Gramatyka uniwersalna - Ray Jackendoff versus Noam Chomsky ... fileA R T Y K U & Y ROCZNIKI...

A R T Y K U & Y

ROCZNIKI FILOZOFICZNETom LXI, numer 3 – 2013

ANDRZEJ KRZYSZTOF ROGALSKI *

GRAMATYKA UNIWERSALNA – RAY JACKENDOFF VERSUS NOAM CHOMSKY

Przez wiele dziesiKcioleci XX stulecia jednym z bardziej kontrowersyjnych twierdzeT teorii gramatyki transformacyjno-generatywnej Noama A. Chom-sky’ego (ur. 7 XII 1928) by_a hipoteza wrodzonych zdolnoaci (predyspozycji) w procesie nabywania jKzyka, powibzana w pódniejszych pismach z hipotezb „gra-matyki uniwersalnej” (Universal Grammar – UG)1. Zak_ada_a ona rozumienie gra-matyki jako okrealonego zbioru regu_. Podstawowe uposagenie genetyczne stano-wi dród_o zbioru twierdzeT, w którym mogna formu_owah konkretne gramatyki.

Dr hab. ANDRZEJ KRZYSZTOF ROGALSKI – adiunkt w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Kar-dyna_a Stefana WyszyTskiego w Warszawie; adres do korespondencji: Wydzia_ Nauk Historycz-nych i Spo_ecznych UKSW, ul. Wóycickiego 1/3 bud. 23, 01-938 Warszawa; e-mail: andrzej_ [email protected]

1 Warto w tym miejscu zauwagyh, ig poczbtki „gramatyki uniwersalnej” mogna widzieh jug u Rogera Bacona (1212/1219 – ok. 1292), który formu_owa_ poglbd o istnieniu uniwersalnego sys-temu gramatycznego: „grammatica una et eadem est secundum substantiam in omnibus linguis, licet accidentaliter varietur” (Opus Tertium c. 4, 18). Jego zdaniem taki system gramatyczny jest po-wszechnie obowibzujbcym, ale opisah go mogb jedynie filozofowie: „[…] non ergo grammaticus sed philosophus, proprias naturas rerum diligenter considerans […] grammaticam invenit”. Metodo-logicznb podstawb dla powygszego poglbdu by_a zasada, ge „omnes scientiae sunt connexae, et mutuis se forens auxiliis, sicut partes eiusdem totius, quarum quaelibet opus suum peragit non so-lum propter se, sed pro alias”. Gramatyka zaa, zgodnie z twierdzeniem innego aredniowiecznego przedstawiciela gramatyki modystycznej, Sigera z Cortraco (ok. 1280-1341), by_a „naukb o jKzyku, jej przedmiotem jest zdanie i jego modyfikacje, celem zaa wyragenie pojKh umys_u w poprawnie zbudowanych zdaniach” („Grammatica est sermocinalis scientia, sermonem et passiones eius in communi ad exprimendum principaliter mentis conceptus per sermonem coniugatum considerans”). Jednoah gramatyki, pomimo powierzchownych zewnKtrznych rógnic, jakie wykazujb poszczególne jKzyki naturalne, mogna porównah do jednoaci geometrii, pomimo odmiennych kszta_tów i wymia-rów awiata fizycznego – jak powiedzia_by Robert Kilwardby (ok. 1220-1279). Por. ROGALSKI 2012, s. 221-223.

ANDRZEJ KRZYSZTOF ROGALSKI 6

[…] gramatykb jKzyka Lx jest kagda skoTczona specyfikacja zdaT nalegbcych do Lx, tj. wszelki mechanizm czy zbiór regu_ determinujbcych nalegenie danego zdania do jKzyka Lx. Niektóre jKzyki sb generowane przez wiKcej nig jednb gramatykK. W zbiorze wszystkich gramatyk generujbcych Lx mogna stworzyh hierarchiK porzbdkujbca moc poszczególnych gramatyk. Najmocniejszy typ gramatyk, który nazywany jest naj-czKaciej systemem nieograniczonego przepisywania, jest systemem regu_, z których kagda ma postah w x y (przepisz w jako y), przy czym na wartoaci zmiennych w i y nie sb na_ogone gadne warunki2. Odpowiedd na pytanie, w jaki sposób dziecko uczbce siK jKzyka wybiera jednb

z gramatyk (nawibzujbc do hipotezy Geertza), brzmia_a, ge istnieje nieskoTczenie wiele mogliwych gramatyk, z których – dysponujbc pewnymi danymi – wybiera ono jednb (co najwygej dwie; wybór wiKcej nig dwóch zdarza siK wyjbtkowo rzadko), choh trudno by_oby formu_owah na tej podstawie jakikolwiek algorytm nabywania jKzyka. Analizy generatywistów, skoncentrowanych g_ównie na aspek-cie syntaktycznym jKzyka, implikowa_y inne istotne pytania: jak mogna zdobyh tak wielkb wiedzK jKzykowb na podstawie tak niewielu danych empirycznych? czy w mózgu/umyale dziecka rzeczywiacie znajduje siK jakia wrodzony system akwizycji jKzyka, który z drugiej strony ogranicza_by formy jKzyków, jakich moge siK ono nauczyh? Pytania te nawibzywa_y do podstawowej kwestii: w jaki sposób istniejb w cz_owieku wrodzone struktury pojKciowe.

NOAMA CHOMSKY’EGO

HIPOTEZA „GRAMATYKI UNIWERSALNEJ”

Chomsky, komentujbc w Aspects of The Theory of Syntax cytat zapogyczony od Jamesa Beattiego (1788), ugy_ po raz pierwszy terminu „gramatyka uniwer-salna” na oznaczenie zespo_u cech posiadanych wspólnie przez wszystkie jKzyki naturalne3. Pozornie mog_o siK wydawah, ge termin ten nawibzywa_ do stworzonej

2 WRÓBEL 2010, s. 223-224. Por. CHLEWI|SKI (red.) 1999, s. 79-81 oraz LYONS 1998, s. 212. 3 CHOMSKY 1965, s. 5-6. Warto przy tej okazji nadmienih, ge „gramatyka uniwersalna”

Chomsky’ego rógni siK zasadniczo od znanej w pragmatyce formalnej teorii Universal Grammar nakrealonej przez Richarda Montague’a (1930-1971) w jego artykule z 1970 r., noszbcym dok_adnie taki w_aanie tytu_ (por. MONTAGUE 1970). Gramatyka Montague jest formalnym, usystema-tyzowanym sposobem opisu semantyki jKzyków i stanowi pierwszb formalizacjb semantyki jKzyka naturalnego opartb na teorii modeli. W formalizacji tej semantyki zosta_ nie tylko opracowany for-malny jKzyk jej zapisu, ale takge odpowiadajbcy jej specyficzny zestaw regu_ sk_adniowych dla jKzyka, tzn. regule sk_adniowej odpowiada w_aaciwa regu_a semantyczna. Gramatyka PTQ (sfor-mu_owana w artykule The Proper Treatment of Quantification in Ordinary English – por. MON-TAGUE 1974, s. 247-270) jest przypadkiem sformu_owanej w 1935 r. przez Kazimierza Ajdu-

GRAMATYKA UNIWERSALNA – RAY JACKENDOFF VERSUS NOAM CHOMSKY 7

w opactwie Port-Royal koncepcji „grammaire générale” Arnaulda-Lancelota. Uwagniejsza lektura prac Chomsky’ego z poczbtku lat siedemdziesibtych (np. Language and Mind, New York 1972; Reflections on Language, New York 1975) pozwala jednak zauwagyh, ge terminu „gramatyka uniwersalna” ugywa_ on na oznaczenie pewnego rodzaju „stanu poczbtkowego” w procesie nabywania jKzy-ka. Chomsky rozumia_ pod tym pojKciem jakia aspekt ludzkiego umys_u, który sprawia, ge jesteamy w stanie wyrógnih w jKzykach pewne wspólne cechy. Odnoszbc „gramatykK uniwersalnb” do procesu uczenia siK jKzyka przez dziecko, sugerowa_, ge mogna rozumieh jb jako rodzaj okazywanej przez dziecko wstKpnej prespecyfikacji (child’s initial prespecification) gramatyk jKzyka mogliwych do opanowania. W zwibzku z tym wprowadzi_ termin Language Acquisition Device (LAD), którego ugywa_ w odniesieniu do przedsiKwziKtej przez dziecko strategii „konstruowania” gramatyki opartej na pierwotnych danych jKzykowych, w któ-rych rolK punktu wyjacia odgrywa_a „gramatyka uniwersalna”. W Cartesian

Linguistics (New York 1966) oraz Studies on Semantics in Generative Grammar (New Hague 1972) powo_ywa_ siK wprost na tradycjK tzw. lingwistyki kartezjaT-skiej, eksponujbc rolK idei wrodzonych jako „instynktownych” struktur poznaw-czych w procesie jKzykowej akwizycji. Chomsky nawibzywa_ tu do szeroko rozu-mianej tradycji racjonalizmu XVII wieku, którb tworzyli nie tylko Kartezjusz (1596-1650) i Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716), ale takge inni myaliciele: Lord Edward Herbert (Herbert of Cherbury, 1583-1648), Ralph Cudworth (1617-1688), Antoine Arnauld (1612-1694) i Claude Lancelot (1615-1695) oraz ich kon-tynuator z prze_omu XVIII/XIX wieku – Wilhelm von Humboldt (1767-1835).

kiewicza gramatyki kategorialnej. System tej gramatyki zak_ada istnienie tylko dwóch prostych kategorii gramatycznych: rzeczownika i zdania. Wszystkie pozosta_e jednostki leksykalne zosta_y zakwalifikowane jako, okrealone za pomocb odpowiednich definicji rekurencyjnych, kategorie funktorowe scharakteryzowane w zalegnoaci od zdolnoaci _bczenia siK z kategoriami wczeaniej zdefiniowanymi. Szerzej na temat gramatyki Montague zob. DOWTY 1979 oraz DOWTY, WALL, PETERS 1981.

OdrKbnb kwestiK (której tutaj nie podejmujemy) stanowi przekonanie Richarda Montague’a (zob. Universal Grammar, s. 373), ge „[…] nie ma gadnej istotnej teoretycznej rógnicy miKdzy jKzykami naturalnymi a budowanymi przez logików jKzykami sztucznymi”. Montague by_ bowiem przekonany, ge mogliwe jest „wy_ogenie syntaktyki i semantyki obu tych rodzajów jKzyków w jednej wspólnej i matematycznie precyzyjnej teorii” (por. MONTAGUE 1974, s. 222).

Warto dodah, ge pierwszb próbK przeformu_owania gramatyki Montague w taki sposób, by dawa_a siK ona zastosowah do jKzyka polskiego, przedstawi_ Marek Piasecki (1993 oraz 2004, s. 113-155), a próbK bardziej ca_oaciowego zastosowania systemu PTQ do fragmentu jKzyka pol-skiego poda_a Elgbieta Hajnicz (2006 oraz 2006a). Znaczbce rezultaty wykorzystania gramatyki

Montague w pragmatyce formalnej prezentujb prace Marka Tokarza oraz Andrzeja Wójcika (por. PELC (red.) 1991, s. 123-178). ZaczerpniKty takge z gramatyki Montague pomys_ wykorzystania in-terpretacji operatorów jako zbiorów awiatów mogliwych stosuje Jacek Paaniczek (1991, s. 50-52).


Chomsky kilkakrotnie precyzowa_, ge obiektem badaT lingwistyki nie jest jKzyk jako taki, ale struktura syntaktyczna (gramatyka). JKzykowi – na mocy definicji – nie przys_uguje obiektywne istnienie, a tylko reprezentacja w umyale jego ugytkownika. Obiektywne istnienie przys_uguje jedynie gramatyce:

Gramatyka istnieje realnie w osobowym, jednostkowym umyale/mózgu, jest ona jed-nym z bytów tego awiata. JKzyk, czymkolwiek mia_by byh, nie istnieje w ten sposób. Nie wydaje siK tu czyma koniecznym przywo_ywanie oczywistego faktu wieloaci definicji jKzyka. Tym niemniej odnotujmy ich rógnorodnoah: spo_eczny fenomen przy-nalegny do innych zjawisk spo_ecznych, system komunikacji okrealajbcy praktykK spo_ecznb, zespó_ uporzbdkowanych par _bczbcych rzeczy i warunki prawdziwoacio-we, system idealny itp. Gramatyka zaa jest obiektem realnym: jest systemem regu_, które sb reprezentowane w jakia sposób w umyale/mózgu, w mniej lub bardziej podobny sposób przez rógne osoby, o których mogemy powiedzieh, z innego punktu widzenia, jako «mówcach» danego jKzyka4. Chomsky, podobnie jak tworzbcy w bostoTskim Massachusetts Institute of

Technology Roman Jakobson (1896-1982), dawa_ wyraz przekonaniu, ge w kag-dym jKzyku istniejb pewne jednostki fonologiczne, syntaktyczne i semantyczne jako uniwersalne jego elementy. Elementy te nazywa_ materialnymi uniwersa-liami teorii lingwistycznej. Nalegy podkrealih, ge ugywajbc przymiotnika „uni-wersalny” nie mia_ na myali faktu wystKpowania danych elementów we wszyst-kich jKzykach. Twierdzi_ jednak, ge mogna za pomocb ogólnoteoretycznej defi-nicji zdefiniowah powygsze cechy w jKzykach, w których wystKpujb. John Lyons, znany popularyzator idei lingwistycznych Chomsky’ego, podaje, ge z przyjKtego zbioru dwudziestu cech dystynktywnych fonologii (np. cecha ddwiKcznoaci, nosowoaci itd.) nie wszystkie mogna odszukah w jKzyku angielskim; kagdy bo-wiem jKzyk naturalny dokonuje ich swoistej selekcji, spoaród rógnych mogliwych kombinacji. Analogicznie dzieje siK na poziomie syntaktyki i semantyki. Rzeczowniki, czasowniki czy inne kategorie sk_adniowe, a takge komponenty znaczenia poszczególnych wyrageT jKzyka wchodzb w sk_ad ustalonych zbiorów

4 CHOMSKY 1982, s. 28. Wskazujbc na podstawy swych badaT lingwistycznych, Chomsky przy-znawa_, ge opierajb siK one na pryncypialnym za_ogeniu (nawibzujbcym do jego prac z po_owy lat 50.), ig w ludzkim umyale/mózgu nalegy wyrógnih system odpowiedzialny za pos_ugiwanie siK jKzykiem powibzany aciale z dwoma innymi systemami: systemem poznawczym, który gromadzi wiedzK (informacjK), oraz systemami wykonawczymi, które majb dostKp do zgromadzonej wiedzy i w rógny sposób czynib z niej ugytek. W The Minimalist Program pisa_: „[…] there is a component of the human mind/brain dedicated to language – the language faculty – interacting with other systems”, precyzujbc dalej, ge „the language faculty has at least two components: a cognitive system that stores information, and performance systems that access that information and use it in various ways” (CHOMSKY 1995, s. 2).


elementów, za których pomocb mogna opisah zarówno strukturK syntaktycznb, jak i semantycznb wszystkich jKzyków5. �aden jednak jKzyk naturalny nie egzempli-fikuje wszystkich materialnych uniwersaliów charakteryzowanych przez ogólnb uniwersalnb teoriK jKzyka.

Znacznie wiKkszy nacisk nig na uniwersalia materialne k_ad_ na zbiór ogól-

nych zasad wyznaczajbcych formK i sposób funkcjonowania regu_ gramatycznych w poszczególnych jKzykach. Nazywa_ je uniwersaliami formalnymi. Oczywiacie istnienie uniwersaliów formalnych nie neguje dostrzegalnej empirycznie rógnicy w strukturze gramatycznej miKdzy jKzykami awiata. Chomsky widzia_ bowiem dwojaki poziom mogliwoaci porównywania jKzyków naturalnych: na poziomie struktury powierzchniowej jKzyki awiata prezentujb wielkb rógnorodnoah i odrKb-noah, na ich rógnice wp_ywajb nie tylko elementy fonologiczne czy syntaktyczno--semantyczne, ale równieg czynniki spo_eczne, historyczne, kulturowe bbdd geo-graficzne. Inaczej dzieje siK na poziomie struktury g_Kbokiej. Wychodzbc z za-_ogenia, ge jKzyk jest zjawiskiem specyficznym dla cz_owieka i nieod_bcznym od myalenia, zauwaga_, ge rógne jKzyki pos_ugujb siK tymi samymi (bbdd bardzo podobnymi) operacjami formalnymi w celu konstruowania zdaT gramatycznych. Fakt ten sk_oni_ go do twierdzenia, ge rógne jKzyki – na poziomie struktury g_K-bokiej – prezentujb doah zadziwiajbce podobieTstwo. Dlatego teg z uznaniem zwraca_ siK ku racjonalistycznej filozofii jKzyka: skoro wszystkie jKzyki odnoszb siK do w_asnoaci i obiektów awiata fizycznego, generalnie jednakowo odbieranego przez zdecydowanb wiKkszoah ludzi, wymagajb u wszystkich ludzi podobnego „aparatu” fizjologiczno-psychologicznego. Istoty ludzkie muszb wiKc byh gene-tycznie wyposagone w specyficznie ludzkb „zdolnoah jKzykowb”, która wyznacza uniwersalny rys jKzyka. Nalegy wiKc za_ogyh system UG (w odniesieniu zarówno do formy fonologicznej – PF, jak i formy logicznej – LF) jako rzeczywisty kom-ponent ludzkiego umys_u/mózgu ugyty w z_ogonych okolicznoaciach codziennej percepcji6. Hipotezy tej wszakge nie sposób poddah bezpoaredniej weryfikacji empirycznej. Niemogliwe bowiem, aby by_o mogna odizolowah od urodzenia jakiea dziecko przed wp_ywem jakiegokolwiek jKzyka naturalnego, demonstrujbc

5 Wieloznacznoah strukturalnb („homonimia konstrukcyjna” w Syntactic Structures) Chomsky definiuje w nastKpujbcy sposób: „Dwa cibgi elementów mogb mieh tK samb strukturK linearnb, róg-nibc siK pod wzglKdem swojej struktury frazowej, przy czym rógnica ta moge byh semantycznie istotna” (LYONS 1975, s. 62).

6 W The Minimalist Program Chomsky zamieaci_ nastKpujbce s_owa: „We assume that the sys-tem described by UG is a real component of the mind/brain, put to use in complex circumstances of ordinary life” (CHOMSKY 1995, s. 19). Por. CHOMSKY 1965, s. 27-30 oraz LYONS 1975, s. 108-109 i 121-122.


mu jedynie wypowiedzi w pewnym sztucznym jBzyku, dostosowane do wszelkich

„normalnych” sytuacji. Nie jest teL jasne, jak moLna aranLowaM relewantny eks-

peryment psychologiczny odnoszPcy siB bezpoRrednio do powyLszej kwestii.

PowoTywanie siB natomiast na prowadzone w Uniwersytecie Harwardzkim przez

George’a Millera tzw. eksperymenty myRlowe, nie daje Ladnych podstaw do

transpolacji wyników: z bada[ prowadzonych na dorosTych na dzieci.

Naczelnym zadaniem lingwistyki byTa, w opinii Chomsky’ego, konstrukcja

dedukcyjnej teorii struktury jBzyka ludzkiego, która byTaby dostatecznie ogólna,

by objPM wszystkie jBzyki (równieL te moLliwe), lecz zarazem stosowaTa siB do

innych systemów komunikacji lub w ogóle do czegoR, czego nie chcemy nazy-

waM jBzykiem. Lingwistyka powinna wiBc ustalaM uniwersalne i istotne wTasno-

Rci ludzkiego jBzyka. Chomsky byT przekonany, Le pewne fonologiczne, syntak-

tyczne i semantyczne jednostki sP uniwersalne, tzn. Le moLna je zdefiniowaM

niezaleLnie od ich wystBpowania w jakimkolwiek jBzyku i zidentyfikowaM w jB-

zykach, w których wystBpujP, za pomocP ogólnoteoretycznej definicji. Na po-

ziomie fonologii, skTadni oraz semantyki kaLdy jBzyk dokonuje wTasnej „selek-

cji” wystBpowania danych cech. Dlatego teL w Reflections on Language pisaT:

Zdefiniujemy uniwersalnP gramatykB (UG) jako system uniwersalnych zasad (prin-

ciples), warunków (conditions) i reguT, które sP nie tylko akcydentalne, lecz z ko-

niecznoRci sP elementami lub wTasnoRciami wszystkich ludzkich jBzyków – oczywi-

Rcie mam na myRli biologicznP, nie zaR logicznP koniecznoRM. W ten sposób UG moLe

byM uwaLana za istotB ludzkiego jBzyka (the essence of human language)7.

a kilka lat pócniej w Language and Responsibility dodawaT, Le:

Uniwersalna gramatyka jest rodzajem metateorii; struktura gTBboka, jak widzieliRmy,

jest technicznym terminem odnoszPcym siB do poszczególnej gramatyki i oznacza-

jPcym dokTadnie sprecyzowanP fazB w derywacji zdania. […] moLemy efektywnie

postulowaM, iL P jest wTasnoRciP uniwersalnej gramatyki na podstawie bada[ jednego

jBzyka. Nie ma tutaj paradoksu. Argument opiera siB na zaToLeniu stwierdzajPcym, Le

coR jest znane bez relewantnego doRwiadczenia, tak iL wiedza musi byM przypisywana

jBzykowej zdolnoRci samej w sobie, wTasnoRci wspólnej dla gatunku. GTBboka analiza

pojedynczego jBzyka moLe dostarczyM najbardziej efektywnych Rrodków dla odkrycia

nietrywialnych wTasnoRci uniwersalnej gramatyki8.

7 CHOMSKY 1975, s. 29; por. CHOMSKY 1999, s. 86-88. 8 Poziomy form zarówno fonologicznych, jak i logicznych muszP speTniaM nastBpujPce warunki

adekwatnoRci: (1) uniwersalnoRM – kaLde wyraLenie (aktualne czy potencjalne) jakiegoR jBzyka musi

byM w nim reprezentowane, (2) sprzBLenie – elementy jBzyka muszP posiadaM interpretacje w sys-


Wspomniano wczeaniej, ge jednym z istotnych twierdzeT Chomsky’ego by_o przekonanie o istnieniu uniwersalnej i wrodzonej „struktury g_Kbokiej” (deep

structure) jKzyka. Trzeba jednak poczynih tu istotne uacialenie: faktycznie „struk-tura g_Kboka” jKzyka denotuje poziom derywacji syntaktycznych wczeaniejszy nig samo zastosowanie regu_ transformacji (derywacji), ale zawartoah tego poziomu niekoniecznie musi byh uniwersalna. Tak teg interpretowano Universal Base

Hypothesis Chomsky’go, ale tylko przez krótki okres pod koniec lat 60. twier-dzbc, ge „struktura g_Kboka” wszystkich jKzyków jest jedna i dla nich wspólna, powo_ujbc siK przy tym na odpowiedni fragment Aspects of The Theory of Syn-

tax9. Nawet gdyby „struktura g_Kboka” by_a uniwersalna, nie wyczerpuje to istoty UG, która musi dokonah prespecyfikacji mogliwych warunków dla regu_ dery-wacji (jegeli w ogóle takie istniejb) oraz dla zasad ich obowibzywania w sk_adni, nie wspominajbc o wielu szczegó_ach wagnych dla struktury fonologicznej. W tym kontekacie przypisuje siK Chomsky’emu takge twierdzenie, ge uniwersalna wrodzona „struktura g_Kboka” koduje znaczenia jKzykowe. Takb interpretacjK nie-których fragmentów Aspects of The Theory of Syntax faworyzowali m.in. Jerrold Katz oraz Paul M. Postal w pracy An Integrated Theory of Linguistic Descriptions (Cambridge, MA 1964) sbdzbc, ge w ten sposób gramatyka generatywna znajdzie klucz – nawet jegeli nie do ogólnie przyjKtej definicji znaczenia jKzykowego – przynajmniej co do uzgodnionej analizy „struktury g_Kbokiej” (bKdbcej strukturb syntaktycznb, a nie poziomem znaczenia) i umogliwi okrealenie, czym jest zna-czenie10. W ten sposób zapoczbtkowana zosta_a teoria Case-Grammar (Charles Fillmore) oraz popularny waród czKaci uczniów Chomsky’ego trend okrealany mianem „semantyki generatywnej” (James D. McCawley, George Lakoff oraz Paul M. Postal). Dopiero jednak opublikowanie przez Chomsky’ego Extended

Standard Theory zaznaczy_o odejacie od przypisywania uprzywilejowanej roli dla „struktury g_Kbokiej” jKzyka w determinowaniu znaczenia, dzielbc tK rolK miKdzy deep structure oraz surface structure. Znalaz_o to szczególnie wyraz w opubli-kowanej w 1981 r. pracy pt. Lectures on Government and Binding (Dordrecht

temie sensomotorycznym oraz (3) jednorodnoah – owa interpretacja winna byh jednorodna dla wszystkich jKzyków, czyli obejmowah wszystkie i tylko te w_aaciwoaci jKzyka jako takiego. Zob. CHOMSKY 1995, s. 21. Por. takge CHOMSKY 1979, s. 65 oraz 183.

9 „In general, it should be expected that only descriptions concerned with deep structure will have serious import for proposals concerning linguistic universals” (CHOMSKY 1965, s. 209-210). Jackendoff wspomina, ge idea ta – odrzucona przez lingwistów amerykaTskich na poczbtku lat 70. – po up_ywie dwudziestu lat na nowo znalaz_a zwolenników dziKki pracy Richarda Kayne’a The

Antisymmetry of Syntax (Cambridge, MA 1994). 10 Ciekawe, ge to w_aanie Jackendoff (2002, s. 73-74) przytacza s_owa Chomsky’ego z Car-

tesian Linguistics (por. CHOMSKY 2009, s. 81): „The deep structure that expresses the meaning is common to all languages, so it is claimed, being a simple reflection of the forms of thought”.


1981), w której Chomsky zaproponowa_, aby nowy poziom sk_adni – forma logiczna (Logical Form) pe_ni_a m.in. rolK determinowania znaczenia.

Obecnoah wrodzonych struktur poznawczych (prespecyfikacji) wyradnie po-

stulowa_ Chomsky w Aspects of The Theory of Syntax w celu zagwarantowania swego rodzaju bazy dla akwizycji jKzyka.

What are the initial assumptions [“functional prespecifications”] concerning the nature of language that the child brings to language learning, and how detailed and specific is the innate schema (the general definition of “grammar”) that gradually becomes more explicit and differentiated as the child learns the language? For the present we cannot come at all close to making a hypothesis about innate schema that is rich, detailed, and specific enough to account for the fact of language acquisition. Consequently, the main task of linguistic theory must be to develop an account of linguistic universals that, on the one hand, will not be falsified by the actual diversity of languages and, on the other, will be sufficiently rich and explicit to account for the rapidity and uni-formity of language learning, and the remarkable complexity and range of the genera-tive grammars that are the product of language learning11. Zaprezentowany powygej poglbd Chomsky’ego nalegy uzupe_nih o uwagK, ge

bezsprzecznb zas_ugb Aspects of the Theory of Syntax by_o sformu_owanie trzech teoretycznych za_ogeT legbcych u podstaw wspó_czesnej lingwistyki generatyw-nej, którymi sb mentalizm, kombinatorycznoah oraz (jKzykowa) akwizycja. To w_aanie charakter procesu akwizycji jKzyka implikuje hipotezK UG. Niektórzy wspó_czeani lingwiaci amerykaTscy sugerujb, ig Chomsky nigdzie nie twierdzi_, ge gramatyka jest wrodzona, ale ge wiedzK na temat gramatyki jakiegokolwiek jKzyka, który dzieci muszb opanowah, czerpib ze arodowiska. Nie moge wiKc jej stanowih gramatyka jakiegoa konkretnego jKzyka, ale okrealona prespecyfikacja jKzykowa obecna w umyale dziecka, która pozwala na opanowanie okrealonego jKzyka. Jegeli dziecko nie mia_oby kontaktu z gadnym jKzykiem, po prostu by go nie opanowa_o. W zwibzku z tym proponuje siK, aby ugywany przez Chom-sky’ego termin „gramatyka uniwersalna” zastbpih terminem „metagramatyka” lub „zalbgki gramatyki” (seeds of grammar)12. Termin „wrodzony” nie musi bowiem oznaczah cechy obecnej w momencie narodzin, ale coa, co rozwija siK wraz z organizmem, np. o iloaci zKbów u cz_owieka, które rozwijajb siK po narodzi-

11 CHOMSKY 1965, s. 27-28. Precyzowa_ teg, ge: „As a long-range task for general linguistics, we might set the problem of developing an account of this innate linguistic theory [“innate structure” or “prespecification”] that provides the basis for language learning” (tamge, s. 25). Por. JACKENDOFF 2002, s. 70-71 oraz CHOMSKY 2009, s. 36-48.

12 Por. JACKENDOFF 2002, s. 99-101.


nach, mogna orzekah, ge sb wrodzone. Podobnie si_a miKani cz_owieka zalegy od hwiczeT fizycznych i odgywiania siK, ale fakt, ge miKanie cz_owieka rozwijajb siK we w_aaciwych czKaciach organizmu, jest wrodzony. Analogicznie dzieje siK z mówieniem w konkretnym jKzyku: zdolnoah nabywania jKzyka moge z powo-dzeniem rozwijah siK w ludzkim mózgu jug od pierwszych lata gycia.

„GRAMATYKA UNIWERSALNA” W SEMANTYCE POJ�CIOWEJ JACKENDOFFA

Problematyka UG zajmuje wagne miejsce w rozwaganiach wyros_ego z tra-

dycji gramatyk generatywno-transformacyjnych Raya Jackendoffa (ur. 23 I 1945)13. Jackendoff, w przeciwieTstwie do Chomsky’ego, twierdzi, ge sama struktura syntaktyczna (“syntactocentric” approach) jest niewystarczajbca do wyjaanienia zdolnoaci jKzykowych. Zrozumienie ludzkich procesów jKzykowych nie koTczy siK na zrozumieniu zastosowaT regu_ syntaktycznych, tzn. na skon-centrowaniu siK na analizie sk_adni. Syntaktyczna struktura jKzykowa nie jest trywialnym aspektem ludzkiej inteligencji, ograniczonym zaledwie do procesów

13 Jackendoff wielokrotnie podkreala swoje zwibzki z gramatykb generatywnb. Znamienne sb tu jego s_owa z Przedmowy do Foundations of Language: „I still consider myself a generative linguist. […] the overarching goals of generative linguistics still resonate strongly for me and guide my inquiry. A vast amount of research since 1965 has enabled us to refine, nuance, and enrich those goals, but nothing has come along that to me justifies rejecting them in favor of something else. […] I returned during the 1990s to syntax, where I had begun my life as a linguist” (JACKENDOFF 2002, s. xi). O swojego rodzaju „podziwie dla Mistrza” awiadczy takge dedykacja jego Semantic Struc-

tures: „For Noam, on whose shoulders it has been a privilege to stand”. Por. takge JACKENDOFF 2002, s. 71-74. Formu_ujbc swojb teoriK „architektury paralelnej”, mówi wprost o reintegracji gramatyki generatywnej w kontekacie osibgniKh kognitywnej neuronauki – por. JACKENDOFF 2007, s. xviii oraz 25-75.

Ugyte w niniejszym artykule niektóre terminy techniczne wystKpujbce w argumentacji Jacken-doffa rozumie siK nastKpujbco (por. JACKENDOFF 1983, s. 31-37, par. 2.3: The Metalanguage and

Some Examples oraz Jackendoff 1990, s. 5-83, Part I: Basic machinery; zob. takge PI�AT 1999, s. 25):

(1) ma_ymi literami zapisuje siK nazwy obiektów jako sk_adniki realnego awiata, np. (jakaa) rzecz (w sensie: obiekt);

(2) ma_ymi literami miKdzy znakami „#...#” zapisuje siK nazwy obiektów jako obecnych w awia-domym doawiadczeniu, np. #rzecz#;

(3) dugymi literami zapisuje siK nazwy tej porcji informacji przetwarzanej przez umys_, której wynikiem jest awiadome lub nieawiadome pojawienie siK danego obiektu jako czKaci znaczenia wyrazu jKzykowego, np. RZECZ;

(4) argumenty funkcji zaznaczane sb standardowo za pomocb nawiasów zwyk_ych; (5) jegeli jakiea wyragenie stanowi jednostkK informacji w obrKbie struktury pojKciowej, ugywa

siK nawiasów kwadratowych.


gramatycznych14. Jackendoff przyjmuje, ge funkcjb jKzyka jest wyraganie i komu-nikacja pojKh/myali. Myali wyragane przez jKzyk sb formowane w postaci okrea-lonej struktury pojKciowej, wytworzonej w wyniku dzia_ania „poznawczej instan-cji” umys_u. Struktura ta konstytuuje poziom, na którym dokonuje siK porów-nywanie informacji typu lingwistycznego z boddcami wizualnymi oraz akustycz-nymi, a takge integrowanie danych. Sama zaa struktura pojKciowa jest czKacib naszego systemu poznawczego, gdzie majb miejsce takie procesy mentalne, jak rozumowanie oraz g_ównie rozumienie. Teoria gramatyczno-logiczna Jackendoffa stanowi rezultat jakby „dwuetapowej konstrukcji”15: Semantics and Cognition oraz Consciousness and Computational Mind koncentrujb uwagK poznawczb amerykaT-skiego lingwisty na rozwoju zdolnoaci jKzykowych (language faculty) w powibza-niu z bardziej ogólnb teorib reprezentacji mentalnych, ze szczególnym uwzglKd-nieniem hipotezy reprezentacyjnej modularnoaci (representational modularity), natomiast Semantic Structures analizujb struktury pojKciowe w ich relacji do sk_ad-ni16. Jackendoff daje poczbtek nowemu programowi badawczemu w lingwistyce, zwanemu „architekturb paralelnb” i sformu_owanemu w celu ufundowania teorii jKzyka w kontekacie kognitywnej neuronauki (biolinguistics) ze wskazaniem na neuronalne korelaty procesów mentalnych. W teorii „architektury paralelnej” uzna-je struktury fonologiczne, syntaktyczne oraz semantyczne za podstawowb bazK zorganizowania jKzykowego (language organization). Nawet jegeli mechanizmy _bczbce jKzyk z percepcjb sb zawodne, to jednak w praktyce poznawczej funkcjo-nujb w sposób wzglKdnie wiarygodny. W strukturze pojKciowej

14 Jackendoff ugywa przymiotnika „syntaktyczny” w sensie szerszym i wKgszym. W sensie szerszym kagdy system „kombinatoryczny” ma swojb syntaksK: matematyka, jKzyki komputerowe, muzyka, a nawet fonologia i semantyka. W wKgszym zaa, technicznym sensie – charakterystycznym dla lingwistyki – przymiotnik „syntaktyczny” denotuje organizacjK takich jednostek jak frazy nomi-nalne (NP), frazy werbalne (VP) itd.

15 Oczywiacie, owa „dwuetapowa konstrukcja” by_a sukcesywnie udoskonalana w kolejnych pracach amerykaTskiego lingwisty – por. JACKENDOFF 1994, s. 80-82, 169-170; JACKENDOFF 1997, s. 2-7, 11, 40 oraz JACKENDOFF 2002, s. 68-103; zob. takge CULICOVER, JACKENDOFF 2005, s. 11-14, 39-42, 231-232 oraz 526-529 i JACKENDOFF 2007, s. 3-75.

16 Nalegy podkrealih, ge Jackendoff krytycznie wyraga siK na temat dyskusji wokó_ tzw. inten-cjonalnoaci reprezentacji umys_owych (odmiennie nig Jerry Fodor czy John Searle) oraz kwestii, ge struktury mentalne sb „o” (about) awiecie w jakima bezpoarednim sensie. W Language, Conscious-

ness, Culture pisze: „I wish to reject all talk of the ‘intentionality of mental representations’, the idea that mental structures are ‘about’ the world in some direct sense” (JACKENDOFF 2007, s. 6; podobnie JACKENDOFF 2002, s. 20). Swojb argumentacjK przeciwko intencjonalnoaci reprezentacji umys_owych zawar_ m.in. w: JACKENDOFF 1987, rozdz. 7; JACKENDOFF 1992, s. 157-176 czy teg JACKENDOFF 2002, s. 267-332.


informacje przekazywane jKzykowo sb kompatybilne z informacjami pochodzbcymi z systemów peryferyjnych, takich jak widzenie, s_yszenie niewerbalne, zapach, kine-stezja itd.17 Pe_ne rozumienie sposobu „funkcjonowania” struktury pojKciowej zak_ada

takie cechy jak: ontologicznoah, gramatycznoah oraz psychologicznb realnoah. Podstawowb architekturK struktury pojKciowej Jackendoff nazywa ontologib. Sta-nowib jb kategorie ontologiczne oraz relacje pomiKdzy nimi. Ontologia struktury pojKciowej musi byh relatywnie bogata, aby wprowadzih do modelu INFORMACJE

(JEDNOSTKI / TOKENS), za których pomocb dokonuje siK projektowanie rógnego rodzaju #obiektów#. Musi wiKc ona odnosih siK do wszystkich obecnych w gra-matyce generatywnej klas wyrageT: kategorii leksykalnych oraz kategorii frazo-wych (NP, VP itd.) zawierajbcych cz_on g_ówny (head) i inne kategorie (modi-

fiers). Klasyczna lista kategorii ontologicznych nie jest wystarczajbca do adek-watnego opisu struktury pojKciowej i dlatego nalegy jb poszerzyh o: RZECZ

(THING), MIEJSCE (PLACE), KIERUNEK (DIRECTION), DZIA�ANIE (ACTION), ZDA-RZENIE (EVENT), MODUS (MANNER) oraz ILO�� (AMOUNT), do których odnosih siK bKdb takie wyragenia pragmatyczne jKzyka jak „to” czy „tamto” oraz wszystkie tzw. wh-questions (pytania typu: „co”, gdzie”, „kiedy” itp.). W ramach kagdej kategorii wyznaczonej przez powygsze zaimki obowibzuje relacja identycznoaci oraz mogliwa jest kwantyfikacja18.

Nalegy podkrealih, ge Jackendoffa model „architektury paralelnej” jest mode-

lem psychologicznym, a nie logicznym. W modelu tym relacje miKdzy katego-riami opisane sb za pomocb funkcji i operatorów. Funkcje te (wraz z operatorami) traktuje on jako operacje dokonywane przez ludzki umys_ w realnym hic et hunc. Tradycyjna logika predykatów nie moge byh zadowalajbco wykorzystana do forma-lizacji wyrageT jKzyka naturalnego ze wzglKdu na brak dostatecznej liczby kategorii syntaktycznych, a zw_aszcza zbyt wbskie pojKcie sta_ej indywiduowej oraz zmien-nej. Ponadto w formalizacjach dokonywanych za pomocb rachunku predykatów

17 „[Conceptual structure] must be levels of mental representation at which information con-veyed by language is compatible with information from other peripheral systems such as vision, nonverbal audition, smell, kinesthesia and so forth” (JACKENDOFF 1983, s. 16). Ten aspekt seman-tyki Jackendoffa szczegó_owo analizuje Robert Pi_at (1999, s. 25-28) w ramach kwestii istnienia poznawczych podstaw kompetencji jKzykowej cz_owieka. Por. �EGLE| 2012, s. 246.

18 Funkcjonowanie semantyki jako struktury pojKciowej amerykaTski lingwista wyjaania szcze-gó_owo w rozdziale Cognitive Foundations of Semantics (por. JACKENDOFF 1983, s. 39-106) twier-dzbc, ge ogólna kategoryzacja zdaT (generic categorization of sentences) polega na uwyradnieniu relacji typu superordination-subordination za pomocb operatorów INSTANCE OF oraz EXEMPLIFIED

BY zastosowanych do [TYPES].


do_bcza siK nieumotywowane sk_adniowo (syntactically unmotivated) wyragenia. Jako przyk_ad „niewystarczalnoaci” tradycyjnej logiki predykatów Jackendoff po-daje formalizacjK wyragenia Bill kicked a man, którego zapis: „Vx (M(x) & K (B, x))” – gdzie M oznacza jakiegoa cz_owieka (man), K jest predykatem kick, a B sta_b indywiduowb Bill – dowodzi, ge funkcja sk_adniowa „&” jest nienaturalna; nie zawiera jej bowiem struktura pojKciowa odpowiadajbca temu zdaniu19.

Choh sam jKzyk nie jest togsamy treaciowo z percepcjb, dzia_aniem, zdolnoacib

uczenia, pamiKcib, zdolnoacib pojKciowania oraz rozumowania, to jednak liczne jego aspekty przeplatajb siK z wygej wymienionymi. JKzyk jest bowiem rodzajem percepcji, jego wytwarzanie jest dzia_aniem, cz_owiek uczy siK s_ownika i regu_ gramatyki, magazynuje je w pamiKci d_ugoterminowej, pojKcia zaa jKzyka sb zwibzane ze znaczeniem s_ów, a rozumowanie poznaje siK w kontekacie wyni-kania jednego zdania z drugiego. Istotnb cechb odrKbnoaci problematyki jKzyka pozostaje jednak struktura mentalna biorbca udzia_ w procesie jego tworzenia. Dla Jackendoffa pojKcia wewnKtrzne majb naturK „jKzyka myali”, który okreala mia-nem lingua mentalis. Twierdzi, ge:

Pod powierzchniowb z_ogonoacib pojKh jKzyka naturalnego legy wysoce abstrakcyjny formalny system algebraiczny, który ustala g_ówne parametry myali. Rozrógnienia w obrKbie tego systemu sb ca_kiem ostre i, jak siK wydaje, nie opierajb siK na do-awiadczeniu. Twierdzi_bym raczej, ge stanowib one maszyneriK dostKpnb ludzkiemu umys_owi, wyznaczajbcb sposoby kodowania przez niego ca_ego doawiadczenia – sb elementami Uniwersalnej Gramatyki dla struktury pojKciowej20. PojKcie ogólne wchodzi w sk_ad podstawowej struktury poznawczej, reprezen-

tujbc uogólnionb klasK obiektów (przedmiotów, zdarzeT, czynnoaci, cech, relacji) podobnych do siebie pod pewnym wzglKdem. Choh podobne (w pewnym sensie) do kategorii ontologicznej, rógni siK od niej tym, ge pojKcie jest elementem re-prezentacji poznawczej, a kategoria elementem awiata reprezentowanego21. Ca_y

19 Por. JACKENDOFF 1983, s. 61. Niewystarczalnoah kategorii syntaktycznych tradycyjnej logiki predykatów do formalizacji wyrageT jKzyka naturalnego ukazuje Robert Pi_at (1999, s. 26-27).

20 JACKENDOFF 1992, rozdz. 2: Czym jest pojUcie, Ve czWowiek moVe je uchwyciX, [w:] CHLE-WI|SKI (red.) 1999, s. 129-130. Por. �egleT 2012, s. 246.

21 Warto wspomnieh w tym miejscu jednb z bardziej interesujbcych wspó_czesnych teorii z po-granicza psychologii i kognitywistyki, jakb stanowi teoria przestrzeni umys_owych Petera Gärden-forsa (Conceptual Spaces. The Geometry of Thought, Cambridge, MA: MIT Press 2000). Teoria ta podaje interpretacjK reprezentacji pojKciowych proponujbc jednorodne usystematyzowanie w_as-noaci i pojKh. Zdaniem autora zarówno w_asnoaci, jak i pojKcia sb obszarami w wielowymiarowych przestrzeniach konstytuowanymi przez mierzalne wielkoaci fizyczne zwibzane bbdd z percepcjb, bbdd z innb czynnoacib aparatu poznawczego, np.: wysokoacib ddwiKku, up_ywem czasu, natKge-


repertuar mogliwych pojKh wyragony w zdaniach nie moge byh umys_owo zako-dowany w pamiKci jako lista czy katalog, lecz musi byh przedstawiony w postaci skoTczonego zbioru pierwotnych elementów umys_owych i skoTczonego zbioru regu_ ich _bczenia, które zarazem opisujb zbiór mogliwych pojKh wyraganych w zdaniach. Jackendoff nazywa te dwa zbiory razem funkcjonujbce (elementy pierwotne i regu_y ich _bczenia) „gramatykb pojKh zdaniowych” (grammar of

sentential concepts). Warto tutaj podkrealih, ge istotnb rolK na poglbd Jackendoffa wywar_a krytycz-

na recepcja koncepcji lingwistyki przedstawionej przez Chomsky’ego w The

Minimalist Program (1995). Kontynuujbc – z jednej strony – idee Chomsky’ego, wysi_ek Jackendoffa idzie w kierunku okrealenia mogliwoaci pogodzenia syntak-tycznej struktury jKzyka z obowibzywalnoacib podstawowych warunków narzuco-nych jej przez teoriK znaczenia oraz formK fonologicznb (PF)22. Podstawowym bowiem za_ogeniem teorii Chomsky’ego (odwo_ujbcym siK do jego prac z prze-_omu lat 50. i 60.) by_a analiza „natury jKzyka”, czyli odpowiedd na pytanie o modus „wkorporowania” zdolnoaci jKzykowych w ludzki mózg/umys_. Chom-sky podkreala_ tK rógnicK, twierdzbc, ge w poszukiwaniu odpowiedzi na powygszb kwestiK nalegy poddah analizie „zinternalizowany” jKzyk (I-language), bKdbcy przeciwieTstwem E-language (externalized language), traktujbc ten pierwszy jako wiedzK (kompetencjK) jKzykowb. Rozrógniajbc – za Chomskym – jKzyk W

niem jednego z podstawowych smaków czy d_ugoacib fali awietlnej rejestrowanej przez siatkówkK oka. Innymi s_owy, sb to zbiory punktów wyznaczone przez osie wspó_rzKdnych (tzw. wymiary pojKciowe) zwibzane z elementarnymi jakoaciami zmys_owymi lub w_asnoaciami przestrzeni pojK-ciowych nigszych rzKdów. Obszary odpowiadajbce postrzeganym w_asnoaciom rzeczy i pojKciom posiadajb okrealone w_asnoaci topologiczne i w rógnych przekszta_ceniach zachowujb takie cechy jak symetrycznoah, kierunek, wypuk_oah, wklKs_oah, które z kolei wyznaczajb niezmienniki kolej-nych faz doawiadczenia. Model Gärdenforsa jest efektywny, testowany empirycznie oraz pozwala na formalne zdefiniowanie podobieTstwa jako odleg_oaci miKdzy obszarami w danej przestrzeni pojKciowej za pomocb takich narzKdzi formalnych, jak metryki, podzia_y i w_asnoaci topologiczne. Pomimo niewbtpliwej zas_ugi Gärdenforsa, jakb wydaje siK byh powibzanie teorii pojKh z ogólnb teorib reprezentacji umys_owej (np. percepcji), jego model nie jest wolny od pytaT natury mery-torycznej: w jakiej relacji znajduje siK postulowana przestrzeT do przegyciowej dynamiki doawiad-czenia, czym (jakiej natury) sb wspomniane powygej czKaci przestrzeni pojKciowych czy teg kwestia statusu pojKh abstrakcyjnych. Por. PI�AT 2012, s. 284-285 oraz MI�KOWSKI, POCZOBUT (red.) 2012, s. 672-680.

22 Podstawowe za_ogenia ideowe The Minimalist Program przedstawia Chomsky w pracy noszbcej taki sam tytu_ – zob. CHOMSKY 1995, s. 167-199; omawia takge jego rozszerzenia (tamge, s. 200-217). Niektóre z nich czKaciowo antycypuje JACKENDOFF 1987, s. 63-76 oraz JACKENDOFF 1992, s. 53-67. Krytyczna „lektura” programu Chomsky’ego wp_ynK_a na teoriK „architektury para-lelnej” Jackendoffa – por. JACKENDOFF 2007, s. 26-76 oraz ROGALSKI 2012, s. 178-204.


(jKzyk wewnKtrzny, jKzyk rozumiany jako zakodowana wewnKtrznie informacja) oraz jKzyk Z (jKzyk zewnKtrzny, jKzyk ujmowany jako zewnKtrzny wytwór), Jackendoff wprowadza takge rozrógnienie na semantykK jKzyka W i semantykK jKzyka Z. �wiadomy rógnicy w charakterystyce tych semantyk pisze:

Niekiedy […] sugeruje siK, ge moja charakterystyka semantyki teoriomodelowej jest nie fair. W zasadzie semantyka teoriomodelowa zajmuje pozycjK neutralnb w stosunku do semantyki Z i semantyki W. Nawet jeali Davidson i Lewis zaprojektowali tK teoriK, majbc na myali semantykK Z, to nic nie stoi na przeszkodzie, byamy wybrali model zgodny z ograniczeniami psychologicznymi, tym samym tworzbc teoriomodelowb semantykK W. Znowu siK zgadzam – w zasadzie. Ale wed_ug mojej wiedzy wszystkie semantyki teoriomodelowe, poza paroma wyjbtkami […] w praktyce by_y semanty-kami Z. Oczywiacie, projekt znalezienia psychologicznie uzasadnionej teorii mode-lowej jest w znacznym stopniu równowagny z programem Semantyki PojKciowej, zmierzajbcym do ustalenia, w jaki sposób ludzkie istoty kodujb swojb interpretacjK awiata. I znowu – nie chcK robih wielkiego problemu z terminologii. Jegeli jakima czytelnikom wygodniej jest myaleh o Semantyce PojKciowej jako o bardzo szczególnej i ekscentrycznej odmianie semantyki teoriomodelowej, nie zg_aszam sprzeciwu. To psychologiczna treah, a nie nazwa teorii, jest istotna23. Dlatego Jackendoff sceptycznie podchodzi do formalizacji wyrageT jKzyka

naturalnego w logice teoriomodelowej (analiza sk_adniowo-logiczna poszerzona o interpretacjK w modelu). W celu uwyradnienia w_asnego stanowiska Jackendoff powo_uje siK na znane rozrógnienie Dawida Lewisa przedstawione w artykule General Semantics:

Rozrógniam dwa zagadnienia: po pierwsze, opis mogliwych jKzyków czy gramatyk jako abstrakcyjnych systemów semantycznych, gdzie symbole sb powibzane z aspek-tami awiata; po drugie, opis faktów psychologicznych i socjologicznych polegajbcych na tym, ge jeden okrealony spoaród tych abstrakcyjnych systemów semantycznych jest ugywany przez jakba osobK lub populacjK. Mieszanie tych dwóch zagadnieT rodzi tylko zamKt24. Postulowana przez Jackendoffa struktura pojKciowa pe_ni rolK poarednika miK-

dzy percepcjb a jKzykiem. Stanowi jakby zbiór modeli rógnych wycinków rzeczy-wistoaci. Model umys_owy jest reprezentacjb zawierajbcb przedstawienia poszcze-gólnych obiektów oraz relacji miKdzy nimi, które sb traktowane jako próbki pew-nych klas. Nie posiadamy jednak adekwatnych kryteriów zaliczania obiektów do danych klas. Struktura pojKciowa opierajbca siK na rozszerzonych kategoriach

23 CHLEWI|SKI (red.) 1999, s. 109. Por. JACKENDOFF 1983, s. 23-56 oraz 77-94. 24 LEWIS 1972, s. 170. Por. CHLEWI|SKI (red.) 1999, s. 107-108.


ontologicznych oraz na relacjach miKdzy kategoriami („analizator pojKciowy”, tj. mechanizmy poznawcze s_ugbce do konstrukcji i interpretacji wyrageT jKzykowych) jest niezdeterminowana empirycznie. Mogna wiKc powiedzieh, ge modele umy-s_owe powstajb na skutek generalizacji ujKcia indywidualnego obiektu.

Syntactic Structures zak_ada_a nieskoTczone mogliwoaci wyragania za pomocb

jKzyka, które Chomsky nazywa_ nieskoTczonoacib jKzyka. Powo_ywa_ siK przy tym na koniecznoah przyjKcia pewnych za_ogeT, które u_atwia_yby wyt_umaczenie powibzania gramatyki umys_u z mogliwoacib wyragenia myali w poszczególnych s_owach _bczonych nastKpnie gramatycznie w zdania. Jackendoff – analizujbc problematykK podniesionb przez Chomsky’ego – w pracy zatytu_owanej Patterns

in the mind. Language and human nature wyszczególni_ nastKpujbce argumenty istotne dla analizy problematyki UG: (i) rógnorodnoah wyrazu form jKzykowych wskazuje na fakt, ge mózg kagdego ugytkownika jKzyka „zawiera” zbiór nie-uawiadamianych wczeaniej zasad gramatycznych (argument na rzecz gramatyki umys_u), (ii) sposób, w jaki dzieci uczb siK mówih, wskazuje na fakt, ge ludzki mózg „zawiera” genetycznie zdeterminowanb jKzykowb prespecyfikacjK (argu-ment na rzecz wiedzy wrodzonej) oraz (iii) nasza percepcja awiata realnego jest aktywnie konstruowana za pomocb wczeaniej nieuawiadamianych zasad, wed_ug których dzia_a ludzki mózg (argument na rzecz konstrukcji doawiadczenia). Uznajbc nastKpnie problematykK UG za fragment gramatyki umys_u (mental

grammar), wskazywa_ na inne szczegó_owe kwestie: 1. Znajomoah UG pozwala dziecku na zorientowanie siK, ge rógnorodnoah

jKzykowych arodków powstaje w wyniku implantacji poznanych struktur wyrazo-wych w wiKksze zbiory. Na tym etapie nabywania wiedzy jKzykowej dziecko nie potrzebuje zbyt wiele wiedzieh o syntaktycznym powibzaniu s_ów ze sobb. Psy-chologia rozwojowa dowodzi, ge dzieci sb w stanie zrozumieh dugo wiKcej nig mogb wyrazih za pomocy s_ów. Czy fakt ten stanowi dowód na to, ge posiadajb wrodzone gramatyczne schematy? Skbd by siK one bra_y? Czy by_yby elementem jakieja „gramatyki umys_u”, a w konsekwencji UG?

2. UG wp_ywa na ukszta_towanie wstKpnej wiedzy na temat kategorii syn-taktycznych wyrageT. Dziecko w procesie nabywania jKzyka doskonale radzi sobie z faktem, ge w sk_ad wyrageT jKzyka wchodzi klasa rzeczowników, spe_-niajbcych funkcjK nazywania przedmiotów awiata fizycznego. Rzeczownik w po-_bczeniu z innym wyrageniem bKdbcym jego modyfikatorem tworzy syntaktycznb jednostkK jKzyka zwanb frazb nominalnb NP. W procesie nabywania jKzyka nie ma wiKkszego znaczenia, jakb dok_adnie kategorib gramatycznb („czKacib mo-wy”) jest modyfikator ani teg jaki jest szyk wyrazów.


3. Znajomoah UG wp_ywa podobnie na wyodrKbnienie spoaród wszystkich wyrageT innej kategorii syntaktycznej, jakb jest klasa czasowników, które w po-_bczeniu z odpowiednimi modyfikatorami tworzb frazK werbalnb VP, czyli pre-dykaty. Równieg i w tym przypadku, we wczesnym procesie nabywania jKzyka, nie ma wiKkszej roli kolejnoah wyrageT, tzn. czy rzeczownik wystKpuje przed czasownikiem (np. w jKzyku angielskim), czy teg nastKpuje bezpoarednio po nim (dla przyk_adu w jKzyku japoTskim).

4. UG wp_ywa takge na wyrógnienie tzw. pytajników (wh-words). Od kon-kretnych jKzyków zalegy jug, czy pytajnik poprzedza frazK nominalnb bbdd wy-stKpuje w szyku pytania dok_adnie przed czasownikiem.

5. Znajomoah UG pozwala na szczegó_owe syntaktyczne rozwibzania charak-terystyczne dla poszczególnych jKzyków etnicznych, które mogb podlegah bar-dziej szczegó_owym ograniczeniom25.

Posiadajbc wstKpnb znajomoah s_ów, dziecko dokonuje kolejnych rozrógnieT.

Nie moge jednak zauwagyh aciale syntaktycznych struktur, gdyg ich nie obserwuje bezpoarednio. Struktury te sb kategoriami umys_owymi i mogb byh uchwycone przez nie tylko „intuicyjnie” bbdd „instynktownie”. „Gramatyka uniwersalna” stanowi_aby wiKc organizacjK „instynktu” nabywania jKzyka. Czym jednak jest Jackendoffa „gramatyka uniwersalna”? Odpowiadajbc poarednio na tK kwestiK, twierdzi on, ge niekiedy ugywa siK jej zamiennie z uniwersaliami jKzykowymi. Badania szko_y Chomsky’ego, zw_aszcza w ramach programu generatywnej fono-logii, obejmowa_y szczegó_owe analizy ponad stu rógnych jKzyków, obejmujbcych nie tylko jKzyk angielski, ale m.in. wspó_czesny hebrajski, niemiecki, _acinK, japoT-ski, turecki czy teg jKzyki tubylczych Indian Ameryki Pó_nocnej, jak Hidatsa oraz Mohawk. Analizy lingwistyczne kulminowa_y siK w nastKpujbcym pytaniu: jegeli poszczególne jKzyki rógnib siK tak diametralnie miKdzy sobb, to czy mogna mówih o jKzykowych uniwersaliach? Po licznych dyskusjach trzeba by_o przyznah, ge „gramatyka uniwersalna” dostarcza jedynie mogliwoaci (a nie pewnoaci) w kwestii struktury gramatyki jKzyka, którb dziecko aktualnie nabywa26.

Jackendoff stwierdza, ge zadaniem teorii lingwistycznej jest podanie roz-wibzania „paradoksu nabywania jKzyka” poprzez odkrycie tych aspektów wiedzy

25 Por. JACKENDOFF 1994, s. 3-7, 80-82 i 101-111. 26 Analizujbc strukturK fonologicznb w ramach teorii „architektury paralelnej” Jackendoff (2007, s.

38-43) przyznaje, ge poszczególne jKzyki rógnib siK miKdzy sobb wyrógnionymi elementami swojej struktury fonologicznej; podstawowa hierarchiczna organizacja jKzyka, a takge zasada, wedle której cibgi elementów sb podzielone na sylaby, jest charakterystyczna dla wszystkich jKzyków (i w tym sensie uniwersalna).


jKzykowej, które nie podlegajb wyuczeniu siK, ale które same konstytuujb pod-stawK dla jej akwizycji przez dziecko. UG stanowi_aby wiKc niewyuczony kom-ponent wiedzy jKzykowej (f-knowledge)27. Podkreala, ge nie nalegy mylih „gra-matyki uniwersalnej” z uniwersaliami jKzykowymi: UG jest raczej tym, co (w ja-kia sposób) formuje (shapes) proces nabywania jKzyka. Wyragajbc siK w sposób metaforyczny, twierdzi, ge „funkcjonowanie” gramatyki uniwersalnej porównuje do przybornika (toolkit), z którego dziecko „wydobywa” najbardziej odpowiednie narzKdzie do nauki: jegeli jKzykiem do nauczenia siK w danym arodowisku jest jKzyk posiadajbcy system odmiany przez przypadki, wówczas przybornik, tj. UG, pomaga w ukszta_towaniu dziecka systemu nauczenia siK przypadków. Jegeli zaa jKzykiem do nauczenia siK w danym arodowisku jest jKzyk posiadajbcy system zrógnicowania tonacyjnego, wówczas UG pe_ni tK samb rolK w nauczeniu siK przez dziecko systemu zrógnicowania tonacyjnego. Jegeli natomiast jKzykiem do nauczenia siK w danym arodowisku pozostaje jKzyk angielski (nieposiadajbcy ani systemu odmiany deklinacyjnej, ani systemu zrógnicowania tonacyjnego), to w tego rodzaju konkretnym przypadku odpowiednie „czKaci” UG po prostu pozo-stanb nieuaktywnione.

Wydaje siK, ge Jackendoff nawibzuje w tym miejscu do niektórych poglbdów

Stevena Pinkera i Henry’ego Plotkina. Pinker mówi_ bowiem o tzw. inteligencji ekologicznej, sugerujbc, ge gaden gatunek (tym bardziej homo sapiens) nie po-trzebuje do przetrwania logiki formalnej z jej pozbawionymi treaci algorytmami dajbcymi siK zastosowah do kagdego problemu. Potrzebne mu sb raczej wyspecja-lizowane regu_y myalenia oraz bardzo wyspecjalizowana inteligencja parcjalna. Pinker i Plotkin zapoczbtkowali pod koniec ubieg_ego stulecia w ramach psycho-logii ewolucyjnej tzw. Nowb SyntezK – syntezK pewnych idei natury komputacyjno--ewolucjonistycznej, wyragonych w teorii zmasowanej modularnoaci (massive

modularity). Na umys_ ludzki sk_adajb siK osobne i wzglKdem siebie nieprze-nikalne modu_y wytworzone w procesie ewolucji:

Umys_ jest czyma w rodzaju skomplikowanego scyzoryka: dugy zestaw przyborów do wszystkiego, uformowanych przez dobór naturalny tak, by mog_y s_ugyh do wszelkich zadaT przydatnych naszym plejstoceTskim przodkom28.

27 Poczbwszy od Foundations of Lanuage. Brain, Meaning, Grammar, Evolution (JACKENDOFF 2002, s. 21 nn.), Jackendoff ugywa w kolejnych pracach terminu f-knowledge (functional know-

ledge) na opisowe oznaczenie tego wszystkiego, co znajduje siK w g_owie ugytkownika danego jKzyka i co pozwala mu rozumieh i mówih w jKzyku ojczystym. Por. JACKENDOFF 2007, s. 27 nn.

28 WRÓBEL 2010, s. 186. Por. ROGALSKI 2012, s. 140.


Powraca jednak sta_e pytanie: jeali „gramatyki uniwersalnej” nie mogna po prostu siK nauczyh, to jak dziecko jb nabywa? Jackendoff sugeruje, ge nabywa jb za poarednictwem struktury mózgu, którb determinuje z kolei kombinacja dzie-dzictwa genetycznego i biologicznych procesów, bKdbcych skutkiem dzia_ania odpowiednich genów. Skutek dzia_ania genów jest natomiast jakba bligej nie-okrealonb wypadkowb wewnKtrznej struktury pojKciowej i wp_ywu arodowiska. Niestety wspó_czesna nauka nie potrafi dostatecznie wyjaanih funkcjonowania struktury mózgu, zw_aszcza w odniesieniu do sprzKgenia miKdzy strukturb mózgu a strukturb jKzyka. Neuronauka kognitywna nie jest w stanie wyt_umaczyh na przyk_ad, w jaki sposób w okrealonych genach koduje siK informacja na temat nabywania jKzyka. Nie wiemy takge, czy UG jest jKzykowb specyfikacjb po-znawczb charakteryzujbcb wy_bcznie istoty ludzkie i na ile jest konsekwencjb jakicha bardziej ogólnych zdolnoaci poznawczych? Niektórzy lingwiaci sbdzb, ge istotna czKah zdolnoaci jKzykowych stanowi konsekwencjK ogólnoludzkich zdol-noaci poznawczych wed_ug znanego rozrógnienia na zdolnoah jKzykowb w sensie szerszym (broad language faculty) i w sensie wKgszym (narrow language facul-

ty), które zaproponowali Marc Hauser, Noam Chomsky i Tecumseh Fitch w arty-kule opublikowanym w 2002 r. Jackendoff uwaga jednak, ge dopóty nie potrafimy odrógnih zdolnoaci jKzykowej w sensie szerszym i wKgszym, dopóki nie bKdziemy dysponowah porównawczymi teoriami innych zdolnoaci poznawczych, których jesteamy w stanie siK nauczyh.

Nalegy nadmienih teg, ge problemu UG nie wyjaaniajb popularne w obrKbie

nauk kognitywnych analogie miKdzy ludzkim umys_em a systemem komputa-cyjno-koneksyjnym. David E. Rumelhart wskazywa_ na siedem podstawowych elementów tworzbcych system po_bczeT: 1) zespó_ procesorów, 2) nadrzKdny wobec procesorów stan aktywacji, 3) funkcja wyjaciowa dla kagdego procesora przekszta_cajbca stan aktywacji w reakcjK, 4) schemat po_bczeT miKdzy proce-sorami, 5) zasada aktywacyjna (okreala sposób _bczenia nowych, docierajbcych do procesora informacji ze stanem dotychczasowym, która teg doprowadza pro-cesor do nowego poziomu aktywacji), 6) zasady uczenia siK okrealajbce sposób modyfikacji dotychczasowych schematów po_bczeT pod wp_ywem nowych do-awiadczeT, oraz 7) arodowiska, w którym taki system funkcjonuje29. Robert Pi_at w Przedmowie do polskiego wydania The Language of Thought Revisited – LOT 2 Jerry’ego Fodora wskazuje, ge przynajmniej (jakaa) istotna czKah umys_u posiada

29 D.E. RUMELHART, Architektura umysWu. Podej]cie koneksyjne, [w:] CHLEWI|SKI (red.) 1999, s. 245.


charakter obliczeniowy. Na poziomie komputacyjnym mogna potraktowah zarów-no stany umys_owe ustabilizowane jako reprezentacje, jak teg ich syntaktyczne z_ogenia jako symbole. Syntaktyczne przekszta_cenia reprezentacji mogna potrak-towah jako obliczenia, czyli odwzorowania – za pomocb instrukcji – cibgów symboli na inne cibgi symboli30. Dlatego teg naukK o poznawaniu czKsto po-równuje siK z komputerem. PodjKto nawet próby budowania modelu umys_u na podstawie pojKh wywodzbcych siK z informatyki oraz koncepcji sztucznej inte-ligencji. I choh architektura umys_u niewiele ma wspólnego z opisanb przez von Neumanna architekturb komputerów najnowszej generacji, to niemniej koneksjo-niaci starajb siK dociec, jak dzia_a mózg i – korzystajbc z tej wiedzy – budowah model strukturalny. W przedstawieniu funkcjonowania takich modeli ugywa siK algorytmów wysoce paralelnych. Nawibzujbc do s_ów D. Rumelharta

[…] strategia polega na zaproponowaniu ogólnego, abstrakcyjnego modelu kompu-terowej struktury mózgu, opracowaniu dostosowanych do tej struktury algorytmów i procedur, symulowaniu tych procedur i architektury umys_u na komputerze i wy-korzystaniu ich jako hipotez do dalszych badaT nad naturb systemu przetwarzania informacji u cz_owieka. Mówimy o naszych modelach, ge sb one inspirowane neuro-nalnie, a sposób, w jaki informacja jest przez system przetwarzana – nazywamy przetwarzaniem wzorowanym na pracy mózgu. Krótko mówibc, dbgymy do zastb-pienia metafory komputerowej metaforb mózgowb31. Analogia miKdzy mózgiem a systemem komputacyjnym by_aby wiKc nawibza-

niem (w jakima sensie) do syntaktocentrycznego podejacia Chomsky’ego. W for-malizowanych bowiem przez niego gramatykach kagde s_owo nalegbce do s_ownika danego jKzyka, tj. do jego gramatyki, musi byh przypisane do klasy lub klas syntaktycznych, do których nalegy. Gramatyki opierajb siK na za_ogeniu, ge zdania generowane sb za pomocb serii wyborów dokonywanych „z lewej na prawb”, tj. ge po wybraniu pierwszego, najbardziej na lewo po_ogonego elementu, kagdy nastKpny wybór jest wyznaczony przez elementy bezpoarednio poprzedza-

30 R. PI�AT, Przedmowa: Zaskakuj^co sensowna opowie]X o nieistnieniu sensów, [w:] FODOR 2011, s. xi-xii.

31 Por. RUMELHART, Architektura umysWu. Podej]cie koneksyjne, [w:] CHLEWI|SKI (red.) 1999, s. 241. We wspomnianej wczeaniej pracy UmysW jako model ]wiata Robert Pi_at przedstawia i uzasadnia tezK, ge umys_y poszczególnych ludzi sb osobistymi, funkcjonujbcymi modelami awiata. „Modele umogliwiajb przeprowadzanie symulacji stanów rzeczy, dostarczajbc niezbKdnych dla tych symulacji parametrów. […] Model zawiera najogólniejsze wskazówki (parametry), wed_ug których tworzone sb poszczególne modele sytuacyjne. Jest […] narzKdziem kszta_towania doawiadczenia, […] podstawb dynamiki doawiadczenia danej osoby; posiada historiK i celowoah, które sb zwibzane ze zorientowanym na wartoaci rozwojem danej osoby. SbdzK, ge sformu_owanie «osobisty, funkcjo-nujbcy model awiata» jest filozoficznb definicjb umys_u” (PI�AT 1999, s. 11).


jbce. GramatykK wiKc traktuje siK jako „maszynK” czy „urzbdzenie” (w sensie abstrakcyjnym), które podczas generowania zdaT przechodzi przez skoTczonb liczbK „stanów” wewnKtrznych – od stanu poczbtkowego („start”, „wejacie”) do stanu koTcowego („stop”, „wyjacie”)32.

UWAGI PODSUMOWUJ�CE Opisane powygej dwa podejacia do problematyki „gramatyki uniwersalnej”

rógnib siK istotnie w sposobie ujKcia i analizy postawionego zagadnienia. Podej-acie Chomsky’ego charakteryzowa_ typowy dla generatywizmu „syntaktocen-tryzm” – skoncentrowanie uwagi poznawczej na strukturze syntaktycznej, która generowa_a z kolei zarówno odpowiednie struktury fonetyczne, jak teg „inter-pretacjK” semantycznb. Ten rys podejacia Chomsky’ego obecny by_ w kolejnych wersjach gramatyki generatywnej: Standard Theory zaprezentowanej w Aspects

of The Theory of Syntax (1965), Government-Binding Theory (Principles-and-

Parameters) zaprezentowanej w Lectures on Government and Binding (1981) oraz Programu minimalistycznego z The Minimalist Program (1995). Niestety, analiza sk_adni jKzyka nie by_a w stanie wyjaanih z_ogonej problematyki „grama-tyki uniwersalnej”, wrodzonej struktury w procesie nabywania zdolnoaci jKzyko-wej. Takge utogsamianie tej struktury ze „strukturb g_Kbokb” jKzyka nie da_o spodziewanego rozwibzania problemu wrodzonych struktur poznawczych.

Ray Jackendoff, pomimo proweniencji ze „szko_y Chomsky’ego”, odszed_ od

wy_bcznego akcentowania roli komponentu syntaktycznego w jKzyku. Jego zda-niem struktury fonologiczne, syntaktyczne oraz semantyczne domagajb siK odpo-wiedniego akcentowania ich roli w ramach teorii „architektury paralelnej”. W_aa-ciwa analiza jKzyka nie moge nie obejmowah struktury pojKciowej, w której tkwi

32 Wspomniany wczeaniej popularyzator idei generatywizmu John Lyons (1975, s. 58-59) pisze, ge „[…] generowanie zdaT za pomocb serii wyborów dokonywanych ‘z lewej na prawb’ nie ma wielu zalet poza formalnb prostotb tego modelu”. Przyczynb, dla której Chomsky w ogóle zajmowa_ siK gramatykami skoTczenie stanowymi, by_ fakt, ge z tego punktu widzenia rozwagano jKzyk w zwibzku z projektowaniem sprawnie dzia_ajbcych kana_ów komunikacji podczas drugiej wojny awiatowej. Powsta_a w wyniku tych badaT bardzo pomys_owa matematyczna teoria komunikacji („teoria informacji”), rozszerzona po drugiej wojnie awiatowej na wiele dziedzin, z psychologib i lingwistykb w_bcznie. Chomsky nie dowiód_, ani nie stara_ siK dowieah, ge „teoria informacji” jako taka nie ma w ogóle zastosowania do badaT nad jKzykiem, lecz tylko ge nie ‘chwyta’ pewnych konstrukcji w_aaciwych jKzykowi angielskiemu, o ile zak_ada generowanie ‘s_owa po s_owie’ i ‘z lewej na prawb’.


w_aaciwe „dród_o” potencja_u pojKh leksykalnych gramatyki jKzyka. Takiego stanowiska broni nie tylko w odniesieniu do g_ównego nurtu generatywistów, ale takge lingwistów wywodzbcych siK z innych opcji filozoficznych. W Languages

of the Mind: Essays on Mental Representation twierdzi m.in.: Zauwagmy, na czym polega rógnica miKdzy stanowiskiem Fodora a twierdzeniem, którego tutaj bronimy, ge wszystkie pojKcia leksykalne muszb mieacih siK w zakresie wrodzonej mocy ekspresywnej gramatyki struktury pojKciowej. Zgodnie z przedsta-wionym tu podejaciem to potencjaW nieskoTczonej liczby pojKh leksykalnych tkwi w gramatyce struktury pojKciowej – tak jak w Gramatyce Uniwersalnej tkwi potencja_ struktur syntaktycznych wszystkich ludzkich jKzyków. Nabywanie zatem nowego ele-mentu leksykonu wymaga skonstruowania nowego pojKcia leksykalnego i powibzania go ze strukturb syntaktycznb i fonologicznb33. Na zakoTczenie nalegy podkrealih, ge tym, co najbardziej rógni teoriK Jacken-

doffa i Chomsky’ego jest ich rozumienie roli wspó_czesnej neuronauki w analizie jKzyka (rzutuje to takge na ich rozumienie problematyki UG). Zdaniem Jacken-doffa trudno dostrzec jakia zwibzek architektury syntaktocentrycznej z resztb mózgu/umys_u. Nie istnieje bowiem gadna udowodniona paralela miKdzy syste-mem komputacyjnym, który generowa_by struktury syntaktyczne, determinujbce – ze swej strony – struktury fonologiczne i znaczeniowe. Jackendoff eksponuje w tym miejscu zdanie Chomsky’ego z The Minimalist Program, ge jKzyk jest „biologicznie wyizolowany” (biologically isolated). Nawet relacja miKdzy jKzy-kiem a systemem fonetycznym jest wyradnie odmienna od zwibzków miKdzy ele-mentami sk_adowymi jKzyka. U Jackendoffa natomiast poziomy fonologiczny, syntaktyczny i semantyczny pozostajb miKdzy sobb aciale sprzKgone (interfaced), pomimo ge sprzKgenia niekoniecznie dzia_ajb z odwzorowaniem jednojedno-znacznym. Jegeli wiKc UG jest ludzkb specjalnoacib poznawczb, to musia_aby zostah genetycznie przekazana w procesie ewolucji gatunku homo sapiens z na-czelnych. Wspó_czesna neuronauka nie dysponuje jednak gadnymi dowodami w kwestii ewolucji zdolnoaci jKzykowych. Jedynb poszlakb sb dowody na ewo-lucjK ludzkiej aciegki ddwiKkowej (human vocal tract), których autorem jest Tecumseh Fitch. Jednakge zdolnoah wyrazu poprzez system ddwiKków jest tylko jednym z elementów istoty jKzyka. Na pytanie, w jaki sposób zdolnoah syste-matycznego odwzorowania kombinacji pojKciowych w sekwencje ddwiKków mowy (i odwrotnie) rozwinK_a siK w przypadku gatunku homo sapiens i w jaki sposób rozwinb_ on w sobie zdolnoah do nauczenia siK takich systematycznych

33 R. JACKENDOFF, Czym jest pojUcie, Ve czWowiek moVe je uchwyciX, [w:] CHLEWI|SKI (red.) 1999, s. 140-141.


kombinacyjnych odwzorowaT – syntaktocentryzm Chomsky’ego, nie potrafi udzielih gadnej przekonujbcej odpowiedzi. PropozycjK czKaciowej odpowiedzi na powygsze pytanie oferuje „architektura paralelna”: system pojKh wyraganych przez jKzyk jest autonomicznym generatywnym komponentem ludzkiego mózgu/ umys_u, który wy_oni_ siK w procesie ewolucji. Symboliczne ugycie prostej wokalizacji jKzykowej (podkrealmy raz jeszcze – niemogliwe do przyjKcia w po-dejaciu syntaktocentrycznym), wraz z zapamiKtanymi po_bczeniami innych woka-lizacji i pojKh, tworzy rodzaj „paleos_ownika” (paleolexicon), którego ewolucyjnb pozosta_oacib w jKzyku angielskim (podobnie teg w innych jKzykach) sb takie wyragenia, jak: hello, yes, oops, ouch czy teg wyragajbce zdziwienie bbdd zasko-czenie gadzooks. Rolb „architektury paralelnej” pozostaje wiKc realizacja wspól-nego z ewolucyjnb psychologib programu badawczego w ramach koniecznej – we wspó_czesnej nauce – kulturze wspó_pracy (necessary culture of collaboration).

REFERENCJE CHLEWI|SKI Zdzis_aw (red.) 1999, Modele umysWu, (seria: Nowe tendencje w psychologii 1), War-

szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. CHOMSKY Noam A. 1965, Aspects of the Theory of Syntax, Cambridge MA: MIT Press. CHOMSKY Noam A. 1966, Cartesian Linguistics. A Chapter in the History of Rationalist Thought,

New York: Harper and Row (Third Edition edited with a new introduction by J. McGilvray, Cambridge: Cambridge University Press 2009).

CHOMSKY Noam A. 1975, Reflections on Language, New York: Pantheon. CHOMSKY Noam A. 1979, Language and Responsibility, Hassocks, Sussex: The Harvester Press. CHOMSKY Noam A. 1982, On the Representation of Form and Function, [w:] J. MEHLER, T.C.

WALKER, M. GARRETT (eds.), Perspectives on Mental Representation, London: Erlbaum. CHOMSKY Noam A. 1995, The Minimalist Program, (seria: Current Studies in Linguistics 28), Cam-

bridge, MA: MIT Press. CULICOVER Peter W., JACKENDOFF Ray 2005, Simpler Syntax, Oxford-New York: Oxford Univer-

sity Press. DOWTY David R. 1979, Word Meaning and Montague Grammar. The Semantics of Verbs and Times

in Generative Semantics and in Montague’s PTQ, Dordrecht-Boston-London: D. Reidel Publi-shing Company.

DOWTY David R., WALL R.E., PETERS Stanley 1981, Introduction to Montague Semantics, Dord-recht: Kluwer Academic Publishers.

FODOR Jerry A. 2008, LOT 2: The Language of Thought Revisited, Oxford: Oxford University Press (pol. JUzyk my]li: LOT 2, prze_. W.M. Hensel, przedmowb opatrzy_ R. Pi_at, Warszawa: Wy-dawnictwo Naukowe PWN 2011).

HAJNICZ Elgbieta 2006, O poszukiwaniu jednoroVców, czyli semantyka moVliwych ]wiatów w gra-

matyce Montague, (Prace Instytutu Podstaw Informatyki PAN, nr 995), Warszawa. HAJNICZ Elgbieta 2006a, Syntaktyczna i semantyczna analiza wybranych konstrukcji jUzyka pol-

skiego za pomoc^ gramatyki Montague, (Prace Instytutu Podstaw Informatyki PAN, nr 996), Warszawa.


JACKENDOFF Ray 1983, Semantics and Cognition, (seria: Current Studies in Linguistics 8), Cam-bridge, MA–London: MIT Press.

JACKENDOFF Ray 1987, Consciousness and the Computational Mind, Cambridge, MA: MIT Press. JACKENDOFF Ray 1990, Semantic Structures, (seria: Current Studies in Linguistics 18), Cambridge,

MA–London: MIT Press. JACKENDOFF Ray 1992, Languages of the Mind. Essays on Mental Representation, Cambridge,

MA–London: MIT Press (t_um. rozdz. 2: What is a concept – Czym jest pojUcie, Ve czWowiek

moVe je uchwyciX, prze_. M. Kowalczyk, [w:] CHLEWI|SKI (red.) 1999, s. 100-143). JACKENDOFF Ray 1994, Patterns in the Mind: Language and Human Nature, London: Harvester

Wheatsheaf–New York: Basic Books. JACKENDOFF Ray 1997, The Architecture of the Language Faculty, (seria: Linguistic Inquiry Mono-

graphs 28), Cambridge, MA–London: MIT Press. JACKENDOFF Ray 2002, Foundations of Language: Brain, Meaning, Grammar, Evolution, Oxford–

New York: Oxford University Press. JACKENDOFF Ray 2007, Language, Consciousness, Culture. Essays on Mental Structure, Cam-

bridge, MA: The MIT Press. LEWIS David 1972, General semantics, [w:] Semantics of natural languages, ed. by D. Davidson

and G. Harman, Dordrecht: D. Reidel, s. 169-218. LYONS John 1970, Chomsky, (seria: Modern Masters), London: Fontana/Collins, 19913 (pol. Chom-

sky, prze_. B. Stanosz, Warszawa: Wiedza Powszechna 19752, 19983). MI�KOWSKI Marcin, POCZOBUT Robert (red.) 2012, Przewodnik po filozofii umysWu, Kraków: Wy-

dawnictwo WAM. MONTAGUE Richard 1970, Universal Grammar, „Theoria” 36, s. 373-398 (przedruk w: Formal

Philosophy. Selected Papers of Richard Montague, ed. by Richmond H. Thomason, New Ha-ven: Yale University Press 1974, s. 222-246).

PA�NICZEK Jacek 1991, Niestandardowe ]wiaty moVliwe, [w:] M. OMY�A (red.), Szkice z semantyki

i ontologii sytuacji, (seria: Biblioteka Myali Semiotycznej 9), Warszawa: Polskie Towarzystwo Semiotyczne, s. 47-52.

PELC Jerzy (red.) 1991, Prace z pragmatyki, semantyki i metodologii semiotyki, Wybór, wstKp i opracowanie J. Pelc, (seria: Biblioteka Myali Semiotycznej 11), Wroc_aw: Ossolineum.

PIASECKI Marek 1993, Modelowanie zdab twierdz^cych jUzyka polskiego za pomoc^ formuW ra-

chunku intensjonalnego, Wydzia_ Elektroniki Politechniki Wroc_awskiej (praca magisterska). PIASECKI Marek 2004, Selektywne wprowadzenie do semantyki formalnej, [w:] J. SZYMANIK, M. ZA-

JENKOWSKI (red.), Kognitywistyka. O umy]le umy]lnie i nieumy]lnie, Warszawa: Ko_o Filo-zoficzne przy MISH, s. 113-155.

PI�AT Robert 1999, UmysW jako model ]wiata, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. PI�AT Robert 2012, WyobraVenia, modele umysWowe, pojUcia, [w:] MI�KOWSKI, POCZOBUT (red.) 2012,

s. 253-310. PINKER Steven 1984, Language Learnability and Language Development, Cambridge, MA–

London: Harvard University Press. ROGALSKI Andrzej K. 2012, Logika jUzyka a gramatyka. Gramatyka spekulatywna a wybrane wspóW-

czesne teorie lingwistyczne, Lublin: Wydawnictwo KUL. RUMELHART David E. 1993, The architecture of mind: A connectionist approach, [w:] M.J. POSNER

(ed.), Foundation of Cognitive Science, Boston: The Bredford Books MIT Press, s. 133-159 (pol. Architektura umysWu. Podej]cie koneksyjne, prze_. H. Grzego_owska-Klarkowska, [w:] CHLEWI|SKI (red.) 1999, s. 240-272).

WRÓBEL Szymon 2010, UmysW, gramatyka, ewolucja. WykWady z filozofii umysWu, Warszawa: Wy-dawnictwo Naukowe PWN.

�EGLE| Urszula 2012, Tre]X i reprezentacje umysWowe, [w:] MI�KOWSKi, POCZOBUT (red.) 2012, s. 213-252.


UNIVERSAL GRAMMAR: RAY JACKENDOFF VERSUS NOAM CHOMSKY

S u m m a r y

The most controversial aspect of generative grammar of Chomsky was a hypothesis that humans have a specific cognitive innate structure in language acquisition, called afterwards the Universal Grammar (UG) hypothesis. That approach was consequently sustained by him in Syntactic Struc-

tures, Aspects of The Theory of Syntax, and The Minimalist Program. In fact, Chomsky’s analytic attention was mostly focused on the structure of the syntax of language, that in turn is to generate different phonological structures as well as semantic ‘interpretation’ respectively. Identifying of UG with a deep-structure level of a language did not influenced in solving a problem of innate cognitive structure of humans. Ray Jackendoff, grown up among the generativists, does not share the ‘syntactocentric’ approach of Chomsky proposing the ‘parallel architecture’ in which phonological, syntactic and semantic levels are reciprocally interfaced in the program of ‘biolinguistics’ that is to encourage the necessary culture of inter-scientific collaboration. By means of his theory of conceptual semantics Jackendoff tries to show that a system of concepts expressed in human lan-guage is an autonomous generative component of human brain/mind that processed out of evolution.

Summarized by Andrzej Krzysztof Rogalski

S)owa kluczowe: Noam Chomsky, gramatyka uniwersalna, Ray Jackendoff, filozofia jKzyka.

Key words: Noam Chomsky, universal grammar, Ray Jackendoff, philosophy of language.

Information about Author: Dr. hab. ANDRZEJ KRZYSZTOF ROGALSKI – Assistant Professor in the Institute of Sociology at the Cardinal Stefan Wyszynski University in Warsaw; address for correspondence: Wydzia_ Nauk Historycznych i Spo_ecznych UKSW, ul. Wóycickiego 1/3 bud. 23, PL 01-938 Warszawa; e-mail: [email protected]

Gramatyka uniwersalna - Ray Jackendoff versus Noam Chomsky ... fileA R T Y K U & Y ROCZNIKI...

Documents

Transcript of Gramatyka uniwersalna - Ray Jackendoff versus Noam Chomsky ... fileA R T Y K U & Y ROCZNIKI...