FORMA: HISTORIA JEDNEGO WYRAZU I

Gilbertus Porretanus, In Boethi de

Trinitate, ed. Basileae 1570, s. 1138

Niewiele jest

-

- ficznym, nieraz bardzo specjalnym, jak u Arystotelesa czy Kanta.

-

dla rozumienia sztuki. Oto te pi

1. Po pierwsze, forma to tyle, co .

. wypadku

16

element -

wierszy. 2. Po jest

DANE: FORMA B. Jej

ex definitions

drugiej po-

3. Po trzecie, forma to granica czy KONTUR

nazywana . -

ale bynajmniej nie identyczna - nym stopniu jak rysunek, a do formy C tylko rysunek.

4. Jedno z nich nazwijmy je -

telesa: tu forma znaczy tyle, co - -

5. W czw )

tow-

skiej formy jest to, co nie jest wyprodukowane i wniesione pr

tu kolejno przedstawionych

tak wieloznacznego wyrazu. R TEORII

FORMA: 17

formy. w jakim znaczeniu forma w teorii sz

istotny czynnik sztuki.

HISTORIA FORMY A

-

-

czyli . Wszystko to -

POLEGA na

h naczelna, wielka teoria estetyczna.

Teoria ta -

ch odpowiada prostym stosunkom liczbowym, jak 1: 2 (oktawa)

um w doryckiej

- 1.

2

sztuka mem

3.

4

jak brakiem m 5 _________

1 W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, 2 wyd. 1962, II, 3 i 5. 2 Stobaios IV 1, 40 H; frg. D 4, Diels. 3 Sextus Empiricus, Adv. Mathem., VII 106. 4 Plato, Philebus, 64 E. 5 Plato, Sophista, 228 A.

18

6. Nie inaczej

7

8

cztery ordinatio, dispositio, eurythmia i symmetria -9. R

-wieczny historyk estetyki, E. Zimmermann,10. Jest to prawda;

. Uprzywilejowanie formy-

.n.e., mianowicie przez Plotyna. Nie zaprze-

jakoby tylko w niej11

utraciwszy uprzywilejowanej

DWIE postacie.W JEDNEJ,

proporcje,a w proporcjach 12

innymie ma rzeczy

13

14 -15 modus, species, ordo

Summa Alexandri: _________

6 Aristoteles, , 1450 b 38. 7 Stobaios II 62, 15. 8 Cicero, De officiis, I 28, 98. 9 Vitruvius, De architectura, I 2, 1. 10 E. Zimmermann, , 1858, s. 192 ods.

11 Plotinus, I 6, 1 & VI 7, 22. 12 Augustinus, De ordine, II 15, 42. 13 Augustinus, De vera religtone, XLI 77. 14 Augustinus, De musica, VI 12, 38. 15 Augustinus, De natura boni, 3 (P. L. 42, c. 554).

FORMA: 19

16 Summa Alexandri, II ed. Quaracchi, s. 103 & II, 175. 17 Abelard, Logica Ingredientibus (ed. Geyer, s. 236). 18 Isidorus, Differentiae, P. L. 83, c. 1 seq. 19 Gilbertus Porretanus, In Boethii de Trinitate, ed. Basileae 1570, s. 1138. 20 Sententiae divinitatis, Tract. I, I ed. B. Geyer, s. 101. 21 Clarembaldus, E'xpositio super Boethii de Trinitate (ed. Jansen, s. 91). 22 Alanns ab Insulis, Anticlaudianus, P. L. 210, c. 504. 23 Duns Scotus, Super praedie., q. 36, n. 14 (ed. Garcia, s. 281).

24 W. Ockham, Summulae in libros physicorum, III, c. 17, s. 69 (ed. Baudry, s. 223) & Expositio aurea (ed. Baudry, s. 94). 25 Bernard de Clairvaux, Apologia ad Guillelmum, P. L. 182, c. 915.

16. -nimy tego, co

God fragere Abelard (compositio corporis) 17

w VII w. Izydor w Differentiae 18.

- 19. Traktat Sententiae

divinitatis 20. Clarembaldus z Arras

21. Alain

22

Duns 23. A Ockham:

24. Podczas gdy staro-

- Dunsa Szkota czy Ock-

-

Clairvaux is 25.

W DRUGIEJ

_________

20

Pseudo- i proportio et claritas.

. Bobert Grosseteste -

26

do pisa -

27. A w Sumie teologicznej tit in quadam

28.

- -

- [ . . . ] My ich opinii nie uznajemy, bo tego rodzaju

- 29

della tawiciele tej dualistycznej koncepcji

-

30

Alberti -

Alberti

e FORMA 31.

proporcji i harmonii miast _________

26 Robert Grosseteste, Hexaem., 147 v, mns. British Museum (de Bruyne, III, 133). 27 Thomas Aquinas, In De Div. Nom., c. IV, lect. 5 (ed. Mandonnet, s. 363). 28 Thomas Aquinas, Summa theol., II-a II-ae q. 180 a. 2 ad 3. 28 M. Ficino, Gornmeniarium in Convivium, V 1 (Opera, Basileae 1561, s. 1334). 30 L. B. Alberti, De re aedifieatoria, I ed., 1486, VI 2, cf. IX 5. 31 IX 5.

FORMA: 21

-wujHARMONII"32. Wielki Palladio

33. A filozof Cardano (1550) na pytanie, czym-

34.

W

i Burck-hardta, -porcjami35 formy

-

VII wieku. A jeszcze

li-bienna, Bosse, Du Fresnoy, Testelin36.

-ation, la FORME, Le NOMBRE, la 37.

ismach Winckelmanna38 -trem re de Quincy39 -

moment istotny 40.

Herbaria, a jeszcze bardziej jego ucznia Zimmermanna: _________

32 P. Bembo, Gli asolani, I ed. 1525. 33 A. Palladio, architettura, 1570, I 1, s. 6. 34 G. Cardano, De subtilitate, 1550, s. 275. 35 J. Burckhardt, Die Geschichte der Renaissance in Italien, V ed. 1912. 36 Typowe wypowiedzi o sztuce Poussina, Felibiena, zestawione w: W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, III, 1968, s. 389 n. i 471 n 37 F. Blondel, architecture, 1675, V partie, Livre V, oh. XIX, s. 785. 38 J. J. Winckelmann, Werke, IV, 49. 39 Qu. de Quincy, Considerations sur dessin, 1791, s. 66. 40 I. Kant, Kritik der Urteilskraft,

22

-41.

R. Fry -

Grecji estetyka. Nato-

m.in. - sce, Clive Bell i Roger Fry w Anglii42

what never grows less nor evaporates, are the feelings dependent on the PURELY FORMAL RELATION to jest -

(inevitability in relation

terminologii.

des al commun de g neralis r ce qui est la

plus haute fin 43. Gabo i Pevsner

44 formy (A). Z tych, co w XX w. 45, jedni, jak E. Monod-

powszec -

-

Aschenbrenner46

tycznym _________

41 K. Zimmermann, Allgemeine chaft, 1865. 42 C. Bell, Art, 1914. B. Fry, Vision and Design, 1920. S. I. Witkiewicz, Nowe formy w malarstwie, 1919 (pisane od 1917; nowe wyd. 1959).

43 Ch. Jeanneret, Le purisme, [w:] Esprit Nouveau, 1921, nr 4. 44 N. Gabo & A. Pevsner , wyd. E. Grabska & H. Morawska, 1963, s. 370. 45 E. Monod-Herzen, Prineipes de morphologie g n rale, I, 1956; M. G. Ghyka, Esth tique des proportions dans les arts, 1927. Le nombre , 1931. 46 K. Aschenbrenner, Forma i formalizm, [w:] Studia estetyczne, VI, 1969.

23

TEORII

, - -

REGULARNY, i scholastyczne

-

-

47. Pewne pismo XIII XV w. jest FORMATA

- nym, codziennym (littera cursiva) - chetniona, kaligraficzna cursiva formata.

STRUKTURA. - wane OD , ie z tym mowa

-

sui generis: formy A2.

HISTORIA FORMY B

tyle co rzeczy. W pierwszym

-

ns, znaczenie. Znane powiedzenie: -

_________ 47 prof.

24

- -- ale ojciecformy- -

-[ . . . ] uno modo dispositio

ex clansione linearum [ . . . ] secundo modo exterior rei facies sive pulchri-48

RZECZY. 1.

-

-

( )49 De elocutione

( )50.

-

(auriurn iudicium),

51 -

zcze

(compositio verborum)(sententia veritatis)52, Scholastycy

_________ 48 Bonawentura, IV Sent. D. 48 a. 2 q. 3 (ed. Quaracchi, V, 393). 49 Filodemos, De po m. V (ed. Jensen, 25). 50 Demetrios, De eloc., 75. 51 Filodemos, Vol. Herc. 2, XI 165. 52 Izydor z Sewilli, Sententiae, II, 29, 19, P. L. 83, s. 630.

25

(superficialis ornatus verborum). R -

(quae mulcet aurem) czy (suavitas cantilenae), a z drugiej (modus dicendi),

R

Vend me53. -

(sententia interior) -

(fondus rerum) -

tu nazywane

ODRODZENIA.

(inventio) sententiae), a do formy elocutio). Jedni pisarze, jak Fracastoro i Castelvetro, (stro- mento), 54. Inni, jak Robortello,

w formie. Pozycja formy

formy55

okupowany 2.

_________

53 Mateusz z me, Ars rersificatoria (ed. Faral, 153). 54 B. Weinberg, A History of Literary Criticism in the Italian Renaissance, 1961. W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, III, 1967, s. 202. 55 B. Gracian, Agudeza y Arte del ingenio, 1648. cf. M. Batllori, La agudeza de Gracian y la retorica jesuitica, [w:] Actas del Primer Congreso Internacional de Hispanistas, Oxford 1964.

26

W XVIII w gadnienia; na kartach poetyk rzadko po-

-

ie-

- verba i res. -

formy-

sztukach nie ma56. -

forma.

Widz widzi na obrazie brzegi Sekwa -

Przez

mieszania formy A

MIESZANO

cz

__________

56 W Tatarkiewicz, , [w:] Skupienie i marzenie, 1951. , [w:] Charisteria, Rozprawy filozoficzne w darze W.

Tatarkiewiczowi, 1960.

27

3.

CZY -sza?

ten podsycali radykalni zwolennicy formy, jak S. J. Witkiewicz,i JEDYNIE w Czystej

jego czas (1920 zmu, suprematyzmu,

Focillona we Francji. Teza formalizmu w umiarkowanej postaci brzmi jak u Le

iele sztuki TYLKO forma. W negatywnej

dstawia,

57.

Kandinsky 58 orma bez

FORM: (odtwarza

ABSTRAKCYJNE

59

miejsce w teorii sztuk od -sens

-pow

_________ 57 H. Focillon, La vie des formes, 1934. 58 W. Kandinsky, [w:] , 1935, nr 1 4, cf. Kunst, 1910.

59 Plato, Fileb 51 c.

28

przeciwstawian Kandinsky,

-

pozycji w teorii sztuki.

HISTORIA FORMY C

Wiel

zaczyna ta

i naturalnym znaczeniem, wob - -

Forma C jest nie tylko w -

-

m poetyki, to forma C teorii sztuk PLASTYCZNYCH. inaczej, skoro ex definitione - strzennymi.

W dziejach TEORII V a XVIII wiekiem n.e.:

jako o formie D). R

Vasari, jest podobny do formy (simile a una forma)60. In SUBSTANCJI CIELESNEJ. _________

60 G. Vasari, Vite (ed. Milanesi, I 168).

29

Forma C obejmuje tylko rysunek, nie kolor: to - XVI wieku forma (C) i kolor

o tym Paolo Pino w Dialogo di pittura z 1548 r.61 A w XVII

-

62 Le Brun, dyktator sztuk za Ludwika XIV. A Testelin,

63. Ta przewaga formy- XVIII w.,

od akcji Rogera de Piles 64 i koloru

forma- - -rysunek. wiek XX

-

-

formy atomiast harmonijnego

czy _________

61 P. Pino, Dialogo di Pittura (ed. Barocchi, I 115). 62 Ch. Le Brun, Conference sur l'expression passions, 1715, s. 36 & 38. 63 H. Testelin, Sentimens ... sur la pratique de la peinture et sculpture, 1696, s. 37.

64 Historia koloru w dziejach malarstwa europejskiego,1970.

30

-

godna uwagi, 65.

66 videre for-

noscere ostra, -

HISTORIA FORMY D (CZYLI SUBSTANCJALNEJ)

jako

konieczny, nie-

-

- elaritas, splendor) rzeczy.

proporcja i blask

- 67

g

wszej, _________

65 Unizm w malarstwie, 1928. 66 E. Cassirer, Essay on Man, przedruk pt. Art, [w:] Problems in Aesthetics, ed. M. Weitz, 1959, s. 139; 1970. 67 Albertus Magnus, Opusculum de pulchro et bono, ed. Mandonnet, V. 420 421.

31

-proporcja

warunkiem.

68.

quod est ens habet aliquam for-mam, omne autem quod habet aliquam formam habet 69.

-

-XVI

70,lub u malarza F

71. -

niku (1681)72 podobnie C. P. Richelet (1719)73

Natomiast w XX w. ko nazwami Nicholson.

pie RELACJI KOSMICZNYCH 74, to,

_________

68 Ulryk ze Strasburga, Be pulchro, ed. Grabmann, 73 74. 69 Bonawentura, II Sent. D 34 a. 3 (Quaracchi, II. 814). 70 V. Danti, Trattato delle perfette proporzioni, 1567, I. 11. 71 F. Zuccaro, e , 1718, I. 2. 72 F. Baldinucci, Vocabolario tosc , 1681. 73 C. P. Riehelet, Le nouveau dictionnaire fran ais, 1719. 74 P. Mondrian, De Wieuwe Beelding in de Schilderkunst, in De Stijl 1917 18.

wyd. E. Grabska i H. Morawska, 1963, s. 407.

32

FORMAMI IDEE.

forma- -entelechia (forma D). O-

HISTORIA FORMY E (CZYLI FORMY APRIORYCZNEJ)

-m narzu-

A.

tow-Teajtet

-

-

[. .. ]

ZEM PRAWDZIWEJ I NIEWIDZ 75. Jest to bodaj _________ 75 Nicolaus Cusanus, De ludo globi, [w:] Opera omnia, Basileae, 1565, s. 219.

FORMA: 33

w kantowskim sensie. B. Krytyka czystego rozumu, jak wia-

Kant w (17

niespodzianka: nie ma kantowskiej formy w kantowskiej estetyce. W este-tyce Kant NIE 76

-

Wynik: w estetyce nie mamiejsca dla form apriorycznych.

C. -wieczni

towskiej, Konrad Fiedler77

t

Kant; jest kierowana prawami widzenia. Formy widzenia Fi

A. v. Hildebrand, historycy sztuki A. Riegl Problem der Form

. Zimmer-manna) widzenie z bliska (Nahbild) i z daleka (Fernbild). Przy patrzeniu

-rzeniu

76 I. Kant, Kritik der Urteilskraft, 1790, pol. J. 1964, w szcze 77 K. Fiedler, , 1913/14. Por. G. Morpurgo-Tagliabue, contemporaine, 1960, s. 41 n.

34

przy widzeniu z daleka; wtedy dopiero powstaje jasna i utrwalona forma

-

-

N

Schlosser abstrak-

cyjne i empatyczne, W. Deonna

pluralistycznej postaci78.

wspomniane trzy, a ponadto czwarte, istotne, ale nowe, bez historii. 1. PRODU-

KOWANIA za-

-

w sztuce

wytwarzania __________

78 lin, Renaissance und Barock, 1888. Kunstgeschichtliche Grundbegriffe, 1915. A. Riegel, Stilfragen, 1893 (por. Ks. Piwocki, Pierwsza nowoczesna teoria sztuki, 1970). W. Worringer, , 1908.

FORMA: HISTORIA 35

budowli.

2. W historii sztuk plastycznych, tak samo jak w historii muzyki

mianowicie w sensie form ,

forma sonet formy fugi czy sonaty, w architekturze

-franeuskim ogrodownictwie, rolwerku w rene- sansowej dekoracji, ornamentu w saskiej porcelanie.

- -

ODCHO- DZI

3. czy od-

Ni

una, species 4. Jeszcze inne znaczenie formy wychodzi na jaw u Gombrowicza79,

mianowicie w jego Dzienniku

- PRAWA,

. Niech to w niniejszym wykazie FORMA J. -

bynajmniej _________

79 H. Skolimowski, , [w:] Tematy, nr 31 32, 1969.

36 TATARKIEWICZ

teor ii Natomiast

antagonizm. Bo -

aPRAWO,

radykalny od Witkiewicza, na tej samej stronie Dziennika wypowiadatyczny i nieuleczalny

-

Grosseteste80 -

Wynikiem tej wie

estetyka81

y nie

-

h wypadkach nie grozi _________ * (od r. 1946, ostatnio w rozprawie literackiego, Studia z Estetyki, wyrazu. Z tych dzje

iowej, a niniejszy na materiale en specjalnej nauki o sztuce.

jest

80 Robert Grosseteste, De unica forma omnium, ed. Baur, s. 109. 81 M. Rieser, Problems of Artistic Form, of Aesthetics and

XXVII 3, 1969.

37

ormy w estetyce i teorii sztuki gdy jest

NOWE INTERPRETACJE FORM

Nowsza literatura psychologiczna, filozoficzna, artystyczna wysuwa

1. - ; -

gowie XIX wieku, -

- -

elementy

Arnheim82 w Stanach Zjednoczo- 83 w Polsce.

2. ISTNIENIA sztuki od form jej (w pierwotnej terminologii niemieckiej i

wymie-

widzowi nie w te

t nam tylko -

Riehl, FORMA rzeczy nie jest nam nigdy dana; jest NIEWIADO- MA84.

- miotu. _________

82 R. Arnheim, Art and Visual Perception, 1956. 83 O budowie formy architektonicznej, 1962. 84 A. Riehl, Bemerkungen zu dem Problem den Form in der Dichtkunst, [w:] teljahresschrift f. wiss. XX, 1898.

38

3. --

biorcy do form jest AKTYWNY. - Cassirer,

-85.

-

--

tro jak w XX wieku. Forma CXVII -

XIX wieku.

85 E. Cassirer, op. cit., 129.