Geneza i krytyka transmisyjnego

ujęcia komunikacji

Emanuel Kulczycki

Konferencja:

Komunikacja w kulturze – Kultura w komunikacji.

Pomiędzy filozoficzno-kulturową teorią a praktyką rzeczywistości komunikacji

8 kwietnia 2011 r. – Bydgoszcz

Plan wystąpienia

1. Uwagi wstępne.

2. Podstawowe elementy modelu transmisyjnego.

3. Geneza etymologiczna i jej konsekwencje.

4. Geneza ujęcia transmisyjnego.

2

1. Uwagi wstępne

Punkt wyjścia

Wskazywana w ramach „nauki o komunikacji” geneza

transmisyjnego ujęcia komunikacji pomija filozoficzne

źródła rozumienia tego procesu – wynika to m.in.

z nieodróżniania modelu od ujęcia.

3

4

Cel wystąpienia:

Wskazanie „punktów zapalnych” transmisyjnego ujęcia

komunikacji przy użycia aparatu filozoficznego.

5

Cel rozważań, które prezentuję:

Filozoficzne spojrzenie na genezę ujęcia transmisyjnego

umożliwia pokazanie:

1. Nieadekwatności kategorii transmisji.

2. „Winę” transmisji w kontekście braku samodzielnej

dyscypliny.

3. Konieczność krytyki założeń modeli transmisyjnych.

Uwaga terminologiczna

Odróżniam:

transmisyjny „model komunikacji”

od

transmisyjnego „ujęcia komunikacji”

6

Model transmisyjny reprezentacja przebiegu procesu komunikacji: uproszczony

obraz rozważanych zjawisk

Wskazywanie genezy modelu = geneza słowa

kto, kiedy (+kontekst) użył słowa „komunikacja”

7

Ujęcie transmisyjne Zbiór modeli transmisyjnych

Wskazywanie genezy ujęcia= geneza pojęcia

Poszukiwanie źródeł rozumienia transmisyjności procesu

komunikacji

Konsekwencje nierozróżniania

• Utożsamianie „genezy etymologicznej” ze źródłami

historyczno-kulturowymi pojęcia

• Wskazywanie na XX-wieczne źródło refleksji nad

procesem komunikacji („od modelu”)

• Niedostrzeganie kulturowo-filozoficznego tła

elementów modeli (Nadawca „narodził się” wraz

z modelem, a nie kategorią podmiotu)

8

2. Podstawowe elementy modelu transmisyjnego

Shannon – A Mathematical Theory of Communication

Podstawową przyczyną sukcesu tego ujęcia ma być jego 1) prostota, 2) ogólność,

3) ujęcie ilościowe oraz 4) zgodność z potocznym wyobrażeniem procesu.

ŹRÓDŁO

INFORMACJI NADAJNIK ODBIORNIK ADRESAT

PRZEKAZ SYGNAŁ

NADANY

SYGNAŁ

ODEBRANY PRZEKAZ

ŹRÓDŁO

ZAKŁÓCEŃ

9

10

3. Geneza etymologiczna i jej konsekwencje

Dwa główne ujęcia w badaniach nad komunikacją

Ujęcie transmisyjne

(telegraficzne, hydrauliczne, szkoła

procesu komunikacyjnego)

Ujęcie konstytutywne

(orkiestralne, rytualne),

W nauce o komunikacji genezy tych ujęć poszukuje się

w etymologii wyrazu „komunikacja”

11

Etymologia: komunikacja

Komunikacja — pochodzi od łacińskiego:

czasownika communicare (być w relacji

[w związku] z kimś, udzielić komuś wiadomości,

naradzać się)

rzeczownika communio (wspólność, poczucie

łączności)

Forma communicatio pojawiła się najpierw

w łacinie w XIV w., następnie została wchłonięta

przez języki narodowe;

oznaczało to:

wejście we wspólnotę, utrzymywanie

z kimś stosunków

12

13

W XVI wieku wyraz communicatio uzyskał drugie

znaczenie – „transmisja, przekaz”; wiązano je

najczęściej z rozwojem poczty i połączeń

drogowych.

W języku polskim pierwsze użycie tego słowa w XVI

wieku: w pisowni communikacija (wspólność

ludzi lub Boga i ludzi) oraz communicować

(przyjmować komunię, oznajmiać, porozumiewać

się)

Komunikacja (według genezy etymologicznej)

14

Ujęcie transmisyjne

proces służący przekazywaniu

(transmitowaniu): informacji, wiedzy,

idei, uczuć emocji

Ujęcie konstytutywne

tworzenie/poczucie wspólnoty,

utrzymywaniem więzi

społecznych

Geneza ujęcie transmisyjnego

(wg „genezy etymologicznej”)

komunikacja = użycie wyrazu w dwóch metaforach

Metafora organiczna — komunikacja jako

„krwioobieg społeczeństwa”

Metafora transportowo-geograficzna — kolej

„komunikuje” ze sobą dwa miasta, tak jak

telefon „komunikuje” ze sobą dwie osoby,

a statek „komunikuje” ze sobą dwa kontynenty

15

Konsekwencje metafory organicznej

POZIOM PRZEDMIOTU REFLEKSJI

Nie można się nie komunikować, gdyż wszystko jest

komunikacją – takie ujmowanie komunikacji jest

nieprzydatne: mówiąc „cokolwiek o czymkolwiek”,

mówimy o komunikacji

POZIOM REFLEKSJI NAD PRZEDMIOTEM

Każda dyscyplina i subdyscyplina naukowa „zajmuje się”

komunikacją: wszak wszystko jest komunikacją 16

Konsekwencje metafory transportowej

POZIOM PRZEDMIOTU REFLEKSJI

włączą proces komunikacji w zakres czynności

wytwórczych: techne (można formułować reguły)

POZIOM REFLEKSJI NAD PRZEDMIOTEM

skoncentrowanie się na badaniu medium i przebiegu

procesu komunikacji a nie procesu komunikacji

sprowadzenie badań procesu komunikacji na łono badań

medio- i prasoznawczych 17

Zespolenie wskazywanych tych dwóch metafor

doprowadziło w pierwszej połowie XX wieku do:

1. wyłonienia transmisyjnych modeli komunikacji

2. i – co należy podkreślić – zdaniem wielu badaczy,

do wyłonienia się transmisyjnego ujęcia

komunikacji.

18

Konsekwencje genezy etymologicznej

Nie zauważa się wpływu kulturowych źródeł

ujmowania komunikacji m.in. pism

Johna Locke’a, które przyczyniły się do:

1) rozumienia komunikacji jako transmisji;

2) uniemożliwienia wyłonienia się autonomicznej

dyscypliny komunikacji

19

Konsekwencje genezy etymologicznej

niezrozumienie modelu Shannona, co doprowadziło

do jego popularności:

model ten stał się synonimem „tradycyjnej

koncepcji komunikacji” i „matką wszystkich

modeli”

20

4. Geneza ujęcia transmisyjnego

1. Wyłonienie się myślenia pojęciowego

2. Wpływ Platońskiego Fajdrosa

3. Pisma Tertuliana, Augustyna, Akwinaty

4. Kartezjusz i paradygmat mentalistyczny

5. Locke’owskie rozumienie dzielenia się ideami 21

Jaki czynnik zadecydował o wytworzeniu w naszej

kulturze „myślenia pojęciowego”?

1. Pismo – Wielka Teoria Piśmienności

2. Wydzielenie się idei wartościujących – Społeczno-regulacyjna

koncepcja kultury

3. Przejście od magii do religii – Fryderyk Nietzsche, Ernst Cassirer,

Pearce i Cronen

Wyłonienie się myślenia pojęciowego

22

„Wybierając” pismo, uznajemy wpływ sposobu komunikowania

na zmiany form świadomości społecznej (Literacy Theory zakłada

również transmisyjność procesu komunikacji).

FAJDROS

„Nie tylko Arystoteles”

„Klasyczna” interpretacja Fajdrosa – zestawionego z Listem VII

Krytyka pisma, które przez Platona postrzegane jest jako

jeszcze niezinternalizowana „technologia”, której nie

wolno zawierzyć spraw najważniejszych

To za sprawą Fajdrosa badacza z kręgu

communication science włączyli tradycję retoryczną

do „badań nad komunikacją” 23

Pisma Tertuliana, Augustyna, Akwinaty

• Logocentryczny charakter teorii komunikacji

zakorzeniony jest m.in. w średniowiecznych dysputach

teologicznych nad problemem Słowa i słów;

• pojmowania duszy, „wnętrza” jako bytu prywatnego,

nieograniczonego przez cielesność, który jest

„początkiem” procesu komunikacji;

• postrzegania znaku jako jedynego wehikułu, który

poprzez zapełnienie wyobrażeniową treścią pozwala,

przekraczając prywatność, wejść w interakcję społeczną. 24

Nadawca i odbiorca jako „zamknięte” podmioty

Podmioty „świadome” swojego Ja

Kartezjusz i paradygmat mentalistyczny

25

Stany mentalne są „przekładalne” na słowa

(kodowanie) i można je transmitować

Kartezjańskie marzenie o zmatematyzowaniu

całej wiedzy o człowieku

= Marzenie „wielbicieli” modelu Shannona

Locke’owskie rozumienie dzielenia się ideami

26

Komunikacja jako proces dzielenia się ideami

Znaczenie jako coś znajdującego się wewnątrz człowieka –

na pewno nie w kulturze

„Nie ma niczego w słowach”, „słowa są niczym” –

Nullius in Verba

Na zakończenie:

„Problem” i „Dziedzictwo Locke’a”

Społeczna teoria liberalizmu: problem realizacji teorii

społecznej opartej na prymacie jednostek.

Jaki jest mechanizm połączenia („komunikowania się”)

jednostek, aby odnośna koncepcja nie padła pod

zarzutami solipsyzmu?

Ugruntowaniu teorii społecznej poprzez wskazanie na

komunikację jako „wehikuł myśli”, pomocniczy

mechanizm zapośredniczenia między jednostkami

27

Dziękuję

Emanuel Kulczycki

emanuel@ekulczycki.pl

28