GOSPODAROWANIE WODĄ W

OBSZARACH WIEJSKICH

W ŚWIETLE WSPÓŁCZESNYCH

UWARUNKOWAŃ

Jerzy Jeznach

Józef Mosiej

Edward Pierzgalski

SZKOŁA GŁÓWNA GOSPODARSTWA WIEJSKIGO W WARSZAWIE

WYDZIAŁ INŻYNIERII I KSZTAŁTOWANIA ŚRODOWISKA

KATEDRA KSZTAŁTOWANIA ŚRODOWISKA

Uwarunkowania

• Zmiany klimatyczne

• Rozwój zrównoważony

• Wymagania środowiskowe UE

Problemy kształtowania i ochrony wód

na obszarach wiejskich

• kształtowanie zasobów wodnych w aspekcie ilości

i jakości w rolniczej przestrzeni produkcyjnej

• przystosowanie obszarów do intensywnej

produkcji rolniczej (w Polsce Centralnej średnio w

dziesięcioleciu 2 razy występują lata mokre, 5

razy lata normalne, 1,5 lata suche i po 0,75 lata

bardzo suche i skrajnie suche)

• ochrona zasobów wodnych w skali gospodarstwa

(ścieki, odchody zwierzęce)

SPECYFIKA GOSPODAROWANIA ZASOBAMI WODNYMI W

KRAJOBRAZIE ROLNICZYM

1. Zasobami wodnymi krajobrazu rolniczego są: opady, wilgoć

glebowa, wody gruntowe i wody powierzchniowe

2. Parowanie ma charakter procesu produkcyjnego

3. Obszarowy charakter gospodarowania zasobami wodnymi

4. Zróżnicowany charakter potrzeb użytkowników wody

(produkcja roślinna, ekosystemy wodne i od wody zależne)

FUNKCJE WODY W KRAJOBRAZIE ROLNICZYM

1. Produkcyjna

2. Siedliskowa (gleba, mikroklimat)

3. Estetyczna

4. Transportowa (nośnik substancji chemicznych i energii)

5. Pochłanianie, przyjmowanie i redukowanie zagrożeń

antropogenicznych

ZMIANY KLIMATYCZNE A ZASOBY

WODNE1. W Polsce występuje trend zmniejszania się zasobów

wodnych, a jedną z najważniejszych przyczyn tego

zjawiska jest podwyższanie się temperatury powietrza.

2. Prognozy zmian klimatycznych wskazują na konieczność

opracowania nowej strategii dotyczącej przedsięwzięć

ograniczających skutki hydrologicznych zjawisk

ekstremalnych (powodzie i susze) na obszarach wiejskich.

3. Niezbędne jest podjęcie w szerszym zakresie badań

dotyczących gospodarki wodnej wsi i rolnictwa w

aspekcie zmian klimatycznych.

PRZYCZYNY ZMNIEJSZANIA SIĘ

ZASOBÓW WODNYCH

Warunki

klimatyczne

Działalność

antropogenicznaInne

ZMIANY KLIMATYCZNE A ZASOBY WODNE

•Zmiany składników bilansu wodnego w zlewni rzecznej:- wzrost ewaporacji i transpiracji (zmniejszenie zasobów

wodnych powierzchniowych i podziemnych: wysychanie cieków i zbiorników wodnych, obniżenie położenia wód gruntowych).

•Zmiany w rozkładzie i wielkości opadów:- wzrost opadów w okresie zimowym, - zmniejszone opady w okresie wegetacji (susza glebowa).

• Zmiany w natężeniu opadów:- wzrost natężenia opadów i zmiany reżimu rzecznego (zwiększone spływy wód i wezbrania: erozja wodna, powodzie).

ŚRODKI ŁAGODZĄCE SKUTKI ZMIAN KLIMATU

PowodzieOgraniczenie zagrożenia ryzykiem powodziowym wymaga działań zintegrowanych obejmujących m.in.:

• racjonalne planowanie przestrzenne i zagospodarowanie dolin adekwatne do zagrożenia powodzią,

• zwiększenie możliwości retencyjnych zlewni za pomocą metod przyrodniczych i technicznych,

• wykorzystanie do spowolnienia obiegu wody w zlewni sprawnych urządzeń technicznych do regulacji stosunków wodnych,

• odpowiedni system ubezpieczeń i asekuracji.

ŚRODKI ŁAGODZĄCE SKUTKI ZMIAN KLIMATU

Ograniczenie tendencji zmniejszania się zasobów wodnych

• Modernizacja urządzeń drenarskich w celu umożliwienia

okresowego zahamowania odpływu wody oraz włączenie ich w

lokalne systemy małej retencji.

• Przystosowanie sieci rowów do pełnienia funkcji retencyjnych i

stosowanie rozwiązań umożliwiających ograniczony lub zamknięty

obieg wody.

• Zwiększenie od względem ilościowym obiektów małej retencji

(m.in. odbudowane lub nowe zbiorniki wodne, renaturyzowane

mokradła).

ŚRODKI ŁAGODZĄCE SKUTKI ZMIAN KLIMATU

Regulacja stosunków wodnych – ograniczanie występowanie niedoborów wilgoci w glebie

• Sprawne systemy nawodnień podsiąkowych w obszarach

dolinowych.

• Wysokoefektywne pod względem wykorzystania wody i zużycia

energii systemy nawadniające (nawodnienia ciśnieniowe:

deszczownie, mikronawodnienia).

• Precyzyjne sterowanie nawodnieniami.

ŚRODKI ŁAGODZĄCE SKUTKI ZMIAN KLIMATU

Rozwój dobrych praktyk rolniczych przy ograniczonych

zasobach wodnych:

-uprawa roślin bardziej odpornych na suszę (dłuższe systemy

korzeniowe, mniejsze potrzeby wodne),

-stosowanie płodozmianów uwzględniających zmiany potrzeb

wodnych roślin w okresie wegetacji,

- wprowadzanie zmian w agrotechnice (orka minimalna,

mulczowanie, mikroretencja),

- doskonalenie specjalistycznego doradztwa.

Rozwój zrównoważony

Kreowanie rozwoju zrównoważonego

obszarów rolniczych wymaga racjonalnego

gospodarowania zasobami wody, gleby i

atmosfery przy zastosowaniu takich

technologii rolniczych, które zapewniając

określone efekty zmniejszają bądź eliminują

niekorzystne oddziaływanie na środowisko.

zapewnienie dochodów dla gospodarstwa,

podaż żywności dla społeczeństwa o odpowiednich cechach ilościowych i jakościowych.

TRADYCYJNE CELE ROLNICTWA

ZRÓWNOWAZONE ROLNICTWO

oprócz tradycyjnych celów stawia również nowe cele ekologiczne i społeczne do których należą:

ochrona środowiska abiotycznego (gleba, powietrze, woda),

zagospodarowanie terenów wiejskich w sposób zapewniający ochronę przyrody i krajobrazu,

dbałość o zdrowie i dobre samopoczucie ludności miejskiej i wiejskiej.

Zrównoważony rozwój obszarów

wiejskich

• Zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego, przedsięwzięcia chroniące i kształtujące w sposób kompleksowy środowisko terenów wiejskich, w tym także zasoby wodne, powinny być uwzględniane w planach zagospodarowania przestrzennego i nie naruszać wymagań ochrony środowiska. Powinny one obejmować zarówno rolniczą przestrzeń produkcyjną, tereny osadnicze wraz z ich techniczną infrastrukturą, jak również obszary zdegradowane i obszary podlegające ochronie, w tym biotopy wodne.

Woda jako czynnik integrujący

• Ważnym czynnikiem decydującym o

równoważeniu rozwoju rolnictwa i

obszarów wiejskich jest woda. Wynika to z

funkcji wody w krajobrazie rolniczym oraz

z tego, że nadmiar bądź jej niedobór

warunkuje bioróżnorodność, szczególnie

ekosystemów od wody zależnych.

Rozwój zrównoważony

• Na obszarach zmeliorowanych

gospodarowanie wodą dla zrównoważonego

rozwoju odgrywa podstawowe znaczenie, z

racji możliwości kontrolowania dwóch

podstawowych czynników: wody – jako

zasobu oraz obiegu substancji chemicznych,

dla których woda jest rozpuszczalnikiem i

nośnikiem.

roślina (żyzność)

PRODUKCYJNEtechnologia upraw (sprawność)

(rozszerzane)

organizacja przestrzeni

EKOLOGICZNEśrodowisko (równowaga)

(wprowadzane)

człowiek (krajobraz)

FUNKCJE MELIORACJI WODNYCH

FUNKCJE MELIORACJI WODNYCH

• Prawo wodne dość precyzyjnie definiuje pojęcie gospodarki wodnej w rolnictwie pod nazwą „melioracje wodne”. W definicji melioracji: „regulacja stosunków wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnej gleby” wyeksponowany jest cel gospodarczy związany z kształtowaniem optymalnych warunków glebowo-wodnych dla działalności rolniczej przez: eliminację zalewów powierzchniowych, szybkie odprowadzenie wód pozimowych oraz utrzymanie poziomu wód gruntowych dla odpowiedniego napowietrzenia.

•[.

FUNKCJE MELIORACJI WODNYCH

• Systemy melioracyjne rozumiane jako

zespół urządzeń dla ulepszenia warsztatu

pracy rolnika nie straciły wcale na

znaczeniu a wręcz przeciwnie stały się

urządzeniami, które podnoszą efektywność

nakładów pracy.

Melioracje środowiskowe ???

Upowszechniana jest obecnie koncepcja melioracji środowiskowych, których celem powinno być kompleksowe urządzanie rolniczej i wiejskiej przestrzeni produkcyjnej o wielofunkcyjnym charakterze. W praktyce takie melioracje powinny polegać na wzbogacaniu krajobrazu obszarów rolniczych przez szerokie wprowadzenie stref ekotonowych między różnymi komponentami krajobrazu (np. między lasami i polami uprawnymi) z zachowaniem lub odtworzeniem śródpolnych zadrzewień, wąwozów, nierówności terenowych, oczek wodnych, stawów).

Melioracje środowiskowe

• Ma to doprowadzić do zwiększenia retencji wody,

a więc zahamowania dalszego obniżania się

przepływów niżówkowych i degradacji cieków.

Realizacja takich melioracji nie jest możliwa bez

poważnych ingerencji w dotychczasowy sposób

urządzania i użytkowania obszarów rolniczych.

Kryterium takich działań powinny być zasady

rozwoju zrównoważonego.

Melioracje środowiskowe

• Oznacza to w praktyce konieczność opracowania

dla każdej zlewni, planu zagospodarowania

przestrzennego na podstawie koncepcji

naukowych uzasadnionych działań, które

określałyby najwłaściwsze kierunki

przestrzennego urządzenia terenów rolniczych

zlewni w aspekcie ochrony ilościowej i

jakościowej wód oraz możliwości poprawy

istniejącego stanu środowiska i zasobów wodnych

Melioracje środowiskoweKoncepcja ta powinna opierać się na:

• waloryzacji przyrodniczo-gospodarczej obszaru i siedlisk, w aspekcie wpływu warunków wodnych na stabilność siedlisk;

• rozpoznaniu zasobów wodnych siedlisk prawnie chronionych, ze szczególnym uwzględnieniem ich wrażliwości na zmiany stosunków wodnych;

• rozpoznanie sposobów i zasobów zasilania rzek i wpływu zagospodarowania zlewni na zmienność zasilania;

• rozpoznanie jakości wód powierzchniowych i podziemnych.

Członkowstwo w UE

• Podstawowe standardy w rolnictwie

• Programy rolnośrodowiskowe

• Programy wodnośrodowiskowe

KDPR w systemie ochrony środowiska

Podstawowe standardy w ochronie środowiska na terenach wiejskich

• Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej –

Dyrektywa Azotanowa

• Zwykła dobra praktyka rolnicza

• Utrzymywanie gruntów w dobrej kulturze

KDPR - Dyrektywa azotanowa

Zobowiązania międzynarodowe

Dyrektywa Azotanowa

91/676/EWGCEL:

• Zmniejszenie zanieczyszczenia wody spowodowanego przez azotany pochodzące ze źródeł rolniczych

• Zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu

Gospodarstwo jako źródło zanieczyszczeńWykorzystanie ścieków i osadów w produkcji

roślinnej

NIEWŁAŚCIWIE PRZECHOWYWANE

NAWOZY NATURALNE

WŁAŚCIWIE PRZECHOWYWANE

NAWOZY NATURALNE

Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza

• Zwykła Dobra Praktyka Rolnicza to podstawowe, najważniejsze ze względów środowiskowych, mierzalne standardy dotyczące ochrony środowiska w zakresie produkcji rolnej a wynikające z obowiązujących przepisów prawa polskiego

• Przestrzeganie zwykłej dobrej praktyki rolniczej jest obowiązkowe i będzie kontrolowane w gospodarstwach beneficjentów następujących działań PROW i w najbliższej przyszłości będzie rozszerzane jako warunek uzyskania dotacji

Zwykła dobra praktyka rolnicza

Standardy ZDPR dotyczą:

• Stosowania nawozów i ich przechowywania

• Rolniczego wykorzystanie ścieków na terenie gospodarstwa rolnego

• Rolniczego wykorzystanie komunalnych osadów ściekowych

• Stosowania i przechowywania środków ochrony roślin

• Gospodarki na użytkach zielonych

• Utrzymywania czystości i porządku w gospodarstwie rolnym

• Ochrony siedlisk przyrodniczych

• Ochrony gleb

• Gospodarki wodnej

Standard – dobra kultura rolna

Utrzymywanie gruntów

w dobrej kulturze

Programy rolnośrodowiskowe

Przechwytywanie zanieczyszczeń

obszarowych przez zadrzewienia śródpolne

Strefy buforowe i miedze śródpolneOchronne pasy roślinności trwałej o różnej szerokości, usytuowane na styku pól uprawnych lub intensywnych łąk ze środowiskami nierolniczymi.

Bariery chroniące środowiska wrażliwe i cenne przyrodniczo

W PLANY ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMIN

NALEŻY WPROWADZIĆ DZIAŁANIA MAJĄCE NA CELU:•poprawę struktury krajobrazu poprzez (m.in. zadrzewienia

śródpolne)

•odbudowe małych zbiorników wodnych dla ich wykorzystania do

gromadzenia wiosennego nadmiaru wód roztopowych i wód

drenarskich

•odbudowę i modernizację urządzeń melioracyjnych na terenie

gminy

•poprawę retencji wodnej gleb, głównie poprzez zwiększenie

zawartości materii organicznej w glebie

•wykorzystanie oczyszczonych ścieków do nawadniania upraw

energetycznych

•kształtowanie mozaikowej struktury szaty roślinnej w krajobrazie

Podsumowanie

• obserwuje się zmianę podejścia do roli

melioracji

• okazuje się, że najbardziej wartościowe pod

względem bioróżnorodności są

ekstensywnie użytkowane łąki w dolinach

rzek, jednak brak konserwacji urządzeń

prowadzi do degradacji obszaru

Podsumowanie

• Podkreślić należy również funkcję środowiskową urządzeń melioracyjnych. Do niedawna mówiło się jedynie o ujemnym wpływie melioracji szczegółowych i podstawowych. Rzeczywiście eksponowanie jedynie negatywnych rzeczy i aspektów było pewną przesadą. Z drugiej strony bagatelizowanie wpływu melioracji na środowisko, a eksponowanie jedynie pozytywów nie doprowadziło do zaproponowania przez inżynierów i naukowców rozwiązań w miarę obojętnych środowiskowo.

Podsumowanie

Obecnie chyba sytuacja dojrzała na tyle, że

należałoby pomyśleć o takiej rekonstrukcji

systemów wodnomelioracyjnych, ażeby

były to rozwiązania na miarę

współczesnych czasów i wymagań

stawianych przez ochronę środowiska.

Najpilniejsze zadanie

Opracowanie Kodeksu Dobrych

Praktyk w Melioracjach i Gospodarce

Wodnej Rolnictwa