Gramatyka staro-cerkiewno-sowianskiego pokrtce Benedykt Silmethl Jaworski Na podstawie czeskiej Wikipedii

Spis tre ci s1 Fonetyka 1.1 Samogoski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2 Spgoski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Deklinacja 2.1 Rzeczowniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1.1 Deklinacja I, o-tematowa i jo-tematowa . . . . . 2.1.2 Deklinacja II, u-tematowa . . . . . . . . . . . . . 2.1.3 Deklinacja III, i-tematowa . . . . . . . . . . . . . 2.1.4 Deklinacja IV, a-tematowa i ja-tematowa . . . . 2.1.5 Deklinacja V, spgoskowa . . . . . . . . . . . . 2.2 Przymiotniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1 Deklinacja rzeczownikowa (prosta) . . . . . . . 2.2.2 Deklinacja rzeczownikowo-zaimkowa (zozona) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 2 2 3 3 3 5 6 7 8 9 9 9

2

1

Rozdzia 1 Fonetyka1.1 Samogoski

W Staro-cerkiewno-sowianskim (dalej zwanym scs-em) samogoski dzie la si na ustne i nosowe. e W scs-ie istnieja dwie samogoski pkrtkie (wymawiane krcej od sa mogosek krtkich): , (czasem zapisywane jako u i ) jery, jer twardy, wymawiany by jako pkrtkie u lub y, jer mi kki jako pkrtkie e i. Poza tym scs nie rozrznia samogosek krtkich i dugich. Poza jerami do samogosek ustnych naleza: a [a]; e (tak zwane ja ), po c czatkowo [], p niej [ja]; e [e]; i [i]; o [O]?; u [u]; y [W]?. z Samogoski nosowe: e [], o (czasem w polskich publikacjach zapisy e wane jako a) []. O

1.2

Spgoski

Scs ma nast pujace spgoski: wargowe: p [p], b [b], v [B], m [m]; z bowe: e e t [t], d [d], s [s], z [z], n [n], l [l], c [ ], dz [dz]; dziasowe: r [r], c [], [S], [Z]; podniebienne: [L], n [], r ? (zapisywane tez: l, n, r lub l, n, r); l tylnoj zykowe: g [g], ch [x], k [k]. e

2

Rozdzia 2 Deklinacja Scs wyrznia, tak jak polski, 7 przypadkw: nominatyw (mianownik), genetyw (dopeniacz), datyw (celownik), akuzatyw (biernik), wokatyw (wo acz), lokatyw (miejscownik), intrumental (narz dnik). Scs wyrznia tez e trzy liczby (singularis pojedyncza, dualis podwjna i pluralis mno ga). W dual. zazwyczaj istnieja tylko trzy formy rzeczownika - pierwsza dla Nom., Ak. i Wok., druga dla Gen. i Lok., a trzecia dla Dat. i Ins. W scs-ie istnieja trzy rodzaje gramatyczne (m ski, zenski i nijaki), jednak, w e przeciwienstwie do polskiego, rzeczowniki przydziela si do poszczegl e nych deklinacji nie ze wzgl du na rodzaj, ale ze wzgl du na zakonczenie e e tematu. W prasowianskim bya trjczonowa budowa wyrazu. Kazdy skada si z leksemu semantycznego, tematu i koncwki eksyjnej. Np. wyraz e o-tematyczny *rabos (suga, niewolnik), ktry dzieli si na te trzy kolejno: e rab-o-s, jego tematem jest o. W czasach scs jednak rzeczownik ten zmieni swoja form w rab. Dawny temat zosta utracony, dzisiaj poznaje si e e temat rzeczownika po formie jego Gen. sg., ktra dla kazdego tematu jest inna.

2.1

Rzeczowniki

Istnieje 5 deklinacji rzeczownikw.

2.1.1

Deklinacja I, o-tematowa i jo-tematowa

Naleza do niej rzeczowniki rodzaju m skiego zakonczone na - (twardy e wzr) oraz na - (mi kki wzr, apostrof oznacza zmi kczenie), oraz nijae e

3

kiego zakonczone na -o (twardy) i -e (mi kki), w Gen. sg. zawsze wyst e e puje zakonczenie -a. Tabela 2.1: Wzr deklinacji I (twardy) (vrag, -ga, m., wrg) sg. dual. pl. Nom. vrag- vrag-a vradz-i Gen. vrag-a vrag-u vrag- Dat. vrag-u vrag-oma vrag-om Ak. vrag- vrag-a vrag-y Wok. vra-e vrag-a vradz-i Lok. vradz- e vrag-u vradz- ch e Ins. vrag-om vrag-oma vrag-y

Nom. Gen. Dat. Ak. Wok. Lok. Ins.

Tabela 2.2: Wzr deklinacji I (mi kki) (otc, -ca, m., ojciec) e sg. dual. pl. otc- otc-a otc-i otc-a otc-u otc- otc-u otc-ema otc-em otc- otc-a otc- e ot -e c otc-a otc-i otc-i otc-u otc-ich otc-em otc-ema otc-i

4

2.1.2

Deklinacja II, u-tematowa

Naleza do niej rzeczowniki rodzaju m skiego zakonczone na -, w Gen. e sg. maja -u. Tabela 2.3: Wzr deklinacji II (vol, -lu, m., w) sg. dual. pl. Nom. vol- vol-y vol-ove Gen. vol-u vol-ovu vol-ov Dat. vol-ovi vol-ma *vol-m Ak. vol- vol-y vol-y Wok. vol-u vol-y vol-ove Lok. vol-u vol-ovu *vol-ch Ins. *vol-m vol-ma vol-mi Uwaga: formy oznaczone gwiazdka (*) nie sa udokumentowane, zamiast nich uzywao si o-tematowych form (Dat. pl. vol-om, Lok. pl. vol-och, e Ins. sg. vol-om).

5

2.1.3

Deklinacja III, i-tematowa

Naleza do niej rzeczowniki m skie i zenskie zakonczone na -, w Gen. sg. e maja -i. Tabela 2.4: Wzr deklinacji III rzeczownikw r. zenskiego (izn, -ni, z., ycie) z sg. dual. pl. Nom. izn- izn-i izn-i Gen. izn-i izn-iji, (ji) izn-ii, (ji) Dat. izn-i izn-ma izn-im Ak. izn- izn-i izn-i Wok. izn-i izn-i izn-i Lok. izn-i izn-ju izn-ch Ins. izn-jo izn-ma izn-mi

Tabela 2.5: Wzr deklinacji III rzeczownikw r. m skiego (gost, -ti, m., e goc) s sg. dual. pl. Nom. gost- gost-e gost-e Gen. gost-i gost-iji, (ji) gost-iji, (ji) Dat. gost-i gost-ma gost-im Ak. gost- gost-e gost-i Wok. gost-i gost-e gost-i Lok. gost-i gost-ju gost-ch Ins. gost-m gost-ma gost-mi Uwaga: w Nom. i Wok. pl. w modszych tekstach jest koncwka -je. We dug tego wzoru odmieniaja si w dual. rzeczowniki oko i ucho, jednak e w Gen. i Lok. maja koncwk -iju (o -iju, u-iju), w Dat. i Ins. koncwk e c e -ima (o -ima, u-ima). c

6

2.1.4

Deklinacja IV, a-tematowa i ja-tematowa

Naleza do niej rzeczowniki m skie i zenskie zakonczone na -a (te maja w e Gen. sg. -y) oraz na -a i -i (te maja w Gen. sg. - ). e Tabela 2.6: Wzr deklinacji IV rzeczownikw zakonczonych na -a ryba) (ryba, -by, z., sg. dual. pl. Nom. ryb-a ryb- e ryb-y Gen. ryb-y ryb-u ryb- Dat. ryb- e ryb-ama ryb-am Ak. ryb-o ryb- e ryb-y Wok. ryb-o ryb- e ryb-y Lok. ryb- e ryb-u ryb-ach Ins. ryb-ojo ryb-ama ryb-ami

Tabela 2.7: Wzr deklinacji IV rzeczownikw zakonczonych na -a (la, - , z., kamstwo) i -i (bogyni, -n , z., bogini) e e sg. dual. pl. Nom. l-a, bogyn-i l-i, bogyn-i l- , bogyn-j e e Gen. l- , bogyn-j e e l-u, bogyn-ju l-, bogyn- Dat. l-i, bogyn-i l-ama, bogyn- ma l-am, bogyn- m e e Ak. l-o, bogyn-jo l-i, bogyn-i l- , bogyn-j e e Wok. l-e, bogyn-e l-i, bogyn-i l- , bogyn-j e e Lok. l-i, bogyn-i l-u, bogyn-ju l-ach, bogyn- ch e Ins. l-ejo, bogyn-ejo l-ama, bogyn- ma l-ami, bogyn- mi e e Uwaga1 : w modszych tekstach w odmianie bogyni pojawia si : w Wok. e sg. -je (bogyn-je), w Ins. sg. -jejo (bogyn-jejo), w Dat. pl. -jam (bogyn jam), w Lok. pl. -jach (bogyn-jach), w Ins. pl. -jami (bogyn-jami) a w Dat. i Ins. dual. -jama (bogyn-jama). Podejrzewam, ze w wymowie -nj- zawsze daje -n- (stad podana koncwka Gen. sg. -n , cho w tabelce -n-j ), Czesi jednak chca chyba zachowa pisowni taka, jaka bya e c e c e oryginalnie w cyrylicy i gagolicy.1

7

2.1.5

Deklinacja V, spgoskowa

Naleza do niej rzeczowniki wszystkich rodzajw, majace w Nom. sg. i Wok. sg. (a u nijakich takze w Ak. sg.) t sama form , majaca jedna sye e w pozostaych przypadkach. W Gen. sg. wszystkie maja lab mniej niz e koncwk -e. Rzeczowniki tej deklinacji dziela si na: n-tematowe (m e e e ski z koncwkami: -y(lub -en)/-ene, nijakie: - /-ene), u-tematowe (zen e skie: -y/-ve), r-tematowe (zenskie: -i/-ere), s-tematowe (nijakie: -o/-ese), t-tematowe (nijakie: - /- te). e e Tabela 2.8: Wzr deklinacji V rzeczownikw r. m skiego (u-tematowy) e (plamy, -mene, m., pomien) sg. dual. pl. Nom. plam-y plamen-i plamen-e Gen. plamen-e plamen-u plamen- Dat. plamen-i plamen-ma plamen-m Ak. plamen- plamen-i plamen-i Wok. plam-y plamen-i plamen-e Lok. plamen-e plamen-u plamen-ch Ins. plamen-m plamen-ma plamen-mi Uwaga: wedug tego wzoru odmieniaja si m skie rzeczowniki deklinacji e e spgoskowej. Oczywi cie w Nom. sg. i Wok. sg. maja swoje, odpowieds nie do tematu, zakonczenie.

Tabela 2.9: Wzr deklinacji V rzeczownikw r. zenskiego (r-tematowy) (mati, -tere, z., matka) sg. dual. pl. Nom. mat-i mater-i Gen. mater-e mater- Dat. mater-i mater-m Ak. mater- mater-i Wok. mat-i mater-i Lok. mater-e mater-ch Ins. mater-m mater-mi Uwaga: wedug tego wzoru odmieniaja si zenskie rzeczowniki deklina e cji spgoskowej. Oczywi cie w Nom. sg. i Wok. sg. maja swoje, odpos wiednie do tematu, zakonczenie. Nie zaobserwowano form dual. deklina cji spgoskowej rzeczownikw rodzaju zenskiego.

8

Tabela 2.10: Wzr deklinacji V rzeczownikw r. nijakiego (s-tematowy) (t lo, -ese, n., ciao) e sg. dual. pl. Nom. t l-o e t les- e e t les-a e Gen. t les-e e t les-u e t les- e Dat. t les-i e t les-ma t les-m e e Ak. t l-o e t les- e e t les-a e Wok. t l-o e t les- e e t les-a e Lok. t les-e e t les-u e t les-ch e Ins. t les-m t les-ma e e t les-y e Uwaga: wedug tego wzoru odmieniaja si nijakie rzeczowniki deklinacji e spgoskowej. Oczywi cie w Nom. sg. i Wok. sg. maja swoje, odpowieds nie do tematu, zakonczenie.

2.2

Przymiotniki

Przymiotniki deklinuja si (w wi kszo ci) na dwa rzne sposoby. Wedug e e s deklinacji rzeczownikowej (prostej) i rzeczownikowo-zaimkowej (zozo nej). Kazdy przymiotnik mozna odmienia oboma sposobami. Wida jedc c nak tendencj do deklinacji prostej gdy przymiotnik jest cz scia orzeczenia e e (aczy si z czasownikiem byti), a zozonej gdy jest przydawka. e

2.2.1

Deklinacja rzeczownikowa (prosta)

W tej deklinacji przymiotniki odmieniaja si tak samo jak rzeczowniki I i e IV deklinacji. Wedug I deklinacji (tabele 2.1 i 2.2 na stronie 4) odmieniaja si przymiotniki w rodzaju m skim i nijakim, wedug deklinacji IV (tabele e e 2.6 i 2.7 na stronie 7) w rodzaju zenskim. Uzycie twardego lub mi kkiego e wzoru zalezy od zakonczenia przymiotnika. W rodzaju m skim, w prze e ciwienstwie do odmiany rzeczownikw, Wok. sg. ma taka sama form jak e Nom. sg.

2.2.2

Deklinacja rzeczownikowo-zaimkowa (zozona)

Ten typ odmiany jest modszy i powsta z poaczenia formy prostej przy miotnika z (zanikym) odmienionym zaimkiem wskazujacym: *j (m ski), e *ja (zenski), *je (nijaki).2 3

Na czeskiej Wikipedii jest dobr-a, najprawdopodobniej jest to bad. Czesi znw co przekombinowali. . . ktra opcja z pewno cia jest poprawna. . . s s s

9

Tabela 2.11: Wzr twardy zozonej odmiany przymiotnikw (dobryi, -ra , e -roe, dobry) r. m. r. z. r. n. sg. Nom. dobr-yi dobr-a e dobr-oe2 Gen. dobr-aego dobr-yj e dobr-aego Dat. dobr-uemu dobr- i e dobr-uemu Ak. dobr-yi dobr-ojo dobr-yi 3 Wok. dobr-yj dobr-a e dobr-oe Lok. dobr- em e dobr- i e dobr- em e Ins. dobr-yim dobr-ojo dobr-yim dual. Nom. dobr-a e dobr- i e dobr- i e Gen. dobr-uju dobr-uju dobr-uju Dat. dobr-yima dobr-yima dobr-yima Ak. dobr-a e dobr- i e dobr- i e Wok. dobr-a e dobr-a e dobr-oe Lok. dobr-uju dobr-uju dobr-uju Ins. dobr-yima dobr-yima dobr-yima pl. Nom. dobr-ii dobr-yj e dobr-a e Gen. dobr-yich dobr-yich dobr-yich Dat. dobr-yim dobr-yim dobr-yim Ak. dobr-yj e dobr-yj e dobr-a e Wok. dobr-ii dobr-yj e dobr-a e Lok. dobr-yich dobr-yich dobr-yich Ins. dobr-yimi dobr-yimi dobr-yimi Uwaga: w modszych tekstach w rodzaju m skim w Gen. sg. spotyka si e e koncwk -ajego (dobr-ajego), w Dat. sg. koncwk -ujemu (dobr-ujemu), e e w Lok. sg. - jem (dobr- jem), w Nom., Ak. i Wok. dual. koncwk -aja e e e (dobr-aja), w r. zenskim w Nom. i Wok. sg. koncwk -aja (dobr-aja), w r. e nijakim w Nom. i Wok. sg. koncwk -oje (dobr-oje) a w Nom. i Wok. pl. e -aja (dobr-aja).

10

Tabela 2.12: Wzr mi kki zozonej odmiany przymiotnikw (nitii, -ta , e e -tee, biedny, ubogi) r. m. r. z. r. n. sg. Nom. nit-ii nit-a e nit-ee Gen. nit-aego nit- j ee nit-aego Dat. nit-uemu nit-ii nit-uemu Ak. nit-ii nit-ojo nit-ee Wok. nit-ii nit-a e nit-ee Lok. nit-iim nit-ii nit-iim Ins. nit-iim nit-ejo nit-iim dual. Nom. nit-a e nit-ii nit-ii Gen. nit-uju nit-uju nit-uju Dat. nit-iima nit-iima nit-iima Ak. nit-a e nit-ii nit-ii Wok. nit-a e nit-ii nit-ii Lok. nit-uju nit-uju nit-uju Ins. nit-iima nit-iima nit-iima pl. Nom. nit-ii nit- j ee nit-a e Gen. nit-iich nit-iich nit-iich Dat. nit-iim nit-iim nit-iim Ak. nit- j ee nit- j ee nit-a e Wok. nit-ii nit- j ee nit-a e Lok. nit-iich nit-iich nit-iich Ins. nit-iimi nit-iimi nit-iimi Uwaga: w modszych tekstach w rodzaju m skim w Gen. sg. spotyka si e e koncwk -ajego (nit-ajego), w Dat. sg. koncwk -ujemu (nit-ujemu), w e e Nom., Ak. i Wok. dual. koncwk -aja (nit-aja), w r. zenskim w Nom. sg. e koncwk -aja (nit-aja), w r. nijakim w Nom. sg. koncwk -eje (nit-eje) e e a w Nom., Ak. i Wok. pl. -aja (nit-aja)

11