pozwoli, ebymy mu pomogli. Ale byby te wyrba dziur sam. Czy mg si jednak obej bez publicznoci? Czy istniao co, co by pokazywa tylko sobie samemu? Bo nawet mewy nie podziwiayby twojej dziury w lodzie ponad lukiem, gdybym ja nie przyszed, eby ciebie podziwia. Zawsze mia publiczno. Jeli mwi, e zawsze, e nawet gdy sam jeden na pokrytym lodem statku ry okrgy lad, mia Matk Bosk przed sob lub za sob, e patrzya ona na jego toporek i bya nim zachwycona, Koci powinien mi waciwie przyzna racj; ale nawet jeeli Koci nie moe w Marii Pannie upatrywa staego wiadka wyczynw Mahlkego, przypatrywaa mu si ona jednak uwanie; znam si na tym: byem przecie ministrantem, najpierw u ksidza Wiehnkego w kociele Serca Jezusowego, potem u ksidza Guzewskiego w kaplicy Marii Panny. Suyem nawet wtedy jeszcze, gdy ju od dawna, jak gdyby w miar dorastania, traciem wiar w praktyki przed otarzem. Ta krztanina sprawiaa mi przyjemno. Zmuszaa mnie te do wysiku. Nie pozwalaa poprzesta na zwykym odbbnianiu. Nie byem

te nigdy pewny, i do dzi nie jestem, czy moe jednak co za tym albo przed tym, albo w tabernakulum... W kadym razie ksidz Guzewski by zawsze rad, kiedy suyem mu jako jeden z dwch ministrantw, poniewa midzy Ofiarowaniem a Przeistoczeniem nigdy nie zamieniaem si obrazkami z pudeek od papierosw, co jego chopcy zwykle robili, nigdy nie potrzsaem za dugo dzwonkami i nie handlowaem winem mszalnym. Bo ministranci zawsze byli najgorszymi obuzami: nie tylko rozkadali na stopniach otarza zwyke skarby chopice, zakadali si o monety lub zuyte oyska kulkowe, ale nawet podczas modlitw, zamiast tekstu liturgicznego albo pomidzy aciskimi odpowiedziami, wypytywali si nawzajem o techniczne dane jeszcze pywajcych lub ju zatopionych okrtw wojennych: - Introibo ad altare Dei. W ktrym roku wodowano krownik Erytrea? - W trzydziestym szstym. Przeznaczenie? - Ad Deum, qui laetificat juventutem meam. Jedyny woski krownik dla Afryki Wschodniej. Wyporno? - Deus fortitudo mea. Dwa tysice sto siedemdziesit dwie. Ile wzw? Et introibo ad altare Dei. Nie wiem. Uzbrojenie? - Sicut erat in principio. Sze stopidziesiciomilimetrowych, cztery siedemdziesicioszeciomilimetrowe. - le! - Et nunc et semper. Dobrze. Nazwy niemieckich artyleryjskich okrtw szkolnych? Et in saecula saeculorum, Amen. Nazywaj si Brummer i Bremse. Pniej nie suyem ju regularnie do mszy w kaplicy Marii Panny, przychodziem tylko wtedy, kiedy ksidz Guzewski przysya po mnie, poniewa jego chopcy z powodu niedzielnych marszw terenowych albo zbirek na Pomoc Zimow sprawili mu zawd. Wszystko to opowiadam tylko po to, eby opisa moje miejsce przed gwnym otarzem, bo sprzed gwnego otarza mogem obserwowa Mahlkego, kiedy klcza przed otarzem Matki Boskiej. A modli si naprawd umia! Cielce oczy. Spojrzenie coraz bardziej szkliste. Usta wykrzywione kwanym grymasem, cigle w ruchu, bez interpunkcji. Ryby wyrzucone na brzeg z tak sam regularnoci api powietrze. A ponisza scena niechaj uzmysowi, jak zapamitale Mahlke potrafi si modli: - kiedy ksidz Guzewski i ja przykrywalimy balaski obrusem do komunii witej i zblialimy si do Mahlkego, ktry klcza zawsze ostatni na lewo, patrzc od strony otarza, to klcza tam kto, kto zapomnia o wszelkiej ostronoci, o szalu i ogromnej agrafce, kto mia nieruchome oczy, odchyla gow z przedziakiem na rodku w ty, wyciga jzyk i w tej postawie odsania yw mysz, ruchliwe zwierztko, ktre mgby schwyta rk, tak byo bezbronne. Ale Joachim Mahlke spostrzega widocznie, e jego przynta nie ma osony, i jednym szarpniciem zmienia pozycj gowy. By moe dopomaga sobie przesadnie demonstracyjnym przeykaniem liny, eby zwabi spojrzenie szklanych oczu stojcej z boku Marii Panny, bo nie chc i nie mog uwierzy, eby kiedykolwiek zrobi, Joachimie, najmniejsz nawet rzecz bez publicznoci.

V W kaplicy Marii Panny nigdy nie widziaem go z pomponami. Zreszt nosi je coraz rzadziej, chocia uczniowska moda dopiero zaczynaa si szerzy. Czasami, kiedy we trzech stalimy zawsze pod tym samym kasztanem na podwrzu szkolnym i ponad bzdurnymi wenianymi ozdbkami gadalimy jeden przez drugiego, Mahlke zdejmowa pomponiki z szyi, eby je po drugim dzwonku, niezdecydowanym ruchem, z braku czego lepszego, znowu zawiza sobie pod konierzykiem. Kiedy po raz pierwszy dawny ucze naszej szkoy i jej absolwent wrci z frontu, odwiedziwszy po drodze gwn kwater fhrera, gdzie mu zawieszono na szyi upragnione cacko, specjalny dzwonek w rodku lekcji zwoa nas wszystkich do auli. Mody czowiek sta w honorowym kocu sali, na tle trzech wysokich okien przed pkolem doniczek z rolinami o wielkich liciach i pkolem zebranego ciaa pedagogicznego, sta ze swoim cackiem na szyi nie za katedr, lecz obok tego starego, brzowego puda, i ponad naszymi gowami mwi maymi, jasnoczerwonymi, jakby stworzonymi do pocaunkw ustami, robic przy tym wyjaniajce gesty. Wtedy zobaczyem, e siedzcy jeden rzd przede mn i Schillingiem Joachim Mahlke, ktrego uszy staway si coraz bardziej przezroczyste i coraz mocniej nabiegay krwi, odchyli si sztywno w ty, to praw, to lew rk siga do szyi, przeyka lin i wreszcie rzuci co pod awk: weniane pomponiki, pieczki, zielono-czerwone, zdaje mi si. A podporucznik lotnictwa, ktry pocztkowo mwi troch za cicho, cign dalej urywanymi, sympatycznie nieskadnymi sowami i czerwieni si wielokrotnie, cho jego przemwienie nie dawao do tego powodu: - ...ale nie mylcie sobie, e to si odbywa jak polowanie na krliki, huzia na niego i po krzyku. Czsto

tygodniami ani widu, ani sychu. Ale kiedymy nad Kanaem... to pomylaem sobie: teraz albo nigdy. No i wyszo. Zaraz przy pierwszym locie wpakowa nam si pod sam nos ich klucz pod oson myliwcw i zrobia si karuzela na caego: to pod chmurami, to nad chmurami, fajny lot koowy. Prbuj wywindowa si w gr, pode mn kr trzy spitfirey, osaniaj si wzajemnie, myl sobie, miechu warte, gdyby teraz nie wyszo, nurkuj, mam go i ju dymi; akurat udao mi si przechyli landar na lewe skrzydo, a tu ju drugi spitfire w celowniku, mierz w migo, albo on, albo ja; no i, jak widzicie, on musia si skpa, a ja pomylaem sobie: jeli masz dwch, sprbuj jeszcze z trzecim i tak dalej, eby tylko starczyo paliwa. Patrz, a tu pode mn siedem w rozproszonym szyku chce wia, wtedy ja, z ukochanym soneczkiem cigle za plecami, dziabi jednego, dosta swoje, powtarzam numer, udao si, cofam drek a do oporu, kiedy trzeci podazi pod maszynk: schodzi w d, musiaem go kropn, instynktownie wal za nim, zgubiem go, chmury, mam go znowu, jeszcze raz naciskam sikawk, ju roluje po wodzie, ale i ja o may wos si nie skpaem; naprawd sam ju nie wiem, jak poderwaem pudo w gr. W kadym razie, gdy pomachaem skrzydami ju nad baz, na pewno wiecie lub widzielicie w kronice filmowej, e zawsze machamy skrzydami, kiedymy co upolowali - nagle nie mog wypuci podwozia, zacio si. I tak musiaem pierwszy raz ldowa na brzuchu. Pniej, w kantynie, koledzy mwili, e z ca pewnoci mam sze, sam w trakcie walki nie liczyem, byem zbyt podniecony, oczywicie to cholerna rado, ale koo czwartej musielimy jeszcze raz polecie i krtko mwic: poszo prawie tak jak dawniej, kiedymy tu, na naszym starym, poczciwym podwrzu szkolnym - boiska wtedy jeszcze nie byo - grali w szczypiorniaka. Moe profesor Mallenbrandt jeszcze pamita: albo nie strzelaem ani jednego gola, albo od razu dziesi; tak samo byo tamtego popoudnia: do szeciu z przedpoudnia doszy jeszcze trzy, to byy moje od dziewitego do siedemnastego, ale dopiero dobre p roku pniej, kiedy zrobiem pen czterdziestk, to mj szef, a kiedy potem jechaem do gwnej kwatery, miaem ju czterdzieci cztery na rozkadzie; bo my nad Kanaem prawie nie wychodzilimy z maszyn, zostawalimy w rodku, podczas kiedy personel techniczny, nie kady mg to wytrzyma; ale teraz dla odmiany co wesoego: na kadym lotnisku jest pies jednostki. A kiedymy ktrego dnia naszemu psu Alexowi, bo bya wanie wspaniaa pogoda... Tak mniej wicej opowiada w udekorowany podporucznik, wtrcajc pomidzy opisy dwch bitew powietrznych histori psa Alexa, ktrego chcieli nauczy skokw na spadochronie, albo anegdotk o pewnym gefrajtrze, ktry podczas alarmu zawsze za pno wygrzebywa si spod kocw i wielokrotnie musia lata w piamie. Podporucznik mia si, kiedy mieli si uczniowie, nawet ci z primy, a niektrzy nauczyciele pozwalali sobie na lekki umiech. W trzydziestym szstym zda w naszej szkole matur, a w czterdziestym trzecim zestrzelono go nad Zagbiem Ruhry. Mia ciemne wosy, zaczesane gadko w ty, bez przedziaka, nie by bardzo wysoki, wyglda raczej na zwinnego kelnera z nocnego lokalu. Opowiada trzymajc jedn rk w kieszeni, ale wyciga j za kadym razem, kiedy mia opisa walk powietrzn, aby uplastyczni obraz gestami obu rk. T wymyln gr wygitych powierzchni doni opanowa doskonale, umia naladowa ramionami skradajcy si lot koowy, wobec czego rezygnowa z dugich, wyjaniajcych zda, rzuca pojedyncze terminy i przechodzi samego siebie naladujc, tak e si rozlegao na ca aul, odgosy wydawane przez motor od startu a do ldowania i urywajc je zajkliwie, gdy silnik mia defekt. Mona byo przypuszcza, e wywiczy ten numer w kasynie swojej jednostki, zwaszcza, e swko kasyno odgrywao w jego opowiadaniach zasadnicz rol: - Siedzielimy sobie wszyscy spokojnie w kasynie i wanie... Akurat chciaem wej do kasyna, bo... U nas w kasynie wisi... Ale i poza tym, niezalenie od aktorskich gestw rk i od wiernego naladowania odgosw, prelekcja jego bya wcale dowcipna, poniewa potrafi przypina atki naszym nauczycielom, ktrzy ju za jego czasw mieli te same przezwiska co za naszych. By przy tym miy, obuzerski, troch si wdziczy, bez wielkiego zreszt bujania, a kiedy chodzio o co niezwykle trudnego, mwi o szczciu, a nie o sukcesie: - Jestem po prostu w czepku urodzony, nawet w szkole, kiedy przypominam sobie niektre promocje... Potem, w rodku uczniowskiego kawau, wspomnia trzech dawnych kolegw z klasy, ktrzy nie mogli, jak si wyrazi, polec nadaremnie, ale nie zakoczy swego przemwienia nazwiskami tych trzech polegych, tylko w lekki sposb, wyznaniem: - Chopcy, mwi wam: kady, kto walczy na froncie, czsto i chtnie powraca myl do szkolnych czasw! Klaskalimy dugo, ryczelimy i tupali. Dopiero kiedy donie zaczy mnie piec i stwardniay, zauwayem, e Mahlke zachowywa si powcigliwie i nie wyraa swego uznania w kierunku katedry. Przed nami dyrektor Klohse uderzajco gwatownie potrzsa obu rkami swego dawnego ucznia, dopki nie przestano klaska. Potem z uznaniem chwyci podporucznika za ramiona, wypuci nagle z rk drobn figurk, ktra natychmiast wrcia na swoje miejsce, i stan na katedrze. Mowa dyrektora trwaa dugo. Nuda rozlewaa si od bujnych rolin w doniczkach a po olejny portret na

tylnej cianie auli, ktry przedstawia fundatora szkoy, niejakiego barona von Conradi. Szczupy podporucznik, wcinity pomidzy profesorw Bruniesa i Mallenbrandta, spoglda wci na swoje paznokcie. Chodny, zalatujcy mit oddech Klohsego, ktry przepaja wszystkie jego lekcje matematyki i sta si dla nas niejako zapachem czystej wiedzy, gin w wysokiej sali. Sowa dochodziy ledwie do rodka auli: Cicoponas iwtejgodzinie przechodniukiedybdziesz aletymrazemojczyzna iniezechcemynigdyochoczotwardowytrwaleuczciwie - mwiemju - uczciwie - aktonietoniech iwtejgodzinie uczciwymby zakoczysowamischillera ktoycianieskadawofierze owocwycianiezbierze - aterazdopracy! Zwolniono nas i dwoma winnymi gronami zawilimy przed zbyt wskimi wyjciami z auli. Pchaem si za Mahlkem. Poci si, a usztywnione ocukrzon wod wosy sterczay pozlepiane w strki koo resztek przedziaka. Nigdy, nawet w sali gimnastycznej, nie widziaem, eby Mahlke si poci. Smrd po trzystu gimnazjalistach tkwi jak korek w drzwiach wyjciowych auli. Dwa pasma cigien Mahlkego, sigajce od sidmego krgu szyjnego po wystajc potylic, pony i perliy si. Dopiero w kolumnadzie przed dwuskrzydowymi drzwiami, gdzie uczniowie z seksty z wielkim haasem zaczli si ju bawi w berka, wyprzedziem Mahlkego i rzuciem mu prosto w twarz pytanie: - No, i co powiesz? Mahlke patrzy przed siebie. Staraem si nie widzie jego szyi. Pomidzy kolumnami stao gipsowe popiersie Lessinga: ale szyja Mahlkego zwyciya. Wtedy doszed mnie jego spokojny i smtny gos, jak gdyby Mahlke chcia mi opowiedzie o dugoletnich cierpieniach swojej ciotki: - Teraz musz zestrzeli a czterdzieci, jeeli chc to zdoby. Na pocztku i kiedy skoczyli we Francji i na pnocy, dostawali ju po dwudziestu - a jeli tak dalej pjdzie? Przemwienie podporucznika widocznie ci nie posuyo. Bo inaczej, czy signby po tak tani namiastk? W tych czasach na wystawach sklepw papierniczych i tekstylnych leay okrge lub owalne fosforyzujce plakietki i guziki. Niektre miay ksztat ryb, inne, wiecc mlecznozielonym wiatem, ukazyway w ciemnoci mew w locie. Plakietki te nosili na klapach paszczy przewanie starsi panowie i sabowite staruszki, obawiajc si zderzenia na zaciemnionych ulicach; istniay take laski z fosforyzujcymi paskami. Ty nie bye ofiar obrony przeciwlotniczej, a jednak sprawie sobie pi czy sze plakietek, ca awic wieccych ryb, puk eglujcych mew, bukiety fosforyzujcych kwiatw, umieszczajc je najpierw na klapach paszcza, potem na szalu; kazae ciotce przyszy do twego paszcza p tuzina guzikw ze wieccej masy, od gry do dou, zrobie z siebie klowna; takim widziaem ciebie, takim ci wci widz i dugo jeszcze bd ci widzia: jest zima, w podwjnym wietle wieczoru, przez ukonie zacinajcy nieg albo przez ledwie zrnicowane pasma ciemnoci kroczysz po Brenweg i masz: raz, dwa, trzy, cztery, pi, sze zielonkawo wieccych guzikw; aosny upir, ktry moe wystraszy najwyej dzieci i babcie i ktry stara si odwrci uwag od swojej skazy, i tak niewidocznej czarn noc, ale ty sobie pewnie mylae: adne ciemnoci nie zdoaj pochon tego wybujaego owocu, kady go widzi, domyla si, wyczuwa, chciaby go schwyci, bo on sam si prosi do rki; eby ta zima prdzej mina - chc znw nurkowa i by pod wod.

VI Ale kiedy nadeszo lato z truskawkami, komunikatami nadzwyczajnymi i pogod do kpieli, Mahlke nie chcia pywa. Popynlimy w poowie czerwca po raz pierwszy do wraku. Nie mielimy wielkiej ochoty. Zocili nas uczniowie niszej i wyszej tercji, ktrzy przed nami i razem z nami pynli do krypy, stadem obsiedli mostek, nurkowali i wydobyli ostatnie dajce si odrubowa zawiasy. Dawniej Mahlke musia prosi: Pozwlcie mi popyn z wami, ja ju umiem pywa - teraz Schilling, Winter i ja nalegalimy na niego: - Chod z nami. Bez ciebie nudy na pudy. Opala si moemy przecie i na naszej krypie. Moe znajdziesz znowu co fajnego tam na dole. Niechtnie, po wielokrotnej odmowie, Mahlke wlaz w ciep zup pomidzy pla a pierwsz mielizn. Pyn bez rubokrtu, trzyma si pomidzy nami, na odlego dwch ramion za Hottenem Sonntagiem, robi nareszcie spokojne ruchy i po raz pierwszy posuwa si wolno, bez kurczowego rzucania si naprzd i

pryskania. Na mostku usadowi si w cieniu za kabin nawigacyjn i nie mona go byo skoni do nurkowania. Nie odwraca nawet gowy, kiedy ci z tercji znikali w dziobie i wynurzali si z jakimi fidrygakami w rkach. A przecie Mahlke mgby przeszkoli chopakw. Niektrzy prosili go nawet o wskazwki, ale on ledwie odpowiada. Waciwie Mahlke spoglda wci zmruonymi oczyma na otwarte morze w stron boi kierunkowej, ale nie interesoway go ani wpywajce frachtowce, ani wypywajce kutry, ani torpedowce sunce w szyku. Tylko okrty podwodne robiy na nim jakie takie wraenie. Czasami daleko na morzu wysunity peryskop zanurzonego okrtu rozdziera wod kresk piany. W stoczni Schichaua budowano seriami siedemsetpidziesiciotonowe odzie, odbyway one w zatoce lub za Helem prbne rejsy, wynurzay si z gbin toru wodnego, dopyway do wejcia do portu i rozpraszay nasz nud. Piknie wygldao, kiedy si wynurzay: najpierw peryskop. Ledwie wieyczka znalaza si nad wod, wypluwaa z siebie sylwetk jednego albo dwch marynarzy. Mtnobiaymi strumieniami woda spywaa z dziaa, z dziobu, potem z rufy, z wszystkich lukw co wyazio, mymy krzyczeli i machali rkami - nie jestem pewien, czy z okrtu nam odpowiadano, cho widz przed sob z wszelkimi szczegami scen pozdrawiania i czuj j znowu jako napicie w stawie ramienia; ale odpowiadano, czy nie odpowiadano, wynurzanie si okrtu podwodnego bolenie porusza serce i nie ustaje tylko Mahlke nigdy nie macha. ...a pewnego dnia - byo to w kocu czerwca, jeszcze przed wakacjami, i zanim kapitan marynarki mia wykad w auli naszej szkoy - Mahlke opuci swoje miejsce w cieniu, poniewa ucze niszej tercji nie wynurza si z dziobu minowca. Mahlke nurkowa przez luk pomieszcze dziobowych i wydoby chopca, ktry zaplta si w rdokrciu, ale jeszcze przed maszynowni. Znalaz go pod sufitem, midzy rurami i zwojami kabli. Dwie godziny Schilling i Hotten Sonntag pracowali na przemian wedug wskazwek Mahlkego. Powoli twarz chopca nabieraa barwy, ale w drodze powrotnej trzeba go byo holowa. Nastpnego dnia Mahlke nurkowa znowu jak optany, ale bez rubokrtu. Ju w drodze do krypy wzi dawne tempo, oderwa si od nas i zanim wcignlimy si na mostek, zdy ju da nurka. Zima, oblodzenie i gwatowne wichry pozbawiy nasz kryp ostatniej resztki relingu, obu tarcz obrotowych i dachu kabiny nawigacyjnej. Tylko warstwa zaschnitego mewiego ajna przetrwaa dobrze zim, a nawet si powikszya. Mahlke nic nie wydoby, nie odpowiada te, gdymy go zasypywali coraz to nowymi pytaniami. Dopiero pnym popoudniem, kiedy ju z dziesi czy dwanacie razy by na dole, a my zaczlimy rozlunia stawy gotujc si do drogi powrotnej, Mahlke nie wynurzy si i wtedy pad na nas blady strach. Jeeli teraz powiem: pi minut oczekiwania, nic to nie znaczy; ale po piciu dugich jak lata minutach, ktre wypenialimy przeykaniem liny, a nasze jzyki leay obrzmiae i suche w wysuszonej jamie ustnej, zanurzylimy si jeden po drugim we wntrzu okrtu: w dziobie nic, kolki. Za Hottenem Sonntagiem po raz pierwszy odwayem si przepyn przez grod, zajrzaem przelotnie do dawnej mesy oficerskiej, musiaem wypyn, wyszedem z luku, kiedy si ju dusiem, znw daem nurka, powtrnie przedostaem si przez grod i dopiero po dobrej p godzinie zrezygnowaem. W siedmiu czy w szeciu leelimy plackiem na mostku, ciko dyszc. Mewy zataczay coraz mniejsze krgi, widocznie co zwchay. Na szczcie nie byo na krypie szczeniakw z tercji. Wszyscy milczeli albo te gadali jednoczenie. Mewy rzuciy si w bok i przyleciay znowu. Ukadalimy sobie, co powiemy kpielowemu, matce Mahlkego, jego ciotce i dyrektorowi Klohsemu, bo naleao liczy si z przesuchaniem w szkole. Poniewa byem prawie e ssiadem Mahlkego, wlepili mi wizyt na Osterzeile. Schilling mia powiedzie kpielowemu i w szkole. - Jeeli go nie znajd, musimy przypyn z wiecem i zrobi uroczyste poegnanie. - Zoymy si. Kady da co najmniej po pidziesit fenigw. - Albo rzucimy wieniec std przez burt, albo spucimy go do wntrza dziobu. - Musimy te zapiewa - powiedzia Kupka; ale ten brzczcy, pusty miech, ktry zawtrowa jego propozycji, nie pochodzi od adnego z nas: kto mia si wewntrz mostku. I podczas gdy nie odwaylimy si jeszcze spojrze za siebie i oczekiwalimy powtrzenia tego odgosu, od strony dziobu rozleg si normalny, ju nie brzmicy pusto miech. Z luku wynurzy si Mahlke z ociekajcym wod przedziakiem na rodku gowy, wcale nie oddycha z trudem, rozciera sobie wiee oparzenia na karku i na ramionach i powiedzia miejc si bekliwie, troch ironicznie, ale raczej dobrodusznie: - No, uoylicie ju mow i skrelilicie mnie z ewidencji? Zanim popynlimy z powrotem - Winter dosta wkrtce po tej przeraajcej historii ataku paczu i trzeba go byo uspokaja - Mahlke zanurzy si jeszcze raz. Po pitnastu minutach - Winter wci jeszcze szlocha - znalaz si znowu na mostku, majc na uszach zewntrznie zupenie nie uszkodzone, troch tylko zapleniae suchawki, takie, jakich uywaj telegrafici; Mahlke odkry bowiem w rdokrciu dostp do pomieszczenia, ktre znajdowao si wewntrz mostku kapitaskiego, powyej poziomu wody: do dawnej kabiny telegrafisty minowca. Opowiada, e

pomieszczenie ma such podog, ale jest troch wyzibione. W kocu przyzna si, e odkry wejcie do kabiny wtedy, gdy wyzwala chopca z tercji spomidzy rur i kabli. - Wszystko piknie zamaskowaem. Nawet sam diabe nie znajdzie wejcia. Ale to bya niewska robota. Teraz ta buda naley do mnie, ebycie wiedzieli. Jest zupenie przytulna. Mgbym si tam ukry, gdyby kiedy byo ze mn krucho. Duo tam jeszcze technicznych przyrzdw, nadajnik i tak dalej. Trzeba by go uruchomi. Przy okazji sprbuj. Ale tego Mahlke nie zdoaby dokona. Zreszt wcale nie prbowa. A jeeli nawet cichaczem majstrowa co na dole, widocznie nie udawao mu si. Chocia by zrczny w majsterkowaniu i dobrze zna si na modelarstwie, jego plany nigdy nie szy w kierunku techniki; zreszt, gdyby Mahlke uruchomi aparat i co zacz nadawa, nakryaby nas policja portowa albo marynarka. Wydobywa wic tylko rne te