W 1954 roku przy Pol-skiej Akademii Nauk

powstał warszawski Zakład Fizyki Cząstek Elementar-nych, w którym zbudowano pierwsze w Polsce akcelera-tory cząstek i detektory pro-mieniowania jądrowego oraz opracowano szkic projektu jądrowego reaktora badaw-czego o mocy 5 MW. 4 czerw-ca 1955 roku Prezydium Rzą-du, reagując na odtajnienie przez USA, Wielką Brytanię i ZSSR części prac z fizyki ją-drowej i udostępnienie tech-nologii jądrowych innym krajom, powołano Instytut Badań Jądrowych. Jego pierwszym dyrektorem zo-stał prof. Andrzej Sołtan.

W 1958 roku uruchomio-no w IBJ w Świerku reaktor EWA, w Krakowie zaś cyklo-tron U-120 (oba urządzenia prod. ZSRR); w tym samym roku z krakowskiego oddzia-łu IBJ powstał samodzielny In-stytut Fizyki Jądrowej w Kra-kowie. W późniejszych latach w Świerku zbudowano reak-tory mocy zerowej MARYLA, ANNA i AGATA, używane do badań fizyki reaktorów. Ode-grały one istotną rolę w skon-struowaniu, już własnymi siłami, reaktora badawcze-go MARIA, uruchomionego w 1974 roku. Podobnie jak w reaktorze EWA, neutrony z reaktora MARIA wykorzy-stywane są do badań struktu-ry i dynamiki sieci w ciałach stałych, a także do wytwarza-nia preparatów izotopowych stosowanych w medycynie,

ochronie środowiska i prze-myśle. Wraz z rozwojem technik jądrowych powstała Centrala Odpadów Promie-niotwórczych, a w wojsko-wym forcie w Różanie zloka-lizowano Składowisko Odpa-dów Promieniotwórczych.

W Świerku zajmowano się również techniką akceleracji elektronów i protonów (akce-lerator protonowy ANDRZEJ). Zdobyte doświadczenia po-zwoliły na instalację urzą-dzeń do badań radiograficz-nych i fotoaktywacyjnej ana-lizy chemicznej w zakładach wzbogacania rudy miedzi, co przyczyniło się do opracowa-nia i produkcji akceleratorów NEPTUN 10P służących do ra-dioterapii nowotworów. Roz-wijano techniki obliczenio-we, wpierw na uruchomionej w 1965 roku w Świerku duń-skiej maszynie cyfrowej GIER firmy A/S Regnecentralen, a od 1974 roku na nowocze-snym komputerze amerykań-skim CYBER produkcji Con-trol Data Corporation. Insty-tut prowadził również prace wspomagające budowę Elek-trowni Jądrowej Żarnowiec, zrealizował badania charak-terystyk reaktorów energe-tycznych w Nowym Woro-neżu (b. ZSRR) i w Kozłoduju (Bułgaria) oraz współpraco-wał przy uruchomieniu pro-dukcji urządzeń dla elektrow-ni jądrowej EJ Pacs (Węgry).

W Instytucie Badań Jądro-wych realizowano prace z fi-zyki jądrowej wysokich i ni-

skich energii, chemii jądro-wej, fizyki i techniki reaktoro-wej. Nawiązano współpracę z najważniejszymi ośrodkami naukowymi świata, m.in. ze Zjednoczonym Instytutem Ba-dań Jądrowych - ZIBJ w Dub-nej pod Moskwą i Europejską Organizacją Badań Jądro-wych CERN w Genewie oraz wieloma instytutami euro-pejskimi. Uruchomiono sze-roki program badań podsta-wowych, kontynuowany dziś w Narodowym Centrum Ba-dań Jądrowych.

Silna pozycja Instytutu Ba-dań Jądrowych oraz posta-wa jego pracowników w la-tach tworzenia „Solidarno-ści” sprowokowały reakcję ówczesnych władz. Wskutek decyzji politycznej w 1982 ro-ku dokonano rozbicia IBJ na trzy nowe jednostki: Insty-tut Problemów Jądrowych i Instytut Energii Atomowej (oba w Świerku) oraz Insty-tut Chemii i Techniki Jądro-wej (na Żeraniu). 1 września 2011 roku z dwóch pierw-szych instytutów powstało Narodowe Centrum Badań Jądrowych. Obecnie istnieją w Polsce trzy instytuty nauko-we wywodzące się z Instytutu Badań Jądrowych:• Narodowe Centrum

Badań Jądrowych w Świerku,

• Instytut Chemii i Techniki Jądrowej na Żeraniu w Warszawie,

• Instytut Fizyki Jądrowej w Krakowie.

Gazetka Dni Otwartychz okazji 60. rocznicy utworzenia Instytutu Badań Jądrowych

30-31 MAJA 2015 ROKU • NARODOWE CENTRUM BADAŃ JĄDROWYCH

Historia Instytutu Badań Jądrowych

Szanowni Państwo,

Narodowe Centrum Badań Jądrowych w Świerku, orga-nizując Dni Otwarte, stwa-rza niepowtarzalną oka-zję do obejrzenia wielu za-kładów i laboratoriów na co dzień niedostępnych dla zwiedzających. Ze względu na specyfikę Instytutu mo-że to dostarczyć Państwu wielu wrażeń i być okazją do uzyskania odpowiedzi na pytania, których udzie-lać będą pracownicy nauko-wi NCBJ.

Na terenie NCBJ przygotowa-no dla Państwa informację o trasach zwiedzania. Dodat-kowo pomocą będą Państwu służyć organizatorzy.

Ośrodek będzie otwarty w godzinach 9:00 – 18:00.

Na terenie obowiązują, regulowane przepisami, zasady:• konieczność rejestracji na

podstawie dowodu osobi-stego, legitymacji szkolnej;

• zakaz fotografowania (do-zwolony tylko wewnątrz obiektów);

• poruszanie się po terenie w zorganizowanych gru-pach pod opieką pracowni-ków NCBJ;

• na niektórych trasach ogra-niczenia wiekowe – od 11 lat;

• dla młodszych dzieci zor-ganizowana profesjonalna opieka;

• do dyspozycji Bar56.

Życzymy Państwu mile spę-dzonego czasu, wielu wrażeń i zaspokojenia wiedzy o tema-tyce związanej z zastosowa-niami promieniowania joni-zującego, w tym w energety-ce jądrowej.

Organizatorzy

TRASA 1 - Badawczy reaktor jądrowy MARIAmożliwość obejrzenia: hali techno-logicznej, hali reaktora, sterowni, hali eksperymentalnej, promienio-wania Czerenkowa w reaktorze• czas zwiedzania: 80 min• liczebość grup: 20 osób• limit wieku: od 11 lat

TRASA 2 - Model elektrowni jądrowejmodel elektrowni jądrowej, w tym reaktora planowanego do zainsta-lowania w Żarnowcu, model reak-tora HTR i jego zastosowania do produkcji prądu, ciepła, słodkiej wody, wodoru i rafinacji stali• czas zwiedzania: 30 min• liczebość grup: 25 osób• bez ograniczenia wieku

TRASA 3 - Centrum Informatyczne Świerkmożliwość obejrzenia: serwerow-ni, pomieszczenia UPS, pompow-ni, agregatu zasilającego• czas zwiedzania: 30 min• liczebość grup: 25 osób• limit wieku: od 11 lat

TRASA 4 - Fizyka jądrowa na rzecz medycynymożliwość zwiedzenia: Pracownii Fizyki Medycznej - prototyp akce-leratora medycznego COLINE 6, prototyp akceleratora do terapii śródoperacyjnej intraLine, Labo-ratorium Interdyscyplinarnych Zastosowań Fizyki - igła fotono-wa (demonstrator inLine PN50), lampy rentgenowskie i promienio-wanie X• czas zwiedzania: 60 min• liczebość grup: 15 osób• limit wieku: od 11 lat

TRASA 5 - Zakład Unieszkodliwiania Odpadów Promieniotwórczych możliwość obejrzenia: hali techno-logicznej przetwarzania odpadów

promieniotwórczych, instalację do przetwarzania odpadów promie-niotwórczych, Makietę Krajowe-go Składowiska Odpadów Promie-niotwórczych• czas zwiedzania: 60 min• liczebość grup: 20 osób• limit wieku: od 11 lat

TRASA 6 - Ośrodek Radioizotopów POLATOMTYLKO 30 MAJAmożliwość obejrzenia: Laborato-rium Państwowego Wzorca Ak-tywności, pracowni wytwarzają-cej Jod-131 (komory jodowe) oraz zapoznanie się z produktami wy-twarzanymi w OR Polatom i ich zastosowaniem, rodzajami źró-deł promieniotwórczych oraz po-jemników osłonnych• czas zwiedzania: 60 min• liczebość grup: 15 osób• limit wieku: od 11 lat

TRASA 7 - Laboratorium Pomiarów Dozymetrycznychmożliwość zapoznania się z: po-miarami skażeń wewnętrznych i środowiska (licznik promienio-wania ciała człowieka, licznik pro-mieniowania tarczycy, laboratoria radiochemiczne, spektrometria al-fa i gamma), wzorcowaniem apa-ratury i Centralą Dozymetryczną• czas zwiedzania: 45 min• liczebość grup: 20 osób• bez ograniczenia wieku

TRASA 8 - Dział Edukacji i SzkoleńŚwiat jest taki, jakim go widzimy - pokazy dla młodzieży• czas zwiedzania: 45 min• liczebość grup: 20 osób• limit wieku: od 11 latPostępowanie z odpadami pro-mieniotwórczymi - wystawa dla rodziców• czas zwiedzania: 40 min• liczebość grup: 20 osób• limit wieku: od 11 lat

TRASA 9 - Fizyka jądrowadla państwa i środowiskamożliwość zapoznania się z: radio-graficznymi systemami do prze-świetlania wielkogabarytowych ładunków na granicach państw (demonstrator CANIS, demonstra-tor CANIS_mobile), systemem wy-krywania materiałów niebezpiecz-nych (materiałów wybuchowych i substancji toksycznych, model de-monstratora SWAN)• czas zwiedzania: 30 min• liczebość grup: 20 osób• bez ograniczenia wieku

TRASA 10 - Gorąca plazma:generacja i zastosowaniemożliwość obejrzenia: urządzenia do generacji plazmy i niektórych efektów jej zastosowania w tech-nice• czas zwiedzania: 15 min• liczebość grup: 15 osób• bez ograniczenia wieku

a ponadto WYSTAWYw budynku Parku Naukowo-Technologicznego (punkt infor-macyjny):• „Od EWY do MARII”• „Jak to się robi we Francji?” • Polski Program Energetyki Ją-

drowej (Ministerstwo Gospo-darki, PGE EJ 1)

• Na drodze do energetyki ter-mojądrowej

• Fizyka jądrowa na rzecz śro-dowiska

• Projekcja filmów: 1. Zasady bezpieczeństwa elek-

trowni jądrowej (film przy-gotowany przez Państwową Agencję Atomistyki)

2. Budowa i uruchomienie reak-tora MARIA

3. Pandora Promise - jednora-zowy pokaz filmu - godzina 15:15 (tylko w sobotę)

ROZKŁAD JAZDY AUTOBUSÓW:do NCBJ• z Warszawy (Parking dla

autokarów pod PKiN, na-przeciwko KINOTEKI) - 09:00, 10:00, 11:00, 12:00, 13:00, 14:00

• z Garwolina (stary PKS) - 09:15, 11:00

• z Otwocka (Ul. Świderska, przystanek ZTM „ORLA 01”) - 09:00, 10:00, 11:00

z NCBJ• do Warszawy (Parking

dla autokarów pod PKiN, naprzeciwko KINOTE-KI, przystanki pośred-nie: KAJKI ZTM 02, Rondo Wiatraczna) - 12:00, 13:00, 14:00, 15:00,16:00, 17:00, 18:00 /o godz. 16:00 i 18:00 odjazd dwóch autokarów w przypadku dużej fre-kwencji/

• do Garwolina (stary PKS) - 14:00, 16:00

• do Otwocka (Ul. Świder-ska, przystanek ZTM „OR-LA 01”) - 13:00, 15:00, 17:00

Szczegółowy opis tras

HISTORIA

W dniu 16 czerwca 1970 r. wmurowano kamień

węgielny pod budowę reak-tora R-2 i tym samym rozpo-częto budowę tego obiektu. Budowa została zakończo-na w 1974 roku i 18 grudnia 1974 roku reaktor został uru-chomiony. Eksploatację roz-poczęto w 1975 r. Reaktor ten, zaprojektowany przez pol-skich specjalistów i techni-ków, skonstruowano jako re-aktor wielozadaniowy o wy-sokim strumieniu neutronów. Reaktor budowano również z myślą o prowadzeniu na nim badań materiałowych niezbędnych w programach budowy i eksploatacji elek-trowni jądrowych. Po grun-townej modernizacji, którą prowadzono od połowy 1985 roku, reaktor MARIA uru-chomiono ponownie w grud-niu 1992 r. Od roku 1993 jest on eksploatowany bezawa-ryjnie i jest jednym z najlep-szych reaktorów badawczych na świecie. Wysoki strumień neutronów w rdzeniu, moż-liwość dostosowania konfi-guracji rdzenia do wymogów użytkowników, stosunkowo młody wiek urządzenia oraz lokalizacja z dala od dużych aglomeracji ludzkich - są ar-gumentami przemawiają-cymi za efektywną i co naj-mniej dwudziestoletnią, dal-szą eksploatacją tego reakto-ra. Warto wspomnieć, że awa-ria reaktora energetycznego w Czarnobylu wymusiła wy-posażenie reaktora MARIA w szereg nowoczesnych ukła-

dów eliminujących wystąpie-nie określonych zdarzeń lub minimalizujących ich konse-kwencje. Zainstalowano pa-sywny układ zalewania kana-łów paliwowych wodą base-nową w przypadku spadku ci-śnienia w obiegu chłodzenia elementów paliwowych, za-montowano nowe konstruk-cje poziomych kanałów wy-prowadzających wiązki neu-tronów z reaktora.

W ostatnich latach wysiłki i wiedza ekspertów z NCBJ pozwoliła na realizację nader ambitnych przedsięwzięć jak przejście reaktora na nisko wzbogacone paliwo o zawar-tości 19,75% rozszczepialne-go izotopu uranu, uranu-235 i przystosowanie reaktora do intensywnej produkcji radio-izotopów.

WYKORZYSTANIE

W reaktorze wytwarzane są radioizotopy dla ce-

lów medycznych, przemysło-wych i naukowych. Służy on również do modyfikacji wła-sności materiałów w wyniku np. neutronowego domiesz-kowania kryształów krzemu (czego końcowym efektem jest powstawanie półprze-wodników typu n dla elektro-niki) czy neutronowej mody-fikacji minerałów (np. kolo-ryzacji topazów). Wszystkie te procesy prowadzone są w specjalnych instalacjach umieszczonych w obszarze rdzenia reaktora i sąsiadują-cego z nim reflektora grafito-wego. Specjalne kanały służą

Reaktor badawczy MARIA

napromienianiu tarcz ura-nowych wykorzystywanych do produkcji molibdenu-99 - podstawowego radioizotopu dla medycyny nuklearnej. Osobną sferą wykorzystania reaktora jest eksploatacja ka-nałów poziomych reaktora.

Program molibdenowyNCBJ ma silną pozycję na ryn-ku radioizotopów. W ubie-głym roku Instytut osiągnął 18% światowej produkcji naj-ważniejszego dla medycyny izotopu molibden-99, umoż-liwiając procedury dla 2 mln pacjentów rocznie. Technet-99m, powstający w rozpa-dzie molibdenu-99, używa-ny jest w 80% procedur wy-korzystujących radioizotopy. Powszechnie stosuje się go w diagnostyce kardiologicz-nej i onkologicznej.

Barwienie kamieni szla-chetnychO sposobach ulepszania ka-mieni szlachetnych pisał już Pliniusz Starszy w swojej „Hi-storii naturalnej” na począt-ku I wieku n.e. Poprawiane kamienie są nadal naturalne, ale w wyniku ulepszenia sta-ją się jeszcze piękniejsze. Jed-nym ze stosowanych sposo-bów ich ulepszania jest na-promieniowanie. Kolor rzad-ko występującego w naturze, bladego niebieskiego topazu może zostać silnie pogłębio-ny przez napromienienie. Różowe turmaliny po napro-mieniowaniu zmieniają ko-lor z różowego na czerwony i są nie do odróżnienia od na-turalnych czerwonych. Bez-barwne diamenty po napro-mieniowaniu i ogrzewaniu zmieniają kolory na inten-sywne zielenie, żółcie, błęki-ty, brązy i róże. Te kamienie są dość powszechne i tańsze niż naturalnie kolorowe o po-równywalnej jasności koloru, przejrzystości i rozmiarze.

Radiografia neutronowaTechnika ta jest analogiem prześwietleń rentgenow-skich, ale w szczególnych wy-padkach pozwala zobaczyć we wnętrzu materiału deta-le, które są dla promieniowa-nia rentgenowskiego niewi-doczne.

Centrum Informatyczne Świerk jest odpowiedzią

na dynamicznie rosnące za-potrzebowanie na rozwiąza-nia informatyczne związane z rozwojem w naszym kraju energetyki – zarówno jądro-wej, jak i konwencjonalnej. Jego celem jest dostarczanie najwyższej jakości nowocze-snych usług informatycznych podmiotom zaangażowanym w rozwój sektora jądrowego

na terytorium Rzeczypospoli-tej Polskiej, jednostkom admi-nistracji państwowej oraz in-stytucjom naukowo-badaw-czym. Aby ją spełnić, potrzeba nowoczesnych, rozwiązań in-formatycznych, które umożli-wiają szybkie oraz bezpiecz-ne przetwarzanie dużej ilości danych. Przykładowymi ob-szarami zastosowań wydaj-nego klastra komputerowe-go mogą być chociażby moni-

Centrum Informatyczne Świerk

Niewątpliwym beneficjen-tem badań podstawo-

wych z zakresu fizyki jądro-wej jest medycyna. Wystarczy wspomnieć diagnostykę ob-razową: tomografię kompu-terową, rezonans magnetycz-ny, tomografię PET itp., z któ-rej dobrodziejstw korzysta niemal każdy pacjent. Chcie-libyśmy Państwu pokazać na-sze prace dla radioterapii.

Leczenie za pomocą metod fizyki jądrowej związane jest z zastosowaniem przeni-kliwego promieniowania jo-nizującego. Dzisiejszy świat medycyny onkologicznej przychyla się do używania – w miejsce dawnych prepa-ratów promieniotwórczych - techniki generowania pro-mieniowania, która wywodzi się z badań cząstek elemen-tarnych. Wykorzystuje ona akceleratory cząstek. W na-szych akceleratorach rozpę-dzamy elektrony do prędko-ści bliskiej prędkości światła. Są one następnie kierowane na specjalną tarczę, w której wytracają całą swoją ener-gię, zamieniając ją na pro-mieniowanie przenikliwe. Na naszej ścieżce pokażemy kilka rodzajów medycznych

akceleratorów: od najmniej-szych, których celem jest wy-twarzanie promieniowania X, po znacznie większe i bar-dziej skomplikowane akcele-ratory liniowe. Te ostatnie po-zwalają uzyskać promienio-wanie γ (gamma) o energiach podobnych lub wyższych od tych, pochodzących z rozpa-du izotopów promieniotwór-czych. Producentów tego ty-pu aparatury medycznej moż-na policzyć na palcach jednej ręki. NCBJ od ponad 40 lat na-leży do tego elitarnego grona.

Technika akceleracyjna umożliwia dostarczanie pro-mieniowania w obręb guza nowotworowego w znacznie bardziej precyzyjny sposób i niszczenie go przy jednocze-snym oszczędzaniu zdrowych tkanek wokół. W tym celu na-świetlanie pacjenta musi od-bywać się z różnych kierun-ków, z precyzyjnie zaplano-wanym dla każdego kierun-ku polem napromieniania i jego intensywnością. W kon-cepcję tę wpisuje się linia tera-peutyczna na bazie akcelera-tora Coline 6, zaprojektowa-na i rozwinięta w NCBJ, którą zademonstrujemy zwiedza-jącym.

Wiązka elektronów, zaapli-kowana w polu operacyjnym, bezpośrednio po usunięciu guza, pozwala także na bez-pośrednie zlikwidowanie ko-mórek nowotworowych po-zostałych w otoczeniu wy-ciętego guza. Takiemu celo-wi służy mobilny, śródopera-cyjny akcelerator medyczny IntraLine, zaprojektowany i wciąż udoskonalany w NCBJ.

Podobnie, jak opisany wy-żej akcelerator śródopera-cy działa niskoenergetycz-ne promieniowanie rentge-nowskie. W tym wypadku sam akcelerator wytwarza-jący takie promieniowanie może być znacznie mniej-szy i prostszy. Nazywaliśmy go igłą fotonową. „Igła” dała początek lekkiemu, poręczne-mu i niedrogiemu urządzeniu InLine PN50. W niektórych zastosowaniach jest ono atrakcyjną alternatywą dla akceleratora śródoperacyj-nego IntraLine.

Zapraszamy na ścieżkę me-dyczną obrazująca fascynu-jącą historię o tym, jak nauka służy człowiekowi.

Zakład Aparatury Jądrowej oraz Zakład Interdyscyplinarnych Zastosowań Fizyki

2 Gazetka Dni Otwartych

TRASA 1

TRASA 3

TRASA 4

toring i symulacje zagrożeń radiacyjnych, zarządzanie kryzysowe, a także oblicze-nia dla projektowania, insta-lacji i optymalizacji urządzeń energetycznych oraz dystry-bucji energii.

Najnowsze „dziecko” CIŚ to najwydajniejsza maszyna obliczeniowa w Polsce, któ-ra w docelowej konfigura-cji osiągnie 500 TFlopsów. Zapraszamy do obejrzenia jej serwerowni, pomieszczeń UPS, pompowni i agregatu za-silającego.

Chcemy pokazać Państwu w jaki sposób wykonuje

się wzorcowanie (kalibrację) dozymetrycznej aparatury kontrolno-pomiarowej pro-mieniowania gamma i neu-tronowego, a także mierni-ków skażeń powierzchnio-wych alfa- i beta- promie-niotwórczych. Dział Kalibra-cji Aparatury Dozymetrycz-nej w LPD jest unikatowym laboratorium w skali kraju.

Ponadto, wizytówką LPD jest Dział Pomiarów Skażeń, któ-ry wykonuje pomiary skażeń

wewnętrznych ludzi za po-mocą Licznika Promienio-wania Ciała Człowieka, Licz-nika Promieniowania Tar-czycy i pomiarów radioche-micznych moczu, a także oce-nę równoważnej i skutecznej dawki obciążającej. Te bar-dzo istotne umiejętności słu-żą kontroli ludzi, do wnętrza których dostały się z różnych względów izotopy promie-niotwórcze.

W LPD działa także Pracow-nia Nadzoru Dozymetryczne-go i Sekcja Pomiarów Skażeń

Środowiska, która zajmują-ca się monitoringiem środo-wiska. Prowadzą one nadzór radiologiczny terenu ośrod-ka jądrowego Świerk i Krajo-wego Składowiska Odpadów Promieniotwórczych w Ró-żanie (w tym analizy próbek środowiskowych i dozyme-tryczne pomiary operacyjne) a także prowadzi ocenę wpły-wu ośrodka Świerk na otocze-nie. Celom tym służy zarów-no aparatura stacjonarna, jak i przenośna do badań radio-logicznych wody, powietrza i gleby.

Laboratorium Pomiarów Dozymetrycznych TRASA 7

Wojny i zamachy terrory-styczne są obecnie, nie-

stety, naszą rzeczywistością. Czy badania w dziedzinie fizy-ki jądrowej i fizyki wysokich energii mogą pomóc uczynić nasz świat lepszym, bezpiecz-niejszym? Tak! Ta ścieżka za-prezentuje Państwu wycinek prac aplikacyjnych prowa-dzonych w Narodowym Cen-trum Badań Jądrowych w ob-szarach związanych z wykry-waniem przemytu, identyfi-kowaniem groźnych lub nie-dozwolonych substancji, nie-legalnym przewozem ludzi itp.

Promieniowanie rentgenow-skie (X) jest wykorzystywane do diagnostyki medycznej niemal od początku jego od-krycia. Ale również już 100 lat temu możliwość obrazo-wania za ich pomocą wnę-trza opakowań, skrzyń czy worków bez ich otwierania została wykorzystana do wy-krywania prób przemytu nie-dozwolonych przedmiotów. Współcześnie metody te zo-stały rozwinięte i unowocze-śnione. Produkowane w lam-pach rentgenowskich czy w akceleratorach promienio-wanie X, lub promieniowa-nie γ, powstające w wyniku rozpadu pierwiastków pro-mieniotwórczych, przenika przez kontrolowany obiekt, będąc rozpraszane i osłabia-ne przez jego elementy. Po przeciwległej stronie w sto-sunku do źródła promienio-wania umieszczany jest de-tektor obrazujący, który po-zwala na obserwację „cie-nia”, jaki powstaje w wyniku oświetlenia kontrolowanego

Zastosowania związane z bezpieczeństwem państwa

POLATOM jest jedynym w Pol-sce producentem i głównym dystrybutorem radioizo-topów wykorzystywanych w medycynie, nauce i prze-myśle. Własne opracowania naukowe, współpraca z kra-jowymi i zagranicznymi pla-cówkami, przyczyniły się do rozwoju medycyny nuklear-nej i zastosowań izotopów w naszym kraju.

Ośrodek pełni niezwykle istotną funkcję łącznika po-między środowiskiem zajmu-jącym się technikami jądro-wymi a bezpośrednim ich be-neficjentem, czyli społeczeń-stwem. Jego działalność przy-czyniła się do rozwoju diagno-styki in vitro w latach 70-tych i 80-tych, poprzez wprowa-dzenie zestawów do oznaczeń

hormonalnych. Postęp w dia-gnostyce i terapii chorób tar-czycy preparatami jodu-131 i innych schorzeń onkologicz-nych został rozpoczęty i może się nadal odbywać dzięki pra-cy kadry naukowej OR, koń-czącej się wdrożeniem pro-duktów leczniczych. Mar-ka POLATOM jest dziś znana i rozpoznawalna na całym świecie. Z naszymi produk-tami docieramy już do ponad 70 krajów całego świata, a na-sze największe rynki zbytu to Niemcy i Chiny. Nasze pro-dukty otrzymują liczne na-grody na konkursach krajo-wych i zagranicznych (ostat-nio: „Polski Produkt Przy-szłości 2014”, Srebrny Medal Międzynarodowych Targów „Brussels Innova 2012”).

Dla potrzeb medycyny pro-dukowane są:• radiofarmaceutyki do dia-

gnostyki i terapii chorób tarczycy, do paliatywnego leczenia przerzutów nowo-tworowych do kośćca oraz preparaty do diagnostyki i terapii izotopowej;

• zestawy do znakowania technetem służące do dia-gnostyki: nerek, wątroby, serca, kości, stanów zapal-nych, dróg żółciowych, gu-zów neuroendokrynnych;

Ostatnie nasze osiągnię-cia w służbie medycyny to wprowadzenie do obro-tu produktów leczniczych ItraPol i LutaPol (ważne dla terapii onkologicznej) oraz zestawu diagnostycznego

Techimmuna, które służą do diagnozowania stanów zapalnych.

Dla potrzeb nauki i techniki:• związki nieorganiczne izo-

topów promieniotwórczych;• zamknięte źródła promie-

niowania do celów technicz-nych, stosowane w gamma-grafii przemysłowej, źródła do automatyki przemysło-wej.

Ośrodek Radioizotopów POLATOM aktywnie współ-uczestniczy w badaniach pro-wadzonych w ramach progra-mów koordynowanych przez Międzynarodową Agencję Energii Atomowej oraz w pro-gramach Unii Europejskiej.

Ośrodek Radioizotopów POLATOM360. rocznica powołania Instytutu Badań Jądrowych

obiektu przez przenikliwe fo-tony. Wprawne oko operatora tego systemu łatwo wychwy-ci wszelkie nieprawidłowości w ładunku.

Metoda ta używana jest po-wszechnie do kontroli baga-żu nie tylko na lotniskach, ale również w obiektach takich jak budynki użyteczności pu-blicznej, stadiony i inne miej-sca imprez masowych itp. Wykorzystanie promienio-wania wysokoenergetycz-nego, produkowanego przez liniowe akceleratory elek-tronów, wyposażone w tar-czę konwersji wiązki elek-tronów na przenikliwe pro-mieniowanie X, pozwala na-wet na sprawdzenie zawar-tości ładunku samochodów ciężarowych i dużych konte-nerów. W ciągu kilku ostat-nich lat w NCBJ opracowana została technologia pozwala-jąca na kontrolę radiograficz-ną wszędzie tam, gdzie będzie to konieczne – na przejściach granicznych, w portach mor-skich, a nawet na przydroż-nych parkingach w przypad-ku systemów mobilnych.

W ramach niniejszej ścieżki zapoznają się Państwo z de-monstratorem CANIS, wypo-sażonym w akcelerator przy-spieszający cząstki do wyso-kich energii w sposób równo-ważny do zastosowania po-tencjałów rzędu kilku milio-nów woltów.

Można również zobaczyć jak wygląda urządzenie, które mogłoby „zajrzeć” do bagaż-nika Państwa samochodu.

TRASA 6

TRASA 9

NCBJ zajmuje się bada-niami nie tyko z dziedzi-

ny szeroko pojętej fizyki ją-drowej, ale także wpływem promieniowania jonizujące-go na otaczające nas środowi-sko. Obecność radionuklidów w środowisku jest przedmio-tem systematycznego moni-toringu powietrza, gleby, wo-dy, szaty roślinnej i innych je-go elementów.

W Zakładzie Energetyki Ją-drowej przeprowadza się badania nad rozwojem me-tod matematycznych, mode-li obliczeniowych i narzędzi komputerowych do analiz bezpieczeństwa, ryzyka i za-grożeń dla środowiska oraz zdrowia człowieka, związa-nych np. z awariami instala-cji jądrowych i chemicznych czy transportem niebezpiecz-nych substancji, a także stały-mi emisjami zanieczyszczeń do środowiska. Instytut dys-ponuje również aparaturą do pomiarów jakości powietrza atmosferycznego. Naukow-cy z NCBJ zaprojektowali i wy-budowali mobilne laborato-rium służące do monitoringu powietrza, którym oddycha-my. Jedno z nielicznych tego

typu urządzeń w Polsce po-zwala na szybką identyfika-cję zanieczyszczeń przemy-słowych i komunikacyjnych powietrza praktycznie w każ-dym miejscu.

Także aerozole atmosferycz-ne zawierają radionukli-dy naturalne i sztuczne, któ-rych koncentracja jest przed-miotem wieloletnich badań w NCBJ. Prowadzone są po-miary zawartości radionukli-dów w powietrzu przy użyciu wysokowydajnej stacji pobo-ru powietrza typu ASS-500. Dodatkowo, od kilkunastu lat, przeprowadza się pomiar stę-żenia radionuklidów w war-stwie przyziemnej atmosfe-ry w polskiej stacji polarnej w Hornsundzie. Powietrze w regionach polarnych po-zbawione jest zanieczyszczeń przemysłowych i komunika-cyjnych typowych dla Europy Centralnej.

Analiza spektrometryczna przy użyciu detektorów pół-przewodnikowych germa-nowych pozwala na ocenę koncentracji następujących izotopów: beryl-7, ołów-210, potas-40 – pochodzenia natu-

Promieniowanie jonizujące w środowisku i na rzecz środowiska

ralnego oraz antropogenicz-nego cez-137 i cez-134, na po-ziomie powyżej 1μBq. Beryl-7 powstaje w wyniku oddzia-ływania neutronów i proto-nów pochodzących od Słoń-ca ze składnikami atmosfery – azotem i tlenem. Ołów-210 jest produktem rozpadu jed-nego z izotopów uranu. Poja-wia się między innymi w wy-niku wybuchów wulkanów a także uwolnień transura-nowców do atmosfery. Pro-mieniotwórczy izotop pota-su potas-40 o niezwykle dłu-gim czasie połówkowego za-niku ok. 1,28•109 lat, jest za-wsze składnikiem gleby, wła-ściwie od początku powsta-nia skorupy ziemskiej. Pro-mieniotwórcze izotopy cezu, cez-137 (o czasie połówko-wego zaniku ~30 lat) i cez-134 (o czasie połówkowe-go zaniku ~2,5 lat) powstają wyłącznie w wyniku działań człowieka. Pierwszy z nich,

cez-137, to produkt reakcji rozszczepienia uranu czy plu-tonu, może pojawiać się w at-mosferze po próbnych wybu-chach (testach) broni nukle-arnej oraz w wyniku awa-rii reaktora. Drugi izotop, cez-134, powstaje w wyni-

ku wychwycenia neutro-nu przez naturalny cez (czy-li izotop cez-133), który jest jednym ze składników betonu – a z betonu buduje się osło-ny reaktorowe. Oba te pro-mieniotwórcze izotopy cezu, cez-137 i cez-134, mogą poja-wić się jednocześnie w wyni-ku awarii reaktorowych - tak było w przypadku Czarnoby-la. Wyznacza się również kon-centrację innych izotopów promieniotwórczych, np. jod-131, który jako produkt rozszczepienia uranu, po-wstaje w reaktorach lub pod-czas testów broni nuklearnej. Wyniki wieloletnich pomia-rów pozwalają ocenić wkład tych izotopów do dawki cał-kowitej pochłanianej przez człowieka.

Przeprowadzane są także ba-dania materii pozaziemskiej. Ilość materii kosmicznej, któ-ra rocznie dociera do Ziemi, ocenia się na 400 tys. ton do kilku milionów ton. Tylko zni-koma część dociera w posta-ci meteorytów. Dzięki bada-niom spektrometrycznym można badać meteoryty.

WYSTAWA

Chcielibyśmy pokazać zwiedzającym nasz Ośro-

dek unikatowe w skali świa-towej źródło plazmy IBIS II, zbudowane w NCBJ i otwiera-jące drogę do nowych zasto-sowań w nauce i przemyśle.

Urządzenie IBIS II, zbudo-wane w Zakładzie Technolo-gii Plazmowych i Jonowych NCBJ, stwarza nowe możliwo-ści w zakresie badań własno-ści plazmy wysokotempera-turowej, jak również opano-wania nowatorskich techno-logii modyfikacji powierzch-ni ciał stałych do zastosowań przemysłowych. Technologie

te prowadzą do uszlachetnia-nia powierzchni metali i cera-mik (m.in. uodpornianie stali na utlenianie w wysokiej tem-peraturze, zwiększanie zwil-żalności, wytwarzanie złącz ceramika-metal itp.), wytwa-rzania materiałów łączących cechy półprzewodnika i fer-romagnetyka (co pozwala łączyć funkcje zapisu infor-macji z ich przetwarzaniem i przesyłaniem), opracowania metod sklejania materiałów o odmiennej strukturze itp.

Ważną cechą plazmy wy-twarzanej przez urządzenie IBIS II jest bardzo wysoka,

sięgająca 10 mln stopni, tem-peratura plazmy, dzięki któ-rej część generowanych czą-stek osiąga bardzo wysokie energie, trudne do osiągnię-cia w klasycznych akcelerato-rach cząstek. Podstawową, za-letą naszego urządzenia jest to, że uzyskujemy plazmę nie w środowisku względnie gę-stego gazu lecz w wysokiej próżni. Warunki, jakie jeste-śmy w stanie wytworzyć, są porównywalne z warunka-mi panującymi w plazmie ko-smicznej!

IBIS II - działo plazmowe nowej generacji TRASA 10

Każdej działalności zwią-zanej z produkcją bądź

stosowaniem izotopów pro-mieniotwórczych towarzyszy powstawanie odpadów pro-mieniotwórczych. Jedyną in-stytucją w Polsce posiadają-cą zezwolenie na unieszko-dliwianie i składowanie odpa-dów promieniotwórczych jest przedsiębiorstwo państwowe użyteczności publicznej Za-kład Unieszkodliwiania Od-padów Promieniotwórczych (ZUOP), który odpowiada za prawidłowe postępowanie z odpadami promieniotwór-czymi od chwili ich przejęcia od wytwórcy. Warunkiem ko-niecznym do prowadzenia prawidłowej gospodarki od-padami promieniotwórczy-mi jest właściwe postępowa-nie już na etapie ich powsta-wania, więc u prowadzącego prace z wykorzystaniem sub-stancji promieniotwórczych. ZUOP odbiera stałe i ciekłe odpady promieniotwórcze nisko- i średnioaktywne, zu-żyte zamknięte źródła pro-mieniotwórcze oraz wycofa-ne z eksploatacji czujki dy-mu. Odbiór odpadów od użyt-kowników podlega specjalnej procedurze (przygotowanie i zabezpieczenie odpadów na okres transportu). Ma to szczególne znaczenie, w sy-tuacji, gdy źródła uległy roz-szczelnieniu.

Znaczna część stałych odpa-dów promieniotwórczych (ok. 40%) pochodzi z reakto-ra Maria oraz z Ośrodka Ra-dioizotopów POLATOM. Od-padami promieniotwórczy-mi pochodzenia reaktoro-wego są m.in. filtry (z ukła-dów oczyszczania chłodziwa i wentylacji), zużyte elemen-ty aparatów i urządzeń reak-torowych.

Do odpadów z produkcji izo-topów należą niewykorzysta-ne materiały aktywne z pro-dukcji izotopów, odpady podekontaminacyjne oraz zu-żyte skażone elementy apara-tów i urządzeń.

Pozostałe 60% pochodzi ze szpitali, klinik i innych insty-tucji, znajdujących się na te-renie całego kraju, wykorzy-stujących techniki izotopowe. Odpady powstałe podczas sto-sowania substancji promie-niotwórczych do celów me-dycznych to przede wszyst-kim ampułki po preparatach promieniotwórczych, a tak-że strzykawki, lignina, folia, odzież ochronna, zużyte ele-menty wyposażenia oraz od-pady z dekontaminacji.

Zakład Unieszkodliwiania Odpadów Promieniotwórczych

Dział Edukacji i Szkoleń zajmuje się od kilkuna-

stu lat upowszechnianiem wiedzy na tematy związa-ne z fizyką jądrową i techni-kami jądrowymi. Jego szcze-gólnym celem jest dotarcie z tą wiedzą do uczniów szkół ponadpodstawowych. Pra-cownicy Działu prowadzą też szkolenia specjalistycz-ne z zakresu ochrony radio-logicznej, dla operatorów ak-celeratorów, funkcjonariuszy straży granicznej, straży po-żarnej itp. W Dziale prowa-dzone są wielodniowe kursy wiedzy o energetyce jądro-wej, a także unikatowe La-boratorium Fizyki Atomo-wej i Jądrowej przeznaczone dla uczniów szkół ponadgim-nazjalnych i studentów wyż-szych uczelni. Dział redagu-je i wydaje broszury popular-

Dział Edukacji i Szkoleń

4 Gazetka Dni Otwartych

TRASA 8

TRASA 5

W ramach tej trasy po-staramy się wszyst-

kim zwiedzającym przybli-żyć przede wszystkim temat energetyki jądrowej. Dowie-dzieć się będzie można z ja-kich elementów składa się re-aktor i jak działa elektrownia jądrowa. Przedstawimy także różne typy reaktorów jądro-wych stosowanych w świe-cie. Obejrzeć będzie można dokładny model pierwszej

polskiej elektrowni, która by-ła planowana do zainstalowa-nia w Żarnowcu. Spróbujemy także wszystkim, którzy nas odwiedzą przedstawić przy-szłość energetyki jądrowej, prezentując makietę reakto-ra wysokotemperaturowego i jego wykorzystanie w odsa-laniu wody morskiej, wytwa-rzaniu wodoru i uszlachetnia-niu stali.

Energetyka jądrowa TRASA 2

Francuska firma AREVA do-starcza produkty i usługi o du-żej wartości dodanej dla elek-trowni jądrowych na całym świecie. Grupa udziela wspar-cia w całym procesie techno-logicznym energetyki jądro-wej, począwszy od wydobycia uranu, poprzez projektowa-nie reaktorów i usługi związa-ne z ich eksploatacją, po prze-rób wypalonego paliwa jądro-wego. Doświadczenie AREVY, doskonała znajomość za-awansowanych technologicz-nie procedur i najwyższe wy-magania firmy w dziedzinie bezpieczeństwa są wysoko cenione przez producentów energii na całym świecie. Jako partner, grupa uczestniczy w projektach z dziedziny ener-gii odnawialnych. 44 000 pra-cowników AREVY przyczy-nia się do tworzenia modelu energetycznego przyszłości: zaopatrywania szerokiej rze-szy odbiorców w coraz pew-niejszą, coraz czystszą i coraz tańszą energię.

CEA – Komisariat ds Energii Jądrowej i Alternatywnych Źródeł Energii

Funkcjonujący w CEA De-partament Energii Jądrowej (DEN) stanowi zaplecze tech-nologiczne i innowacyjne, zarówno dla przemysłu jak i rządu francuskiego, w dzie-dzinie energetyki jądrowej umożliwiając jej zrównowa-żony rozwój pod względem bezpieczeństwa oraz konku-rencyjności.

Aby osiągnąć powyższe cele, DEN zaangażowany jest w ba-dania na trzech głównych po-lach:• najnowsze systemy jądro-

we, tzw. reaktory „ 4 gene-racji” i ich cykl paliwowy

• optymalizacja aktualnie funkcjonującego przemy-słu jądrowego i jego cyklu paliwowego

• rozwój i tworzenie narzę-dzi do symulacji i doświad-

czeń na szeroką skalę, nie-zbędnych do celów nauko-wych

Jednoczenie, jako operator, DEN realizuje programy bu-dowy i remontów swoich in-stalacji jądrowych oraz bierze udział w likwidacji i demon-tażu elektrowni, których czas funkcjonowania dobiegł koń-ca.

Grupa EDF, jeden z liderów rynku energetycznego w Eu-ropie, jest zintegrowanym przedsiębiorstwem działają-cym we wszystkich gałęziach elektroenergetyki: w wytwa-rzaniu, przesyle, dystrybucji, handlu i obrocie energią. Jest największym europejskim wytwórcą energii elektrycz-nej. We Francji większość mocy wytwórczych Grupy to elektrownie jądrowe i wodne, zapewniające 97,6 % energii elektrycznej wolnej od emi-sji CO2. We Francji, podmioty zależne EDF odpowiadające za przesył i dystrybucję ener-

Jeśli chcesz dowiedzieć się, jak wyzwala się energię ter-

mojądrową oraz w jaki spo-sób można badać procesy za-chodzące we wnętrzu Słońca i innych gwiazd – odwiedź sto-isko Zakładu Badań Plazmy.

Zapoznasz się z historią fizy-ki plazmy – prowadzonych od połowy XIX wieku badań wy-ładowań elektrycznych w roz-rzedzonych gazach; poznasz jak wytwarzana jest plazma, czyli silnie zjonizowany gaz, stanowiący mieszaninę swo-bodnych elektronów i jonów, o temperaturze dziesiątków milionów stopni. Dowiesz się również, w jaki sposób wy-twarza się impulsy prądu o natężeniu milionów ampe-rów i jak rejestruje się sygnały elektryczne o czasie trwania miliardowych części sekundy. Zobaczysz jakimi metodami diagnostycznymi bada się ten dziwny „czwarty stan skupie-nia materii”.

Poznasz między innymi zasa-dy działania urządzenia typu PLASMA–FOCUS, w których realizowane są bardzo silne wyładowania elektryczne z impulsami prądu o natęże-niu rzędu miliona amperów i tworzy się „ognisko” gorącej plazmy. W każdym wyłado-waniu można wytwarzać po-nad 100 miliardów szybkich neutronów. Trudno uwie-rzyć, ale chwilowa moc tego urządzenia przewyższa łącz-ną moc wszystkich polskich elektrowni!

Zakład uczestniczy też w mię-dzynarodowych badaniach nad opanowaniem synte-zy termojądrowej w instala-cjach doświadczalnych typu tokamak. Opracowane dia-gnostyki strumieni szybkich elektronów w tokamakach przy wykorzystaniu diamen-towych detektorów promie-niowania Czerenkowa nale-żą do unikalnych w skali świa-towej.

Zakład Badań PlazmyCzwarty stan skupienia materii

WYSTAWA

no-naukowe i plakaty eduka-cyjne. Jest twórcą i wystaw-cą dwóch wystaw stałych po-święconych energetyce ją-drowej (duży model reaktora WWER-440) i postępowaniu z odpadami promieniotwór-czymi.

Podczas Dni Otwartych w bu-dynku Działu przygotowana została impreza dla rodziców i młodzieży w wieku 11-15 lat. Podczas gdy rodzice będą mo-gli zapoznać się z postępowa-niem z odpadami promie-niotwórczymi, ich pociechy obejrzą pokaz różnorodnych zabawek fizycznych. Zainte-resowani energetyką jądro-wą są natomiast zapraszani do hali, w której pokazujemy model reaktora WWER-440, makieta reaktora wysoko-temperaturowego i jego po-tencjalnych zastosowań, róż-ne rodzaje reaktorów ener-getycznych, rozmieszcze-nie elektrowni jądrowych na świecie itp.

Dla dzieci w każdym wieku organizujemy ciekawy i ko-lorowy Dzień Dziecka – ze studentami Wyższej Szkoły Gospodarki Euroregional-nej z Józefowa. Studenci kie-runku pedagogika Wydzia-łu Nauk Społecznych WSGE - przygotowali bowiem spe-cjalny program rozrywkowy z licznymi atrakcjami: • słodkie niespodzianki; • malowanie buziek; • zabawa integracyjna; • konkurs rysunkowy; • bańki mydlane;

• ścianka wspinaczkowa • gry i zabawy z nagrodami • zabawy poprawiające

sprawność myślenia • zabawy kształcące pa-

mięć i spostrzegawczość wzrokową

• zabawy kształcące spraw-ność manualną i myślenie

• oraz wiele wiele innych…

ZAPRASZAMY ! Znajdziecie nas na terenie NCBJ naprzeciwko bufetu w specjalnie oznaczonych namiotach. Zapraszamy ca-łe rodziny!

Dzień Dziecka i to wcześniej niż zwykle!

PARTNER:

PATRONAT:

PATRONAT MEDIALNY:

gii eksploatują 1 285 000 kilo-metrów napowietrznych i ka-blowych linii energetycznych średniego i niskiego napięcia oraz 100 000 kilometrów linii wysokich i najwyższych na-pięć. Grupa EDF uczestniczy w dostawach energii i usług do około 37,8 mln klientów, z czego 28,3 mln klientów we Francji. Skonsolidowane przychody Grupy w 2014 r. wyniosły 72,9 mld euro, z cze-go 45,2 % wypracowano po-za Francją. EDF notowany jest na paryskiej giełdzie papie-rów wartościowych i wcho-dzi w skład indeksu CAC 40.

Grupa EDF posiada w Polsce 10% udziału w rynku energii elektrycznej, 15% w rynku ciepła sieciowego i zatrud-nia 3000 pracowników. EDF jest największym zagranicz-nym inwestorem w branży energetycznej w Polsce, naj-większym producentem ener-gii elektrycznej i ciepła skoja-rzonego, zaopatrując w ciepło Kraków, Gdańsk i Gdynię, Zie-loną Górę, Wrocław i Siech-nice oraz Toruń. EDF posia-da systemową elektrownię węglową o mocy 1 775 MW w Rybniku.

PGE EJ 1 na multimedialnym stoisku prezentować będzie informacje na temat statusu projektu budowy pierwszej elektrowni jądrowej oraz programów edukacyjnych realizowanych przez spółkę, w tym m.in. programu Atom dla Nauki.

Departament Energii Ją-drowej Ministerstwa Go-spodarki weźmie udział w Dniach Otwartych organi-zowanych przez Narodowe Centrum Badań Jądrowych w 60 rocznicę utworzenia Instytutu Badań Jądrowych. Podczas Dni Otwartych NCBJ na stoisku MG będzie dostęp-na m.in. makieta elektrow-ni jądrowej ilustrująca zasa-dy wytwarzania energii elek-trycznej. Przedstawiciele Mi-nisterstwa wyjaśnią m.in. ja-ki wpływ ma inwestycja w bu-dowę elektrowni jądrowej na krajową gospodarkę, na-ukę i rynek pracy. Zwiedzają-cym zostanie przybliżona ro-la Ministerstwa Gospodarki, a także pozostałych podmio-tów zaangażowanych realiza-cję „Programu polskiej ener-getyki jądrowej” (PPEJ). Dys-trybuowane będą także mate-riały edukacyjne i informacyj-ne dotyczące realizacji PPEJ.

ORGANIZATOR:

skład tekstu: mgr Łukasz Koszuk