Gawlikowska Analiza - Instytut Rozwoju · Analiza determinant działalności eksportowej firm ... w...

Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o.ul. Wiślana 8 (róg Browarnej), 00-317 Warszawatel./faks 22 692 41 18; 22 826 59 21; 22 828 93 91dział handlowy: jak wyżej, w. 108e-mail: [email protected]

Wydanie pierwszeSkład i łamanie: WN Scholar (Jerzy Łazarski)Druk i oprawa: MCP, Marki

Recenzent: prof. dr hab. Elżbieta Czarny

Redakcja i korekta: Justyna Czerwieniec

Projekt okładki: Katarzyna Juras

Copyright © 2016 by Instytut Rozwoju

Publikacja dofinansowana ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2012/05/B/HS4/04209

ISBN 978-83-7383-815-4doi: 10.7366/9788373838154

Instytut Rozwojuul. J. Czyżewskiego 6/181-706 Sopot

Spis treści

Krystyna Gawlikowska-HueckelWstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Część IHandel zagraniczny Polski w obliczu procesów globalizacji

i zmian na rynkach światowych

Rozdział 1. Globalne uwarunkowania wymiany handlowej Polski w okresie kryzysu i w okresie postkryzysowym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Witold OrłowskiWprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151.1. Globalny kryzys finansowy: przyczyny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161.2. Globalny kryzys finansowy: przebieg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201.3. Problemy globalnego zadłużenia i perspektywy delewarowania. . . . . . . . . . 251.4. Groźba protekcjonizmu w okresie globalnego kryzysu finansowego . . . . . . 27

Protekcjonizm handlowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Protekcjonizm w zakresie przepływu kapitału. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30Protekcjonizm w zakresie wykorzystania walut. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Krystyna Gawlikowska-Hueckel1.5. Narzędzia protekcjonizmu handlowego

w wymianie międzynarodowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Rozdział 2. Handel zagraniczny Polski po akcesji Polski do UE ze szczególnym uwzględnieniem dóbr wysokich technologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44Krystyna Gawlikowska-Hueckel, Katarzyna Śledziewska2.1. Sytuacja gospodarki polskiej na progu transformacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442.2. Trendy w handlu zagranicznym Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462.3. Handel dobrami HT w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

2.3.1. Przegląd badań dotyczących konkurencyjności eksportu . . . . . . . . . . 552.3.2. Handel produktami wysokich technologii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572.3.3. Przewagi komparatywne w handlu HT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

Część IIWymiana międzynarodowa w świetle teorii i badań empirycznych

Rozdział 3. Przegląd teorii handlu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Krystyna Gawlikowska-Hueckel3.1. Ewolucja teorii handlu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

3.1.1. Tradycyjne teorie handlu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 753.1.2. Neoklasyczne teorie handlu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 773.1.3. Nowe podejście do handlu międzynarodowego (po 1970 r.) . . . . . . . 80

Tomasz Brodzicki3.2. Teorie handlu wewnątrzgałęziowego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Stanisław Umiński3.3. Zastosowania modelu grawitacji do badania handlu

międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 943.3.1. Geneza grawitacji w analizach ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 953.3.2. „Fakty bez teorii” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 973.3.3. Wielostronna (multilateralna) rezystancja handlowa . . . . . . . . . . . . . 983.3.4. Niestandardowe zastosowania modeli grawitacji . . . . . . . . . . . . . . . . . 993.3.5. Problem doboru zmiennych w modelach grawitacji . . . . . . . . . . . . . . 993.3.6. Metody estymacji w modelach grawitacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

Tomasz Brodzicki3.4. Nowa nowa teoria handlu (NNTH) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043.5. Innowacyjność a internacjonalizacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Rozdział 4. Handel wewnątrzgałęziowy Polski, jego dekompozycja i determinanty. Ujęcie modelowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113Tomasz Brodzicki4.1. Przegląd literatury empirycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1134.2. Metodologia badania handlu wewnątrzgałęziowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116Krystyna Gawlikowska-Hueckel, Katarzyna Śledziewska4.3. Handel wewnątrzgałęziowy w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

4.3.1. Handel wewnątrzgałęziowy wg zaawansowania technologicznego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

4.3.2. Wskaźnik IIT dla Polski w handlu towarami HT w eksporcie do grup państw objętych różnymi typami umów handlowych. . . . . . 125

4.3.3. Wskaźnik IIT dla Polski w handlu towarami HT w eksporcie do różnych grup krajów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130Tomasz Brodzicki4.4. Ekonometryczna analiza determinant handlu wewnątrzgałęziowego

Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

Tomasz Brodzicki, Dorota Ciołek, Katarzyna Śledziewska4.5. Determinanty poziomego i pionowego handlu wewnątrzgałęziowego . . . . 135Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1414.6. Determinanty wymiany handlowej Polski. Podejście grawitacyjne . . . . . . . 142

4.6.1. Metoda estymacji modelu grawitacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1424.6.2. Model empiryczny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1454.6.3. Wyniki estymacji i dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

Rozdział 5. Analiza determinant działalności eksportowej firm w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154Tomasz Jurkiewicz, Stanisław Umiński5.1. Analiza wyników badania ankietowego. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . 154

5.1.1. Bariery w działalności eksportowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1565.1.2. Odczuwana presja konkurencyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1595.1.3. Skutki członkostwa Polski w UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1615.1.4. Percepcja skutków kryzysu 2008+ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

Dorota Ciołek, Tomasz Brodzicki5.2. Determinanty działalności eksportowej firm w Polsce –

model logitowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1695.2.1. Definicje i statystyki zmiennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1695.2.2. Specyfika modelowania logitowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1745.2.3. Znaczenie produktywności dla działalności eksportowej . . . . . . . . . . 1765.2.4. Internacjonalizacja a działalność eksportowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1815.2.5. Wpływ otoczenia zewnętrznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1835.2.6. Znaczenie innowacyjności firm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

Część IIIPolityka gospodarcza wobec wyzwań globalizacji.

Możliwości wykorzystania instrumentów wspierania handlu

Rozdział 6. Polityka gospodarcza wobec wyzwań globalizacji. Możliwości wykorzystania instrumentów wspierania handlu . . . . . . . . . . . . . 193Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193Sylwia Majkowska-Szulc6.1. Uwarunkowania polityki handlowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

6.1.1. Autonomia prawa UE w dziedzinie handlu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1946.1.2. Podział kompetencji w dziedzinie handlu między Unię Europejską

a państwa członkowskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1966.1.3. Wspólna Polityka Handlowa (WPH) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1996.1.4. Polityczne i prawne środki wsparcia eksportu na poziomie UE. . . . . 205

6.2. Perspektywy rozwoju eksportu przedsiębiorstw z Unii Europejskiej . . . . . . 2176.2.1. Strategia jednolitego rynku cyfrowego Unii Europejskiej . . . . . . . . . . 2176.2.2. Zapewnienie konsumentom i przedsiębiorstwom łatwiejszego

dostępu do towarów i usług cyfrowych w całej Europie . . . . . . . . . . . 2186.2.3. Stworzenie odpowiednich warunków i jednolitych zasad

prowadzenia działalności dla sieci cyfrowych i usług innowacyjnych, aby mogły się lepiej rozwijać . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

6.2.4. Zmaksymalizowanie potencjału wzrostu gospodarki związanego z gospodarką cyfrową . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

6.2.5. Strategia Innowacyjności i Efektywności Gospodarki „Dynamiczna Polska 2020” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

Krystyna Gawlikowska-Hueckel6.3. Polityka przemysłowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

6.3.1. Przegląd literatury dotyczącej koncepcji i narzędzi polityki przemysłowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

6.3.2. Ewolucja polityki przemysłowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223Stanisław Umiński6.4. Regionalizacja polityki handlowej oraz analiz dotyczących eksportu . . . . . 230

6.4.1. Zasadność oraz uwarunkowania prowadzenia analiz handlu zagranicznego na poziomie regionalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

6.4.2. Syntetyczny przegląd badań handlu zagranicznego dla regionów w Polsce oraz na świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232

6.4.3. Umiędzynarodowienie jako nowy wymiar różnic w rozwoju regionalnym – analiza empiryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

6.4.4. Subsydiarność jako uzasadnienie prowadzenia polityki proeksportowej na poziomie regionalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

6.4.5. Umiędzynarodowienie jako priorytet polityki rozwoju regionalnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

Krystyna Gawlikowska-HueckelZakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251

Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256Metoda liczenia indeksu ujawnionych przewag komparatywnych . . . . . . . . . . . 256Podział krajów UE na grupy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257Podział partnerów handlowych UE na grupy wg porozumień handlowych . . . 258Bazy wykorzystane w badaniu struktury produktowej handlu. . . . . . . . . . . . . . . 258

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

Noty o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280

Wstęp

Krystyna Gawlikowska-Hueckel

Handel zagraniczny był i wciąż jest jednym z najważniejszych czynników wzrostu go-spodarczego. Obecnie, w dobie globalizacji, wymiana międzynarodowa nabiera nowych cech – nie tylko zwiększa się wolumen obrotów, lecz także następują głębokie zmiany jakościowe, polegające na rozszerzaniu skali handlu wewnątrzgałęziowego z wszystkimi tego konsekwencjami: powstawaniem i pogłębianiem specjalizacji, nasilaniem się współ-zależności ekonomicznych między krajami oraz wzrostem roli potężnych korporacji ponadnarodowych. Wszystkie te procesy powodują, że zainteresowanie problematyką wymiany międzynarodowej jest bardzo duże, co znajduje wyraz w lawinowym wręcz wzroście dorobku teoretycznego oraz badań empirycznych.

Na tle dynamicznych przemian dokonujących się na rynku światowym interesująco przedstawia się casus Polski – kraju, który stosunkowo niedawno włączył się, na zasadach pełnego partnerstwa, w handel światowy. Na uwagę zasługuje fakt, że obroty handlowe Polski wzrastają w sposób bardzo dynamiczny, co oznacza, że polscy eksporterzy są w stanie sprostać presji konkurencji na rynkach światowych.

Jak wynika z najnowszych badań realizowanych w nurcie tzw. nowych nowych te-orii handlu, nie wszystkie firmy eksportują. Czyni to zaledwie część z nich – pozostałe produkują wyłącznie na rynek krajowy.

Ten nowy punkt widzenia na wymianę, nie przez pryzmat krajów czy sektorów, lecz z punktu widzenia przedsiębiorstw, jest zasługą Marca Melitza – twórcy nowej nowej teorii handlu. Opracowany przez niego model (zainspirowany wcześniejszymi pracami Paula R. Krugmana) przyczynił się do powstania bogatego nurtu badań w ekonomii.

Celem prezentowanej pracy jest próba kompleksowej analizy zagranicznej wy-miany handlowej Polski1 z punktu widzenia różnych teorii handlu, ze szczególnym uwzględnieniem teorii Melitza, oraz sformułowanie wniosków, które mogą być przy-datne dla polityki gospodarczej w sytuacji utrzymującej się niepewności na rynkach międzynarodowych.

W badaniu podjęto się zweryfikowania następujących hipotez:■ polskie firmy są heterogeniczne i tylko część z nich realizuje eksport;■ podmioty z udziałem kapitału zagranicznego są w większym stopniu zaangażowane

w eksport niż podmioty rodzime;

1 Należy podkreślić, że mówiąc o zaangażowaniu Polski w światowy obrót towarami, mamy świadomość generowania bardzo znaczącej części wymiany przez firmy z udziałem kapitału zagranicznego. Oznacza to, że określenie eksport/import Polski jest nieprecyzyjne, ponieważ eksport nie zawsze pochodzi z polskich przedsiębiorstw, a import często nie jest dla nich przeznaczony.

10 Krystyna Gawlikowska-Hueckel

■ zmiana w konkurencyjności eksportu Polski miała miejsce szczególnie po 2008 r., czyli po wystąpieniu negatywnego szoku podażowego;

■ Polska w coraz większym stopniu włącza się w wymianę wewnątrzgałęziową;■ narzędzia polityki wspierania eksportu nie są w pełni wykorzystywane, zarówno

na poziomie krajowym, jak i regionalnym, szczególnie w kontekście nowej fali protekcjonizmu.Książka składa się z trzech części. Pierwsza koncentruje się na analizie zagranicznej

wymiany handlowej Polski w obliczu procesów globalizacji i zmian na rynkach świa-towych. Przedstawiono w niej przyczyny, przebieg i skutki kryzysu finansowego oraz zagrożenie protekcjonizmem w sferze handlu, przepływu kapitału i wykorzystania walut.

W rozdziale pierwszym odniesiono się między innymi do narastającej fali protek-cjonizmu handlowego na świecie (po 2008 r.). Mimo że liczba i „siła” stosowanych narzędzi jest nieporównywalnie mniejsza niż w okresie wielkiej depresji, jest to proces niepokojący, ponieważ prowadzi do deformacji konkurencji na rynku światowym i naraża polskie przedsiębiorstwa na konfrontację z producentami mniej efektywnymi, lecz wygrywającymi walkę o rynki dzięki restrykcjom nakładanym na import czy udzie-lanej im pomocy publicznej. Należy dodać, że stosowane środki są często niezgodne z umowami międzynarodowymi.

W rozdziale drugim zaprezentowano handel zagraniczny Polski. Aby w pełni poka-zać skalę, głębokość i proporcje zmian, w pierwszej jego części przedstawiono sytuację gospodarki polskiej na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. Następnie przeanalizo-wano trendy w handlu, zarówno z punktu widzenia wolumenu wymiany oraz struktury eksportu, jak i znaczenia rynków zbytu (w latach 1999–2014).

Szczególne znaczenie dla oceny konkurencyjności eksportu Polski ma sprzedaż produktów wysokich technologii, dlatego więcej uwagi poświęcono wymianie tych dóbr. Oceny eksportu dokonano przy pomocy mierników konkurencyjności.

W kolejnej części rozdziału drugiego zaprezentowano ocenę konkurencyjności eksportu Polski w ujęciu tradycyjnej teorii handlu (tzw. ujawnionych przewag kompa-ratywnych) wg różnych grup krajów, z którymi prowadzona jest wymiana.

Druga część została zatytułowana „Wymiana międzynarodowa w świetle teorii i badań empirycznych”. Dokonano w niej szerokiego przeglądu teorii handlu, począwszy od teorii tradycyjnych. Mimo że niektóre z modeli powstały w czasach, w których wa-runki wymiany były całkowicie odmienne, mogą one nadal być przydatne do badania strumieni handlu generowanych w krajach o odmiennych strukturach gospodarki i opartych na specjalizacji międzygałęziowej. Kolejną teorią odnoszącą się do współ-czesnego handlu jest model grawitacji, którego inspiracją było równanie odkryte przez Newtona. Bada on (w dużym uproszczeniu) zależność między potencjałem gospodar-czym krajów biorących udział w wymianie a dzielącym je dystansem.

W ostatnim punkcie rozdziału trzeciego (w książce rozdziały mają numerację cią-głą) skoncentrowano się na nowych nowych teoriach handlu, dzięki którym dokonał się przełom w percepcji międzynarodowej wymiany handlowej. Jak już wspomniano, to nowe spojrzenie na handel polega na uwzględnieniu w analizie nie sektorów, branż czy krajów, lecz przedsiębiorstw, z których zaledwie część decyduje się na wejście na rynki zagraniczne. Takie podejście do wymiany zainspirowało na wielką skalę badania

11Wstęp

empiryczne, które starają się odpowiedzieć na pytanie, jakie są przyczyny tego, że jedne firmy stają się eksporterami, a inne – mimo perspektywy większych zysków – ograni-czają swoją działalność wyłącznie do rynku krajowego.

W drugiej części książki zaprezentowano także wyniki badań empirycznych. Jak wiadomo, podstawową trudnością, na jaką napotykają w Polsce tego typu analizy, jest brak odpowiednich, porównywalnych i długookresowych danych statystycznych. Abstrahując od niekompletności wskaźników, te, które są dostępne, często nie obejmują kompleksowych danych (tajemnica statystyczna). Niedostępne są również statystyki dla indywidualnych przedsiębiorstw. W znacznej mierze uniemożliwia to przeprowadze-nie całościowych badań. Aby pokonać tę przeszkodę, zdecydowano się na pozyskanie danych pochodzących z dwóch źródeł:■ z baz InfoCredit – instytucji gromadzącej i przekazującej dane z Polski do ogólno-

europejskiej bazy raportów handlowych i sprawozdań finansowych Amadeus;■ z wywiadów ankietowych – przeprowadzonych w grupie przedsiębiorstw, dla której

w bazie InfoCredit znajdują się informacje dotyczące pięcioletniego okresu spra-wozdawczości finansowej.Dzięki tym zabiegom stworzono jeden kompleksowy zbiór danych (procedura po-

zyskiwania danych jest przedstawiona dokładnie w rozdziale piątym), co umożliwiło przeprowadzenie wielu ciekawych analiz, w tym takich, które odwołują się do koncepcji heterogeniczności firm.

Należy wspomnieć o tym, że przeprowadzenie ankiet natrafia dzisiaj na bardzo duże trudności, które wynikają przede wszystkim z niechęci firm do udzielania odpowiedzi, ponieważ – zdaniem respondentów – wiąże się to (poza stratą czasu) z koniecznością ujawnienia poufnych informacji.

Zgromadzenie bogatej i kompleksowej bazy danych (uwzględniającej także wrażliwe dane finansowe) umożliwiło przeprowadzenie wszechstronnej analizy determinant han-dlu zagranicznego Polski. Przy wykorzystaniu metod ekonometrycznych opracowano:■ model empiryczny handlu wewnątrzgałęziowego ogółem, handlu pionowego i han-

dlu poziomego;■ model logitowy, który miał na celu weryfikację tez stawianych przez nową nową

teorię handlu (heterogeniczności firm);■ model grawitacji, przy pomocy którego oceniono rzeczywiste wartości przepły-

wów handlowych między partnerami (i skutków zawarcia preferencyjnych umów handlowych).W trzeciej części opracowania zaprezentowano polityki handlową i przemysłową,

które dysponują relatywnie największą liczbą instrumentów, przy pomocy których można wspierać eksporterów. Celem tej analizy była próba oceny, czy – dozwolone przez umowy międzynarodowe – narzędzia promocji eksportu są w Polsce stosowa-ne, czy też można je wykorzystać w szerszym zakresie. Część instrumentów promocji eksportu może być uruchomiona na szczeblu regionalnym, zgodnie z zasadą subsydiar-ności, oraz przy wykorzystaniu możliwości wynikających z polityki spójności. Z tego względu w ostatnim rozdziale przeanalizowano również handel zagraniczny w ujęciu regionalnym, a także wskazano na możliwości jego wsparcia w ramach programów operacyjnych.

Publikacja stanowi wynik prac prowadzonych w latach 2013–2015 przez zespół związany z Instytutem Rozwoju w składzie: Tomasz Brodzicki, Dorota Ciołek, Tomasz Jurkiewicz, Sylwia Majkowska-Szulc, Witold Orłowski, Katarzyna Śledziewska, Stanisław Umiński, kierowany przez Krystynę Gawlikowską-Hueckel. Projekt zrealizowano dzięki grantowi NCN 2012/05/B/HS4/04209.

Część I

Handel zagraniczny Polski w obliczu procesów globalizacji i zmian

na rynkach światowych

Rozdział 1

Globalne uwarunkowania wymiany handlowej Polski w okresie kryzysu i w okresie postkryzysowym

Witold Orłowski

WprowadzenieWprowadzenie

Poczynając od połowy 2007 r. (lub 2008, kiedy nastąpiło załamanie rynków finan-sowych po upadku banku Lehman Brothers), gospodarka światowa tkwi – i będzie tkwić jeszcze przez długi okres, prawdopodobnie obejmujący co najmniej całą obecną dekadę – w głębokim kryzysie finansowym i gospodarczym, nazwanym w tym opra-cowaniu globalnym kryzysem finansowym (w odróżnieniu od wielkiej depresji z lat trzydziestych XX w.1). Mówiąc w największym uproszczeniu, oba te kryzysy wybuchły z tego samego powodu: fundamentalnego rozbiegnięcia się krzywej rozwoju realnej gospodarki i krzywej rozwoju rynku finansowego ( Orłowski 2011a). Rozbiegnięcie takie – w porównaniu do tego, które nastąpiło w czasie wielkiej depresji – przedstawia rys. 1.

1 W polskiej literaturze używa się zazwyczaj określenia „wielki kryzys”, które jednak świadomie zastępuję „wielką depresją” dla wyraźniejszego odróżnienia od obecnego kryzysu.

Rysunek 1. Rynki finansowe i globalna gospodarka w czasie dwóch kryzysów (wielkiej de presji 1929–1933 i globalnego kryzysu finansowego)Źródło: Eurostat, Bloomberg.

realna gospodarka (PKB w USA)

Indeks

,ro

k pocz

ątk

ow

y =

100

700

600

500

400

300

200

100

0

1920

1990

1925

1995

Szc

zyt (

1929

)

2000

Dno

(193

2–19

33)

Szc

zyt (

2007

)

1935

Dno

(200

9)

1940

2014

globalny kryzys finansowywielka depresja 1929–1933

rynki finansowe (indeks giełdy nowojorskiejskorygowany o inflację)

16 Witold Orłowski

Warto od razu zauważyć, że:■ Choć w obu kryzysach zasadniczy mechanizm rozbiegnięcia się krzywej rozwoju

realnej gospodarki i krzywej rozwoju rynku finansowego, a następnie ich gwałtow-nego dostosowania był zbliżony, stały za nim różne zjawiska na rynku finansowym (w latach dwudziestych XX w. – głównie gwałtowny rozwój giełdy, w latach dzie-więćdziesiątych XX w. – przede wszystkim rozwój rynku nowych instrumentów finansowych; Stiglitz 2006).

■ Skala bańki spekulacyjnej, która ukształtowała się na rynku finansowym w latach dwudziestych XX w., była nawet większa niż w latach poprzedzających globalny kryzys finansowy. Konsekwentnie większa była również skala załamania rynku finansowego, a następnie znacznie wolniejsza była jego odbudowa.

■ Skala załamania w realnej gospodarce była zdecydowanie większa w czasie wielkiej depresji niż w czasie globalnego kryzysu finansowego.Zarówno sam fakt wybuchu globalnego kryzysu finansowego, jak i jego przebieg

w znaczący sposób wpłynęły na sytuację gospodarczą i rozwój Polski co najmniej w perspektywie średniookresowej. Wystarczy zauważyć, że już w ciągu minionych siedmiu lat kryzys spowodował obniżenie o połowę przeciętnego tempa wzrostu PKB (por. rys. 2) i znaczące zmiany w strukturze podziału PKB i w bilansie płatniczym kraju.

Rysunek 2. Kwartalne tempo wzrostu PKB Polski, 2003–2013Źródło: GUS.

0,0

1,0

2,0

3,0

4,0

5,0

6,0

7,0

8,0

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Pro

cen

t

średnia2003–2008

średnia2009–2014

1.1. Globalny kryzys finansowy: przyczyny1.1. Globalny kryzys finansowy: przyczyny

Analizę wpływu globalnego kryzysu finansowego na rozwój i wymianę handlową Polski należy zacząć od krótkiego przypomnienia korzeni kryzysu. Były to następujące zjawiska ( Orłowski 2009):■ Gwałtowne zmiany rozkładu sił gospodarczych na świecie i towarzysząca im nierów-

nowaga. W latach 1980–2007 globalny PKB wzrósł blisko dwuipółkrotnie, jednak

171. Globalne uwarunkowania wymiany handlowej Polski w okresie kryzysu…

PKB Chin wzrósł w tym czasie ponad siedmiokrotnie, Indii – aż czterokrotnie, a USA i Europy Zachodniej – tylko dwukrotnie. Gwałtownemu rozwojowi Chin i spadającemu znaczeniu USA towarzyszyła gigantyczna nierównowaga: Stany Zjednoczone w rosnącym stopniu finansowały wysoki poziom życia, pożyczając kapitał za granicą, a Chiny utrzymywały niezwykle wysokie stopy oszczędności, dzięki którym (wraz z innymi krajami Dalekiego Wschodu) udzielały USA kredytu pozwalającego na chroniczną konsumpcję ( Orłowski 2011a oraz rys. 3).

* Korea Południowa, Tajwan, Singapur, Hongkong.

Rysunek 3. Deficyt kapitału w USA i nadwyżka w Azji Wschodniej, 1980–2014 (saldo obrotów bieżących w mld USD)Źródło: MFW.

Mili

ard

y U

SD

800,0

600,0

400,0

200,0

0,0

–200,0

–400,0

–600,0

–800,0

–1000,0

1980

1982

1984

1986

1988

1990

1992

1994

1996

1998

2000

2002

2004

2006

2008

2010

2012

2014

azjatyckie tygrysy*

Chiny

Japonia

USA

■ Gwałtowne procesy globalizacyjne, które przyspieszyły zmiany rozmieszczenia pro-dukcji pomiędzy krajami i kontynentami, a także doprowadziły do alokacji inwestycji finansowych w skali całego świata. Jednocześnie oznaczały one: gwałtowne zmniej-szenie możliwości nadzoru nad działalnością instytucji finansowych, utrudnioną ocenę ryzyka związanego z inwestycjami, łatwiejszy proces formowania się i utrzy-mywania długookresowej nierównowagi oraz wzrost ryzyka rozprzestrzeniania się kryzysów finansowych w drodze „zarażania się” od innych krajów ( Stiglitz 2006).

■ Zmiany demograficzne, a w szczególności szybki proces starzenia się społeczeństw krajów rozwiniętych, powodujący gwałtowny rozwój kapitałowych systemów eme-rytalnych oraz wzrost popytu na aktywa finansowe ze strony funduszy emerytalnych i inwestycyjnych (Orłowski 2011a).

■ Gwałtowny rozwój rynku instrumentów pochodnych, pozwalający na ukrywanie ryzyka związanego z rosnącym zadłużeniem ( Reinhart, Rogoff 2011). Instrumenty pochodne były masowo używane zarówno w celu zabezpieczania się przed ryzykiem (czemu głównie służą; Miller 1999), jak i w celu inwestycyjnym czy spekulacyjnym,

18 Witold Orłowski

a ich emisja nabrała eksplodującego charakteru w latach 2002–2007 (wartość rynku instrumentów pochodnych niemal podwajała się co dwa lata).

■ Powstanie bańki spekulacyjnej na rynku aktywów, będące wynikiem wielkiego napływu kapitału na rynek amerykański, niezdolności poprawnej wyceny ryzyka, kreatywności instytucji finansowych w zakresie emisji nowych instrumentów po-chodnych oraz fali irracjonalnego optymizmu (irrational exuberance; Shiller 2005; Greenspan 2008), każącej nadmiernie optymistycznie oceniać szanse dalszego wzro-stu cen aktywów. Zjawisko to – dla rynku giełdowego i dla rynku nieruchomości w USA od połowy lat dziewięćdziesiątych XX w. – dokumentują rys. 4 i rys. 5.

Rysunek 4. Ceny na rynku giełdowym w USA, 1980–2014Źródło: NYSE.

Rysunek 5. Ceny na rynku nieruchomości w USA, 1980–2014Źródło: Shiller (2005).

0,0

50,0

100,0

150,0

200,0

250,0

300,0

350,0

400,0

19

80

19

83

19

86

19

89

19

92

19

95

19

98

20

01

20

04

20

07

20

10

20

13

Indeks

, ro

k 1990 =

100

indeks giełdy nowojorskiej (skorygowany o inflację)

PKB w USA (realny)

19

80

19

83

19

86

19

89

19

92

19

95

19

98

20

01

20

04

20

07

20

10

20

13

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

120,0

140,0

160,0

180,0

Indeks

, ro

k 1990 =

100

ceny domów (skorygowane o inflację)

koszty budowy domów (skorygowane o inflację)


■ Lekkomyślność i błędy w zarządzaniu instytucjami finansowymi, które uznawały przewartościowane aktywa (zwłaszcza nieruchomości) za znakomite zabezpieczenie dalszych kredytów. W rezultacie tego gospodarstwa domowe w USA i wielu innych krajach świata (zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, Irlandii i Hiszpanii) wpadły w pułapkę nadmiernego zadłużenia, która ujawniła się w pełni dopiero w momencie silnego spadku cen nieruchomości ( Jorda, Schularick, Taylor 2013).

■ Błędy polityki gospodarczej, szczególnie w USA. Po pierwsze, zawiodła regulacyjna rola rządu, zwłaszcza w odniesieniu do bankowości inwestycyjnej i do rynku instrumen-tów pochodnych. Po drugie, nie sprawdziła się całkowicie polityka pieniężna, czego najbardziej jaskrawym przykładem stała się błędna polityka Fed (której jedynym wyznacznikiem była stopa inflacji, nieuwzględniająca zmiany cen aktywów), który w czasie dojrzewania bańki spekulacyjnej na rynku nieruchomości i akcji w latach 2002–2005 obniżył stopy procentowe do najniższego od dziesięcioleci poziomu (por. rys. 6).

Rysunek 6. Stopy procentowe i inflacja w USA, 1980–2014Źródło: MFW.

Pro

cent

19

80

19

83

19

86

19

89

19

92

19

95

19

98

20

01

20

04

20

07

20

10

20

13

–2,0

0,0

2,0

4,0

6,0

8,0

10,0

12,0

14,0

16,0

18,0

długookresowe stopy procentowe

krótkookresowe stopy procentowe

stopa inflacji

Reasumując, za doprowadzenie do rozjechania się krzywych rynku finansowego i realnej gospodarki odpowiadało wiele czynników, m.in.: zderzenie amerykańskiej kultury życia na kredyt z niesłychaną oszczędnością Chińczyków i Japończyków, kry-minalna niefrasobliwość goniących za szybkim zyskiem banków, brak odpowiednich regulacji, wreszcie ludzkie błędy (w tym oczywiście błędy polityków gospodarczych). Efektem stał się proces gigantycznego „lewarowania” – tworzenia z ograniczonej puli kapitału wielokrotnie większej puli ryzykownych, wzajemnie powiązanych aktywów finansowych, a także proces nadmiernego zadłużania się gospodarstw domowych,

20 Witold Orłowski

firm, banków i rządów. Gwałtowne załamanie doprowadziło do zmniejszenia skali rynku finansowego (jednak skala ta nadal pozostaje ogromna w stosunku do PKB, co oznacza, że skumulowane ryzyko wciąż jest wielkie). Ale co ważniejsze, nierozwiąza-ny pozostał problem wielkiego zadłużenia, który stanowi o przebiegu i przewlekłości obecnego kryzysu.

1.2. Globalny kryzys finansowy: przebieg1.2. Globalny kryzys finansowy: przebieg

Globalny kryzys finansowy spowodował w pierwszej kolejności załamanie się rynku finansowego, a w drugiej przełożył się na globalną recesję. Potem nadeszła kolejna fala kryzysu fiskalnego, przy stanie gospodarczej stagnacji lub powolnego wzrostu w krajach rozwiniętych. O ile samo wypalenie się bańki spekulacyjnej nastąpiło sto-sunkowo szybko, o tyle jej długotrwałą pozostałością stał się narosły garb zadłużenia ( Roxburgh et al. 2012). Jego wielkość i struktura w znacznej mierze determinowały dalszy przebieg kryzysu.

W początkowej fazie kryzysu problemem było głównie zadłużenie sektora prywat-nego, w tym zarówno dług gospodarstw domowych i firm, jak i wzajemne zadłużenie instytucji finansowych, powodujące łatwe przerzucanie się kryzysu z banku do banku i z kraju do kraju. Spadki na giełdach i spadki cen nieruchomości, a w ślad za tym przecena lub całkowita utrata płynności przez część instrumentów pochodnych, szybko doprowadziły do pogorszenia sytuacji płynnościowej i bilansów instytucji bankowych, co z kolei spowodowało jesienią 2008 r. ostry kryzys bankowy ( Orłowski 2009).

Jednocześnie kryzys bankowy, zgodnie z powszechnie znanymi mechanizmami ( Iwanowicz-Drozdowicz 2002), wywołał gwałtowne efekty recesyjne w globalnej gospo-darce. Główne kanały przekształcania się kryzysu finansowego i bankowego w zjawiska recesyjne były następujące:■ Gwałtownie zmniejszona wycena majątku posiadanego przez gospodarstwa domo-

we, zwłaszcza w krajach najwyżej rozwiniętych (USA, Europa Zachodnia, Japonia), wiodła do negatywnego wpływu efektu bogactwa, wpływając na silne ograniczenie zakupów dokonywanych przez konsumentów.

■ Paraliż sektora bankowego spowodował drastyczne ograniczenie dostępności kre-dytu konsumpcyjnego i kredytu dla przedsiębiorstw. Jednocześnie spadek cen nieruchomości doprowadził do załamania aktywności sektora budownictwa – tym silniejszego, im silniejszy był wcześniej boom.

■ Zjawiska te wiodły do obniżenia wydatków inwestycyjnych i wzrostu bezrobocia, przyczyniając się do dalszego pogarszania nastrojów konsumenckich i ograniczania zakupów.

■ Powyżej opisane zjawiska wystąpiły głównie w krajach rozwiniętych. W przypadku większości krajów rozwijających się (rynków wschodzących) głównym mechani-zmem przenoszenia się kryzysu do realnej gospodarki były efekty „zarażania się”. Następowały one kilkoma kanałami: handlowym (spadek eksportu w wyniku pogor-szenia się koniunktury u głównych partnerów handlowych); inwestycyjnym (spadek inwestycji bezpośrednich i portfelowych dokonywanych w krajach rozwijających


się); finansowym (gwałtowne fluktuacje kursów walut i ograniczenie dostępu do rynku kapitału wymuszające programy stabilizacyjne).Przebieg globalnego kryzysu finansowego w latach 2008–2009 nie różnił się jeszcze

znacząco od początkowego przebiegu wielkiej depresji (załamanie rynku giełdowego, kryzys bankowy i spadek PKB w pierwszym roku o 4–8%). Pokazuje to rys. 7.

Rysunek 7. Poziom PKB w czasie wielkiej depresji i globalnego kryzysu finansowegoŹródło: MFW, Maddison.

Istotne różnice nastąpiły dopiero później, a ich główną przyczyną były fundamen-talne rozbieżności w polityce gospodarczej będącej odpowiedzią na sytuację kryzysową:■ Pierwszą różnicą była zastosowana w czasie globalnego kryzysu finansowego aktyw-

na polityka ratowania banków przed upadłością poprzez praktycznie nieograniczone zasilenie ich awaryjną płynnością i uzupełnienie kapitału (często w drodze częścio-wej nacjonalizacji). Pozwoliło to uniknąć spirali kolejnych bankructw, całkowicie paraliżujących sektor bankowy w kolejnych latach wielkiej depresji i prowadzących do łącznego spadku amerykańskiego PKB o 30% (błędna polityka Fed i rządu fede-ralnego jest najważniejszym powszechnie uznawanym wytłumaczeniem głębokości ówczesnej recesji; Friedman, Schwartz 1963).

■ Drugą różnicą była elastyczność polityki fiskalnej, a w szczególności gwałtowny wzrost deficytów budżetowych wywołany zarówno nieskrępowanym zadziałaniem automatycznych stabilizatorów, jak i wprowadzonymi dyskrecjonalnymi progra ma -mi ożywienia gospodarki wg wzorów keynesowskich ( Orłowski 2011a oraz rys. 8).

0

20

40

60

80

100

120

140

19212000

19232002

19252004

19272006

19292008

19312010

19332012

19352014

1937

wielka depresja – USA

wielka depresja – Europa

globalny kryzys finansowy – kraje rozwinięte

Indeks

, ro

k w

ybuch

u k

ryzy

su =

100

22 Witold Orłowski

■ Trzecią różnicą była elastyczność polityki pieniężnej, możliwa w warunkach po-wszechnego używania pieniądza fiducjarnego (nieopartego o zasoby kruszców). W momencie wybuchu wielkiej depresji wszystkie ważniejsze kraje rozwinięte operowały w systemie waluty złotej, której emisja zależała od zasobów krusz-cu. W warunkach spadku popytu wywołało to szybko efekt potężnej deflacji, oznaczającej łączne obniżenie poziomu cen o 24% w latach 1930–1933 (w ciągu kolejnych lat powszechnie zrezygnowano ze stosowania systemu waluty złotej albo znacznie ograniczono jego zakres przy jednoczesnej znacznej dewaluacji pieniądza wobec złota; Shiller 2005). W odróżnieniu od tego, w czasie global-nego kryzysu finanso wego silna deflacja nie wystąpiła w ogóle, choć oczywiście poziom inflacji lokował się znacznie poniżej celu inflacyjnego głównych banków centralnych świata (rys. 9).

■ Wreszcie czwartą istotną różnicą był fakt, że w odróżnieniu od wielkiej depresji w czasie globalnego kryzysu finansowego sięgnięto wprawdzie po mechanizmy protekcjonistyczne w handlu światowym, ale na nieporównanie mniejszą skalę. W latach 1929–1933 mechanizmy te zastosowano powszechnie, próbując przerzucić skutki kryzysu na inne kraje (tzw. polityka beggar-thy-neighbour). Wobec masowego zastosowania polityka ta okazała się nieskuteczna, ale jednocześnie doprowadziła do paraliżu światowego handlu (spadku wolumenu o 29%, zaś cen o 46%).

Rysunek 8. Saldo sektora publicznego, 2000–2014Źródło: MFW.

Pro

cent P

KB

4

2

0

–2

–4

–6

–8

–10

–12

–14

–162000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

kraje rozwijające się

Unia Europejska

USA

Japonia


W efekcie tych rozbieżności dalszy przebieg kryzysu był w obu przypadkach różny:■ W czasie wielkiej depresji załamanie rynku finansowego nabrało charakteru ka-

tastrofalnego i zaowocowało gigantyczną falą bankructw instytucji finansowych, prywatnych inwestorów i firm. Połączenie potężnych efektów recesyjnych, wy-wołanych klęską finansową, i paraliżu rynku bankowego z zastosowaną polityką protekcjonistyczną nadało tragiczny i ogólnoświatowy charakter również spadkowi produkcji. W rezultacie tego w ciągu czterech lat indeks giełdy nowojorskiej ob-niżył się aż o 86%, a poziom amerykańskiego PKB spadł o 30%. Jednak problem nadmiernego zadłużenia wywołanego boomem z lat dwudziestych XX w. został w zasadzie rozwiązany dzięki masowym bankructwom banków, firm i rządów.

■ W czasie globalnego kryzysu finansowego masowa interwencja państwa spowodo-wała powstrzymanie załamania finansowego, jednak za cenę nierozwiązania prob-lemu zadłużenia. W rzeczywistości państwa przejęły na siebie znaczącą i najbardziej ryzykowną część zadłużenia sektora prywatnego (np. toksyczne aktywa bankowe), stabilizując sektor bankowy ( Taylor 2009). Umożliwiło to, po jednorocznej ogólno-światowej recesji, powrót na ścieżkę wzrostu zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się, przy jednoczesnym pozostawieniu do rozwiązania w dalszych latach problemu zadłużenia (rys. 10).Jednocześnie jednak akcja podjęta przez państwa (banki centralne i rządy) okazała

się niezwykle kosztowna finansowo (w odmienny sposób od kosztownej społecznie sytuacji odnotowanej w czasie wielkiej depresji). Jej efektem stało się:

Rysunek 9. Stopa inflacji w czasie wielkiej depresji i globalnego kryzysu finansowego Źródło: MFW, Friedman, Schwartz.

19212000

19232002

19252004

19272006

19292008

19312010

19332012

19352014

1937

6,0

4,0

2,0

0,0

–2,0

–4,0

–6,0

–8,0

–10,0

–12,0

wielka depresja (1921–1938) – USA

globalny kryzys finansowy – kraje rozwinięte

Pro

cen

t

24 Witold Orłowski

■ Wielokrotne zwiększenie zasobu pieniądza rezerwowego, co wyraźnie widać po zmianach bilansów banków centralnych głównych krajów świata, zwłaszcza Fed i Bank of England (rys. 11). Wprawdzie wzrost zasobu pieniądza rezerwowego nie doprowadził do znacznego wzrostu podaży pieniądza, głównie skutkiem utrzymu-jącej się niechęci banków komercyjnych do udzielania nowych kredytów, a zatem nie przyczynił się również do zjawisk inflacyjnych ( Caruana 2014; Yardeni 2015). Jego efektem stała się jednak znaczna skala spekulacji (np. na rynkach surowco-wych; Orłowski 2011a). Należy również dodać, że ostateczny efekt gospodarczy tak drastycznego zwiększenia zasobu pieniądza rezerwowego jest nadal nieznany ( Taylor 2009).

Rysunek 10. Poziom PKB w czasie globalnego kryzysu finansowegoŹródło: MFW.

Rysunek 11. Zmiany bilansów banków centralnych, 2008–2014Źródło: BIS.

0,0

100,0

200,0

300,0

400,0

500,0

600,0

EBC FED Bank of Japan Bank of England

Indeks

, ro

k 2008 =

100

2008

2011

2014szacunkowyskutek programuskupu aktywóww latach 2015–2016

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

120,0

140,0

160,0

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

świat

kraje rozwinięte


Indeks

, ro

k 2008 =

100


■ Znaczny wzrost zadłużenia rządów krajów rozwiniętych, związany z wymuszonym finansowaniem długiem wielkich deficytów budżetowych. Skala długu publicznego w USA i przeciętnie w Unii Europejskiej wzrosła z poziomu ok. 60% PKB w 2007 r. do, odpowiednio, 105% i 95% PKB, natomiast w Japonii ze 183% do 245% PKB (rys. 12). W przypadku krajów o słabszej gospodarce i mniejszej wiarygodności finansowej wywołało to załamanie zaufania ze strony rynków i ryzyko bankructwa (w szczególności w krajach południa Unii Europejskiej) ( Balcerowicz 2014; Mayer 2011).

Rysunek 12. Poziom długu publicznego 2000–2014Źródło: MFW.

W konsekwencji tej polityki w latach 2010–2014 globalny kryzys finansowy miał przede wszystkim charakter kryzysu fiskalnego, który lokalnie prowadził do kolejnych fal recesji (zwłaszcza w strefie euro). Nie jest natomiast jasne, jakie skutki przyniesie jeszcze w kolejnych latach niestandardowa polityka pieniężna głównych krajów roz-winiętych, która – teoretycznie – powinna doprowadzić do fazy stagflacji ( Orłowski 2011a; Taylor 2009).

1.3. Problemy globalnego zadłużenia i1.3. Problemy globalnego zadłużenia i perspektywy delewarowaniaperspektywy delewarowania

Jak wspomniano powyżej, głównym problemem stojącym wciąż przed gospodarką światową i powodującym kontynuację globalnego kryzysu finansowego jest wysoki poziom zadłużenia krajów najwyżej rozwiniętych, zwłaszcza USA, Europy Zachodniej i Japonii. Chodzi tu o zadłużenie nie tylko rządów, lecz także wszystkich sektorów gospodarki – również gospodarstw domowych, firm i instytucji finansowych. Tak mierzone łączne zadłużenie świata stanowiło w 2007 r. ok. 3,8-krotność produktu glo-balnego (sumy PKB wszystkich krajów świata, określającej wielkość realnej gospodarki), a po pewnym spadku w 2008 r. ponownie powróciło do poziomu przedkryzysowego, stabilizując się obecnie na poziomie ok. 3,2-krotności produktu globalnego (rys. 13).

0

50

100

150

200

250

300

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Japonia

USA

Unia Europejska


Pro

cent P

KB

26 Witold Orłowski

Relacja ta nie jest jednakowa w różnych krajach. Według szacunków McKinsey Global Institute relacja łącznego zadłużenia do PKB wynosiła w 2011 r. w Wielkiej Brytanii i Japonii ok. 5, w Hiszpanii – 3,6, we Francji, Włoszech i w Korei Południowej – ok. 3,1, zaś w USA i Niemczech – 2,8 ( Roxburgh et al. 2012). Inna jest również struktura tego zadłużenia. W Japonii i we Włoszech największą część stanowi zadłużenie rządów, w Wielkiej Brytanii i Niemczech – instytucji finansowych, w Hiszpanii, we Francji i w Korei Południowej – firm, a w USA – gospodarstw domowych.

Skoro głównym problemem świata rozwiniętego jest nadmierna skala zadłużenia, kryzys nie zakończy się, dopóki nie nastąpi dużej skali delewarowanie, czyli zmniejsze-nie relacji długu sektora publicznego i prywatnego do PKB. Proces ten może przybrać trzy formy ( Orłowski 2011a):■ Masowego bankructwa (rządów, banków, firm, konsumentów). Jest to szybki i efek-

tywny sposób zmniejszania zadłużenia, jednak wiążący się z ogromnymi kosztami gospodarczymi (bardzo silnym spadkiem PKB), obciążającymi zarówno wierzycieli, jak i dłużników. Dlatego – jak do tej pory – rządy robiły wszystko, by do tego nie dopuścić.

■ Drastycznych oszczędności, które pozwalają wygospodarować środki na spłatę za-dłużenia. Koszty kryzysu obciążają wówczas głównie dłużników, jednak efektem tego jest też powolny wzrost gospodarczy.

■ Inflacji, której niespodziewany wzrost (niemający odzwierciedlenia we wzroście nominalnych stóp procentowych) pożera znaczną część realnej wartości długów. Koszty kryzysu obciążają wówczas głównie wierzycieli (odzyskują oni tylko ułamek realnej wartości swoich pożyczek), ale efektem staje się stagflacja, czyli towarzyszący inflacji powolny wzrost gospodarczy.

Rysunek 13. Dług i globalny PKB, 1980–2010Źródło: McKinsey, BIS, Bank Światowy.

0

50

100

150

200

25019

80

1990

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

globalny PKB (nominalny)

globalny dług prywatny i publiczny(szacunkowo)

Bili

ony

US

D


Dalszy przebieg kryzysu, jego gwałtowność i rozkład kosztów między różne kraje zależą od tego, jaka kombinacja trzech dróg redukcji długu zostanie ostatecznie za-stosowana. Prawdopodobnie wybór nie będzie świadomy, lecz będzie wynikiem go-spodarczej próby sił między wierzycielami a dłużnikami ( Orłowski 2011a). Główny globalny wierzyciel (USA) dzięki emitowaniu najważniejszej waluty rezerwowej świata posiada narzędzia, które zapewne pozwolą mu w dużej mierze narzucić innym naj-korzystniejsze dla niego rozwiązanie inflacyjne. Straciłyby na tym finansowo głównie kraje Dalekiego Wschodu, zwłaszcza Chiny i Japonia, a zyskałyby kraje produkujące surowce naturalne. Ponieważ proces delewarowania dopiero się rozpoczął (w 2011 r. pierwsze efekty delewarowania widać było w USA, natomiast w Europie Zachodniej i Japonii nie miał on jeszcze miejsca; por. Roxburgh et al. 2012), nie ulega wątpliwości, że zjawiska kryzysowe będą trwać jeszcze wiele lat, a ostateczne konsekwencje gospo-darcze globalnego kryzysu finansowego – gwałtowność i rozkład kosztów między różne kraje – dopiero się wykrystalizują.

Perspektywy gospodarcze poszczególnych regionów w najbliższych latach mogą być różne. Sytuacja USA wygląda stosunkowo nieźle. Kraj popełnił w przeszłości duże błędy, ale dysponuje elastyczną i efektywną gospodarką (OECD 2003), w pełni korzysta z faktu emisji światowego pieniądza rezerwowego dla rozwiązania własnych problemów, a działania antykryzysowe podejmuje w sposób szybki i efektywny. Większe kłopoty Europy nie mają wiele wspólnego z samym zrównoważeniem finansów – zarówno strefa euro, jak i Unia jako całość mają zerowe lub dodatnie salda obrotów bieżących, czyli zasoby kapitału wystarczają im na własne potrzeby (w USA są zbyt szczupłe, na Dalekim Wschodzie nadmierne). Jednak perspektywy Unii pogarszają: silne zadłużenie sektora publicznego i prywatnego w większości krajów strefy euro i Unii; brak zdolności do podejmowania decyzji i rozwiązywania kryzysów finansowych (mimo emisji świato-wego pieniądza rezerwowego); obserwowany również przed kryzysem powolny wzrost gospodarczy i niezdolność do skutecznego radzenia sobie z procesami globalizacyjnymi ( Pisani-Ferry 2012). Jeszcze gorsza jest sytuacja Japonii, która strukturalnych problemów nadmiernego zadłużenia nie jest w stanie rozwiązać od 25 lat. Jednocześnie następuje na świecie systematyczny wzrost znaczenia dalekowschodnich gigantów – Chin i Indii. U podstaw ich sukcesów leżą dwa podstawowe atuty: pracowitość i oszczędność ( Landes 2005). Obserwując wysoką dynamikę rozwoju obu dalekowschodnich gigantów w ciągu minionych dekad, łatwo uznać, że jest to proces, który będzie trwał również w przyszło-ści, czyniąc do 2050 r. z Chin i Indii dwie największe gospodarki świata ( Hawksworth, Tiwari 2011). Oba wielkie kraje, a wraz z nimi szereg innych krajów rozwijających się, powracają do roli gospodarczych i politycznych potęg, którą odgrywały w globalnej gospodarce w przeszłości ( Orłowski 2011b; Kennedy 1989).

1.4. Groźba protekcjonizmu w1.4. Groźba protekcjonizmu w okresie globalnego kryzysu finansowegookresie globalnego kryzysu finansowego

Jak już wspomniano, niewątpliwym osiągnięciem, które jak do tej pory pomaga światu znosić globalny kryzys finansowy znacznie lepiej, niż było to w przypadku wielkiej depresji, jest powstrzymanie się przez poszczególne kraje od masowego użycia narzędzi protekcjonizmu. Jest to zapewne z jednej strony wynik kilku dekad liberalizacji

28 Witold Orłowski

handlu, która stworzyła ramy instytucjonalne względnie liberalnego systemu handlu światowego i światowych przepływów kapitałowych, z drugiej zaś strony skutek właści-wego odczytania ekonomicznych lekcji wynikających z doświadczeń wielkiej depresji.

Mimo nieporównywalnej skali i zakresu stosowanych instrumentów (w zestawieniu z wielką depresją) WTO i inne instytucje ostrzegają, że po 2008 roku fala protekcjo-nizmu handlowego wzrasta. Dane dotyczące rodzaju i skali wprowadzanych narzę-dzi godzących w wolny handel zostały przedstawione w podrozdziale 1.5 (autorstwa K. Gawlikowskiej-Hueckel).

Protekcjonizm handlowyProtekcjonizm handlowy

W latach 1929–1933 sięgnięcie po narzędzia protekcjonistyczne, w pierwszej kolej-ności przez USA ( Hawley– Smoot Tariff Act z 1930 r.), uważane jest za jedną z głównych przyczyn głębokości spadku handlu światowego i produkcji.

Ponieważ waluty głównych krajów świata miały wówczas oparcie w złocie, a więc ich kursy nie mogły ulec zmianie, w latach trzydziestych XX w. sięgnięto po protek-cjonistyczne podwyżki ceł, które miały promować producentów z USA, jednocześnie hamując import. Inne kraje zareagowały na to podwyżkami własnych ceł. Kiedy okazało się, że cła już nie działają, kraje jeden po drugim postanowiły zawiesić wymienialność swoich walut na złoto i albo doprowadzić do ich sztucznego osłabienia (jak w USA), albo wręcz wprowadzić administracyjną kontrolę importu (jak w Niemczech).

Efektem zastosowania tych narzędzi był drastyczny spadek wartości handlu świa-towego (o 60% w ciągu trzech lat), który nastąpił w wyniku spadku wolumenu obro-tów o 29% i spadku cen o 46%. W odróżnieniu od tego, w czasie globalnego kryzysu finansowego mieliśmy do czynienia jedynie z przejściowym obniżeniem się obrotów handlu światowego w czasie recesji w 2009 r. (o 11%), wynikającym z obniżonego popytu, a wielkość handlu odbudowała się już w kolejnym roku (rys. 14).

Rysunek 14. Wolumen handlu światowego w czasie wielkiej depresji i globalnego kryzysu finansowego (w %)Źródło: MFW, ONZ.

0

20

40

60

80

100

120

140

Indeks

, ro

k w

ybuch

u k

ryzy

su =

100

19212000

19232002

19252004

19272006

19292008

19312010

19332012

19352014

1937

wielka depresja (1921–1938) – USA

globalny kryzys finansowy –kraje rozwinięte


Obowiązujący w czasie globalnego kryzysu finansowego system walut fiducjarnych nie doprowadził również do znaczącego spadku cen. Jak pokazuje rys. 15, w czasie wielkiej depresji ceny towarów przemysłowych w handlu światowym spadły o 35%, a ceny surowców aż o 57%. W odróżnieniu od tego, w czasie globalnego kryzysu finan-sowego ceny towarów przemysłowych w handlu światowym spadły tylko nieznacznie i przejściowo, a ceny surowców, po pierwszym spadku, szybko się odbudowały.

Czy oznacza to, że w czasie globalnego kryzysu finansowego świat na pewno uniknął wybuchu protekcjonizmu handlowego? Obecnie trudno jest dać ostateczną odpowiedź. W Kongresie USA leży od kilku lat projekt ustawy przewidującej karne cła na import z „manipulujących kursem walutowym” Chin, póki co jednak nie jest popierany ani przez Biały Dom, ani przez większość parlamentarną ( Seib 2011). Znaczącym od-stępstwem od zasad wolnego handlu są wydarzenia związane z kryzysem ukraińskim (motywowane głównie politycznie), znane są też próby ograniczenia handlu, np. w od-niesieniu do niektórych usług i towarów (instrumenty ograniczające handel dobrami zostały przedstawione w podrozdziale 5.1.)

Mimo to, a także pomimo braku przełomu w zakresie rundy negocjacji z Doha, światowa liberalizacja handlu nie została odwrócona, zaś trwające prace nad umową o wolnym handlu USA-Unia Europejska (TTIP) mogą w znacznym stopniu zrekom-pensować brak dalszego globalnego postępu na forum WTO. Jak się więc wydaje, globalny kryzys finansowy nie spowodował i nie spowoduje znaczącej zmiany trendów globalizacyjnych wiodących do wzrostu wymiany handlowej na świecie, choć oczywiście tempo wzrostu tej wymiany może być przez najbliższych kilka lat umiarkowane – a na pewno wolniejsze niż w dekadzie poprzedzającej wybuch kryzysu (rys. 16).

Rysunek 15. Ceny towarów w czasie wielkiej depresji i globalnego kryzysu finansowego Źródło: MFW, ONZ.

0

20

40

60

80

100

120

140

160

Indeks

, ro

k w

ybuch

u k

ryzy

su =

100

19212000

19232002

19252004

19272006

19292008

19312010

19332012

19352014

1937

wielka depresja – towary przemysłoweglobalny kryzys finansowy – towary przemysłowewielka depresja – surowceglobalny kryzys finansowy – surowce

30 Witold Orłowski

Protekcjonizm wProtekcjonizm w zakresie przepływu kapitałuzakresie przepływu kapitału

Globalny kryzys finansowy doprowadził oczywiście w swojej początkowej fazie do finansowego chaosu, ograniczającego w drastyczny sposób dostęp wielu krajów rozwijających się (wschodzących rynków) do międzynarodowego rynku kapitału ( Orłowski 2011a).

W zakresie inwestycji portfelowych mieliśmy do czynienia ze zjawiskami „ucieczki do bezpieczeństwa”, a więc wzmożonego popytu na aktywa z rynków krajów rozwinię-tych, uważanych za całkowicie bezpieczne, w tym szczególnie intensywnych inwestycji w obligacje amerykańskie (wzmożony popyt spotkał się na tym rynku ze wzmożoną po-dażą, będącą wynikiem wielkich deficytów budżetowych w USA; Roxburgh et al. 2012). Mimo okresowo bardzo silnego strumienia krótkookresowych przepływów kapitału (zwłaszcza w momentach paniki) oraz przypadków niewypłacalności państw, w skali świata nie nastąpił żaden znaczący wzrost restrykcji nakładanych przez poszczególne kraje na przepływy kapitałowe, ani de iure, ani de facto (IMF 2014).

W zakresie inwestycji bezpośrednich nastąpiło wyraźne zmniejszenie ich skali w sto-sunku do okresu przedkryzysowego boomu, widoczne głównie w krajach rozwiniętych, zarówno po stronie wypływu, jak i napływu inwestycji bezpośrednich. Ograniczenie takie w krajach rozwijających się miało miejsce tylko w 2009 r. (rys. 17 i 18).

Generalnie więc można stwierdzić, że mimo pojawiających się czasem informacji o próbach stosowania narzędzi „miękkiego protekcjonizmu” (np. nacisku na firmy ze strony rządów, jak to miało miejsce w przypadku decyzji Fiata o przeniesieniu części produkcji z Polski do Włoch), a także mimo redefinicji polityki przemysłowej części krajów rozwiniętych, nastawionej dziś w większym stopniu na „reindustrializację”, nie mieliśmy w czasie globalnego kryzysu finansowego do czynienia z poważniejszym odwróceniem trendów w zakresie przepływu inwestycji bezpośrednich, zwłaszcza z kra-jów rozwiniętych do rozwijających się (dokumentuje to przedstawiona na rys. 19 skala przepływów netto inwestycji bezpośrednich pomiędzy krajami rozwiniętymi i rozwija-jącymi się). Nie wydaje się więc, by takie zjawiska groziły w większej skali w przyszłości.

Rysunek 16. Wolumen handlu światowego, 1990–2014Źródło: MFW.

0

50

100

150

200

250

300

350

400

19921990 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2008 2010 2012 2014

Indeks

, ro

k 1990 =

100


Rysunek 17. Wpływ inwestycji bezpośrednich na świecie, 1990–2013Źródło: UNCTAD.

Rysunek 18. Napływ inwestycji bezpośrednich na świecie, 1990–2013Źródło: UNCTAD.

19921990 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2008 2010 20120

500

1 000

1 500

2 000

2 500

Mili

ard

y U

SD


kraje rozwinięte

19921990 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2008 2010 20120

500

1 000

1 500

2 000

2 500

Mili

ard

y U

SD


kraje rozwinięte

32 Witold Orłowski

Protekcjonizm wProtekcjonizm w zakresie wykorzystania walutzakresie wykorzystania walut

Osobną uwagę należy poświęcić temu, w jakim stopniu podczas globalnego kryzysu finansowego wykorzystywano w roli narzędzi protekcjonizmu politykę pieniężną oraz politykę kursu walutowego. Ponownie warto to zrobić poprzez porównanie sytuacji obecnej i sytuacji w czasie wielkiej depresji.

W okresie wielkiej depresji doszło do prawdziwych wojen walutowych, które zostały wywołane przez stosowane przez poszczególne kraje strategie polityki pieniężnej. Gdy krach finansowy wpędził w potężną recesję kolejne kraje, odpowiedzią stała się próba przerzucenia kłopotów na innych. Najpierw sięgnięto po protekcjonistyczne podwyżki ceł, a następnie usiłowano doprowadzić do dewaluacji własnej waluty wobec innych. W tym celu kraje, jeden po drugim, zawiesiły krępującą te działania wymienialność swoich walut na złoto. Co za tym idzie, albo doprowadziły do ich osłabienia poprzez znaczną zmianę parytetu złota (USA, Wielka Brytania), albo w całości zawiesiły wy-mienialność i wprowadziły administracyjną kontrolę importu (Niemcy). Rzecz jasna, efekt tych działań był niezwykle kosztowny dla światowego handlu, jednak należy też zauważyć, że kraje, które najdłużej trzymały się złotej waluty (Francja), odniosły z tego tytułu największe straty ( Orłowski 2011a).

Również w czasie globalnego kryzysu finansowego wiele krajów użyło polityki pie-niężnej w celu łagodzenia jego skutków dla własnej gospodarki. Z formalnego punktu widzenia należy jednak stwierdzić, że nigdzie nie przyjęło to form naprawdę ostrych, charakterystycznych dla protekcjonizmu – zawieszenia wymienialności lub sztucznej ingerencji w kurs walutowy (IMF 2014).

Rysunek 19. Napływ netto inwestycji bezpośrednich na świecie, 1990–2013Źródło: UNCTAD.

Mili

ard

y U

SD

–700

–600

–500

–400

–300

–200

–100

0

100

200

300

400

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013


kraje rozwinięte


Kraje starały się wpłynąć na poziom kursów na dwa sposoby. Pierwszym z nich były bezpośrednie interwencje rynkowe, za pomocą których kraje usiłowały doprowadzić do osłabienia własnego pieniądza. Najbardziej znanym przykładem takich działań jest polityka prowadzona przez trzy lata przez bank centralny Szwajcarii, usiłujący do początku 2015 r. bronić kursu franka przed umocnieniem wobec euro. Innym przy-kładem – choć prowadzonym od lat, na długo przed wybuchem kryzysu – jest polityka zwiększania rezerw walutowych przez banki centralne krajów Dalekiego Wschodu (zwłaszcza Chin).

Drugim sposobem działania, o charakterze pośrednim, było gwałtowne zwiększanie bilansów banków centralnych i wzrost emisji pieniądza rezerwowego, co na dłuższą metę powinno owocować wzrostem inflacji i osłabieniem waluty (rys. 10). Największe opera-cje tego typu prowadziły banki centralne USA (kolejne trzy programy tzw. quantitative easening), Wielkiej Brytanii i Japonii. Europejski Bank Centralny w pierwszych latach kryzysu był znacznie ostrożniejszy w takich przedsięwzięciach – prawdopodobnie sytu-ację zmieni dopiero program skupu aktywów w 2015 r. ( Caruana 2014; Yardeni 2015).

Wszystkie te działania nałożyły się na naturalne zmiany popytu i podaży walut, wynikające z presji sił rynkowych, prowadząc tym samym do silnych zmian kursów walutowych. Prezentuje je rys. 20.

Rysunek 20. Kursy walut w stosunku do dolara w czasie globalnego kryzysu finansowegoŹródło: IMF.

75,0

100,0

125,0

150,0

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

frank szwajcarski euro

juan (Chiny) funt

jen koszyk walut rynkówwschodzących (bez Chin)

Osła

bie

nie

Wzm

ocnie

nie

Kurs dolara = 100

Indeks

, ku

rs d

o d

ola

ra w

roku

2008 =

100


Jak widać, w wyniku wszystkich tych czynników w latach 2008–2014 osłabieniu wobec dolara uległ kurs euro, funta i koszyka walut rynków wschodzących (poza Chinami), wzmocnieniu zaś – kurs franka szwajcarskiego i chińskiego juana. Kurs jena, po początkowym wzmocnieniu, ostatecznie uległ osłabieniu, co prawdopodob-nie stanowi jedyny w tej próbie przypadek sukcesu polityki pieniężnej nastawionej na osłabienie waluty. Natomiast w przypadku Szwajcarii w 2015 r. nastąpiło przymusowe odejście od tej polityki. W pozostałych przypadkach istnieją podstawy do przypusz-czeń, że zmiany kursu zostały wywołane głównie przez fundamentalne siły rynkowe.

Wszystko to każe stwierdzić, że nawet jeśli osłabienie waluty było celem działań banków, strategia ta okazała się w większości nieskuteczna. Nie wiadomo jednak, czy radykalne działania banków centralnych w formie wzrostu pieniądza rezerwowego nie będą miały istotnych konsekwencji dla kursów walutowych w przyszłości ( Balcerowicz 2014; Taylor 2009).


1.5. Narzędzia protekcjonizmu handlowego 1.5. Narzędzia protekcjonizmu handlowego w wymianie międzynarodowejwymianie międzynarodowej

Powrót do praktyk protekcjonistycznych na większą skalę nastąpił po kryzysie w 2008 r. Powodem ich odrodzenia były starania ochrony rodzimych producentów, a najprostszą drogą do tego były próby ograniczenia wolnego handlu poprzez różnego rodzaju utrudnienia, ograniczenia czy pomoc naruszającą reguły konkurencji. Mimo tego, że w 2009 r. w czasie spotkania przywódców G20 w Petersburgu2 wyrażono obawy związane z narastającą falą protekcjonizmu, „zegar protekcjonizmu tyka” ( Evenett 2014). Obecnie przyjęte reguły handlu są naruszane, a działania poszczególnych państw są sprzeczne z ich deklaracjami. Od wspomnianego szczytu kraje G20 uruchamiały w dużym tempie nowe instrumenty ochrony rynku (średnio jedno narzędzie ogranicza-jące wolny handel było wprowadzane co 23 godziny). Świadczy to o fakcie, że światowy protekcjonizm przybiera na sile. W latach 2010 i 2011 liczba udokumentownych, nowo wprowadzonych środków godzących w wolny handel wzrosła o 45% w porównaniu do dwóch poprzednich lat. Rezultatem tego w latach 2012 i 2013 liczba instrumentów jest aż o 95% wyższa niż w czasie szczytu w Petersburgu3.

Zgodnie z raportem Global Trade Alert (GTA) ( Evenett 2014) od września 2013 r. do listopada 2014 r. liczba narzędzi godzących w wymianę wzrosła o 1383, w tym poza niesprawiedliwym handlem oraz narzędziami bezpieczeństwa o 1023.

W wyniku tych działań poszkodowanych zostało 79 sektorów (klasyfikowanych dwucyfrowo) i 1154 taryfy (wg czterocyfrowej nomenklatury).

Wprowadzane instrumenty mają różny charakter: od pakietów pomocowych i pomo-cy publicznej po środki ochrony rynku oraz bariery taryfowe i pozataryfowe. W tabeli 1

2 Celem szczytu w Petersburgu było wypracowanie stanowiska dotyczącego walki z kryzysem. 3 Jak podkreślono w raporcie, sprawozdania WTO identyfikują zaledwie jedną trzecią naruszeń handlu w porównaniu do GTA.


przedstawiono najczęściej stosowane środki ochrony dyskryminujące partnerów wy-miany wprowadzone po szczycie G20.

* Za czerwone uważa się:▪ narzędzia dyskryminujące handel, które już zostały wprowadzone i naruszyły interesy handlowe partnerów han-

dlowych lub▪ narzędzia, które zostały wprowadzone i mogą się przyczynić do naruszenia interesów partnerów handlowych.

Rysunek 21. Liczba instrumentów naruszających handel w 2014 r. (ogółem oraz w podziale na czerwone, zielone i bursztynowe)Źródło: Evenett (2014).

Jak widać, mimo poprawy koniunktury na świecie tempo wprowadzania ograniczeń nie słabnie. Nie tylko naruszają one wcześniej wynegocjowane przepisy dotyczące reguł wymiany, lecz także godzą w interesy eksporterów, których pozycja na rynkach zbytu zaczyna zależeć od zewnętrznych i niezależnych od nich uwarunkowań (tab. 2).

W tabeli 2 wymienionych zostało dziewięć krajów oraz Unia Europejska, które zo-stały najbardziej poszkodowane w wyniku wprowadzenia środków dyskryminujących handel. Pierwsze miejsce zajmują Chiny, co można tłumaczyć m.in. faktem, że kraj ten jest najpotężniejszym eksporterem i konkurowanie z chińskim produktami jest szcze-gólnie trudne. Liczba sankcji nakładanych na to państwo jest zatem proporcjonalna do zagrożenia konkurencyjnego stwarzanego przez chińskie towary na rynkach zagranicz-nych. Kolejnym powodem przodownictwa Chin w tym rankingu jest fakt, że sankcje wprowadzane są często na zasadzie retorsji, a kraj ten jest liderem we wspieraniu swoich producentów poprzez różnego rodzaju działania godzące w partnerów handlowych.

Jednym z przykładów może być polityka deprecjacji yuana, co – obok niskich kosztów produkcji – było jedną z najważniejszych przyczyn wysokiej konkurencyj-ności cenowej produktów chińskich. Ponadto polityka władz stwarza możliwości nieporównywalnie większej interwencji niż ma to miejsce w krajach o gospodarce rynkowej. Przykładem może być zaangażowanie chińskich banków w pomoc dla przedsiębiorców (państwowy sektor bankowy został zobligowany do utrzymywania

5062

3390

1236

436

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

Ogólna liczbainstrumentów

Instrumentyczerwone*

Instrumentyzielone

Instrumentybursztynowe

36 Krystyna Gawlikowska-HueckelTa

bela

1. D

zies

ięć

najc

zęśc

iej s

toso

wan

ych

narz

ędzi

dys

krym

inuj

ącyc

h w

ymia

nę w

prow

adzo

nych

po

pier

wsz

ym s

potk

aniu

an

tykr

yzys

owym

G20

(lis

topa

d 20

08 r.

) – s

klas

yfik

owan

ych

wg

liczb

y za

stos

owan

ych

środ

ków

Rod

zaj n

arzę

dzia

Licz

ba n

arzę

dzi

wpr

owad

zony

ch

od li

stop

ada

2008

r.

do li

stop

ada

2014

r.

Wzr

ost

liczb

y na

rzęd

zi

od w

rześ

nia

2013

r.

Licz

ba p

rzep

isów

pr

awny

ch

wpr

owad

zają

cych

na

rzęd

zia

dysk

rym

inuj

ące

hand

el

Licz

ba p

rzep

isów

pra

wny

ch,

któr

e zo

stał

y na

rusz

one

wsk

utek

wpr

owad

zeni

a na

rzęd

zi

dysk

rym

inuj

ącyc

h ha

ndel

wrz

esie

ń 20

14 r.

wzr

ost

od 2

013

r.lis

topa

d 20

14 r.

wzr

ost

od 2

013

r.

Środ

ki o

chro

ny h

andl

u (A

D C

VD s

afe

guar

d)10

2050

370

609

7 7

Paki

ety

pom

ocow

e (b

ail o

ut),

pom

oc p

ańst

wa

764

247

56 8

201

6

Środ

ki ta

ryfo

we

480

217

76 6

180

12

Loka

lne

wym

ogi (

loca

l con

tent

requ

irem

ents

)22

626

232

1016

837

Fina

nsow

anie

han

dlu

195

117

2411

198

3

Poda

tki e

kspo

rtow

e lu

b re

stry

kcje

187

64

70 2

189

6

Nar

zędz

ia d

ot. i

nwes

tycj

i15

3 4

148

512

721

Zam

ówie

nia

publ

iczn

e12

4 7

226

314

6 9

Barie

ry p

ozat

aryf

owe

(nie

wys

pecy

fikow

ane

gdzi

e in

dzie

j)11

7–5

663

–819

110

Inst

rum

enty

dot

. mig

racj

i11

402

044

0715

5 8

Źród

ło: E

vene

tt (2

014)

.

371. Globalne uwarunkowania wymiany handlowej Polski w okresie kryzysu…Ta

bela

2. D

zies

ięci

u na

jbar

dzie

j pos

zkod

owan

ych

w w

ynik

u w

prow

adze

nia

środ

ków

dys

krym

inuj

ącyc

h w

ymia

nę

Kra

jeLi

czba

nar

zędz

i dy

skry

min

ując

ych

hand

el

nało

żony

ch n

a po

szcz

egól

ne

kraj

e od

list

opad

a 20

08 r.

do

list

opad

a 20

14 r.

Wzr

ost

od w

rześ

nia

2013

r.

do li

stop

ada

2014

r.

Licz

ba p

artn

erów

han

dlow

ych

odpo

wie

dzia

lnyc

h za

wpr

owad

zeni

e na

rzęd

zi

dysk

rym

inuj

ącyc

h w

ymia

nę

Wzr

ost

od w

rześ

nia

2013

r.

do li

stop

ada

2014

r.

Chi

ny15

9564

310

012

UE

(27)

1399

507

110

9

USA

1104

354

96

11

Nie

mcy

957

334

83

12

Fran

cja

841

296

77

6

Wło

chy

832

291

76

7

Wie

lka

Bryt

ania

819

289

82

9

Kore

a Po

łudn

iow

a 7

8529

0 8

212

Japo

nia

744

255

86

10

His

zpan

ia 7

1624

2 7

310

Źród

ło: E

vene

tt (2

014)

.


kredytowania gospodarki na odpowiednim poziomie4). Kolejnym narzędziem była decyzja o zwiększeniu o 25% dopłat do eksportu. Istotnym czynnikiem pobudzającym popyt była również akcja Buy China, która okazała się szczególnie skuteczna w kon-tekście subordynacji konsumentów – obywateli tego kraju5 (tab. 3).

W tabeli 3 przedstawiono sektory, które w największym stopniu zostały poszkodo-wane w wyniku wprowadzenia sankcji. Najwięcej instrumentów godzących w wolny handel wprowadzono w sektorach: chemikalia (356), metale podstawowe (340), pro-dukty rolne i ogrodnicze (325). Na liście najbardziej dotkniętych przez sankcje sektorów znajdują się dwa, które można zaliczyć do branż o wysokim poziomie zaawansowania technologicznego: sprzęt TV, komunikacyjny i aparatura oraz przyrządy medyczne, precyzyjne i optyczne, zegary i zegarki, a także jeden usługowy: usługi pośrednictwa finansowego i pomocnicze.

Tabela 3. Dwadzieścia sektorów (wg klasyfikacji CPC) najbardziej poszkodowanych w wyniku wprowadzenia sankcji

Sektor (nr kodu CPC) Liczba narzędzi, które naruszają interesy

handlowe sektora

Liczba narzędzi czerwonych,

naruszających interesy sektora (obowiązujących)

(34) Chemikalia (podstawowe) 356 298

(41) Metale (podstawowe) 340 302

(01) Produkty rolnei ogrodnicze

325 219

(44) Maszyny specjalnego przeznaczenia

306 265

(49) Sprzęt transportowy 286 238

(43) Maszyny ogólnego zastosowania 231 204

(42) Przetworzone produkty metalowe (poza maszynami i sprzętem)

225 196

(21) Mięso, ryby, owoce, warzywa, oleje i tłuszcze

221 163

(35) Inne produkty chemiczne, włókna sztuczne

200 171

(81) Usługi pośrednictwa finansowego i pomocnicze

200 129

(37) Szkło, produkty szklane i inne produkty niemetalowe

186 157

(46) Maszyny elektrycznei aparatura

185 168

4 Działania wspierające płynność banków były podejmowane również przez kraje UE. Przykłado wo Niemcy poprzez stworzony specjalnie fundusz udzieliły pomocy Commerzbank, na którą złożyły się kwota przeznaczona na rekapitalizację w wysokości 8,2 mld euro oraz gwarancje 15 mld euro. 5 Hamlin, Yanping, China’s Exports Decline for First Time in 7 Years, http://preview.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive_en10&sid=a2v.AWwaVpj8.


Sektor (nr kodu CPC) Liczba narzędzi, które naruszają interesy

handlowe sektora

Liczba narzędzi czerwonych,

naruszających interesy sektora (obowiązujących)

(02) Żywe zwierzętai produkty zwierzęce

181 116

(36) Produkty gumowei plastikowe

172 155

(23) Produkty mleczne, skrobia i produkty skrobiowe

165 116

(26) Nici, tekstylia tkane 163 130

(47) Sprzęt TV, komunikacyjny, aparatura

152 135

(38) Meble, inne produkty zdolne do transportu

149 128

(48) Przyrządy medyczne, precyzyjne i optyczne, zegary i zegarki

145 129

(28) Tekstylia tkane, szydełkowane, ubrania

135 112

Źródło: Evenett (2014).

Niepokojący jest fakt, że wprowadzanie sankcji jest procesem, który wciąż trwa i nieustannie się nasila. Nowe instrumenty – wg opinii WTO – nie mają na celu (jak te z 2008 r.) krótkookresowego zwalczania skutków światowego kryzysu, ale koncentrują się na pobudzaniu koniunktury, czego skutkiem może być ich utrwalenie.

Najczęściej stosowane instrumenty to: podwyżki ceł, licencje importowe oraz kontro-le celne. Poza tymi stricte handlowymi narzędziami stosuje się też koncesje podatkowe oraz subsydia rządowe, które godzą w zasady uczciwej konkurencji.

Zwraca uwagę fakt, że oprócz wprowadzania narzędzi godzących w handel niektóre kraje starają się zachęcać do substytucji importu. Tego rodzaju praktyka może się oka-zać szczególnie niebezpieczna, ponieważ – w porównaniu do instrumentów ochrony rynku – trudniej się z niej wycofać. WTO ostrzega, że organizacje międzynarodowe są bezsilne wobec fali protekcjonizmu. Warto zauważyć, że nie wszystkie kraje stosują środki ochrony rynku w tym samym stopniu, niektóre rezygnują nawet z tych już wprowadzonych, jednak ogólny trend jest niepokojący.

W grupie państw wprowadzających środki ochrony rynku znajduje się Unia Euro -pejska. Jak wynika z danych opublikowanych w raporcie Global Trade Alert, UE za-stosowała aż 302 różnego rodzaju instrumenty protekcjonistyczne.

Należy przy tym zaznaczyć, że WTO również monitoruje proces wprowadzania narzędzi godzących w handel, jednak publikowana przez nią lista zawiera mniej in-strumentów niż podawana przez GTA. Wynika to z faktu, że dane gromadzone przez WTO pochodzą z informacji przekazywanych przez członków i obserwatorów Światowej Organizacji Handlu, z których nie wszyscy odpowiadają na zadawane pytania.

Tabela 3 – cd.


Niezależnie od źródła liczba wprowadzanych instrumentów jest znacząca. WTO, monitorując sytuację w krajach G20, podaje jednak, że od października 2014 r. do maja 2015 r. (po raz pierwszy od 2013 r.) zmniejszyła się liczba wprowadzanych restrykcji handlowych. Od połowy października 2014 r. w krajach G20 wprowadzono 119 nowych narzędzi godzących w wymianę, co oznacza, że tempo ich impelmentacji było nieco niższe i kształtowało się na poziomie 17 nowych narzędzi na miesiąc (w 2009 r. było ich 19). Zmniejszyła się również liczba dochodzeń wszczynanych z powodu naruszenia zasad wymiany.

Rysunek 22. Liczba instrumentów ograniczających wolny handel wg World Trade Alert i WTO notowanych w półrocznych raportach w latach 2011–2014 (dane na osi pionowej oznaczają okres zbierania danych, np. maj 2014 r. – październik 2014 r.)Źródło: Evenett (2014).

122

105

123

72

110

118

113

96

178

170

162

133

170

158

163

99

0 50 100 150 200

10.10–05.11

05.11–10.11

10.11–05.12

05.12–10.12

10.12–05.13

05.13–11.13

11.13–05.14

05.14–10.14

GTA WTO

Rysunek 23. Liczba instrumentów wprowadzonych przez kraje G20 (dane z połowy maja 2015 r.)Źródło: WTO OMC (2015).

329

1360

0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600

Narzędzia wyeliminowane

Narzędzia wprowadzone

411. Globalne uwarunkowania wymiany handlowej Polski w okresie kryzysu…Ta

bela

4. U

dzia

ł eks

portu

do

Ros

ji w

ybra

nych

pro

dukt

ów o

bjęt

ych

emba

rgie

m ro

syjs

kim

w p

rodu

kcji

kraj

owej

ora

z ud

ział

w e

kspo

rcie

do

Ros

ji (w

%)

Naz

wa

prod

uktu

Udz

iał e

kspo

rtu

do R

osji

w p

rodu

kcji

kraj

owej

Udz

iał

w e

kspo

rcie

ży

wno

ści d

o R

osji

Naz

wa

prod

uktu

Udz

iał e

kspo

rtu

do R

osji

w p

rodu

kcji

kraj

owej

Udz

iał

w e

kspo

rcie

ży

wno

ści d

o R

osji

Gru

szki

35,3

1,5

Trus

kaw

ki, m

alin

y i j

eżyn

y4,

30,

9

Jabł

ka22

,121

,8Se

ry3,

99,

2

Pom

idor

y 6

,7 3

,6W

ołow

ina

3,7

2,8

Kapu

sta

i poc

hodn

e 5

,3 2

,0M

orel

e, w

iśni

e,

brzo

skw

inie

, man

dary

nki

3,6

1,7

Źród

ło: J

awor

ski,

Olip

ra, H

ueck

el (2

014)

.


W rankingu krajów, które od 2008 do 2015 r. wprowadziły najwięcej narzędzi upo-śledzających handel, pierwsze miejsce zajmują Indie (504 instrumenty), drugie – Rosja (478), zaś trzecie – USA (377).

W kontekście interesów Polski należy zwrócić szczególną uwagę na trudności handlu z Rosją, które nasiliły się po aneksji Krymu oraz konflikcie na Ukrainie. UE nałożyła na Rosję sankcje, a Rosja odpowiedziała na nie, wprowadzając embargo na szereg towarów, w tym produkty z Polski (tab. 4).

Rysunek 24. Główni eksporterzy polskich produktów rolno-spożywczych (w %)Źródło: Gradziuk, Wnukowski (2014).

19

9

7

24

45

UE Rosja Białoruś Ukraina inne

Stanowi to poważny problem dla producentów żywności, ponieważ na rynek rosyjski trafiała znaczna część produkcji tego sektora (24%).

Utrata rosyjskiego rynku powoduje znaczne straty eksporterów. Warto jednak odnotować, że w 2014 r. nastąpił dynamiczny wzrost eksportu do krajów takich jak: Algieria (ponad dwukrotny), Zjednoczone Emiraty Arabskie, (o 48%), Arabia Saudyjska (o 36,7%), Hongkong (o 17,1%), Singapur (o 12%) oraz Indie (o 11,3%).

PodsumowaniePodsumowanie

Globalny kryzys finansowy miał wiele przyczyn, takich jak: zmiany rozkładu sił gospodarczych w świecie i powstała wskutek tego nierównowaga, silne procesy globali-zacyjne, problemy demograficzne, gwałtowny rozwój rynku instrumentów pochodnych (pozwalający na ukrywanie ryzyka związanego z rosnącym zadłużeniem), powstanie bańki spekulacyjnej na rynku aktywów, błędy w zarządzaniu instytucjami finansowy-mi, a także błędy polityki gospodarczej. Skutkiem tego było uruchomienie procesu gigantycznego „lewarowania”, polegającego na stworzeniu ogromnej puli ryzykow-nych, wzajemnie powiązanych aktywów finansowych, które nie były w żaden sposób adekwatne do ograniczonej puli kapitału. W pierwszej kolejności nastąpiło załamanie rynku finansowego, które pociągnęło za sobą globalną recesję. Bańka spekulacyjna wypaliła się stosunkowo szybko, natomiast prawdziwym zagrożeniem okazała się skala zadłużenia, która w pierwszym rzędzie dotyczyła sektora prywatnego (gospodarstw domowych i firm) oraz wzajemnego zadłużenia instytucji finansowych, co spowodowało


efekt „zarażenia” przenoszący się z banku do banku, z kraju do kraju. Gwałtowna prze-cena instrumentów pochodnych w nieuchronny sposób doprowadziła do pogorszenia sytuacji płynnościowej i bilansów instytucji bankowych, co jesienią 2008 r. wywołało kryzys bankowy. Głównymi skutkami kryzysów finansowego i bankowego były: silne ograniczenia zakupów dokonywanych przez konsumentów, drastyczne ograniczenia dostępności kredytu konsumpcyjnego i dla przedsiębiorstw, obniżenie wydatków inwe-stycyjnych, wzrost bezrobocia. Do głównych kanałów transmisji wspomnianych dwóch kryzysów należały: handlowy (zmniejszenie eksportu wskutek pogorszenia koniunktu-ry), inwestycyjny (spadek skali ZIB i inwestycji portfelowych dokonywanych w krajach rozwijających się) i finansowy (gwałtowne fluktuacje kursów walut i ograniczenie dostępu do rynku kapitału, co wymuszało wdrażanie programów stabilizacyjnych).

Mimo że skala załamania była bardzo znacząca, dotychczasowy przebieg kryzysu wskazuje na istotne różnice w jego przebiegu w porównaniu do wielkiej depresji. Z pew-nością wpłynęły na to działania polityki gospodarczej, które polegały na: aktywnym zaangażowaniu się w ratowanie banków przed upadłością, elastycznej polityce fiskalnej, elastycznej polityce pieniężnej. Ostatnia podstawowa różnica polega na skali protek-cjonizmu w sferze handlu, kapitału i walut. Choć jednak liczba, zakres i siła działania narzędzi godzących w wolny handel są nieporównanie niższe niż w czasie wielkiej depresji, to dane WTO i innych organizacji wskazują na ich niepokojący wzrost.

Rozdział 2

Handel zagraniczny Polski po akcesji Polski do UE ze szczególnym uwzględnieniem dóbr wysokich technologii

Krystyna Gawlikowska-Hueckel, Katarzyna Śledziewska

2.1. Sytuacja gospodarki polskiej na progu transformacji2.1. Sytuacja gospodarki polskiej na progu transformacji

Analiza trendów wymiany handlowej Polski wymaga refleksji na temat punktu wyj -ścia, z którego Polska startowała w 1990 r. Krótka charakterystyka poprzedniego systemu umożliwia lepszą ocenę postępów w umiędzynarodowieniu polskiej gospodarki.

W okresie, gdy w UE podjęto decyzję o budowie jednolitego rynku europejskiego, który – jak wiadomo – poszerzał i pogłębiał liberalizację oraz likwidował kolejne bariery, w Polsce obowiązywał centralnie planowany i zarządzany system, niemający nic wspólnego z gospodarką rynkową. Cechą tego systemu było m.in. odgórne decy-dowanie o alokacji zasobów, wielkości i strukturze produkcji, a także o dystrybucji towarów. Aparat centralny narzucał również system cen, który nie miał żadnego związku z kosztami produkcji. W efekcie oznaczało to ubezwłasnowolnienie przedsiębiorstw, które zostały pozbawione swobody w zarządzaniu dostawami, sposobami produkcji i dystrybucji oraz polityce zatrudnienia, a tym samym ich rola sprowadzała się do biernego wykonywania odgórnie narzuconego planu.

Oznaczało to, że w gospodarce nie istniała konkurencja, a weryfikacji efektywności przedsiębiorstw dokonywano poprzez ocenę wykonania (a najlepiej przekroczenia) odgórnie narzuconych wskaźników planu.

Kolejnym paradoksem było podejście do polityki pieniężnej. Podaż pieniądza nie podlegała restrykcjom obowiązującym w gospodarce rynkowej, a stopa procentowa nie była narzędziem oddziaływania na równowagę makroekonomiczną. Tym samym system bankowy był pozbawiony jakiekolwiek samodzielności.

Nie można nie wspomnieć również o jakości instytucji, które były całkowicie podporządkowane aparatowi politycznemu. Ówczesny system prawa sankcjonował reżim socjalistyczny, prawa obywatelskie były ograniczone i nie istniała wolność słowa.

Jeżeli chodzi o wymianę zagraniczną, to zdominowana ona była przez quasi-integra-cyjne ugrupowanie: Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), która stanowiła „protekcjonistyczny system handlu międzynarodowego, który oddalał to ugrupowanie od reszty świata oraz stwarzał powiązania natury administracyjnej i biurokratycznej, a nie gospodarczej” ( Sobell 1984).

452. Handel zagraniczny Polski po akcesji Polski do UE ze szczególnym uwzględnieniem…

Reasumując, w ciągu 35 lat, jakie upłynęły od II wojny światowej (w której Polska poniosła gigantyczne straty), w czasie, gdy wolna Europa poszerzała zakres swobód rynkowych i wolności gospodarczej, Polska skutecznie i konsekwentnie oddalała się od tego modelu, zmierzając w zupełnie innym kierunku, co w coraz większym stopniu separowało ją od gospodarki światowej.

Powstanie NSZZ „Solidarność” i późniejsze zmiany na arenie międzynarodowej (rozpad Związku Radzieckiego, upadek muru berlińskiego) doprowadziły do upadku systemu i stworzyły potrzebę budowy nowego ładu politycznego i ekonomicznego. Pierwsze lata niezależności pokazały jednak, że to pokrótce scharakteryzowane „zde-gradowane dziedzictwo” jest ogromnym obciążeniem i jego odbudowa wymaga wielo-letnich wysiłków. Przebudowa totalitarnego reżimu, odwrót od centralizmu, stworzenie nowych struktur oraz pokonanie bierności postaw – to długofalowe procesy, ponieważ „postęp demokracji potrzebuje prawa, wolności, wymaga rozwoju handlu i finansów, potrzebuje pluralistycznych postaw i partii oraz naprawdę otwartego społeczeństwa” ( Popov 1992).

Program stabilizacji rozpoczęto od działań w sferze makroekonomicznej, zakładając, że ograniczenie hiperinflacji oraz restrykcyjna polityka pieniężna mogą stworzyć stabil-ną podstawę dla działalności przedsiębiorstw1. Wszystkie reformy zostały poprzedzone wprowadzeniem wymienialności wewnętrznej. Uznano, że jest to najlepszy bodziec do uruchomienia procesów transformacji, ponieważ:■ zapewniał poczucie stabilności i stwarzał jeden punkt odniesienia dla wszystkich

podmiotów gospodarczych,■ umożliwił realne porównanie cen krajowych ze światowymi, co w bolesny sposób

zweryfikowało efektywność przedsiębiorstw krajowych (a raczej jej brak).Wprowadzanie pakietu reform oznaczało również powrót do pełnej konkurencji

na rynkach światowych (bez permanentnego wspierania eksportu), dezintegrację tradycyjnych powiązań handlowych – poprzez upadek przedsiębiorstw, które nie były w stanie sprostać konkurencji – oraz przyspieszenie procesów prywatyzacji. Dzięki wprowadzeniu wewnętrznej wymienialności złotego2 uzyskano przelicznik, który z dramatyczną precyzją obnażył słabość polskiego sektora przedsiębiorstw i całej go-spodarki. Pielęgnowana przez lata komunistyczna frazeologia, wychwalająca sukcesy w budowaniu silnej gospodarki, okazała się mitem.

Skutki tej terapii, nie bez przyczyny określanej jako „szokowa”, były bardzo dotkli-we – w 1990 r. nastąpił spadek produkcji przemysłowej o ok. 25% i redukcja dochodów realnych gospodarstw domowych o 15%, zaś w 1991 r. dalsze obniżenie produkcji o 20% i obniżka dochodu narodowego o ok. 8% ( Gawlikowska-Hueckel 1993). Ze względu na dramatyczne skurczenie się produkcji miał miejsce znaczny wzrost importu, w największym stopniu konsumpcyjnego.

1 Należy jednak pamiętać, że program ten był realizowany w warunkach dominacji własności państwowej. 2 W socjalizmie obowiązywało kilka kursów walutowych: jeden dla eksporterów, drugi dla importerów w różnych sektorach gospodarki, jeszcze inny najbliższy realiom – czarnorynkowy.

46 Krystyna Gawlikowska-Hueckel, Katarzyna Śledziewska

2.2. Trendy w2.2. Trendy w handlu zagranicznym Polskihandlu zagranicznym Polski3

W 2014 r. eksport towarowy całego świata wyniósł 18 427 mld dolarów, a import plasował się na poziomie 18 574 mld dolarów, co oznacza jednoprocentowy wzrost w stosunku do 2013 r. (MG 2015). Eksport towarowy Polski kształtował się na poziomie 198,6 mld USD, wartość importu wynosiła 210,5 mld USD. Na wielkość obrotów w uję-ciu wartościowym zasadniczo miały wpływ trzy czynniki, niezwiązane bezpośrednio z popytem zgłaszanym na polskie produkty za granicą:■ znaczny spadek cen surowców, przede wszystkim energetycznych,■ skutki sankcji nałożonych na Rosję po aneksji Krymu i interwencji na Ukrainie,■ zmiany kursów walutowych (aprecjacja dolara o ok 10%), względnie stabilny kurs

juana, osłabienie jena i euro (o ok. 7% wobec dolara); spadki kursów walut krajów będących eksporterami ropy naftowej (znaczna deprecjacja rubla – o ok. 30%, i korony norweskiej – o ok. 7%).

Obroty handlowe Polski ze światem (od 2000 r.) systematycznie się zwiększały, z wyjątkiem roku 2009 i 2012. W 2009 r. nastąpiło załamanie wzrostu, które było skut-kiem kryzysu. Drugi, mniej głęboki spadek obrotów (w porównaniu do poprzedniego 2011 r.) miał miejsce w 2012 r. Natomiast w roku 2013 i 2014 zarówno eksport, jak i import znacznie się zwiększyły.

W latach 2000–2013 import był wyższy od eksportu, co znajdowało swoje od-zwierciedlenie w ujemnym saldzie bilansu obrotów handlowych. Jednak już w 2013 r. eksport i import się zrównały.

3 W rozdziale tym stosowane są skróty dotyczące grup krajów oraz grup produktowych, których dokładne wyjaśnienie znajduje się w aneksie.

Rysunek 25. Wartość eksportu, importu oraz salda obrotów handlowych Polski w latach 2000–2014Źródło: wits.worldbank.org.

–50

0

50

100

150

200

250

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

eksport

import

bilans

Mili

ard

y U

SD


Rysunek 26. Udział Polski w eksporcie oraz imporcie UE25, USA i świata w 2014 r., a także zmiana w latach 2004–2014Źródło: wits.worldbank.org.

W latach 2004–2014 udział Polski w wymianie towarowej wzrósł i dotyczyło to zarówno obrotów ze światem, jak i UE25 oraz z USA (jakkolwiek w najmniejszym stopniu). Udział ten w obrotach handlowych UE w 2014 r. wynosił 2,79% w eksporcie i 2,60% w imporcie. W tym samym roku udział Polski w handlu światowym wynosił odpowiednio 1,32% w eksporcie oraz 1,14% w imporcie (rys. 26).

W dekadzie 2004–2014 intensywniejsze zmiany w sensie wzrostu zaangażowania Polski w wymianę (mierzone udziałami w eksporcie i imporcie) zachodziły w handlu z UE25 i były one większe niż w handlu ze światem. Dla UE25 udział Polski w ekspor-cie UE wzrósł o 1,10 pkt. proc., zaś w imporcie o 1,15 pkt. proc. Analogicznie udziały w handlu światowym zmieniły się o 0,40 pkt. proc. dla eksportu i 0,42 pkt. proc. dla importu (należy pamiętać, że wskaźniki te nabierają właściwych proporcji przy porów-naniu ich do wolumenu handlu z UE25 i ze światem).

Znaczenie Polski jako partnera handlowego dla USA jest relatywnie niewielkie. Mimo to zdecydowano się uwzględnić ten kraj w analizie z uwagi na jego poten -cjał, udział w handlu światowym oraz szanse, jakie potencjalnie stwarza ten rynek. W 2014 r. udział Polski w eksporcie i imporcie tego kraju kształtował się na tym samym poziomie i wynosił 0,22%. W latach 2004–2014 udziały te zmieniły się w minimalnym stopniu (0,10 pkt. proc. dla eksportu i 0,09 pkt. proc. dla importu). Są to udziały bar-dzo małe, szczególnie w kontekście faktu, że Stany Zjednoczone są najpotężniejszym importerem produktów na świecie i drugim (zaraz po Chinach) ich eksporterem.

W tabeli 5 przedstawiono dane dotyczące zróżnicowania znaczenia Polski jako eksportera i importera różnych grup towarowych (wg nomenklatury CPC 1996).

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

Eksport Eksport EksportImport Import Import

UE25 USA Świat

udział 2014

zmiana 2014–2004

Pro

cent


W eksporcie do UE w grupie towarowej rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo w 2000 r. Polska zajmowała 13 miejsce, a w 2014 r. – 8. W grupie żywność, napoje, produkty tytoniowe w 2000 r. znajdowała się na 17 pozycji, zaś w 2014 r. – na 9. W produktach przemysłowych zajmowała odpowiednio 14 i 11 miejsce, natomiast w surowcach i minerałach 13 i 12 pozycję.

Tabela 5. Miejsce Polski w eksporcie oraz imporcie UE i USA, a także zmiana tego miejsca w latach 2000–2014 (wg klasyfikacji CPC 1996)

Grupa towarów(wg nomenklatury

CPC 1996)

Partnerzy handlowi

Miejsce Polski

w eksporciew 2000 r.

Miejsce Polski

w eksporciew 2014 r.

Miejsce Polski

w imporciew 2000 r.

Miejsce Polski

w imporciew 2014 r.

Rolnictwo, leśnictwoi rybołówstwo

UE 13 8 38 10

USA 92 63 100 55

Żywność, napoje, produkty tytoniowe

UE 17 9 19 10

USA 63 54 58 47

Produkty przemysłowe

UE 14 11 22 12

USA 52 45 43 32

Surowce i minerałyUE 24 18 29 44

USA 74 25 87 93

InneUE 13 10 17 12

USA 55 55 49 43

OgółemUE 13 11 21 11

USA 57 49 60 44

Źródło: wits.worldbank.org.

W latach 2000–2014 Polska wyraźnie poprawiła swoją pozycję w rankingu eksporte-rów oraz importerów UE i USA. Tylko w przypadku grupy towarowej surowce i minerały znaczenie Polski na liście importerów zarówno z UE, jak i USA spadło (w przypadku UE z 29 na 44 miejsce, zaś w relacjach z USA z 87 na 93 pozycję). Niezmienne natomiast było miejsce Polski w eksporcie do USA w grupie towarów innych.

Istotna jest również poprawa miejsc w zakresie obrotu produktami przemysłowy-mi oraz żywnością i napojami. Oznacza to, że polskie towary są w stanie skutecznie rywalizować w handlu dobrami, na które konkurencja na rynkach światowych jest szczególnie duża.

Analiza struktury produktowej polskiego handlu ze światem wskazuje, że największe znaczenie zarówno w eksporcie, jak i imporcie mają produkty przemysłowe. Ich udział w wywozie kształtował się na poziomie 31,6%, natomiast w przywozie 48,4%. Relatywnie mniejszą rolę odgrywają żywność, napoje i produkty tytoniowe (15,3% w eksporcie i 11,8% w imporcie).


Rysunek 27. Struktura produktowa eksportu i importu Polski w 2014 r.Źródło: wits.worldbank.org.

Rysunek 28. Zmiana w strukturze importu i eksportu Polski w latach 2004–2014 (wg grup produktów) Źródło: wits.worldbank.org.

–4,50

–3,50

–2,50

–1,50

–0,50

0,50

1,50

2,50

Rolnictwo,leśnictwo

i rybołówstwo

Żywność, napoje,produktytytoniowe

Produktyprzemysłowe

Surowcei minerały

Inne

eksport

import

Punkt

y pro

cento

we

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Eksport Import

inne

surowce i minerały

produkty przemysłowe

żywność, napoje, produkty tytoniowe

rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo

Pro

cent


Zmiany udziałów poszczególnych grup produktowych w eksporcie i imporcie w latach 2000–2014 wskazują natomiast na spadek roli produktów przemysłowych (w eksporcie o –1 pkt. proc., zaś w imporcie o –3,7 pkt. proc.). Największy wzrost udziału nastąpił w eksporcie żywności, napojów i produktów tytoniowych (o 2,31 pkt. proc.). Potwierdza to opinię, że eksporterzy polskiej żywności znajdują nowe rynki zbytu, mimo sankcji nakładanych na import tej grupy towarowej przez Rosję. Spadek udziału eksportu (–1,7 pkt. proc.), przy jednoczesnym wzroście udziału importu, nastąpił w obrocie surowców i minerałów.

Rysunek 29. Udziały wybranych partnerów w strukturze rzeczowej eksportu Polski w 2014 rokuŹródło: wits.worldbank.org.

Rysunek 30. Udziały poszczególnych państw w imporcie Polski poszczególnych typów produktówŹródło: wits.worldbank.org.


Żywność, napoje,produkty tytoniowe


Surowce i minerały

Inne

0 20 40 60 80 100

UE USA Chiny pozostali partnerzy


Żywność, napoje,produkty tytoniowe


Surowce i minerały

Inne

0 20 40 60 80 100

UE USA Chiny pozostali partnerzy


Analiza udziałów partnerów handlowych w eksporcie Polski w zakresie wszystkich wymienionych grup produktów wskazuje na dominującą rolę rynku UE. Udział UE25 w eksporcie Polski w grupie produktów rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa wynosił 61,6%, w kategorii żywności, napojów i produktów tytoniowych 78%, zaś w grupie produktów przemysłowych 72,7%. Jeżeli chodzi o USA, to udziały te kształtowały się odpowiednio na poziomie 2,4%, 0,9% i 3,2%, natomiast dla Chin wynosiły 0,2%, 0,7% i 1,4%.

W latach 2004–2014 zmieniła się rola poszczególnych partnerów w eksporcie Polski. UE nadal pozostaje najważniejszym odbiorcą polskich produktów, jednak zmniejszył się udział rynku unijnego w eksporcie Polski ogółem. W największym stopniu zmniejszył się w grupie produktów rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa (–15,2 pkt. proc.), surow-ców i minerałów (–7,3 pkt. proc.) oraz produktów przemysłowych (–7,1 pkt. proc.). Jeżeli chodzi o USA, to spadek udziału tego kraju w eksporcie Polski dotyczył przede wszystkim eksportu produktów z grupy rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo (–1,2 pkt. proc.) Natomiast wzrost udziału nastąpił w grupie surowce i minerały (o 2,7 pkt. proc.) Symptomatyczny jest fakt, że dla wszystkich eksportowanych grup produktowych (poza grupą klasyfikowaną jako inne) zwiększył się udział Chin (poza minimalnym spadkiem, o 0,03, w grupie produktów: inne).

Tabela 6. Zmiany udziału wybranych partnerów w eksporcie Polski wg grup produktowych (2004–2014) w pkt. proc. (wg nomenklatury CPC 1996)

Grupa towarów UE25 USA ChinyRolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo –15,2 –1,2 00,2 0Żywność, napoje, produkty tytoniowe 0–0,7 –0,1 00,6 0Produkty przemysłowe 0–7,1 –0,2 00,4 0Surowce i minerały 0–7,3 –2,7 03,2 0Inne 0–0,9 –0,8 –0,03

Źródło: wits.worldbank.org.

Tabela 7. Zmiany udziałów UE25, USA i Chin w imporcie Polski wg grup produktowych (2004–2014) w pkt. proc.

Grupa towarów UE25 USA ChinyRolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo 001,4 00,03 0,300

Żywność, napoje, produkty tytoniowe –10,6 01,10 5,700

Produkty przemysłowe –13,0 02,40 9,900

Surowce i minerały 001,6 00,90 0,001

Inne 0–6,3 –4,30 3,100Źródło: wits.worldbank.org.

Podobne zmiany następują w imporcie Polski, w którym największy udział mają dobra pochodzące z UE25. W zakresie produktów rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa udział UE25 wynosi 54,1%, w grupie żywności, napojów i produktów tytoniowych


55,1%, w kategorii produktów przemysłowych 59,6%, zaś w grupie surowców i mine-rałów 6,5%. Drugim pod względem wagi partnerem w imporcie są Chiny – udział tego kraju w imporcie Polski w poszczególnych kategoriach wynosił odpowiednio: 2,1%, 15,3%, 15,0% i 0,2%. Najmniejsze udziały w imporcie Polski mają Stany Zjednoczone.

W latach 2004–2014, podobnie jak w eksporcie, zmniejszył się również udział UE w imporcie produktów zaliczanych do grupy żywność, napoje, produkty tytoniowe (–10,6 pkt. proc.) oraz produkty przemysłowe (–13,0 pkt. proc.). Jeżeli chodzi o Chiny, to udział tego kraju w największym stopniu wzrósł w dwóch grupach produktów im-portowanych: żywność, napoje i produkty tytoniowe (o 5,7 pkt. proc.) oraz produkty przemysłowe (o 9,9 pkt. proc.).

Rysunek 31. Struktura produktowa eksportu (lewa strona wykresu) oraz importu (strona prawa) Polski z poszczególnymi partnerami w 2014 r. w % (klasyfikacja CPC 1996)Źródło: wits.worldbank.org.

Jak już wspomniano, zmiany udziałów w obrotach handlowych świadczą o tym, że zarówno rola, jak i ranga różnych rynków zbytu i zaopatrzenia nie są stałe i wciąż się zmieniają.

Nadmieniono już wcześniej, że grupą produktów, która posiada najwyższy udział zarówno w eksporcie, jak i w imporcie Polski, są wyroby przemysłowe. Odnosi się to do relacji handlowych z UE, Chinami oraz USA. Drugą grupą są towary klasyfikowa-ne jako inne, a trzecią żywność, napoje oraz produkty tytoniowe. Najmniejszy udział zarówno w eksporcie, jak i w imporcie mają surowce i minerały.

Tabela 8. Zmiana struktury produktowej importu Polski w latach 2004–2014 w pkt. proc. (klasyfikacja CPC 1996) wg partnerów handlowych

Partner handlowy

Rolnictwo, leśnictwo

i rybołówstwo

Żywność, napoje, produkty

tytoniowe


Surowcei minerały

Inne

UE25 –1,1– –1,3 –5,1 v0,6 –2,1

USA –0,03 –1,1 –2,4 –0,9 –4,3

Chiny –0,4– –5,0 –9,1 –0,1 –3,7Źródło: wits.worldbank.org.

UE25 UE25USA USAChiny Chiny

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

inne

surowce i minerały

produkty przemysłowe

żywność, napoje, produkty tytoniowe

rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo


Struktura produktowa importu Polski stale się zmieniała, jednak dynamika tych zmian w odniesieniu do poszczególnych partnerów nie była znacząca. Warto zwrócić uwagę na kraje, w relacji z którymi zmiany strukturalne w latach 2004–2014 były najbardziej istotne. Nastąpił:■ wzrost udziału produktów przemysłowych w imporcie z Chin (o 9,1 pkt. proc.),■ spadek udziału produktów przemysłowych w imporcie z UE25 (–5,1 pkt. proc.)■ spadek udziału żywności, napojów i produktów tytoniowych w imporcie z Chin

(–5 pkt. proc).

Rysunek 32. Udział UE25 w eksporcie Polski oraz zmiana udziału w latach 2014–2004 Źródło: wits.worldbank.org.

Najważniejszym odbiorcą polskich produktów są kraje UE25. W 2014 r. trafiało do nich 74,4% eksportu Polski. W latach 2004–2014 znaczenie UE25 (mierzone udziałem w eksporcie Polski) zmniejszyło się o 4,6% pkt. proc.

80

60

40

20

0

–20Udział 2014 Zmiana 2014–2004

Punkt

y pro

cento

we

Rysunek 33. Obroty handlu towarami z UE i pięcioma najważniejszymi partnerami handlowymi z UE (w mln EUR)Źródło: obliczenia własne na podstawie danych GUS.

140 000

120 000

100 000

80 000

60 000

40 000

20 000

0

–20 000Wielka

BrytaniaNiemcy Czechy Francja WłochyUE

Mili

ony

euro

eksport 2014

import 2014

saldo 2014

eksport 2004

import 2004

saldo 2004


Najpoważniejszym partnerem handlowym Polski są Niemcy. W 2014 r. na rynek tego kraju trafiło 33,9% eksportu kierowanego do UE25. Jeżeli chodzi o import, to z Niemiec pochodziło 37,3% importu Polski z UE25. Na drugim miejscu znajdowały się Czechy z udziałami na poziomie 6,1% i 4,6%, następnie Wielka Brytania (odpowiednio 8,2% i 4,3%), Francja (7,2% i 6,3%) oraz Włochy (5,8% i 9,5%).

Rysunek 34. Udział UE 25 w imporcie Polski w 2014 r. oraz zmiana tego udziału w latach 2004–2014Źródło: wits.worldbank.org.

Udział 2014 Zmiana 2014–2004–15

0

15

30

45

60

Punkt

y pro

cento

we

Rysunek 35. Obroty handlowe towarami Polski z Rosją w 2014 r. Źródło: Ministerstwo Gospodarki (2015). Polska 2015. Raport o stanie handlu zagranicznego, Warszawa.

Udział UE25 w imporcie Polski w 2014 r. kształtował się na poziomie 57,2%. W la-tach 2004–2014 zmniejszył się o 10,9 pkt. proc.

W tym miejscu warto skomentować handel z Rosją, który – mimo bliskiego sąsiedz-twa tego kraju oraz potencjalnie ogromnego rynku zbytu – nie rozwija się dynamicznie. Rosja jest szóstym pod względem wielkości eksportu rynkiem zbytu dla Polski. W latach 2004–2014 eksport wzrósł ponad trzykrotnie, ale w proporcji do liczby konsumentów w Rosji nadal jest relatywnie niski (kształtuje się na poziomie zbliżonym do Włoch). Znacznie większy był natomiast import (17,4 mld euro w 2014 r.), co pogłębiło ujemne saldo obrotów handlowych do –10,4 mld euro.

20 000

15 000

10 000

5 000

0

–5 000

–10 000

–15 000

Mili

ony

euro

Eksport Import Saldo


Rysunek 36. Bilans handlowy Polski z partnerami handlowymi w latach 2000–2014 (w mld dolarów)Źródło: wits.worldbank.org.

–40

–30

–20

–10

0

10

20

30

40

UE25

USA

Chiny

świat

Mili

ard

y U

SD

O poprawie pozycji Polski w handlu światowym świadczą zmiany, które dokonały się w bilansie handlowym. Jeżeli chodzi o wymianę Polski ze światem, to ujemne saldo zmniejszyło się z –16,8 mld dolarów w 2000 r. do –0,7 mld dolarów w 2014 r. Jak wiado-mo, na wielkość deficytu wpływ mają nie tylko wielkość eksportu i importu, lecz także m.in.: zmiany poziomu cen, relacje kursów walutowych oraz typy umów handlowych.

Abstrahując od przyczyn, należy uznać, że kurczenie się deficytu w obrotach han-dlowych jest zjawiskiem pozytywnym.

Największe ujemne saldo w 2014 r. wystąpiło w wymianie z Chinami (–20,74 mld dolarów). Poza rokiem 2009, gdy wyniosło –12,32 mld dolarów, i 2012, kiedy osiąg-nęło poziom –15,51 mld dolarów (co oznaczało, że zmniejszyło się w stosunku do roku poprzedniego), deficyt w wymianie z tym krajem stale się pogłębia. Natomiast najlepsze rezultaty (jeżeli chodzi o nadwyżkę) osiągane są w handlu z UE25. Dodatnie saldo w obrotach handlowych w 2014 r. wyniosło 35,6 mld dolarów. Warto zauważyć, że rokiem, w którym nastąpiła zmiana, polegająca na tym, że obroty eksportowe z UE przekroczyły wielkość importu, był 2004 r. Od tego momentu (poza rokiem 2008 i 2011) obserwujemy systematyczny wzrost salda dodatniego w handlu z UE.

2.3. Handel dobrami HT w2.3. Handel dobrami HT w PolscePolsce

2.3.1. Przegląd badań dotyczących konkurencyjności eksportu2.3.1. Przegląd badań dotyczących konkurencyjności eksportu

Dotychczasowe badania w zakresie konkurencyjności technologicznej skupiały się w głównej mierze na analizie pozycji Polski w międzynarodowych rankingach konku-rencyjności ( Pangsy-Kania 2004; Szamrej-Baran 2012), a także na analizie wskaźników makroekonomicznych związanych z poziomem innowacyjności (Pangsy-Kania 2004; Pilarska 2010; Kozioł 2007). Ponadto większość badań dotyczy okresu przedakcesyjnego


( Tendera-Właszczuk 2000; Turowski 2002; Mińska 2000; Maślak 2000; Wysokińska 2002). Na uwagę zasługuje badanie Turowskiego (2002), w którym szerzej przeana-lizowana została struktura handlu w kontekście zaawansowania technologicznego eksportowanych produktów. Autor podkreśla istotność rozwoju sektora wysokich tech-nologii jako jednego z podstawowych warunków poprawy konkurencyjności polskiej gospodarki. Utrzymywanie niskiego poziomu konkurencyjności przejawia się tym, że w długim okresie Polska w porównaniu z innymi krajami osiąga niższy poziom docho-du narodowego, niższy poziom zatrudnienia, a także niższy poziom życia obywateli. Turowski (2002) podkreśla, że sektor wysokich technologii stanowi w Polsce ogromne pole do wzrostu produkcji, w związku z niezaspokojonym w pełni popytem krajowym na dobra wysoko przetworzone i o wysokim zaawansowaniu technologicznym, o czym świadczy wysoki import tych dóbr z zagranicy. Poprawa w tym sektorze i wykorzystanie ogromnego potencjału rynkowego przez polskich producentów umożliwiłyby wzrost zatrudnienia, dalszy wzrost popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego oraz wzrost dochodu narodowego, a przede wszystkim poprzez poprawę w bilansie płatniczym – poprawę konkurencyjności gospodarki. Turowski (2002) zwraca także uwagę na to, iż zmiana specjalizacji handlu ku dobrom wysokiej technologii pozwoli na ustabilizowanie poziomu handlu wobec wahań koniunktury (handel nisko przetworzonymi surowcami i towarami jest niekorzystny dla gospodarki ze względu na jego podatność na zmiany koniunkturalne).

Zagadnienie konkurencyjności Polski w handlu międzynarodowym dobrami wy -sokiej technologii podejmuje w jednym z najnowszych artykułów Pera (2013). Prze -prowadzona przez autorkę analiza wskazuje, że dobra high-tech nie odgrywają znaczącej roli w eksporcie Polski. Pera (2013) w swoim badaniu wskazuje na istnienie techno-logicznej luki i istotny dystans między ekonomicznym poziomem rozwoju Polski a rozwojem UE. Jednakże podjęte analizy są jedynie zarysem sytuacji Polski w tym aspekcie, w związku z czym konieczna jest bardziej szczegółowa i dogłębna weryfikacja zauważonych zależności.

Badaniem konkurencyjności Polski w eksporcie dóbr zaawansowanych techno-logicznie zajął się w ostatnim czasie także Michalski (2014). Przeprowadził on em-piryczną analizę strukturalnych zmian w eksporcie Polski do krajów EU27 w latach 2001–2011 poprzez weryfikację zmian zachodzących we wskaźniku przewagi kom-paratywnej (RCA) oraz zmian eksportu dóbr przemysłu średnio-technologicznego (mid-tech) i zaawansowanego technologicznie (high-tech). Wskazuje on na rosnące znaczenie eksportu tych dóbr w całkowitym eksporcie Polski do krajów UE (jedno-cześnie podkreślając to, że eksport Polski jest głównie skoncentrowany właśnie na europejskich rynkach, co determinuje dynamikę wzrostu i rozwoju gospodarczego), przy czym zauważa tendencje spadkowe na koniec badanego okresu. Analiza prze-wag komparatywnych wskazała na pozytywne zmiany w strukturze eksportu Polski w segmencie dóbr mid-tech (oprócz szeroko pojętego przemysłu motoryzacyjnego) i high-tech (ze wskazaniem, że w przypadku produktów high-tech sytuacja pogarsza się na koniec badanego okresu w każdej z obu grup produktowych). Trzeba pamiętać, że autor wykorzystał w swoim badaniu klasyfikację HS oraz czwarty (czasem szósty)


poziom dezagregacji danych – co za tym idzie, sposób ujmowania danych w poziomach zaawansowania technologicznego jest inny w porównaniu do niniejszego opracowania.

Dodatkowo zagadnienie to zostało podjęte na IX Kongresie Ekonomistów Polskich (2013) przez Mińską-Struzik w aspekcie zjawiska uczenia się przez eksport (lear-ning-by-exporting) w przedsiębiorstwach high-tech. Autorka podkreśla, że w związku z małym udziałem Polski w światowym handlu dobrami wysokiej technologii oraz niskim udziałem eksportu produktów wysokiej techniki w strukturze polskiego wy-wozu występuje luka technologiczna względem zagranicy. Biorąc pod uwagę efekty spillover (przenikanie wiedzy), występowanie tej luki, dzięki podejmowaniu i intensy-fikacji eksportu, pozwala na uruchomienie mechanizmów technologicznego uczenia się. Tym samym możliwy jest rozwój w aspekcie technologii i innowacji. Z badań Mińskiej-Struzik wynika, że prowadzenie eksportu przez przedsiębiorstwa wysokiej techniki wyraźnie stymuluje działalność innowacyjną. Tym samym podkreśla ważność działań polityki gospodarczej w kierunku stymulowania eksportu w zakresie induko-wania efektów przenikania technologicznego.

Raport Komisji Europejskiej (2013) wskazuje na poprawę sytuacji Polski w zakresie inwestycji w działalność naukowo-badawczą w latach 2000–2011 (jednakże w stopniu poniżej średniej UE). Ponadto konkurencyjność Polski w skali światowej poprawi-ła się w stopniu wyższym od średniej UE. Raport wskazuje także na to, że w latach 2000–2010 eksport Polski stale zwiększał się, przy czym udział Polski w eksporcie dóbr zaawansowanych technologicznie wzrastał o 2% rocznie. Na podstawie analizy bilansu handlowego stwierdzono, że występująca wartość dodatnia wskazuje na niewielką przewagę komparatywną i strukturalną nadwyżkę w handlu dobrami technologicznie zaawansowanymi i średnio zaawansowanymi, co stwarza możliwości zmiany struktural-nej. Dodatkowo wskazuje się na cztery zasadnicze obszary, w których produkcja oparta o technologię osiąga najwyższe poziomy: żywność, rolnictwo i rybołówstwo, energia, ICT oraz materiały. Jednakże Polska posiada jednocześnie niewykorzystany potencjał komercjalizacji wiedzy i koniecznością jest wzmocnienie jej zdolności innowacyjnych, żeby móc w lepszym stopniu przekładać wiedzę na innowacyjność produkcji. Raport KE wskazuje także na główne mocne strony Polski w sektorze wytwórczym, w którym eksport zaawansowanych i średnio zaawansowanych technologicznie towarów ma pozytywny wkład w bilans handlowy.

Celem tej części opracowania jest empiryczne zbadanie poziomu konkurencyjności eksportowej Polski w handlu towarami wysokiej technologii. Uwzględniony zostanie jednocześnie okres przed akcesją Polski do UE i po niej.

2.3.2. Handel produktami wysokich technologii2.3.2. Handel produktami wysokich technologii

Jak już wspomniano, struktura produktowa eksportu, analizowana z punktu wi-dzenia udziału produktów o różnym stopniu zaawansowania technologicznego, jest jednym z kryteriów oceny konkurencyjności kraju. Na rys. 37 przedstawiono tę struk-turę w podziale na towary wyróżniające się wysokim (HT), średnio-wysokim (MHT), średnio-niskim (MLT) oraz niskim (LT) poziomem zaawansowania technologicznego.


W eksporcie Polski przeważają towary średnich i niskich technologii. Jedynie w 2009 r. udział towarów wysokich i średnio-wysokich technologii był wyższy niż produktów o średnio-niskim i niskim wsadzie technologicznym, po czym w 2013 r. ponownie uległ obniżeniu do poziomu poniżej 50%. Warto jednak zauważyć, że po-dobna zmiana nastąpiła w eksporcie UE28, gdzie w 2013 r. miało miejsce pogorszenie struktury w porównaniu do 2009 r., w sensie zmniejszenia się udziału w eksporcie towarów HT i MHT.

W latach 1999–2013 w eksporcie Polski nastąpiły korzystne zmiany, co potwierdza Raport KE (2013). Udział towarów o wysokim wsadzie technologicznym w eksporcie zwiększył się o ponad 4 pkt. proc. (w tym samym czasie w UE28 skurczył się o ponad 2 pkt. proc.). Zarówno w UE28, jak i w Polsce zmniejszył się udział towarów średnio--wysokich technologii, z tym że w Polsce spadek ten był wyższy (–3,4 pkt. proc., w po-równaniu do –1 pkt. proc. w UE28). Istotna różnica pojawia się również w eksporcie towarów średnio-niskich technologii. W latach 1999–2013 ich udział w eksporcie Polski zwiększył się o ponad 3 pkt. proc, natomiast w UE28 – o 0,2 pkt. proc.

Z powyższej analizy wypływa wniosek, że w Polsce postępują powolne, ale korzyst-ne zmiany w strukturze eksportu. Polegają one na zmniejszaniu się różnicy między Polską a UE28 w zakresie eksportu towarów wysokich technologii. Nie jest to trend stały, ponieważ w roku 2009 i 2013 nie odnotowano istotnych zmian. Zmniejszył się też dystans dzielący Polskę i UE28 w zakresie towarów MHT, ale różnice nie są szcze-gólnie znaczące i można zaobserwować wahania w poszczególnych latach (w roku 2004 i 2009 Polska miała minimalną przewagę nad UE28, ale w 2013 r. udział tych towarów w eksporcie polskim był znowu minimalnie niższy niż w UE28). Korzystną zmianą jest

Rysunek 37. Struktura eksportu produktów przemysłowych UE28 i Polski w podziale na produkty wg zaawansowania technologicznego w roku 1999, 2004, 2009 i 2013 oraz zmiany w tych udziałach od 2004 r.Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

1999 2004 2009 2013 1999 2004 2009

UE28

–4

–3

–2

–1

0

1

2

3

4

5

HT_

indu

MH

T_in

duM

LT_i

ndu

LT_i

ndu

Punkt

y pro

cento

we

2013

POL

HT_indu LT_induMHT_indu MLT_indu

EU28

POL

Pro

cent


fakt, że zmniejszyła się przewaga, jaką Polska posiadała w eksporcie towarów zarówno MLT, jak i LT.

Rysunek 38. Różnice udziałów w eksporcie produktów o różnym stopniu zaawansowania technologicznego (między Polską a UE28) w wybranych latachŹródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

–20

–10

0

10

20

30

40

Punkt

y pro

cento

we

HT_indu

MHT_indu

MLT_indu

LT_indu

1999 2004 2009 2013

Rysunek 39. Zmiany w udziałach eksportu wg podziału na grupy produktów przemysłowych UE28 i Polski w wybranych okresachŹródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

–10

–8

–6

–4

–2

0

2

4

6

8

10

Punkt

y pro

cento

we

POL UE28

2004/1999 2009/2004 2013/2009 2004/1999 2009/2004 2013/2009

HT_indu

LT_indu

MHT_indu

MLT_indu


Obserwacja zmian udziałów w poszczególnych cezurach czasowych (1999–2004, 2004–2009, 2009–2013) wskazuje, że ich dynamika była zróżnicowana. Najbardziej głębokie zmiany nastąpiły w latach 1999–2004. W latach tych miał miejsce znaczny spadek udziału towarów LT (o 9 pkt. proc.) oraz największy wzrost udziału produk-tów MHT. Równocześnie minimalne zmniejszył się udział towarów HT i zwiększył produktów MLT.

Jak wynika z porównania udziałów w poszczególnych okresach, udział towarów HT w eksporcie cechuje niestabilność. Największy przyrost ich udziału w strukturze ekspor-tu miał miejsce w latach 2004–2009 (wzrost o ponad 6 pkt. proc.), ale już w kolejnych latach (2009–2013) ich udział zmniejszył się o ponad 2 pkt. proc. Obniżeniu udziału towarów HT towarzyszyła odwrotna tendencja dotycząca towarów MLT (w latach 2004–2009 ich udział spadł, natomiast w 2009–2013 wzrósł).

Przeobrażenia struktury eksportu można przeanalizować z punktu widzenia zmian udziałów produktów o różnym stopniu technologicznego zaawansowania w łącznym eksporcie tych produktów UE28. W latach 2004–2013 zwiększył się udział Polski we wszystkich grupach eksportowanych towarów, z czego największy przyrost nastąpił w produktach LT (nieco ponad 2 pkt. proc.). Największy przyrost w grupie produktów HT nastąpił w latach 2004–2009, zaś najmniejszy w latach 2009–2013, kiedy zmienił się zaledwie minimalnie. Największy wzrost udziałów produktów zaawansowanych technologicznie miał miejsce przede wszystkim w pierwszych latach po wejściu Polski do UE.

Rysunek 40. Zmiany udziału eksportu Polski w eksporcie UE28 i w eksporcie VIS w wybranych okresach (eksport Polski danej grupy produktowej w eksporcie EU28/VIS danej grupy produktowej, np. eksport HT POL w eksporcie HT EU28)Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

Punkt

y pro

cento

we

14

12

10

8

6

4

2

0

–2

–4

HT_indu

MHT_indu

MLT_indu

LT_indu

2013

/200

4

2013

/200

9

2009

/200

4

2004

/199

9

2013

/200

4

2013

/200

9

2009

/200

4

2004

/199

9Eksport POL w eksporcie UE28 Eksport POL w eksporcie VIS


Podobnie największe zmiany w eksporcie produktów wysoko przetworzonych w okresie zaraz po wejściu do UE obserwujemy w eksporcie Polski do krajów Grupy Wyszehradzkiej. W latach 2004–2013 udział Polski w eksporcie produktów HT całej Grupy Wyszehradzkiej wzrósł o ponad 13 pkt. proc. W tym przypadku również naj-korzystniejsze były lata 2004–2009, w których udział polskich towarów wysokich technologii w eksporcie Grupy Wyszehradzkiej zwiększył się o ponad 13 pkt. proc. Efekt lat 2004–2009 był prawdopodobnie spowodowany przystąpieniem Polski do UE. Oznaczało to wejście na rynek wewnętrzny, wprowadzenie czterech swobód, ko-nieczność dostosowania norm jakościowych i standardów technicznych. Szczególnie dynamiczny wzrost udziału towarów HT w tym czasie mógł być również skutkiem zwiększonego napływu zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Podmioty z udziałem kapitału zagranicznego, ze względu na cykl inwestycyjny, zaczęły produkować i eks-portować z pewnym opóźnieniem.

Rysunek 41. Struktura eksportu produktów przemysłowych grup państw UE w podziale na produkty wg zaawansowania technologicznego w 2013 r. oraz zmiany w tych udziałach od 2004 r.Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0EU15_n_EZ EZ12_n_PIGS PIGS NMS_n_VIS VIS_n_POL POL

HT_indu MHT_indu MLT_indu LT_indu

Pro

cent

EU15_n_EZ EZ12_n_PIGS PIGS NMS_n_VIS VIS_n_POL POL

10

8

6

4

2

0

–2

–4

–6

–8

HT_indu

MHT_indu

MLT_indu

LT_indu

Punkt

y pro

cento

we

62 Krystyna Gawlikowska-Hueckel, Katarzyna ŚledziewskaMiliardy euro

–100,0

0

100,0

0

300,0

0

500,0

0

700,0

0

900,0

0

1100,0

0

1300,0

0

eks

port

import

bila

ns

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013


Rys

unek

42.

Eks

port,

impo

rt or

az s

aldo

wym

iany

tow

arów

HT

pańs

tw U

E28

(wyk

res

górn

y) i

Pols

ki (w

ykre

s do

lny)

w la

tach

199

9–20

13Źr

ódło

: opr

acow

anie

wła

sne

na p

odst

awie

dan

ych

Euro

stat

.

Miliardy euro

–20,0

0

–10,0

0

0,0

0

10,0

0

20,0

0

30,0

0

40,0

0

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

eks

port

import

bila

ns


Eksport produktów wysokich technologii UE w latach 1999–2013 zwiększył się z 657 mld euro do 1160 mld euro. W tym samym okresie wartość importu wzrosła z 667 mld euro do 1110 mld euro. Obrót tymi produktami charakteryzuje trend rosnący (poza niewielkimi spadkami w roku 2003, 2007, 2008 i nieco większym w 2009). Saldo bilansu handlowego podlegało wahaniom, jednak w ostatnich badanych latach bilans obrotów wykazał nadwyżkę (40 mld euro w 2012 r. i 50 mld euro w 2013 r.).

W Polsce w latach 1999–2013 następował wzrost wartości obrotów wyrobami wysokiej techniki (zarówno eksportu, jak i importu). Nieznaczny spadek miał miejsce w 2009 r. (podobnie jak miało to miejsce dla całej w UE28). Rekordowy był 2010 r., kiedy suma eksportu i importu osiągnęła najwyższą wartość. W całym analizowanym okresie bilans obrotów dobrami HT w Polsce jest ujemny. Największy deficyt wystąpił w 2008 r. (–10,1 mld euro).

Popyt zgłaszany na polskie produkty HT w UE jest geograficznie zróżnicowa-ny. Zmieniała się również waga poszczególnych grup krajów w eksporcie tych dóbr. W 1999 r. największa ich część (ponad 60%) trafiała do E124. Kolejnymi – pod względem znaczenia – odbiorcami były kraje grupy PIGS oraz EU15_n_EZ5. Ok. 8% eksportu trafiało do nowych krajów członkowskich (NMS_n_Vis)6, zaś najmniejsza jego część do krajów Grupy Wyszehradzkiej.

4 Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Włochy. 5 Dania, Szwecja, Wielka Brytania. 6 Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Rumunia, Słowenia.

Rysunek 43. Struktura eksportu towarów HT z Polski do wybranych grup państw UE w roku 1999, 2004, 2009 i 2013 (wykres lewy) oraz zmiany w wybranych okresach (wykres prawy)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Pro

cent

EU15_n_EZ EU

15_n

_EZ

2013/2004NMS_n_VIS

NM

S_n

_VIS

2013/2009VIS_n_POL

VIS

_n_P

OL

EZ12_n_PIGS EZ1

2_n_

PIG

S

2004/1999PIGS

PIG

S

2009/2004

1999 2004 2009 2013

–10

–8

–6

–4

–2

0

2

4

6P

unkt

y pro

cento

we


Analiza udziałów poszczególnych grup krajów w eksporcie towarów HT wskazuje na fakt, że sytuacja jest dynamiczna i znaczenie poszczególnych odbiorców (mierzone udziałem w eksporcie) stale się zmienia.

2.3.3. Przewagi komparatywne w2.3.3. Przewagi komparatywne w handlu HThandlu HT

Korzyści osiągane w wymianie mierzy się najczęściej indeksem przewag kom-paratywnych (metodologia liczenia przedstawiona jest w aneksie). Poziom indeksu umożliwia ocenę relatywnej pozycji eksportowej wybranego państwa i wybranej grupy produktów w stosunku do grupy innych państw (w naszym badaniu grupą, do której się odnosimy, jest UE).

Indeks przyjmuje wartości powyżej zera. Jeśli jest większy niż jedność, to oznacza przewagę komparatywną eksportu kraju R w danym sektorze w porównaniu z ekspor-tem pozostałych krajów – wskazuje to, że kraj R specjalizuje się w eksporcie danych dóbr. Jeśli natomiast indeks RCA jest mniejszy niż jedność, to kraj R nie posiada takiej przewagi – jest relatywnie niewyspecjalizowany w eksporcie danych dóbr, a tym samym nie jest konkurencyjny w ich eksporcie.

W opracowaniu stosowane są różne indeksy. Podstawowe skróty używane we wzorach indeksów to:X – wartość eksportuM – wartość importuR – kraj reporter lub grupa krajów reporterówP – kraj partnerski lub grupa krajów partnerówW – światROW – pozostałe kraje (czyli rest of the world)i – grupa produktów

W badaniu interesują nas produkty HT.Pomimo że udział eksportu produktów HT w całym eksporcie z Polski zwiększał

się w całym badanym okresie, to analogiczny wskaźnik dla UE28 był wyższy. Ogólny wskaźnik przewag komparatywnych (w grupie towarów HT) w latach 1999–2013 wska-zuje, że Polska w okresie tym nie osiągnęła przewagi komparatywnej w wymianie z partnerami z UE28.

Obserwacja kształtowania się trendu indeksu wskazuje na względną poprawę pozy-cji polskich produktów. W 1999 r. jego wartość wynosiła 0,3, natomiast w 2013 r. 0,6. Stosunkowo najkorzystniejsza sytuacja miała miejsce w 2010 r., kiedy indeks ten przyjął dla Polski najwyższą wartość (0,72). Ogólny wniosek jest taki, że Polska nie specjalizuje się w zakresie dóbr HT, czyli jej pozycja konkurencyjna w stosunku do partnerów z UE nie jest korzystna.

Polska utrzymuje przewagi komparatywne w eksporcie dóbr HT do krajów PIGS (poza 2004 r.). Dodatkowo mimo kryzysu w 2009 r. zauważamy przewagę w eksporcie do EU15_n_EZ (jednak już w 2013 r. przewaga komparatywna znacząco spadła).

Zasadniczo, w porównaniu z 1999 r., widoczna jest poprawa wskaźnika. Mimo to Polska nadal nie ma przewag komparatywnych w eksporcie dóbr HT (wskazuje na to kształtowanie się wskaźnika RCA poniżej jedności).


Rysunek 44. Indeks przewagi komparatywnej Polski i państw UE w handlu dobrami HT w latach 1999–2013 (wskaźnik RCA dla UE28 = 1*)* Analiza danych bazuje na założeniu, że poziom indeksu dla UE28 jeden jest równy jedności. Celem tego zabiegu było pokazanie różnic w kształtowaniu się RCA dla Polski względem UE28.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

Rysunek 45. Wskaźnik przewagi komparatywnej wybranych grup państw UE w eksporcie produktów HT w latach 1999–2013Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

0,2000

0,3000

0,4000

0,5000

0,6000

0,7000

0,8000

0,9000

1,0000

1,1000

Wsk

aźn

ik R

CA

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

UE28

POL

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

EU15_n_EZEZ12_n_PIGSPIGSNMS_n_VISVIS_n_POL

0,2000

0,4000

0,6000

0,8000

1,0000

1,2000

1,4000

1,6000

Wsk

aźn

ik R

CA


Rysunek 46. Wskaźnik przewagi komparatywnej Polski w eksporcie dóbr HT z grupami państw UE15, NMS oraz objętych umowami FTA, CU oraz EIA w latach 1999–2013Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

Rysunek 47. Przewagi komparatywne Polski w eksporcie dóbr HT do wybranych grup państw UE w roku 1999, 2004, 2009 i 2013 (wykres lewy) oraz zmiany w wybranych okresach (wykres prawy)Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

0

0,2

0,4

0,6

0,8

1

1,2

1,4

1,6

1,8

2

Wsk

aźn

ik R

CA

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

UE15NMSFTACUEIA

0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1,4

EU15_n_EZ

EZ12_n_PIGS

PIGS

NMS_n_VIS

VIS_n_POL

Wskaźnik RCA

1999

2004

2009

2013

2013/2004

2004/1999

2009/2004

2013/2009–1

–0,6

–0,4

0

0,2

–0,8

–0,2

0,4

0,6

0,8

1

Zm

ian

y w

ska

źnik

a R

CA


Gdy przyjrzymy się zmianom wskaźnika RCA w wybranych przedziałach czaso-wych, można zauważyć, że tylko w latach 2004–2009 nastąpił jego wzrost względem wszystkich grup państw, zaś w 2009 r. poziom indeksu był najwyższy.

Rysunek 48. Wskaźnik przewagi komparatywnej handlu Polski dobrami HT do EU28 wg kategorii produktowych w wybranych latachŹródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

Produkcja elektrycznegosprzętu powszechnego użytku

Produkcja elektronicznychelementów i obwodów

drukowanych

Produkcja instrumentówi przyrządów pomiarowych,

kontrolnych i nawigacyjnych;produkcja zegarków i zegarów

Produkcja instrumentówoptycznych i sprzętu

fotograficznego

Produkcja komputerówi urządzeń peryferyjnych

Produkcja leków i pozostałychwyrobów farmaceutycznych

Produkcja magnetycznychi optycznych niezapisanych

nośników informacji

Produkcja podstawowychsubstancji farmaceutycznych

Produkcja sprzętu(tele)komunikacyjnego

Produkcja statków powietrznych,statków kosmicznychi podobnych maszyn

Produkcja urządzeńnapromieniowujących, sprzętu

elektromedycznegoi elektroterapeutycznego

0 0,5 1 –11,5 –0,52 02,5 0,53 13,5 1,5

Wskaźnik RCA Zmiana wskaźnika RCA

2013/2009

1999

2004

2009

2013

2013/2009

2009/2004

2004/1999

2013/2004


Warto przyjrzeć się względnym przewagom komparatywnym, jakie są osiągane w handlu dobrami zaliczanymi do sektora HT. Grupą produktową, w której Polska posiadała względną przewagę komparatywną w latach 1999–2013, jest elektroniczny sprzęt powszechnego użytku. Najwyższy wskaźnik cechował tę grupę w 2009 r., ale w 2013 r. jest on wyższy w porównaniu do poziomu z roku 1999 i 2004.

Drugą grupą, która w 2013 r. miała indeks wyższy od jedności (1,04), jest produkcja sprzętu telekomunikacyjnego. Warto odnotować, że względna pozycja konkurencyjna w zakresie tych dóbr ulegała systematycznej poprawie. W latach 1999–2013 można było odnotować pozytywną tendencję w produkcji komputerów i urządzeń peryferyjnych (w 2013 r. obserwujemy jednak spadek indeksu poniżej jedności). We wszystkich po-zostałych grupach indeksy są niższe od 0,5 i jeżeli się zwiększają, to tylko nieznacznie (prawa strona rysunku).

W największym stopniu pozytywne zmiany (wzrost indeksu) nastąpiły w produkcji instrumentów i przyrządów pomiarowych, kontrolnych i nawigacyjnych, produkcji zegarków i zegarów (w roku 1999 i 2009), w produkcji magnetycznych i optycznych niezapisanych nośników informacji (w roku 1999 i 2009) oraz w produkcji urządzeń napromieniowujących, sprzętu elektromedycznego i elektroterapeutycznego (w roku 1999 i 2009) przy spadku wartości wskaźnika (w roku 2004 i 2013).

Wahania RCA mogą sugerować, że ich zmiany nie są wynikiem trwałego wzrostu poziomu konkurencyjności, poprawy jakości i nowoczesności wyrobów, lecz wpływa na nie zmieniająca się sytuacja na rynku światowym.

Polska specjalizuje się w eksporcie elektronicznego sprzętu powszechnego użytku. Warto odnotować, że przewaga w tej grupie produktowej ma miejsce w handlu ze wszystkimi grupami krajów oraz UE28, a także, że we wszystkich analizowanych latach wskaźnik ten ulegał poprawie.

Kolejną grupą towarową, w której Polska ma przewagi w stosunku do NMS, jest produkcja sprzętu telekomunikacyjnego oraz produkcja instrumentów optycznych i sprzętu (względem PIGS).

Jak wynika z przedstawionej analizy, względna pozycja konkurencyjna Polski w za-kresie handlu HT uległa pogorszeniu dla sześciu grup produktowych, jednak dotyczyło to tylko pewnych grup krajów, a nie całości wymiany z UE28.

Najkorzystniejsze dla Polski warunki powstają w wymianie z krajami, z którymi łączą nas umowy CU. Wskaźnik RCA przyjmuje wartość powyżej jedności w przy-padku trzech grup towarowych. Najwyższy (ponad 10) jest osiągany w produkcji elektronicznego sprzętu powszechnego użytku, powyżej 2 – w produkcji elektro-nicznych elementów i obwodów drukowanych, natomiast 1,5 – w produkcji sprzętu telekomunikacyjnego.

Kolejną grupą krajów, z którą wskaźniki RCA kształtują się na poziomie jedno-ści w produkcji elektronicznego sprzętu powszechnego użytku oraz/lub minimalnie powyżej jedności w produkcji magnetycznych i optycznych niezapisanych nośników informacji oraz produkcji sprzętu telekomunikacyjnego, są kraje objęte umowami EIA.

W przypadku umów FTA korzyści, na które wskazuje kształtowanie się wskaźnika RCA, osiągane są w produkcji elektronicznego sprzętu powszechnego użytku (RCA powyżej dwóch) oraz w produkcji sprzętu telekomunikacyjnego.


Rysunek 49. Indeks przewagi komparatywnej w handlu Polski dobrami HT z wybranymi grupami państw UE w 2013 r. (wykres lewy) oraz zmiany od 2004 r. (wykres prawy)Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

0 2 4 –26 –18 0 1 210 3




drukowanych




fotograficznego










EU15_n_EZ

EZ12_n_PIGS

PIGS

NMS_n_VIS

VIS_n_POL


Rysunek 50. Wskaźnik przewagi komparatywnej w handlu Polski dobrami HT z wybranymi ugrupowaniami w 2013 r. (wykres lewy) oraz zmiany od 2004 r. (wykres prawy)Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

0 1 32 4 65 –57 8 0 5 1011109 15




drukowanych




fotograficznego










FTA

CU

EIA


W dekadzie 2004–2013 następowała minimalna poprawa wskaźników RCA, poza czterema wyjątkami: niewielkie pogorszenie odnotowujemy w produkcji instrumentów optycznych i sprzętu fotograficznego wobec krajów objętych umowami EIA, w pro-dukcji podstawowych substancji farmaceutycznych dla FTA i EIA oraz w produkcji urządzeń napromieniowujących, sprzętu elektromedycznego i elektroterapeutycznego dla CU. Natomiast bardzo znaczące pogorszenie relatywnych przewag komparatywnych nastąpiło w produkcji elektronicznych elementów i obwodów drukowanych. Mimo to wskaźnik RCA w 2013 r. kształtował się na poziomie ponad dwa.


Zmiany polityczne w Polsce, które dokonały się w 1990 r., w następnych latach umożliwiły otwarcie gospodarki na zagraniczną wymianę handlową. W pierwszych latach transformacji obroty handlowe Polski były bardzo niskie, ale od 2000 r. zaczęły systematycznie wzrastać, poza relatywnie niewielkimi spadkami (w porównaniu do roku poprzedniego) w roku 2009 i 2012.

Szczególne znaczenie w eksporcie (51,8%) i imporcie Polski (48,3%) mają produkty przemysłowe. Polska poprawia również swoją pozycję jako eksporter produktów rol-nych. Najpoważniejszym partnerem handlowym jest UE, która w 2014 r. była odbiorcą ponad 74% eksportu (w ujęciu wartościowym), chociaż obecnie jej znaczenie (mierzone udziałem w eksporcie) nieco się zmniejsza. Spośród krajów najważniejszym rynkiem zbytu są Niemcy. Bilans obrotów handlowych Polski wykazuje deficyt, ale w latach 1999–2014 ujemne saldo uległo znacznej poprawie (z –16,8 mld dolarów w 2000 r. do –0,7 mld dolarów w 2014 r.).

Analiza przewag komparatywnych Polski w wymianie dóbr HT wskazuje, że Polska nie specjalizuje się w ich produkcji, co rzutuje na niekorzystną pozycję konkurencyjną. Indeks RCA wzrósł (w 2012 r. w porównaniu do 1999 r.), jednak nadal nie do poziomu, który wskazywałby na przewagę komparatywną. Poziom RCA różni się w zależności od krajów, z którymi prowadzona jest wymiana.

Jeżeli chodzi o handel dobrami wysokich technologii, to w ciągu 15 lat miały miejsce powolne, ale korzystne zmiany. Co prawda w eksporcie przeważają towary średnich i niskich technologii, ale zwiększył się udział dóbr o wysokim udziale komponentu technologicznego. Udziały różnych grup produktowych HT w eksporcie Polski nie są stabilne, zaś bilans wymiany dóbr HT jest ujemny.

Część II

Wymiana międzynarodowa w świetle teorii i badań empirycznych

Rozdział 3

Przegląd teorii handlu


3.1. Ewolucja teorii handlu3.1. Ewolucja teorii handlu

3.1.1. Tradycyjne teorie handlu3.1.1. Tradycyjne teorie handlu

Nurt teorii ekonomii zajmujący się wymianą międzynarodową ma długą historię. Handel był (i jest nadal) działalnością, która generuje szereg korzyści: zwiększa liczbę i asortyment dostępnych dóbr oraz prowadzi do wzrostu zysków podmiotów biorących udział w wymianie. Na poziomie krajów ma wpływ na bilans płatniczy oraz na wzrost gospodarczy i dobrobyt społeczeństwa.

Handel istniał i rozwijał się przez wieki bez teorii, które by go analizowały czy przyznawały mu rolę istotnego czynnika wzrostu gospodarczego; fakt ten stanowi najlepszą weryfikację jego przydatności. Rola wymiany zagranicznej była jednak na tyle znacząca, że teoria ekonomii poświęciła wiele uwagi wymianie międzynarodowej.

Za początek nurtu teoretycznego zajmującego się handlem uważa się merkantylizm ( Stankiewicz 2007). Zdaniem merkantylistów istotą bogacenia się było gromadzenie kruszców. Jedną z metod prowadzących do zwiększenia zasobów złota i srebra było promowanie eksportu i zniechęcanie do importu1, gdyż powstające w ten sposób saldo (nadwyżka) zasilało skarb państwa. Specyfika podejścia merkantylistów do wymiany opierała się na założeniu, że stanowi ona rodzaj gry o sumie zerowej, ponieważ jeżeli jeden z partnerów handlowych zyskiwał, drugi musiał ponosić straty.

Merkantyliści promowali nie tylko pokojowe metody zdobywania kruszców. Twier-dzili bowiem, że – obok protekcjonizmu chroniącego producentów własnych – do -puszczalne są wszelkie inne formy wspierające strategię gromadzenia skarbu, mo nopole w gospodarce, a nawet podboje.

Adam Smith – ojciec ekonomii klasycznej – wskazał na istnienie tzw. przewagi absolutnej, która staje się podstawą generowania strumieni eksportu2. Przejawia się ona w tym, że opierając się na tym samym zasobie pracy, w dwóch krajach wytwarzane są różne ilości produktów.

1 „Zachęcanie do eksportu i zniechęcanie do importu to dwa potężne motory, za pomocą których system merkantylistyczny proponuje wzbogacenie krajów” ( Skousen 2012, s. 39). 2 Polega to na tym, że jeden kraj posiada przewagę absolutną w produkcji jednego dobra, a drugi w produkcji drugiego dobra; może też mieć miejsce sytuacja, że kraj ma przewagę w produkcji więcej niż jednego dobra (a mimo to istnieje wymiana).


Kolejnym istotnym punktem rozważań Smitha, które można odnieść do wymiany międzynarodowej, jest jego odkrycie dotyczące specjalizacji.

Podział pracy jest ograniczony rozległością rynku (liczbą potencjalnych nabywców). Stopień opłacalności specjalizacji zależy od tego, ile danego produktu można sprzedać. Granicą tej opłacalności jest zwrot kosztów i osiągnięcie zysku. Czyli bogactwo zależy od specjalizacji, a specjalizacja od skali ( Skousen 2012).

Analizując problem handlu, nie sposób pominąć stosunku Smitha do konkurencji. To wolna konkurencja sprzyja wzrostowi, zarówno w skali kraju, jak i w wymianie międzynarodowej. Idea leseferyzmu odnosi się również do sfery międzynarodowej. Warto podkreślić, że zgodnie z przekonaniem Smitha (w odróżnieniu od opinii mer-kantylistów) wolny handel generuje korzyści dla wszystkich krajów uczestniczących w wymianie.

Kolejnym ekonomistą, który zajął się teorią wymiany międzynarodowej, był David Ricardo – twórca teorii kosztów komparatywnych, zgodnie z którą korzyści z handlu odnoszą kraje, których przewaga w produkcji pewnych dóbr może mieć charakter nie absolutny, ale względny. Ricardo wprowadził do modelu pewne restrykcyjne założenia: doskonała konkurencja (najwyższa efektywność oraz pełne wykorzystanie czynników produkcji) oraz mobilna wewnątrz kraju, lecz niemobilna między krajami siła robocza, która jest jedynym czynnikiem produkcji. Konieczne jest również istnienie pewnych warunków, które powodują, że wymiana jest opłacalna: koszty transportu nie powinny być wysokie, zaś bariery handlowe powinny być możliwie niskie.

Najbardziej istotne jest spostrzeżenie Ricardo, że o korzyściach z handlu decydują nie koszty bezwzględne, ale porównywalne, natomiast wystarczającym warunkiem uzasadniającym podjęcie wymiany jest to, aby przewaga komparatywna dotyczyła tylko jednej gałęzi.

Teoria Ricardo przez wiele lat dostarczała argumentów za wolnym handlem. Mimo że dzisiejsze warunki dalece odbiegają od tych, w których Ricardo formułował swoją koncepcję (panuje swoboda przepływu czynników produkcji, mamy do czynienia z ukrytymi barierami w handlu, brakiem pełnego zatrudnienia czy ograniczonymi możliwościami zmian miejsc pracy, tj. brakiem elastyczności rynku pracy), podkreśla się, że kategoria korzyści komparatywnej należy ciągle do najważniejszych i fundamen-talnych idei ekonomicznych i szczególnie w dobie globalizacji wskazuje, że źródłem korzyści jest aktywność skierowana na zewnątrz kraju.

Teoria Ricardo inspirowała wielu badaczy, zaczęto jednak wskazywać na jej pewne wady. Odpowiedziała ona na pytanie dotyczące celowości wymiany, ale nie wyjaśniła problemu, który leżał u podstaw. Nadal nie było wiadomo, co jest przyczyną nierów-ności, jeżeli źródłem różnic w korzyściach płynących z wymiany jest niejednakowy poziom wydajności (różne nakłady pracy potrzebne do wytworzenia tej samej jednostki dobra w dwóch krajach).

Teoretykiem, który wprowadził znaczące zmiany do modelu Ricardo, był Haberler (Haberler 1950; Baldwin 1982). Główną jego zasługą jest fakt, że zmienił tradycyjne rozumowanie Ricardo, koncentrujące się na ilości pracy potrzebnej do produkcji różnych produktów, na podejście analizujące korzyści przez pryzmat kosztów alter-natywnych. Dodatkowo uznał, że kraj nie musi się koncentrować tylko na produkcji

773. Przegląd teorii handlu

określonego dobra, lecz może wytwarzać różne ilości produktów, w różnych kombina-cjach. Identyfikacja wyrobów, które należy produkować, stwarza racjonalne przesłanki specjalizacji, której podstawą są niższe koszty alternatywne produkcji jednego z dóbr lub ich kombinacji.

3.1.2. Neoklasyczne teorie handlu3.1.2. Neoklasyczne teorie handlu3

Teoretykiem, który miał swój udział we wzbogacaniu teorii handlu, był Mill (1807–1873). Rozszerzył on rozważania dotyczące opłacalności wymiany o kategorię popytu, która była pominięta w teorii kosztów komparatywnych ( Barber 1970). Wskazał również na pewne braki w rozumowaniu Ricardo, który, co prawda, określił precyzyjnie, w jakich proporcjach powinny być wymieniane dobra, ale ograniczył się tylko do stwierdzenia, do jakiego poziomu warto produkować na eksport, aby otrzymać w zamian odpowiedni wolumen importu.

Zdaniem Milla należy dążyć do stanu, w którym eksport kraju jest równy importo-wi. Przyjmuje on, że im większy i bardziej elastyczny (Mill nie używa pojęcia cenowej elastyczności popytu4) jest popyt zagraniczny, w tym lepszej sytuacji znajduje się kraj eksportujący. Wzajemne korzyści krajów biorących udział w wymianie są więc zależne od wielkości popytu.

Mill był orędownikiem wolnej konkurencji, która jego zdaniem najlepiej reguluje międzynarodowy podział pracy. Ciekawym aspektem teorii Milla jest zwrócenie uwagi na koszty transportu. Koszty te wpływają na zmianę pierwotnych relacji cen. Wzrost kosztów transportu powoduje podwyższenie poziomu cen produktów eksportowanych, a tym samym wpływa na warunki wymiany.

Marshall (1842–1924) ( Skousen 2012) – przedstawiciel szkoły neoklasycznej – po-dzielał pogląd Milla dotyczący roli popytu w wymianie międzynarodowej. Nie ograni -czył się jednak do analizy dwóch towarów, ale do tzw. koszyka reprezentatywnych dóbr. Koszyki takie stają się przedmiotem wymiany między partnerami handlowymi. Marshall przedstawił wzajemny popyt w postaci krzywych (tzw. krzywych zaoferowania), które ilustrują zależność relacji wymiany od wielkości eksportu i importu.

Teorią, która w znaczący sposób zmieniła podejście do handlu i przez długie lata stanowiła inspirację dla badaczy, była teoria Heckschera- Ohlina- Samuelsona5 (teoria proporcji czynników produkcji). Jej pierwsza wersja ukazała się w 1919 r., później została uzupełniona przez Ohlina. Novum teorii Heckschera-Ohlina polega na tym, że – w odróżnieniu od teorii Ricardo – wskazuje ona, jakie mogą być przyczyny różnic w kosztach komparatywnych.

3 Zielińska-Głębocka (1996) uważa, że rozwój teorii handlu dokonywał się w dwóch nurtach: pierwszy koncentrował się na modyfikacji i korektach założeń klasycznych teorii, drugi kwestionował lub wręcz odrzucał przynajmniej niektóre z założeń neoklasycznych. 4 Blaug komentuje to w taki sposób: Mill bliski jest wyrażenia treści pojęcia cenowej elastyczności po-pytu, tak bliski, że samo zastąpienie użytego przez niego słowa „stosunek” słowem „proporcja” pozwoliłoby otrzymać nowoczesną definicję podaną później przez Marshalla (Blaug 1994, s. 219). 5 Heckscher i Ohlin (student Heckschera) opracowali swój model w latach dwudziestych XX w.; Samuelson uzupełnił tę teorię po II wojnie światowej.


W modelu H-O wyeksponowano fakt, że każdy kraj cechuje odmienne wyposażenie w czynniki produkcji (kapitał i pracę). Obfitość bądź skromność zasobów (w stosunku do innego kraju) może być oceniana z dwóch punktów widzenia:■ relacji ceny kapitału do ceny pracy (PK/PL), w której uwzględnia się zarówno popyt,

jak i podaż;■ relacji całkowitych zasobów kapitału do zasobów pracy (K/L), w której brana jest

pod uwagę strona podażowa.Czynnik występujący w obfitości jest tańszy, co jest racjonalną przesłanką do specja-

lizowania się w produkcji dóbr intensywniej wykorzystujących ten zasób; import z kolei powinien obejmować produkty bazujące na czynniku mniej dostępnym (droższym).

Specjalizacja w produkcji wyrobów wykorzystujących czynnik występujący w obfito-ści może doprowadzić do wzrostu jego ceny. Tym samym, poprzez proces dostosowań, wymiana międzynarodowa prowadzi wyrównywania się cen czynników produkcji.

Ohlin6 zwrócił uwagę na kilka istotnych aspektów, przy pomocy których można było w sposób pełniejszy wyjaśnić wymianę międzynarodową. Punktem wyjścia no-wego spojrzenia była konstatacja, że nie we wszystkich warunkach te same nakłady pracy przynoszą identyczny efekt, co jest skutkiem odmiennych warunków produkcji. Spostrzeżenie to (stosunkowo nietrudne do weryfikacji statystycznej) stanowiło przy-czynek do odrzucenia założenia, że funkcja produkcji we wszystkich krajach jest taka sama. Jedną z przyczyn zróżnicowania jest to, że kraje są niejednakowo wyposażone w czynniki produkcji (zarówno kapitał, jak i pracę).

Ohlin rozszerza analizę, rozważając problem, czy wymiana jest racjonalna w sytu-acji, gdy uczestniczące w niej kraje cechuje taki sam poziom wyposażenia w czynniki produkcji, czyli proporcje pracy i kapitału są takie same. Jego konkluzje są następują-ce: mimo że poziom wyposażenia jest jednakowy, różnice w cenach i kosztach mogą powstawać wskutek odmiennego poziomu i podziału dochodu narodowego, a także w wyniku odmiennych preferencji i gustów konsumentów. Jednak jeżeli nawet zało-żymy, że struktura popytu jest taka sama, to handel jest opłacalny, a źródłem zysków są wzrastające przychody związane z korzyściami skali7.

Teoria H-O zainspirowała wielu teoretyków zajmujących się handlem między-narodowym i – wg wielu opinii – do dzisiaj nie straciła aktualności. Wielokrotnie ją uzupełniano, m.in. wzbogacając o różne nieujęte wcześniej aspekty. Do najważniejszych bazujących na pierwowzorze teorii można zaliczyć:■ teorię Samuelsona, który twierdził, że skutkiem wymiany międzynarodowej jest

wyrównywanie się cen czynników produkcji. Zmniejszenie się czynnika występują-cego w obfitości poprzez jego transfer do kraju, w którym jego zasoby są niewielkie, prowadzi do wyrównania się przychodu (zarówno względnego, jak i absolutnego) z zastosowaniem tego samego czynnika produkcji. Wnioski Samulesona zostały włączone do wcześniejszych rozważań Heckschera- Ohlina, skutkiem czego obecnie często określa się tę teorię mianem Heckschera-Ohlina-Samuelsona (H-O-S).

6 Teoria H-O-S została wyczerpująco omówiona w literaturze polskiej. Por. m.in.: Rynarzewski, Zie -lińska-Głębocka 2006, s. 99; Umiński 2012; Czarny 2002; Michałek 2002; Cieślik 2000. 7 Szerzej na ten temat Misala (2000).


■ twierdzenie Stolpera- Samuelsona (S-S), w którym dostrzeżono relację i wpływ, jaki zmiany cen dóbr wywierają na ceny czynników produkcji, a w konsekwencji na dochody właścicieli tych czynników. Ze względu na to, że niektóre zasoby używane są bardziej intensywnie, ich ceny rosną, czemu towarzyszy spadek cen czynnika wykorzystywanego mniej intensywnie; relatywny wzrost cen produktów pracochłon-nych spowoduje wzrost płac, a dóbr kapitałochłonnych wywoła podwyższenie ceny kapitału. Skutkiem tego może być redystrybucja dochodów właścicieli czynników produkcji.

■ twierdzenie Rybczyńskiego, wskazujące na związek, jaki może istnieć pomiędzy różnymi branżami produkcji. Wzrost produkcji dóbr (przy założeniu stałych cen), przy której wykorzystuje się obfite zasoby, odbywa się kosztem absolutnego zmniej-szenia produkcji sektora, który bazuje na czynnikach rzadkich ( Bowen, Hollander, Viaene 1998, s. 146)8.Obok zwolenników teoria H-O-S miała również wielu krytyków. Wątpliwości nasiliły

się po tym, gdy model H-O-S został poddany empirycznej weryfikacji przez Leontiefa (Leontief 1954). Poddał on badaniu gospodarkę Stanów Zjednoczonych, podzieloną na 142 sektory, które były przedstawione w formie tablicy przepływów międzygałęziowych (input-output), a następnie oszacował relacje nakładów kapitału i liczby pracowników w sektorach eksportowych.

W wyniku badania wykazał – na przykładzie wymiany międzynarodowej w Stanach Zjed noczonych AP, że teoria ta nie jest adekwatna do rzeczywistej struktury zasobów (czyn nikiem występującym w USA w obfitości jest kapitał, natomiast w eksporcie, w stopniu większym niż w imporcie, przeważają dobra pracochłonne). Zakwestionowanie wniosków teorii H-O-S nazwano paradoksem Leontiefa. Wątpliwości co do zasadności tej teorii zachęciły innych ekonomistów do jej testowania.

Bowen, Leamer i Sveikauskas (1987) przeprowadzili odnoszące się do 1967 r. badania dla 12 czynników produkcji w 27 krajach. Wykazali oni, że struktura wymiany tylko w niewielkim stopniu odpowiada twierdzeniu Heckschera- Ohlina o strukturze handlu9.

Powtórzono również badanie Leontiefa dla innych lat; wnioski płynące z badania za 1951 i 1962 r. były zgodne z ustaleniami Leontiefa, natomiast za 1972 r. były z nimi sprzeczne, czyli potwierdzały teorię H-O-S ( Świerkocki 2004).

Głosy krytyki dotyczyły też tego, że przy pomocy modelu H-O-S nie można wytłu-maczyć zjawiska tzw. brakującego handlu (missing trade) ( Fisher, May 2006; Umiński 2012). Bardzo poważnym problemem były też trudności z empiryczną weryfikacją tego modelu.

Wspomniane kontrowersje stanowiły niewątpliwie powód do refleksji nad przydat-nością teorii H-O-S do badań współczesnych strumieni handlu zagranicznego. Krytycy podnoszą, że model standardowy H-O ma szereg restrykcyjnych założeń, które nie

8 Twierdzenie to ma pewien związek z procesami obserwowanymi w krajach, w których zaczął się intensywnie rozwijać jeden sektor produkcji, z reguły oparty o odkryte złoża surowców. Zmiany w struk-turze gospodarki, wywołane intensywnym wzrostem jednego z sektorów, nazywane są w literaturze klątwą surowcową lub chorobą holenderską; por. Sala-i-Martin, Subramanian (2003), Gierczyńska (2010). 9 W wynikach badania w jednej trzeciej przypadków nie było zgodności w znakach, natomiast w ran-kingu odnotowano niezgodności aż w połowie przypadków.


odzwierciedlają obecnej sytuacji na rynkach międzynarodowych. Są to tak duże wady10 modelu, że praktycznie przestał on być przydatny do interpretacji globalnych strumieni handlu i jego opłacalności. Obraz współcześnie handlujących krajów daleko odbiega od idealnych warunków opisanych przez Heckschera- Ohlina11.

Mimo to teoria H-O ma nadal zwolenników. Wood (1994) uważa, że jest ona wciąż przydatna do analizy handlu. Jego zdaniem powodem nieporozumień jest fakt, że znaczna część teorii traktuje kapitał podobnie jak ziemię, podczas gdy obecnie jest on czynnikiem mobilnym, przez co stracił zdolność do kreowania specyficznych, odręb -nych tylko dla poszczególnych krajów strumieni handlu. Wood przeprowadza badanie dla wymiany dóbr między północą (rozwinięte kraje) a południem (kraje rozwijające się), a więc regionami cechującymi się odmiennym wyposażeniem w czynniki produkcji, co jego zdaniem dobrze oddaje sens założeń teorii H-O.

Aktualizacji teorii H-O podjął się Haberler, który podjął próbę adaptacji modelu H-O do zmieniających się warunków i ujął ją w nowe neoklasyczne ramy. Jednocześnie zastąpił on teorię kosztów opartych o pracę kosztami alternatywnymi. Umożliwiło to nowe spojrzenie na korzyści z handlu nieograniczające się tylko do jednego produktu, ale do kombinacji dóbr, w produkcji których dany kraj ma relatywnie niższe koszty alter-natywne. Stwarza to większy margines swobody w wyborze produkowanych dóbr oraz większą elastyczność w dostosowaniu się do warunków na rynku międzynarodowym.

Zielińska-Głębocka (2012) podkreśla, że model H-O jest adekwatny do tych stru-mieni handlu, które są rezultatem wymiany opartej na specjalizacji międzygałęziowej prowadzonej przez kraje o odmiennych strukturach gospodarczych.

3.1.3. Nowe podejście do handlu międzynarodowego (po 1970 r.)3.1.3. Nowe podejście do handlu międzynarodowego (po 1970 r.)

Nowe podejście do wymiany międzynarodowej i jej opłacalności stanowiło odpo-wiedź na zmiany dokonujące się w środowisku międzynarodowym, które spowodowały, że teoria H-O-S straciła zdolność wyjaśnienia podstaw kształtowania się strumieni handlu. Zdaniem Zielińskiej-Głębockiej (2004, s. 39) dyskusja, która miała wpływ na powstanie nowego paradygmatu handlu, dotyczyła dwóch tematów: problemu włączenia do modelu wiedzy technologii jako specyficznego rodzaju nakładu oraz zagadnienie międzynarodowej mobilności czynników produkcji.

Nie ulega kwestii, że w drugiej połowie XX w. jednym z najważniejszych czynników zmian był postęp techniki, która w sposób rewolucyjny zaczęła zmieniać przemysł, przede wszystkim w krajach wysoko rozwiniętych. Znalazło to swój wyraz we wzbo-gacaniu teorii handlu o nowe aspekty.

10 Założenia te są następujące: uwzględniamy istnienie dwóch krajów, dwóch produktów oraz dwóch czynników produkcji (praca i kapitał), na wszystkich rynkach panuje doskonała konkurencja, czynniki produkcji są mobilne wewnątrz kraju i niemobilne w skali międzynarodowej, producenci mają możliwość wyboru sposobu produkcji – jeżeli kapitał jest relatywnie tańszy niż praca, może wybrać produkcję inten-sywną kapitałowo, jeżeli tańsza jest praca, może zdecydować się na opcję pracochłonną, ponadto każdy kraj dysponuje tą samą technologią, a gusty i preferencje konsumentów są identyczne ( Zielińska-Głębocka 2004, s. 35). 11 O możliwościach badania handlu przy pomocy teorii H-O wspomina Umiński (2012).


W nowych modelach handlu – w porównaniu do poprzedniej generacji teorii – uwzględniono nowe cechy, uzupełniono je o dodatkowe elementy oraz odniesiono analizę do innego poziomu. Podstawowe zmiany to:1. W miejsce konkurencji doskonałej pojawia się konkurencja niedoskonała.2. Przy założeniu istnienia kosztów komparatywnych zwrócono uwagę na nowe źródła

korzyści, takie jak: korzyści skali, zróżnicowanie produktów, innowacje i tempo ich adaptacji.

3. Zróżnicowanie pewnych czynników (korzyści skali, poziom postępu technicznego i technologia, zróżnicowanie produktu, podobieństwo preferencji, poziom docho-du, struktura produkcji) może wpływać na wolumen i kierunki strumieni handlu między grupami krajów (kraje wysoko i mniej rozwinięte).

4. Nowa specyfika handlu wewnątrzgałęziowego; wskazanie na wymianę opartą na skali i zróżnicowaniu produktu.

5. Rola polityki ekonomicznej; uzasadnienie stosowania narzędzi wspierających eks-port.

6. Nowe teorie zeszły do poziomu firm, podkreślając rolę innowatorów i skłonności do ryzyka, a jednocześnie wskazując na to, że to firmy decydują o podjęciu eksportu.Ze względu na to, że teorie te eksponowały różne aspekty, uwzględniały zmieniające

się warunki, koncentrowały się na jednej lub kilku gałęziach (wymiana wewnątrz- i mię-dzygałęziowa), dzieli się je z reguły na następujące grupy: teorie neotechnologiczne, teorie popytowo-podażowe, teorie neoczynnikowe oraz teorie handlu wewnątrzgałę-ziowego ( Misala 2000).

Do grupy teorii neotechnologicznych zalicza się teorie luki technologicznej, cyklu życia produktu i korzyści skali, które podkreślają znaczenie postępu technicznego, w znacznej mierze determinującego kierunki specjalizacji krajów w wymianie.

Nowe elementy do teorii handlu wzniósł Kravis (1956). Jego spojrzenie na handel koncentruje się na problemie dostępności dóbr na rynku krajowym. Dobra dostępne to takie, których produkcja jest wynikiem działalności producentów i innowatorów i które cechuje relatywnie wysoka elastyczność podaży.

Deficyt poszukiwanych na rynku produktów generuje strumienie handlu. Niedobór jest zatem czynnikiem sprzyjającym wymianie, a o jej natężeniu decydują siły popytu i podaży. Handel dotyczy głównie dóbr, które są produkowane w jednym kraju, a nie są dostępne powszechnie. Tego typu warunki stwarzają nieskończoną przewagę kom-paratywną. Jednak w praktyce taka sytuacja dotyczy wyłącznie produktów, których wytwarzanie ograniczone jest do miejsca, w którym powstają (np. szampan, szkocka whisky)12. Ekskluzywność tych dóbr polega na tym, że ich niepowtarzalne cechy zwią-zane są z ograniczonym obszarem ich produkcji (Szampania, Szkocja). Nie wyklucza to jednak pojawiania się produktów o zbliżonych cechach13.

Inne nieco podejście i inne czynniki wpływające na handel prezentuje Posner (1961) – twórca teorii luki technologicznej. To on wyeksponował wpływ technologii na handel. Zmiany technologii są procesem ciągłym, zatem ich wpływ na wymianę

12 Inne przykłady podaje Jasiński (2014, s. 12). 13 Przykładowo Cava hiszpańska, włoskie Prosecco czy Burbon amerykański.


nie jest incydentalny. Posner zakłada, że handlujące ze sobą kraje cechuje identyczne wyposażenie w czynniki produkcji oraz, że ich funkcja produkcji jest taka sama.

Różnice pomiędzy krajami dotyczą natomiast poziomu wiedzy, postępu technicz-nego i zaawansowania technologicznego. Ważne konsekwencje ma fakt, że wiedza nie stanowi dobra publicznego (jak to ma miejsce we współczesnych teoriach) i nie wy-stępują efekty jej rozprzestrzeniania, przez co ograniczona lub wręcz wykluczona jest możliwość, aby w krótkim czasie udziałowcami postępu zostali konkurenci zarówno krajowi, jak i zagraniczni.

Źródłem przewagi (utrzymującej się w ograniczonym okresie) jest poziom wiedzy technologicznej i postępu technicznego innowatora. Istnieje luka krajowa (określająca dystans czasowy, potrzebny do wystąpienia efektu naśladownictwa między podmiotem wiodącym a pozostałymi) i luka międzynarodowa. Innowacyjne metody wytwarzania stwarzają przewagę, która – zanim metody te zostaną one upowszechnione w innych krajach – jest przewagą o charakterze absolutnym14. Opóźnienie konkurentów wynika z tzw. luki popytu (demand lag) oraz luki imitacyjnej (imitation gap)15. Luka popytu jest mierzona upływem czasu, jaki jest potrzebny, aby konsumenci zaakceptowali dany produkt i zdecydowali się go nabyć. Oczywiście im krótszy jest okres akceptacji produktu, tym większa jest możliwość wzrostu eksportu.

Z kolei luka imitacyjna, inaczej naśladowcza, jest czasem, który upływa do momentu, w którym producenci z innych krajów są zdolni do stworzenia i wdrożenia imitacji. Im szybciej to nastąpi, tym krótszy będzie okres, w którym będą się utrzymywać korzyści absolutne. W momencie gdy konkurenci skończą tzw. okres uczenia się, w którym opanują nowe metody produkcji i zainicjują sprzedaż na rynku wewnętrznym, rozpo-czyna się okres zwiększania produkcji, który może doprowadzić do eksportu na rynki krajów zaawansowanych technologicznie.

Czas nadganiania luki jest okresem szczególnie korzystnych warunków handlu dla kraju pionierskiego, który znajduje się w pozycji quasi-monopolisty. Przyswojenie techniki wytwarzania przez kraj naśladujący może doprowadzić do zmian w natęże-niu strumieni eksportu i importu. Powodem tych zmian mogą być niższe niż u lidera koszty wytwarzania dóbr.

Nowe spojrzenie Posnera polega na uwzględnieniu różnicy technologicznej między krajami. Należy zwrócić uwagę na to, że w pewien sposób problem zróżnicowania technologii był obecny w poprzednich teoriach, jednak był inaczej nazywany (u Ricarda dotyczył pracochłonności dóbr).

W modelu cyklu życia produktu Vernona (1966) uwzględniono znaczący wpływ postępu technicznego, zarówno na produkcję, jak i wymianę. Istotna jest też analiza wielkości i pojemności rynków zbytu, ich znajomość (kontakty z nabywcami), a także cenowa i dochodowa elastyczność popytu i podaży. Podobnie jak w teorii luki techno-logicznej zakłada się, że możliwości rozlewania się wiedzy i technologii natrafiają na

14 Widać tu wyraźną analogię z rozumowaniem Schumpetera, wskazującego na czasową przewagę przedsiębiorcy innowatora ( Schumpeter 2009). 15 Posner rozważa problem luki w kontekście trzech aspektów: opóźnienia zagranicznych producentów, krajowych producentów oraz okresu uczenia się. Istotne są przy tym obowiązujące w kraju innowacyjnym i imitującym przepisy prawne dot. patentów.


ograniczenia, wynikające przede wszystkim z prawa patentowego. Każdy produkt ma swój cykl życia, na który składają się trzy fazy: pierwsza to faza innowacyjna, druga – faza dojrzewania, a trzecia – faza standaryzacji. W pierwszej fazie produkt nosi znamiona nowości, podlega jeszcze modyfikacjom, ponieważ jest to okres jego weryfikacji przez rynek. W etapie początkowym dobra są wytwarzane na niewielką skalę, ponadto są zróżnicowane, ponieważ każda z firm produkuje je wg własnego przepisu, używając własnych technologii. Ta faza produkcji ma charakter eksperymentalny.

W miarę wzrostu popytu następuje adaptacja najlepszej spośród dostępnych tech-nologii. We wczesnych stadiach korzyści z produkcji i handlu są udziałem wiodących firm zlokalizowanych w dobrze rozwiniętych krajach. Z czasem jednak technika może zostać przyswojona przez mniej doświadczone przedsiębiorstwa w krajach o niższym poziomie zamożności, które rozpoczynają produkcję i eksport. Jest to faza produk-tu dojrzałego, w której następuje jego standaryzacja. Powoduje to określone skutki: zwiększa się skala produkcji, zmniejszają się wymagania dotyczące kwalifikacji za-trudnionych przy produkcji pracowników, a także – wskutek podjęcia produkcji przez innych producentów – rynek nabiera cech oligopolu. Może to prowadzić do zmiany charakteru konkurencji na konkurencję cenową. Skutkiem upowszechnienia i niejako spowszednienia produktu może być rezygnacja z jego wytwarzania przez lidera, który wprowadził go na rynek.

Z czasem Vernon rozszerzył swoją teorię, włączając do niej problemy związane z kon-kurencją oligopolistyczną. Rozwój oligopolu następuje również etapowo: w pierwszej fazie przedsiębiorstwo dysponuje unikatową wiedzą dotyczącą technologii, co daje mu przewagę nad konkurentami. Nieuchronne jest jednak naśladownictwo oraz imitacja i jej rozpowszechnienie. Formą „ucieczki do przodu” jest poszukiwanie nowych miejsc lokalizacji w formie ZIB, co umożliwia powstanie korzyści, których źródłem jest duża skala produkcji. Zmienia się jednak charakter firmy, która w tej fazie nabiera cech oligopolu dojrzałego.

W kolejnym etapie, wraz z upowszechnieniem się produkcji (masowe naśladownic-two), firma zaczyna poszukiwać możliwości obniżki kosztów produkcji. Sprzyjające ku temu warunki stwarzają rynki krajów mniej rozwiniętych. Vernon (1979) podkreśla fakt, że kraje te stają się miejscem ofensywy firm dopiero w końcowej fazie życia produktu.

Uzupełnienie poprzedniej wersji teorii wskazuje na korzyści, które wynikają z dzia-łania przedsiębiorstw w skali globalnej, a które byłyby niedostępne, gdyby aktywność przedsiębiorstw ograniczała się wyłącznie do rynku krajowego.

Teorię Vernona modyfikowali Hirsch (1975) i Sohns (1976). Każdy z etapów dojrza-łości produktu zależy od posiadanych zasobów oraz jest adekwatny do stopnia zaawan-sowania wiedzy i technologii. Skłonność do eksportu wzrasta wraz z podnoszeniem się poziomu innowacyjności (eksportuje się wówczas produkty w pierwszych fazach dojrzałości). Typowy jest fakt, że w krajach o niższym poziomie rozwoju gospodarczego produkuje się dobra w fazie ostatniej, co odpowiada strukturze gospodarki, w której dominują gałęzie standaryzowane.

Sohns kładzie nacisk na zależność, jaka istnieje między lokalizacją produkcji a fazą cyklu życia produktu. Pierwsza faza – ze względu na swoją specyfikę – wymaga od-powiednich warunków, które istnieją w krajach dobrze rozwiniętych, dysponujących


odpowiednimi zasobami rzeczowymi i pracownikami o wysokich kwalifikacjach. W tym etapie dużą rolę odgrywa niewielka odległość między partnerami handlowymi, ponieważ dzięki redukcji kosztów transportu i podobnej strukturze popytu można zdyskontować dodatkowe korzyści.

Zgodnie z logiką cyklu życia produktu jego produkcja w fazie drugiej i trzeciej nie wymaga wysublimowanej technologii i pracowników o szczególnych kwalifikacjach i z tego względu może być podejmowana w krajach o niższym poziomie rozwoju. Sohns włącza do rozważań problem zagranicznych inwestycji bezpośrednich, które są nośnikiem przenoszenia produkcji i technologii do innych krajów.

Zatem zarówno teoria Posnera, jak i Vernona analizują strumienie handlu w czasie i uwzględniają zmianę warunków wymiany, procesów pracy, poprawę metod produkcji i adaptacji. Źródłem korzyści dynamicznych są zmiany stosowanej techniki produkcji; natomiast bardziej zaawansowana technologia zwiększa potencjał produkcyjny.

Inną grupą teorii są modele popytowo-podażowe, które koncentrują się na wpływie, jaki na wymianę mają popyt i podaż. W teorii wzajemnego popytu wskazuje się na to, że na strukturę strumieni handlu ma wpływ nie tylko poziom kosztów względnych, lecz także wielkość popytu na produkty będące przedmiotem wymiany. Wnioski z teorii są następujące: kraje wysoko rozwinięte o wyższym poziomie technologii są w stanie zaoferować szerszy asortyment towarów, czego skutkiem jest ograniczenie importu; a oferta skierowana na rynek krajowy jest wystarczająca pod względem ilościowym oraz zdywersyfikowana jakościowo.

Natomiast kraje słabiej rozwinięte zgłaszają wysoki popyt na dobra wytwarzane za granicą, ponieważ nie są w stanie dostarczyć na rynek ich odpowiedniej ilości. Tym samym są skazane na import, a korzyści, które odnoszą z wymiany międzynarodowej, są mniejsze.

Z kolei teoria podobieństwa preferencji (ujednoliconej struktury popytu) Bu -renstama Lindera (1961) proponuje nieco odmienne podejście, które jest zgodne z badaniami Leontiefa. Teoria ta bazuje na podejściu popytowym (nie podażowym), abstrahuje zatem od kluczowego znaczenia wyposażenia w czynniki produkcji. Model Lindera odnosi się do wymiany produktów przemysłowych; istotna jest konstatacja, że narody o podobnym popycie będą rozwijać podobny przemysł.

Pierwsze spostrzeżenie Lindera odnosi się do tego, że kreacja strumieni eksportu jest poprzedzona występowaniem popytu na dobra potencjalnie eksportowane na rynku wewnętrznym. Znaczne zapotrzebowanie na pewne dobra wpływa na obniżenie kosztów produkcji i stwarza dogodną pozycję wyjściową wobec konkurentów zagra-nicznych. Eksport, związany z pewnym ryzykiem, podejmowany jest zatem wówczas, gdy produkt będzie miał ugruntowaną pozycję na rynku wewnętrznym, na którym został przetestowany pod względem jakościowym16.

Drugim spostrzeżeniem Lindera jest fakt, że racjonalnie działający producenci będą poszukiwać rynków podobnych pod względem popytu do rynku rodzimego. Tego typu podobieństwo stworzy im nowe możliwości zwiększenia skali produkcji

16 Mimo że teoria ta odnosi się do wymiany produktów przemysłowych, Linder twierdzi, że nawet w przypadku eksportu surowców zdobycie doświadczeń na rynku krajowym ma duże znaczenie (Linder 1961, s. 92–93).


oparte o dotychczasowe doświadczenia. Jak wykazuje praktyka, najczęściej są to rynki nieodległe pod względem geograficznym. Wniosek z tej analizy jest następujący: in-tensywność strumieni handlu wyrobów przemysłowych jest tym bardziej natężona, im bardziej podobna jest struktura popytu krajów prowadzących handel.

Bardzo ważnym czynnikiem intensyfikującym wymianę jest również porównywalny poziom dochodu na głowę mieszkańca w krajach partnerów handlowych. Zbliżony poziom dochodu, jakim rozporządzają nabywcy, powoduje, że ich potrzeby i preferen-cje konsumpcyjne się upodobniają. Tym samym, na co zwraca uwagę Linder, różnice w poziomie dochodu per capita mogą stanowić przeszkodę w wymianie (1961, s. 101). Prawidłowość ta potwierdza się szczególnie w wymianie międzynarodowej krajów wysoko rozwiniętych.

Wychodząc z założeń teorii Lindera, Markusen (1986) przedstawił model dotyczący handlu między regionami wschód-zachód a północą – krajami o takim samym wysokim poziomie dochodu na głowę mieszkańca, oraz północą-południem – krajami o wysokim i niskim poziomie dochodu per capita. Wymiana dotyczyła różnych rodzajów produk-tów: dóbr intensywnie zużywających kapitał i zróżnicowanych, które cechuje wysoka elastyczność popytu, oraz pracochłonnych o niskiej elastyczności cenowej. Wolumen handlu wschód-zachód (północ-północ) okazał się większy niż północ-południe. Oznacza to, że kraje o wyższym poziomie życia handlują intensywniej niż kraje o niż-szym i zróżnicowanym poziomie dochodu.

W kolejnym opracowaniu Markusen (2010) wykorzystał wariant preferencji Stone-- Geary17 do modelu H-O-S18. Założył przy tym, że wyposażenie w czynnik pracy jest proporcjonalne do liczby gospodarstw domowych oraz że dobra kapitałochłonne ce -chuje wysoka elastyczność popytu19. Wyniki modelu dostarczają wyjaśnień (od strony ściśle popytowej) wielu zjawisk, których nie uwzględniały poprzednie modele, takich jak: odchylenia (bias) w modelu konsumpcji na rynku krajowym, zagadnienie brakującego (missing) handlu, poszerzająca się luka płacowa w sytuacji wzrastającej produktywności, rola wewnętrznej dystrybucji dochodów, potwierdzającej obserwacje z poprzednich badań (wyższe zróżnicowanie dochodów oraz wyższy popyt na dobra luksusowe).

Wnioski z modelu są następujące: potwierdzono istnienie wyższych marży i cen w krajach o wyższym poziomie rozwoju, a także większe strumienie handlu między krajami o większym poziomie dochodu per capita (przy stałym zagregowanym docho-dzie). Zarówno w warunkach konkurencji doskonałej, jak i niedoskonałej efekty wzrostu są różne i zależą od tego, czy ma miejsce wzrost produktywności, czy też akumulacja ma charakter neutralny.

Wymiana międzynarodowa w teoriach neoklasycznych dotyczyła produktów ho-mogenicznych. Punktem wyjścia rozważań teorii zróżnicowania produktu ( Armington 1969; Umiński 2012) jest spostrzeżenie, że w obrotach handlowych zwiększa się

17 Odnoszą się one do dynamicznych modeli popytu (uwzględniających funkcję użyteczności). 18 Markusen przyjął założenia typowe dla nowych teorii handlu i teorii poświęconych strategicznej polityce handlowej. Przyjął istnienie rosnących przychodów skali w sektorach przemysłowych kapitałowo intensywnych, wysoką elastyczność popytu i swobodne wejście i wyjście firm z rynku, a także konkurencję typu Cournota. 19 Zdaniem Markusena ta cecha da się empirycznie zweryfikować.


udział produktów niejednorodnych, które zaspokajają takie same potrzeby (są zatem sub stytutami).

Produkty mogą być zróżnicowane poziomo20. Wyróżnikami tych towarów są wów-czas: jakość, kraj pochodzenia, walory użytkowe, smak, kolor, marka itd. To właśnie te ich cechy mogą stanowić podstawę wyboru konsumenta, stają się one zatem (w warun-kach konkurencji monopolistycznej) istotnym elementem walki o nabywcę.

Przy poziomym zróżnicowaniu produktów (jak wspomniano powyżej) różnią się one pewnymi cechami, natomiast koszty ich produkcji i cena nie są znacząco zróżnico-wane (co jest typowe dla konkurencji niedoskonałej). Warto podkreślić, że ten rodzaj dywersyfikacji dóbr jest istotny dla konsumentów, ponieważ to oni, identyfikując interesujące ich cechy, dokonują wyboru.

Preferencje konsumentów nie są stałe i zmieniają się wraz ze wzrostem dochodów. Z reguły występuje zależność, że im wyższe są dochody, tym bardziej zdywersyfikowa-ne są preferencje. Z tego względu handel dobrami zróżnicowanymi dotyczy głównie krajów o wyższym poziomie dochodów. Wzrost poziomu życia i popytu wywołuje zmiany w preferencjach, co skłania producentów do wytwarzania kolejnych generacji zróżnicowanych dóbr.

Z kolei zróżnicowanie pionowe polega głównie na tym, że towary różnią się ze wzglę-du na sposób produkcji i zastosowaną technologię, przez co są bliskimi substytutami. Różnią się również ceną, więc decyzja o ich kupnie zależy od poziomu zamożności konsumentów.

Kolejna grupa teorii, zwanych neoczynnikowymi – wychodząc od modelu H-O-S – bierze pod uwagę fakt, że istotny w wymianie międzynarodowej jest również trzeci czynnik: zasoby naturalne oraz że kapitał i praca nie są heterogeniczne ( Vanek 1963).

Praca może być prosta i złożona, a pojęcie kapitału odnosi się zarówno do jego rzeczowego, jak i ludzkiego komponentu (który ma również charakter jakościowy – obejmuje zasób wiedzy i umiejętności). Surowce naturalne są zatem zasobem prostym, a kapitał rzeczowy i ludzki są zasobami złożonymi21.

Generalnie jednak – podobnie jak w przypadku teorii H-O-S – źródłem korzy-ści płynących z wymiany jest wykorzystanie w produkcji czynników występujących w danym kraju w obfitości.

Teorię tę rozwijali inni ekonomiści. Uważali oni, że główną przyczyną wzrostu wymiany międzynarodowej jest relatywne zróżnicowanie krajów w zasoby naturalne, kapitał rzeczowy i ludzki. To właśnie to zróżnicowanie wpływa na kształtowanie się kosztów komparatywnych.

Model Dornbuscha- Fischera- Samuelsona (1977) bazuje na teorii Ricardo, ale uwzględnia również wymianę nieskończonej ilości dóbr, których produkcja trwa. Partnerzy handlowi stosują jednak różne technologie, co skutkuje tym, że liczba jedno-stek pracy potrzebnej na wyprodukowanie jednostki dobra się różni. Różnice w tech-nologii przedstawia liczba jednostek pracy potrzebnych na ich wytworzenie.

20 Na ten temat m.in. Czarny (2002, s. 37). 21 Kapitał ludzki jest tożsamy z pracą złożoną ( Misala 1996).


W przypadku kontinuum dóbr dobro na granicy między eksportem a importem kraju ma jednak znikomy wpływ na rynek pracy, ponieważ wymaga znikomego nakła-du pracy. To usuwa konieczność rozważenia, czy dane dobro jest produkowane w obu krajach, jak również umożliwia analizę zakresu dóbr, które będą eksportowane czy importowane przez analizowany kraj – coś, co było niemożliwe w przypadku modelu z dwoma dobrami.

Model Dornbuscha- Fischera rozszerza rozważania w wielu kierunkach, rzucając światło na zagadnienia, które nie były poruszane w modelach o ograniczonej liczbie dóbr. Znaczący jest fakt, że do modelu włączono koszty transportu, przez co szczególnie ważna jest analiza grup produktów, których ceny w dwóch krajach różnią się w tak niewielkim stopniu, że koszty transportu są za wysokie, aby uzasadnić ich wymianę. Dodatkowo, jeżeli relatywna produktywność kraju wzrasta, niektóre dobra, które po-przednio były importowane, przestają być sprowadzane (stają się nontraded), natomiast może zostać zapoczątkowany ich eksport.

Model ten uwzględnia wysokość płac w krajach prowadzących wymianę oraz po-ziom kursu walutowego, który ma wpływ na handel międzynarodowy. Uwzględnienie płac jest o tyle istotne, że jako element kosztów wpływają one na cenę oferowanych na rynkach międzynarodowych dóbr. Granice opłacalności eksportu i importu wyznaczają relacje wydajności do relacji płac w krajach prowadzących wymianę.

Ograniczenia modelu wynikają z faktu, że uwzględniono w nim tylko dwa kraje, zaś badane zależności nie mogą być łatwo rozszerzone22.

Tomasz Brodzicki

3.2. Teorie handlu wewnątrzgałęziowego3.2. Teorie handlu wewnątrzgałęziowego

Zarówno z perspektywy teoretycznej czy empirycznej, jak i polityki handlowej duże znaczenie ma struktura wymiany, w tym w podziale na handel o charakterze międzygałęziowym (inter-industry trade) oraz wewnątrzgałęziowym (intra-industry trade, IIT), i powiązany z nimi układ specjalizacji w wymianie i produkcji. Wyjaśnienie produktowej struktury handlu oraz specjalizacji wymaga odwołania się do całego spektrum teorii ekonomicznych od teorii klasycznych, przez neoklasyczne, nowe, po nowe nowe teorie wymiany handlowej. Nie istnieje jeden model teoretyczny, który jest w stanie wyjaśnić całe spektrum aspektów wymiany handlowej, nawet w przypadku wymiany w układzie bilateralnym.

Badanie handlu wewnątrzgałęziowego jest istotne z kilku względów. Po pierwsze, rozwój IIT jest ważnym wskaźnikiem realnej konwergencji dochodowej. Wyższy udział wymiany wewnątrzgałęziowej jest istotną przesłanką wyższego poziomu integracji gospodarczej, dywersyfikacji gospodarki i rozwoju przemysłu. Po drugie, wyższy udział wymiany wewnątrzgałęziowej, szczególnie z partnerami z grupy państw wysoko-rozwiniętych, jest rezultatem wyższego poziomu rozwoju. Po trzecie, zauważono, iż

22 Model ten został rozszerzony przez Eatona i Kortuma (2002) na dowolną liczbę krajów przy założeniu, że produktywność pracy każdego dobra i każdego kraju jest zdeterminowana losowo.

88 Tomasz Brodzicki

większy udział IIT prowadzi do synchronizacji cykli koniunkturalnych i niższej czę-stotliwości asymetrycznych szoków pomiędzy partnerami handlowymi.

Stopniowa konwergencja dochodów per capita pomiędzy partnerami handlowymi powinna z czasem prowadzić do intensyfikacji handlu odmianami zróżnicowanych dóbr (trade in variety), będących z perspektywy klientów bliskimi substytutami. Handel wewnątrzgałęziowy to jednoczesny eksport i import zróżnicowanych produktów nale-żących do tej samej gałęzi produkcji czy w ramach jednego sektora, będących bliskimi substytutami w produkcji czy konsumpcji (lub obu tych sferach łącznie), a tym samym charakteryzujących się wysoką krzyżową elastycznością popytu23. Produkty te są do siebie podobne względem nakładów czynników produkcji lub przeznaczenia. Często mówi się tym samym o nakładaniu się strumieni eksportu i importu ( Finger 1975; Czarny 2002) czy wektorów eksportu i importu ( Zielińska-Głębocka 1996).

W długim okresie, przynajmniej w grupie relatywnie homogenicznych państw, powinniśmy obserwować wzrost udziału wymiany o charakterze wewnątrzgałęziowym i spadek udziału wymiany o charakterze międzygałęziowym.

Handel wewnątrzgałęziowy został zidentyfikowany na gruncie empirycznym w bada-niach Balassy (1965, 1966), Grubela (1967) oraz Grubela i Lloyda (1961, 1975) w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. Uzyskane wyniki wskazały na duże znacze-nie tego typu wymiany, przynajmniej w grupie państw wysoko uprzemysłowionych, a w szczególności w obrębie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG), które nie mogły zostać wyjaśnione przez dotychczasowe modele teoretyczne odwołujące się do idei przewagi komparatywnej i specjalizacji międzygałęziowej.

Stopniowo rosnące znaczenie strumieni handlu wewnątrzgałęziowego związane jest głównie z postępem technologicznym oraz zmianami strukturalnymi w sferze produkcji i konsumpcji, w tym zwłaszcza z defragmentacją procesów produkcyjnych przy maleją-cych kosztach transportu i innych kosztach wymiany, liberalizacją wymiany handlowej w skali globalnej, a w konsekwencji z tendencją do tworzenia się globalnych łańcuchów wartości dodanej oraz stopniowym ujednolicaniem się upodobań konsumpcyjnych.

Na gruncie teoretycznym za główne determinanty handlu wewnątrzgałęziowego można uznać (Zielińska-Głębocka 1996; Misala, Pluciński 2000):■ postępujący proces różnicowania się dóbr finalnych i pośrednich,■ postępujący proces dywersyfikacji popytu,■ stopniowe upodobnianie się preferencji konsumpcyjnych, w tym w zakresie umi-

łowania do różnorodności,■ stopniową liberalizację wymiany światowej w układach multilateralnym, bilateral-

nym oraz w ramach regionalnych ugrupowań integracyjnych,■ spadek kosztów transportu oraz pojawienie się nowych środków transportu,■ stopniowe wyrównywanie się cen czynników produkcji (FPE – factor price equali-

zation),

23 Dominujące w literaturze przedmiotu jest podejście do IIT ze strony popytowej. M.in. Bhagwati i Davis (1994) podkreślili jednak, że równie dobrze IIT można definiować jako dwukierunkową wymianę handlową zróżnicowanymi dobrami, które w procesie produkcji charakteryzują się podobnymi nakładami czynników produkcji.


■ geograficzne rozprzestrzenianie się i defragmentację procesów produkcyjnych24,■ wzrost skali gospodarki globalnie oraz poszczególnych rynków krajowych w wyniku

rozwoju gospodarczego,■ wyrównywanie się poziomów rozwoju w ramach homogenicznych grup państw –

beta konwergencja warunkowa czy też konwergencja klubowa.Zarówno z perspektywy konsumenta finalnego, jak i gospodarki jako całości wzrost

intensywności handlu wewnątrzgałęziowego może przynieść szereg korzyści. Należy do nich zaliczyć przede wszystkim:■ wzrost dostępności zróżnicowanych odmian dóbr dla konsumentów – rosnący

asortyment produktów oferowanych na rynkach pozwala na zwiększenie możli-wości wyboru i zaspokojenie zróżnicowanych oczekiwań, a tym samym wzrost użyteczności całkowitej w sytuacji upodobania do różnorodności,

■ obniżenie kosztów produkcji – IIT umożliwia wydłużenie serii produkcyjnych w ramach poszczególnych zakładów, a tym samym wykorzystanie statycznych i dynamicznych wewnętrznych korzyści skali,

■ wraz z obniżką kosztów jednostkowych produkcji możliwe jest obniżenie pozio-mu cen na poszczególne odmiany produktu finalnego przy zachowaniu poziomu rentowności przez producenta (para-renta monopolowa w poszczególnych odmia-nach) – konsumenci mają tym samym większy wybór przy niższym koszcie,

■ wzrost rozmiarów rynku – wzrost różnorodności produktów prowadzi do powsta-wania mikrorynków i powiększa rynki zbytu we wszystkich handlujących krajach,

■ zmniejszenie wpływu handlu międzynarodowego na podział dochodów pomiędzy podstawowe czynniki produkcji; korzyści z handlu wewnątrzgałęziowego mogą być uzyskiwane przez wszystkie czynniki produkcji, zarówno te bardziej, jak i mniej obfite.Determinanty handlu wewnątrzgałęziowego zostały gruntownie wyjaśnione w mo-

delach tzw. nowej teorii wymiany handlowej, które pojawiły się i wykształciły w latach osiemdziesiątych XX w. Interesujący i ważny wkład wniosły w tym zakresie m.in.: opracowania Krugmana (1979, 1980), Lancastera (1980) oraz Helpmana (1981). W wy-niku poszerzenia modelu Brandera (1981) pojawił się również alternatywny model IIT, tzw. model wzajemnego dumpingu (ang. reciprocal dumping model) Brandera i Krugmana (1983). Istotny wkład w rozwój teorii wnieśli również Helpman i Krugman (1985), Falvey i Kierzkowski (1987) czy Flam i Helpman (1987)25. Pierwszy istotny przegląd nowych teorii handlu pojawił się w opracowaniu Helpmana i Krugmana (1985). Dalsze to opracowania m.in.: Greenawaya i Milnera (1987), Leamera (1992) czy w końcu Leamera i Levinsohna (1995).

Modele nowych teorii handlu, odwołujące się do koncepcji konkurencji mono-polistycznej przy rosnących korzyściach skali (wewnętrznych bądź zewnętrznych)

24 Defragmentaryzacja to, za Cieślikiem (2008, s. 1): „rozbicie wcześniej zintegrowanego procesu pro-dukcji na poszczególne stadia, które mogą być zlokalizowane w oddaleniu od siebie”. 25 Należy jednocześnie podkreślić, że modele NTH poszerzone o międzyregionalne czy międzynarodowe przepływy czynników produkcji dały z początkiem lat dziewięćdziesiątych XX w. podwaliny pod tzw. nową geografię ekonomiczną (NEG). Jednocześnie modele NTH pozwoliły na wyprowadzenie teoretyczne pod-stawowej specyfikacji modelu grawitacji wymiany handlowej ( Feenstra 2004).

90 Tomasz Brodzicki

i dopuszczające występowanie dóbr zróżnicowanych przy założeniu otwartej wymia-ny handlowej i homogeniczności firm (modele reprezentatywnej firmy), są w stanie wyjaśnić pojawienie się wymiany o charakterze wewnątrzgałęziowym. Zróżnicowanie dóbr może mieć charakter poziomy (poziomna dyferencjacja) bądź charakter pio-nowy (wertykalny) ze względu na jakość, a tym samym skorelowaną z nią cenę (por. Zielińska-Głębocka 1996).

Powstanie wymiany wewnątrzgałęziowej w dużym stopniu determinuje występo-wanie rosnących korzyści skali (IRS), charakter upodobań konsumenckich – efekt za-miłowania do różnorodności (love for variety) – oraz skoncentrowana struktura rynku, w ramach której podmioty dysponują siłą rynkową (zdolnością do kształtowania ceny powyżej kosztu krańcowego). Zamiłowanie do różnorodności oznacza, iż konsument preferuje szerszy wybór, czyli innymi słowy, jego użyteczność całkowita rośnie wraz ze wzrostem liczby dostępnych odmian dobra konsumpcyjnego (finalnego).

Kluczowe znaczenie dla pojawienia się modeli nowej teorii handlu miało opraco-wanie modelu konkurencji monopolistycznej Dixita i Stiglitza (1977), który uwzględnił wspomniane już powyżej tzw. upodobanie do różnorodności. W modelu tym występuje stosunkowo duża liczba podmiotów na rynku, co wyłącza problem potencjalnych interakcji strategicznych, a każdy z podmiotów (o symetrycznych właściwościach) produkuje jedną z możliwych odmian zróżnicowanego produktu. Jedynym czynni-kiem produkcji jest praca mająca charakter homogeniczny. Każda firma dysponuje identyczną liniową funkcją produkcji (brak zróżnicowania technologicznego) mającą element stały (niezależny od wielkości produkcji) oraz element zmienny (zależny od wielkości produkcji). Niezerowy koszt stały prowadzi do pojawienia się rosnących wewnętrznych korzyści skali.

Każda z firm w długim okresie (równowaga alokacyjna) chciałaby produkować w punkcie minimalizującym długookresowy koszt przeciętny AC (minimalna efek-tywna skala produkcji). Interakcja tej wielkości z rozmiarami rynku wyznacza liczbę firm na rynku w równowadze.

Jednocześnie im większą wagę konsumenci przywiązują do różnorodności (im mniej doskonałymi substytutami są poszczególne odmiany dóbr), tym niższa jest ela-styczność cenowa popytu i tym większa jest siła monopolistyczna firm na rynku (od-zwierciedlona w osiąganych marżach). Wzrost liczby konkurentów na rynku prowadzi do spadku marży. Na rynku konkurencji doskonałej, gdy produkt jest homogeniczny, a liczba podmiotów dąży do nieskończoności, marża – a tym samym siła rynkowa każdej z firm – wynosi zero.

Ze względu na założenie braku barier wejścia i wyjścia z rynku istnienie dodatnich zysków (P > AC) przyciągnie nowych producentów (liczba podmiotów na rynku wzroś-nie). Wejście na rynek będzie się odbywać aż do momentu, gdy zyski spadną do zera (a tym samym zgodnie z warunkiem wychodzenia na zero cena będzie równa kosztowi przeciętnemu). Wyznaczy to liczbę podmiotów na rynku w długim okresie czasu.

W punkcie równowagi długookresowej wielkość produkcji każdej firmy, a tym samym każdej z odmian produktu, jest taka sama i niezależna od wielkości rynku. Jednocześnie wielkość rynku ma przełożenie na liczbę firm na rynku. Tym samym potencjalne połączenie dwóch symetrycznych gospodarek zwiększy liczbę dostępnych


odmian zróżnicowanego dobra, co zwiększy użyteczność całkowitą klientów charaktery-zujących się upodobaniem do różnorodności. Innymi czynnikami mającymi wpływ na liczbę firm na rynku są: wysokość kosztów stałych oraz parametr cenowej elastyczności popytu, których wzrost powoduje spadek liczby podmiotów (odmian dóbr).

Poszerzenie modelu Dixita- Stiglitza na wymianę międzynarodową poprzez uwzględ-nienie drugiego symetrycznego rynku przez Krugmana (1979, 1980) na początku lat osiemdziesiątych XX w. zaowocowało pierwszym modelem teoretycznym w pełni wy-jaśniającym występowanie IIT26. Model ten wyjaśnia przyczyny pojawienia się handlu wewnątrzgałęziowego, natomiast nie jest w stanie przewidzieć struktury specjalizacji wewnątrzgałęziowej, tzn. który z partnerów będzie producentem konkretnej odmiany dobra zróżnicowanego.

Handel wewnątrzgałęziowy może wystąpić również w przypadku pojawienia się interakcji strategicznych, a tym samym uwzględnienia teorii gier. W teorii gier działania podejmowane przez każdego z uczestników rynku mają wpływ na decyzje pozostałych uczestników rynku, dodatkowo gdy firmy podejmują decyzję, co do wyboru swoich strategii, biorą te interakcje pod uwagę. Problemem tym zajął się między innymi Bernhofen (1999). W jego modelu firmy konkurują ze sobą wielkością dostaw zgodnie z ideą modelu duopolu Cournota – wybierając wielkość sprzedaży maksymalizującą zysk, biorą jednocześnie dostawy konkurentów za dane. Pod pewnymi warunkami w odniesieniu do funkcji popytu tzw. krzywe reakcji obu firm są ujemnie nachylone. Zapewnia to osiągnięcie stanu stabilnej równowagi w rozumieniu Nasha.

Warto jednocześnie podkreślić, iż między innymi Davis (1995) udowodnił, że wy-stępowanie IIT można również wytłumaczyć, odwołując się do klasycznego modelu H-O-S przy stałych korzyściach skali.

Podsumowując, zdaniem Zielińskiej-Głębockiej (1996) przyczyną pojawienia się IIT są: zróżnicowanie dóbr, różnorodność preferencji konsumpcyjnych, występowanie korzyści skali oraz konkurencji niedoskonałej (firmy są obdarzone siłą rynkową).

Struktura i kierunki handlu wewnątrzgałęziowego są wysoce nieprzewidywalne. Rozpatrywane tu modele teoretyczne nie są w stanie odpowiedzieć na pytanie, które z państw uruchomi produkcję konkretnej odmiany dobra zróżnicowanego. Wiadomo jednakże, że pojawi się dwukierunkowa wymiana odmianami dobra zróżnicowanego.

Zarówno badania teoretyczne, jak i ich empiryczne weryfikacje pokazują wyraźnie, iż intensywność wymiany wewnątrzgałęziowej jest ogólnie rzecz biorąc funkcją stopnia podobieństwa partnerów handlowych tak od strony podażowej, jak od strony popytowej. Udział handlu wewnątrzgałęziowego jest jednocześnie szczególnie znaczący w grupie krajów wysokorozwiniętych. Według standardowych modeli handlu wewnątrzgałę-ziowego udział IIT w całości wymiany między dwoma partnerami jest tym większy, im mniejsza jest różnica w ich wyposażeniu w czynniki produkcji, zakładając tą samą

26 Odejście od założenia symetryczności firm na rzecz uwzględnienia ich realnej heterogeniczności doprowadziło Melitza (2003) do pierwszego modelu nowej teorii handlu. Model Krugmana z tej współ-czesnej perspektywy jest szczególnym przypadkiem szerszej klasy modeli w sytuacji homogeniczności firm na rynku.

92 Tomasz Brodzicki

wielkość ich gospodarek. Tak więc, jeżeli różnice w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji maleją, udział IIT w handlu powinien wzrastać. Helpman (1985) pokazał ponadto, że dwa kraje różnej wielkości nie handlują ze sobą tak intensywnie, jak dwa kraje podobnej wielkości, przy tej samej łącznej wartości PKB (ang. size similarity).

Analogicznie do ogółu wymiany handlowej intensywność IIT powinna zależeć ujemnie od dystansu geograficznego pomiędzy partnerami. Ma to bezpośrednie oraz pośrednie przełożenie na koszty transportu czy szerzej wymiany. Wzrost dystansu geograficznego zwiększa jednocześnie prawdopodobieństwo wystąpienia istotnych różnic w uwarunkowaniach strukturalnych, twardych czy miękkich, między państwami, takich jak: uwarunkowania geograficzne, instytucjonalne, kulturowe czy społeczne.

Należy jednocześnie podkreślić, iż handel wewnątrzgałęziowy jest często dekom-ponowany na dwie zasadnicze części składowe: pionową (wertykalną) i poziomą (po-ziomą). Powodem wyróżnienia tych dwóch rodzajów handlu jest przede wszystkim specyfika dóbr zróżnicowanych, podlegających dwukierunkowej wymianie. Tym samym powinno się wyróżnić: poziomy handel wewnątrzgałęziowy oznaczający wymianę dóbr poziomo zróżnicowanych tzw. HIIT (horizontal intra-industry trade) oraz pionowy handel wewnątrzgałęziowy oznaczający wymianę odmianami dobra zróżnicowanego o znacznych pionowych różnicach w jakości, a tym samym odzwierciedlony w cenach (VIIT, vertical intra industry trade).

Liczne badania teoretyczne i analizy empiryczne pokazały, iż pionowy i poziomy handel wewnątrzgałęziowy mają przynajmniej częściowo odmienne determinanty ( Greenaway et al. 1995).

Przyjrzyjmy się temu problemowi bardziej szczegółowo. Poziomy handel wewnątrz-gałęziowy (HIIT) jest definiowany jako wzajemna wymiana produktami o podobnej jakości, technologii produkcji i zbliżonych kosztach, ale różniącymi się charakte-rystyką czy pewnymi atrybutami przy podobnym poziomie jakości produktów. Ma miejsce wtedy, gdy przedmiotem handlu są dobra tej samej kategorii pod względem technologicznym, jakościowym itd., ale kupujący uważają je za odmienne. Pojedynczy konsument ma swoje zróżnicowane preferencje i chce kupować różne produkty z całej gamy produktów zróżnicowanych. Ten zagregowany popyt na różne typy produktów jest przyczyną istnienia gałęzi produkujących dobra zróżnicowane. Im wyższy stopień agregacji społeczeństwa, tym bardziej wzrasta popyt na wszystkie zróżnicowane pro-dukty, a w konsekwencji wymiana w ramach tych produktów.

Teoretyczne podstawy tego typu handlu zostały rozwinięte przez Dixita i Stiglitza (1977), Lancastera (1980), Krugmana (1979; 1980) oraz Helpmana (1981; 1987). Stan -dardowe modele teoretyczne wskazują, że poziom IIT jest wyższy, jeśli podobieństwo wyposażenia w kapitał krajów jest większe. Dlatego wymiana wewnątrzgałęziowa pozioma jest domeną krajów podobnych do siebie, zwłaszcza pochodzących z grupy państw rozwiniętych (uprzemysłowionych).

Pionowy handel wewnątrzgałęziowy (ang. VIIT) odnosi się do handlu odmianami produktów zróżnicowanych jakościowo, technologicznie i kosztowo, a tym samym cenowo. Teoretyczne podstawy do wyjaśnienia tego typu handlu zostały zapropono-wane przez Falveya (1981), Shakeda i Suttona (1984), Falveya i Kierzkowskiego (1987) oraz Flama i Helpmana (1997). Te modele zakładają pozytywną korelację poziomu


pionowego IIT i różnicy w wyposażeniu w czynniki produkcji czy technologię, jak rów-nież odmienną strukturę dystrybucji dochodów. Wyróżnia się przy tym wymianę, gdzie kraj eksportuje do partnera odmiany dobra wysokiej jakości, a importuje niskiej jakości, i odwrotnie. Handel odmianami dóbr zróżnicowanymi jakościowo przyczynia się do powstania specjalizacji w produkcji dóbr o określonej jakości. Specjalizacja taka będzie powstawać głównie między krajami o różnych dochodach na jednego mieszkańca.

Podsumowując, istotne specyficzne dla danego kraju determinanty pionowej wy-miany wewnątrzgałęziowej obejmują zarówno czynniki popytowe – takie jak rozkład dochodów, skala rynku i podobieństwo preferencji, jak i podażowe – takie jak proporcje czynników produkcji czy różnice technologiczne. Ogólnie rzecz biorąc, za Helpmanem i Krugmanem, można powiedzieć, że im większa różnica w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji, tym mniejszy (większy) powinien być zakres poziomego IIT (pionowego IIT).

Ponadto, zgodnie z hipotezą Lindera (1961), kraje o podobnej strukturze dochodu, a tym samym zbliżonych preferencjach konsumpcyjnych, powinny rozwijać podobne branże, a co za tym idzie handlować podobnymi, lecz zróżnicowanymi towarami. Intensywność handlu wewnątrzgałęziowego powinna być tym samym najwyższa dla partnerów homogenicznych, gdyż rośnie wraz ze strukturalnym podobieństwem part-nerów handlowych. Jednocześnie w oparciu o model nakładającego się popytu Lindera, można stwierdzić, iż większa różnica w poziomie dochodów powinna zwiększyć udział pionowego IIT (zmniejszyć rolę HIIT).

Innymi słowy, brak konwergencji gospodarczej oznacza wzrost znaczenia VIIT, podczas gdy upodabnianie się państw i porównywalne wyposażenie w czynniki pro-dukcji czy technologię powinny wzmacniać HIIT.

Kraj o niższym przeciętnym dochodzie per capita powinien specjalizować się w eks-porcie odmian o niższej jakości dobra zróżnicowanego (tzw. specjalizacja down-market), podczas gdy kraje bardziej rozwinięte, o wyższych przeciętnych dochodach per capita, powinny specjalizować się w eksporcie wysokiej jakości odmian dobra zróżnicowanego (tzw. specjalizacja up-market).

Wiemy jednocześnie, iż wzrost dysproporcji w wielkości (skali) rynków powinien zwiększyć intensywność VIIT i obniżać intensywność HIIT.

Inne czynniki warunkujące intensywność wymiany wewnątrzgałęziowej to: bliskość geograficzna i stopień wzajemnej integracji gospodarczej, a tym samym zakres wystę-powania barier w wymianie (przełożenie ujemne). Intensywność handlu wewnątrzgałę-ziowego, zarówno pionowego, jak i poziomego, powinna być wyższa wśród partnerów przestrzennie bliższych, połączonych za pomocą umów o integracji gospodarczej, a w konsekwencji z lepszym dostępem do rynków krajowych.

Analizy empiryczne wskazują ponadto, że czynniki sektorowe – takie jak możli-wość zróżnicowania produktów, zakres występowania korzyści skali, struktura rynku czy cykl życia produktu – są na ogół mniej ważne w determinowaniu przepływów wewnątrzgałęziowych.

94 Stanisław Umiński

Stanisław Umiński3.3. Zastosowania modelu grawitacji 3.3. Zastosowania modelu grawitacji

do badania handlu międzynarodowegodo badania handlu międzynarodowegoArgumentem przemawiającym za uwzględnieniem koncepcji grawitacji w prze-

glądzie literatury jest jej wysoka przydatność w analizach empirycznych modelowania strumieni handlu, skutków porozumień handlowych (także ograniczeń w handlu) oraz pozahandlowych relacji międzynarodowych (ZIB oraz migracji). Jeśli inne flagowe te orie pozwalają określić tzw. bazę handlu (przyczyny i kierunki specjalizacji), to moż-liwość ich zastosowania dla określenia wolumenu rzeczywistych strumieni handlu jest mniejsza. Równania grawitacji od pierwszych zastosowań w ekonomii przeszły poważną ewolucję. Koncepcja – jako taka – w pobieżnym rozumieniu postrzegana jest jako ma-jąca swoje korzenie w fizyce Newtonowskiej. Jednakże poważniejsza analiza zastosowań równań grawitacji w badaniach handlu międzynarodowego, a także dopracowanych podstaw teoretycznych, wskazuje, że takie powierzchowne rozumienie współcześnie nie jest zasadne. Ze względu na wchłonięcie wielu innych wątków teoretycznych modele grawitacji stały się poważnym i przydatnym narzędziem analitycznym.

Rozważania nad kwestią grawitacji rozpoczęte zostaną raczej nietypowo – od przed stawienia w sposób graficzny zależności między wartością obrotów handlowych z Niem cami podmiotów mających siedzibę w poszczególnych województwach Polski a od ległością między miastem wojewódzkim i stolicą Niemiec. Bez wątpienia takie ujęcie z wielu względów jest wysoce niedoskonałe. Idealną sytuacją byłoby bowiem

Rysunek 51. Zależność między odległością od Niemiec (Berlin) a wartością eksportu (euro) w 2008 r.Źródło: obliczenia własne na podstawie danych Izby Celnej.

zachodniopomorskie

wielkopolskie

warmińsko-mazurskie

świętokrzyskie

śląskie

pomorskie

podlaskie

podkarpackieopolskie

mazowieckie

małopolskie

łódzkie

lubuskie

lubelskie

kujawsko-pomorskie

dolnośląskie

18,5

19,0

19,5

20,0

20,5

21,0

21,5

22,0

22,5

4,5 5,0 5,5 6,0 6,5 7,0

ln (ODL)

ln (

EX

-EU

R)

y = –0,9464x + 26,462= 0,2119R

2


pokazanie odległości od poszczególnych miejscowości (w Polsce oraz w Niemczech), między którymi odbywa się dostawa towarów. Ponadto informacje wg siedziby pod-miotu eksportującego dają jedynie przybliżony obraz rzeczywistych relacji handlowych w ujęciu przestrzennym/terytorialnym. Mimo powyższych zastrzeżeń widoczna jest ujemna korelacja między odległością oraz wartością eksportu. Powyższa prawidłowość znajduje potwierdzenie także w odniesieniu do relacji handlowych w innych układach terytorialnych. Jest ona jednakże tylko częścią pełnego obrazu relacji, jakie modelowane są w kontekście teorii grawitacji, gdyż drugą główną determinantą jest PKB (wielkość rynku, czyli odpowiednik masy w ujęciu fizycznym).

W podręczniku do ekonomii międzynarodowej Head oraz Mayer (2014, s. 132 i 133) jako potwierdzenie zależności między wolumenem handlu a wielkością rynku (PKB) podają przykład wymiany handlowej między Japonią a UE. Z punktu widzenia Japonii rynek UE jest wystarczająco mały oraz znacznie oddalony, ponadto UE jest unią celną, zatem każdy z krajów członkowskich stosuje względem niej ten sam reżim celny – aby uchwycić tylko i wyłącznie wpływ PKB na handel. Kraje UE są bowiem bardzo oddalone od Japonii pod względem kulturowym, religijnym oraz walutowym itp. Przybliżając tę wymianę handlową, autorom chodziło o jak najlepsze zilustrowanie korelacji mię-dzy PKB oraz wolumenem handlu. Zidentyfikowana przez nich zależność jest w tym przypadku prawie liniowa27.

3.3.1. Geneza grawitacji w3.3.1. Geneza grawitacji w analizach ekonomicznychanalizach ekonomicznych

W literaturze ekonomicznej można się spotkać z poglądem, zgodnie z którym twórcami równań grawitacji są Tinbergen (1962) oraz Linnemann (1966). Pogląd taki jest jednakże kwestionowany przez przedstawicieli nauk geograficznych, którzy genezy wykorzystania koncepcji grawitacji w badaniach przestrzenno-ekonomicznych upatrują znacznie wcześniej. Szeroki przegląd wczesnych nawiązań do koncepcji grawitacji w badaniach przestrzennych aspektów zjawisk ekonomicznych przedstawił Chojnicki (2011, s. 7), opisując badania takich autorów jak: Carey (1858–1859), Ravenstein (1885 i 1889), Janowski (1908), Reilly (1929 i 1931) oraz Converse (1949). Ewolucji ulegały sposoby rozumienia kategorii zmiennych objaśniających, czego przykładem może być fakt, iż obok odległości fizycznej zaczęto uwzględniać także odległość czasową, ekonomiczną oraz społeczną. Także interpretacja masy nie była jednolita, np. Dodd (1950) wskazał, że oddziaływanie jednej populacji na drugą zależy od zbioru cech, takich jak: struktura dochodów, płeć, wiek, wykształcenie itp. Autorzy wczesnych prac nad siłami grawitacyjnymi akcentowali ich empiryczną płaszczyznę – jako pierwotną względem rozważań natury teoretycznej – co de facto stało się w okresie późniejszym przedmiotem krytyki formułowanej pod adresem modeli grawitacji.

27 Head oraz Mayer (2014, s. 134) odnoszą się także do drugiej części empirycznej zależności grawi-tacyjnej. Na przykładzie Francji ilustrują zależność między udziałem eksportu (oraz importu) w PKB a odległością w relacji z krajami UE, krajami strefy euro, byłymi koloniami oraz krajami, w których używa się języka francuskiego. Autorzy posłużyli się obrazowym pojęciem „ducha grawitacji”, którego można dostrzec na przykładzie stosunkowo silnych powiązań handlowych miedzy Francją a krajami będącymi byłymi koloniami Francji (z których znaczna część jest także krajami frankofońskimi).


W literaturze polskojęzycznej obszernej prezentacji różnych definicji oraz formuł potencjału fizycznego (grawitacyjnego) oraz geograficznego dokonał Ratajczak (2011a oraz 2011b). Zwraca on przy tym uwagę, że wyróżnić można ujęcie odwołujące się do teorii Newtona oraz ujęcie zaproponowane przez Wilsona. Ratajczak (2011b, s. 100) podkreśla, że bezpośrednie odwołanie do modeli Newtona nie jest właściwe w naukach społecznych ze względu na odmienne cechy przestrzeni fizycznej i społecznej.

Dowodząc, że koncepcja grawitacji stosowana była do analiz wzajemnego oddzia-ływania w przestrzeni ekonomicznej i społecznej stosunkowo wcześnie, należy także przywołać monumentalne dzieło pod redakcją Isarda „Metody analizy regionalnej” (wyd. oryginalne 1960, wyd. polskie 1965). W rozdziale ósmym tej książki przed-stawiony został obszerny wykład odnoszący się do modeli ciążenia, potencjału oraz wzajemnego oddziaływania w przestrzeni. Autor omawia między innymi hipotezy Stewarta- Zipfa – odnosząc się do takich pojęć jak siła demograficzna, energia demogra-ficzna oraz potencjał demograficzny – a także liczne zagadnienia dotyczące transportu pasażerskiego i potencjału względnych dochodów. Należy przy tym nadmienić, że prawo grawitacji stosowane w odniesieniu do analiz regionalnych pojawia się w książce Isarda w wielu kontekstach, także w odniesieniu do eksportu i importu (Isard 1965, s. 450), przy czym eksport nie był jeszcze wówczas rozpatrywany w kontekście międzynaro-dowym, raczej jako międzyregionalne przepływy towarów.

Jako krok na drodze do solidnego usadowienia się koncepcji grawitacji traktuje się przemyślenia Treflera (1995). Krytykując koncepcję relatywnego wyposażenia w czynniki produkcji (model Heckschera- Ohlina- Vanka) jako nieprzydatną dla analiz empirycznych, stwierdził on, że model zazwyczaj przewiduje zbyt intensywny handel niż ma on miejsce w rzeczywistości. Wymiana niższa niż wynikałoby to z różnic w wyposażeniu w czynniki produkcji określona została jako fenomen „brakującego handlu” (missing trade). Przemyślenia Treflera, nie odnoszące się bezpośrednio do kwestii natury geograficznej (odległości), zwróciły uwagę na występowanie przeszkód w handlu. W 1995 r. opublikowane zostały również wyniki badań McCallum’a (1995), które zalicza się do jednych z najbardziej inspirujących publikacji w zakresie badań nad zastosowaniem koncepcji grawitacji w ekonomii, zwłaszcza z perspektywy handlu rozpatrywanego z punktu widzenia regionów. McCallum jako punkt wyjścia do swych rozważań przytacza dyskusję dotyczącą roli granic między krajami w handlu między-narodowym. Odnosi się przy tym, a właściwie kontestuje stwierdzenia i tezy, w myśl których granice między krajami stały się znacząco nieistotne i „efektywnie zanikły”. McCallum nawiązuje przy tym do raczej stanowczych stwierdzeń formułowanych przez Ohmae w publikacji The Borderless World. Power and Strategy in the Interlinked Economy, zgodnie z którymi granice narodowe mają coraz mniejsze znaczenie, jeżeli chodzi o realne przepływy kapitału, produktów, informacji oraz wiedzy (Ohmae 1990, s. 193). Jeśli w przypadku tak podobnych krajów, jak USA i Kanada – co zostało udo-wodnione przez McCalluma – granice mają wpływ na handel między krajami i ich regionami, to w przypadku krajów mniej do siebie podobnych, można się spodziewać jeszcze większego znaczenia granic jako czynnika ograniczającego handel. Zdaniem Heada oraz Mayera (2014, s. 136) był to pierwszy etap na drodze do współczesnego rozumienia grawitacji w handlu międzynarodowym. Nazwany został w obrazowy


sposób jako „przyznanie się” bądź „dopuszczenie myśli” (ang. admission), że koncepcja grawitacji jest przydatna w analizach handlu międzynarodowego, zwłaszcza w inter-pretacji tzw. brakującego handlu.

3.3.2. „Fakty bez teorii”3.3.2. „Fakty bez teorii”

Koncepcja grawitacji przez długi czas nie była należycie dostrzegana w podręczni-kach ekonomii międzynarodowej, przede wszystkim ze względu na formułowany pod jej adresem zarzut braku solidnych podstaw teoretycznych. Jak dowodzi Anderson (2011), po raz pierwszy grawitacja – jako koncepcja-teoria stosowana w ekonomii – w podręczniku do teorii handlu międzynarodowego pojawiła się u Feenstry (2004). W 2004 r. Deardorff (1998), dokonując przeglądu prac Tinbergena oraz Pyöhönena (1963), stwierdza, że zastosowali oni koncepcję grawitacji w zasadzie bez poważniejszych prób teoretycznego uzasadnienia, raczej kierując się intuicyjnym przekonaniem o jej przydatności i celowości użycia w modelowaniu handlu. W okresie późniejszym kolejni autorzy rozwijali wyjściową wersję modelu, wprowadzając do niej zmienne odwołujące się do teorii ekonomii. Linnemann (1966) odwołał się do pojęcia równowagi ogólnej Walrasa. Natomiast Leamer oraz Stern (1970) odnosili się do koncepcji prawdopodo-bieństwa wystąpienia relacji handlowych. Z kolei Leamer (1974) do analizy powiązań handlowych stosuje zarówno model H-O, jak i koncepcję grawitacji, nie próbując jednakże dokonać integracji obu teorii.

Poważny wkład do rozważań na temat teoretycznych podstaw koncepcji gra-witacji w modelowaniu handlu międzynarodowego wniósł Anderson (1979 oraz 2011), wprowadzając zróżnicowanie produktów i odwołując się do preferencji typu Armingtona – zgodnie z którymi cechy produktów są zróżnicowane wg miejsca po-chodzenia. Zdaniem Helpmana (1987) koncepcja grawitacji jest ważnym uzupełnie-niem tradycyjnego modelu H-O w tym sensie, że model ten – będąc jednym z filarów teorii handlu zagranicznego i stosunkowo dobrze wskazując na kierunki handlu – nie sprawdza się, jeżeli chodzi o modelowanie wolumenu obrotów. W modelu H-O pomija się de facto istotną informację, jaką jest zróżnicowanie wielkości gospodarek/rynków handlujących krajów. Szerzej do formalnych i teoretycznych podstaw modeli grawitacji podchodzi Carrère (2006), dowodząc, że równania grawitacji mogą być wyprowadzone w oparciu nie tylko o heterogeniczne cechy produktów, lecz także o odwołanie się do niedoskonałej konkurencji, rosnących przychodów skali i zróżnicowania poziomów produktywności.

Anderson (2011) przedstawił też pogłębiony przegląd teoretycznych aspektów grawitacji w handlu międzynarodowym28. Zdaniem autora po uwzględnieniu dodatko-wych zmiennych, obrazujących np. bariery polityczne lub posługiwanie się wspólnym językiem, model dobrze (w 80–90%) odzwierciedla zróżnicowanie wolumenu handlu

28 Omawiany artykuł stanowi de facto komentarz do wielu dyskusyjnych kwestii dotyczących modeli gra witacji, takich jak: nieliniowość funkcji kosztów transportu ( Arkolakis 2008), przynależność do ugru-powań integracyjnych, wspólne dziedzictwo kulturowe (tradycja), wspólny język itp. (Anderson i Wincoop, 2004) oraz struktura popytu, a także zróżnicowanie poziomów produktywności (Anderson i Yotov, 2010a, 2010b).


między krajami. Aby jednakże prawidłowo odnieść się do natury relacji bilateralnych, trzeba je relatywizować względem pozostałych relacji bilateralnych. Autor odnosi się także do kwestii podobieństwa między krajami, jeżeli chodzi o wielkości ich gospodarek mierzone przez PKB, a także do kwestii otwartości. Anderson (2011, s. 7) prezentuje równanie:

2

,i jij ijij i j

Y YX s s

Y

gdzie:ijis – udział kraju i w łącznym PKB kraju i oraz kraju j,

Y – PKB,Xij – wartość bilateralnego handlu między krajem i a krajem j.Wyrażenie ij ij

i js s przyjmuje wartość maksymalną, gdy 0,5ij iji js s .

Head oraz Mayer (2014, s. 137–139) przedstawili trzy podstawowe, różniące się między sobą, ujęcia równania grawitacji: ogólne, strukturalne oraz tzw. naiwne.

3.3.3. Wielostronna (multilateralna) rezystancja handlowa3.3.3. Wielostronna (multilateralna) rezystancja handlowa

Relatywizacja względem pozostałych partnerów handlowych znana jest w litera-turze jako multilateral trade resistance (MTR). Piszą o niej między innymi Anderson i Wincoop (2003, s. 176), podkreślając, że w badaniach należy uwzględniać ogólny poziom protekcji w handlu. Jest to ważne w kontekście doboru metody estymacji w badaniach panelowych. MTR jest uznawana za cechę tzw. nowych modeli grawita-cji, wykraczających poza czysto mechaniczne rozumienie Newtonowskiego podejścia do grawitacji. Problemowi MTR poświęcone są rozważania Baiera oraz Bergstranda (2009), którzy wskazują przy tym na zalety i wady różnych technik estymacyjnych. Także Baldwin (2006, s. 14) zwrócił uwagę, że nieuwzględnienie położenia pary kra-jów względem reszty świata może prowadzić do błędów w modelach grawitacji. Autor posługuje się obrazowym przykładem Australii oraz Nowej Zelandii. Kraje te w ujęciu bezwzględnym są od siebie znacznie oddalone, jednak w odniesieniu do reszty świata oba te kraje znajdują się w jeszcze większej odległości. Nieuwzględnienie tego faktu w modelowaniu może powodować popełnienie błędu niedoszacowania wolumenu wymiany handlowej Australii i Nowej Zelandii.

Uwzględnienie MTR w modelach grawitacji jest poważną modyfikacją tradycyjnego ujęcia. Handel międzynarodowy ma bowiem szerszy wymiar, a rozważania teoretyczne dotyczą kontekstu wykraczającego poza ujęcie par krajów. Jest to zatem przełożenie dywagacji na poziom rozważań dotyczących kosztów alternatywnych związanych z wa-chlarzem możliwych relacji handlowych w kontekście równowagi ogólnej. Zdaniem Heada oraz Mayera (2014, s. 136) był to drugi etap na drodze do współczesnego rozumienia grawitacji w handlu międzynarodowym, nazywany rewolucją rezystancji multilateralnej oraz efektów stałych (ang. fixed effects), których wprowadzenie de facto pozwoliło na uwzględnienie MTR.


3.3.4. Niestandardowe zastosowania modeli grawitacji3.3.4. Niestandardowe zastosowania modeli grawitacji

W literaturze można także wyróżnić tzw. zdezagregowane podejście do modelowania grawitacji, w którym uwzględnia się regiony traktowane jak małe, otwarte gospodarki uczestniczące w wymianie handlowej. Charakter prowadzonych badań determinuje dobór zmiennych. Uwzględniane są zatem zmienne dotyczące nie tylko handlu, lecz także rozwoju regionalnego. Na przykład Coughlin oraz Wall (2003) zajmują się prob-lemem eksportu stanów USA, odwołując się do zależności opisywanych w literaturze handlu międzynarodowego (w tym efektów przesunięcia i kreacji handlu, znanych z teorii skutków integracji handlowych w unii celnej). Wiele specyficznych uwarunko-wań uwzględnionych zostało także w modelu grawitacji Casseya (2010), który dotyczy handlu między stanem Texas oraz Meksykiem.

Grawitacja jest stosowana nie tylko w modelowaniu handlu, lecz także w migracji czy ZIB. Anderson (2011, s. 35) wskazuje, że w badaniach empirycznych odnośnie do przepływu ZIB koncepcja grawitacji jest wykorzystywana z powodzeniem, jednakże opracowanie kompleksowych ram teoretycznych jest niezmiernie trudne, gdyż należy uwzględnić wiele czynników determinujących decyzje lokalizacyjne. Do powiązań pionowych odnoszą się badania Kellera i Yeaple’a (2009), w których w modelu handlu wewnątrzgałęziowego zostały uwzględnione koszty wymiany handlowej oraz koszty telekomunikacyjne, które są rosnącą funkcją technologicznego zaawansowania działal-ności firmy. Zdaniem autorów nawet tzw. pozornie pozbawiona ciężaru (ang. seemingly weightless) technologia podlega prawu grawitacji – wraz ze wzrostem dystansu między filią i centralą koszty obsługi rynków zagranicznych rosną. Kleinert i Toubal (2010) wyprowadzają równanie grawitacji, odwołując się do modeli przedsiębiorstwa między-narodowego. Podkreślają, że związki między teorią przedsiębiorstwa międzynarodowego oraz koncepcją grawitacji, która ma raczej empiryczny charakter, są jak dotychczas słabo rozpoznane, a estymowane współczynniki w modelach ekonometrycznych – trudne w interpretacji. Koncepcja grawitacji została wykorzystana do interpretacji ZIB w kra-jach UE przez Kamińską oraz Babulę (2014). Head, Mayer i Ries (2009) zastosowali koncepcję grawitacji do modelowania międzynarodowej wymiany usług, odpowia-dając na pytanie, jak liberalizacja oraz spadek kosztów telekomunikacji wpływają na zaopatrywanie rynków (np. w krajach bardziej rozwiniętych) przez usługodawców zlokalizowanych w krajach oferujących niskie koszty pracy (np. Indie). De Sousa oraz Lochard (2011), odwołując się do koncepcji grawitacji, zidentyfikowali pozytywny wpływ integracji monetarnej w strefie euro na ZIB. Modele typu grawitacyjnego są także stosowane w badaniach przepływu inwestycji o charakterze portfelowym, czego potwierdzeniem są prace autorów takich jak: Martin i Rey (2004) oraz Portes, Rey i Oh (2001), a także Okawa i Wincoop (2012).

3.3.5. Problem doboru zmiennych w3.3.5. Problem doboru zmiennych w modelach grawitacjimodelach grawitacji

Przegląd empirycznych analiz odwołujących się do koncepcji grawitacji prowadzi do wniosku, że autorzy podchodzą do doboru zmiennych (zwłaszcza objaśniających) w ra-czej elastyczny sposób. Pozwala to na dopasowanie modelu do kontekstu prowadzonych


analiz. Obok dwóch standardowych zmiennych odnoszących się do masy oraz odle-głości, uwzględnia się także zbiór zmiennych o charakterze zero-jedynkowym, przy czym ich wybór wynika z charakteru prowadzonych rozważań. W przypadku handlu międzynarodowego mogą być to np.: przynależność do ugrupowań integracyjnych, unii walutowych, dostęp do morza (a precyzyjniej mówiąc, do infrastruktury por-towej), czynniki historyczne – takie jak specyficzne więzi między byłymi koloniami a metropolią, posługiwanie się tym samym językiem itp. Szeroki przegląd możliwych zmiennych przedstawili Cieślik, Michałek oraz Mycielski (2009). Umiński (2012, s. 297) stwierdza, że idealna sytuacja wystąpiłaby, gdyby dostępne były informacje statystycz-ne dla pojedynczych transakcji handlowych, przy czym każda z nich mogłaby zostać potraktowana jako specyficzna, w tym sensie, że byłaby umiejscowiona w tzw. świecie bez szwów – zaproponowanym przez Krugmana oraz Venablesa (1995). Świat taki zbudowany byłby na zasadzie spontanicznego/endogenicznego podziału pierwotnie jednorodnej przestrzeni na obszary o określonej specjalizacji. Specjalizacja taka jest zatem odmienna od tradycyjnego podejścia, w którym odziedziczone czynniki pierw-szego rzędu z góry określają, co i gdzie się produkuje (a także eksportuje). Informacje w takim ujęciu oczywiście nie są dostępne, zatem modele opierają się na „zwykłych” informacjach dostarczanych przez służby statystyczne.

Szeroki przegląd problemów związanych z modelowaniem handlu międzynarodo-wego oraz skutków porozumień o wolnym handlu przedstawili Kepaptsoglou, Karlaftis oraz Tsamboulas (2010). Autorzy wskazują na różnorodność ujęć metodologicznych, problemów z doborem zmiennych i celów, którym modele grawitacji służą, a także możliwych metod estymacji. Znaczna elastyczność w kwestii doboru zmiennych, która jest zaletą modeli grawitacji, może jednak wywoływać problemy interpretacyjne.

Jak już wspomniano, w modelach grawitacji dobór zmiennych w znacznym stopniu warunkowany jest kontekstem badania. Można jednak wskazać zmienne, które są naj-częściej stosowane, przez co stanowią swoisty kanon. Zaliczają się do nich: bilateralny import; PKB; PKB per capita; liczba ludności; odległość między stolicami; wspólna granica lądowa; dostęp do morza; indeks infrastruktury; multilateral trade resistance; bilateralny, realny kurs walutowy względem USD; udział w (regionalnym) ugrupo-waniu wolnego handlu; charakter wymiany (produkty przemysłowe bądź pozostałe); posługiwanie się jednym językiem oraz występowanie biur handlowych (aktywność promocyjna). Egger oraz Nigai (2014) uwzględniają dodatkowo wspólne dziedzictwo prawne (na podstawie bazy danych CEPII), poziom korupcji oraz stabilność politycz-ną. Natomias Martínez-Zarzoso, Nowak-Lehmann oraz Horsewood (2009) biorą pod uwagę efekty kreacji oraz odchylenia handlu.

Filippini oraz Molini (2003) wprowadzają zmienną „dystans technologiczny” – jako odzwierciedlenie luki technologicznej, a także wartość wymiany handlowej z poprzed-niego roku – jako zmienną objaśniającą. Celem tego jest uwzględnienie trwałości relacji handlowych w modelowaniu. Martínez-Zarzoso, Nowak-Lehmann oraz Horsewood (2009) stosują estymatory typu GMM (Generalized Method of Moments) jako sposób na eliminację części problemów związanych z endogenizacją zmiennej objaśniającej w estymacji dynamicznych modeli panelowych. Carrère (2006) stawia hipotezę, że kilka lat przed podpisaniem oficjalnego porozumienia o wolnym handlu rosną wzajemne


obroty – co określa mianem „efektu antycypacji” ( Carrère 2006, s. 230). Problem an-tycypacji oraz niepewności w polityce handlowej został też podjęty przez Lakatos oraz Nilsson (2014) dla relacji handlowych w warunkach porozumienia o wolnym handlu między UE a Koreą Południową.

Interesujące zmienne zostały wykorzystane przez De Benedictis oraz Pinna (2014) w modelowaniu wpływu wyspowości na tzw. złą geografię – jako czynnik ograniczający handel oraz rozwój gospodarczy. Autorzy pobrali z bazy CAPII (BACI) dane dotyczące kosztów handlu29. Baza Licio oraz Pinna (2013) posłużyła jako zbiór informacji o stop-niu, w jakim kraj ma charakter wyspiarski. Z kolei baza danych Pugi ( Nunn, Puga 2012 oraz http://diegopuga.org/data/rugged) jest źródłem informacji o topograficznej heterogeniczności terenu (ang. ruggedness). Autorzy uwzględniają także informacje, takie jak: odległość od równika; stopień, w jakim klimat ma charakter tropikalny; od-ległość od wybrzeża; średnie temperatury oraz intensywność opadów. De Benedictis oraz Pinna (2014, s. 13) w ciekawy sposób zestawiają (rosnącą) wartość światowego handlu z indeksem (obniżających się) kosztów handlu (rys. 52).

Lektura tekstu Kleinerta oraz Toubala (2010) inspiruje do uwzględniania zmien-nej „otwartość na ZIB” jako czynnika modelującego wolumen handlu. Kren (2014) łączy dwie koncepcje: handlu wewnątrzgałęziowego oraz grawitacji. Konkluduje, że (rosnąca) odległość ma znaczny negatywny wpływ na intensywność handlu wewnątrz-gałęziowego. Markus (2014) przy wykorzystaniu modelu grawitacji bada znaczenie efektu granicy dla relacji handlowych krajów Grupy Wyszehradzkiej. Milet (2014) zwraca uwagę, że struktura eksportu zależna jest także od tzw. bliskości językowej. W przypadku eksporterów z Francji wejście na nowe rynki jest w znacznej mierze zależne od pozytywnych doświadczeń na rynkach dotychczasowych, a jako kierunki 29 Zob. także Nicita, Olarreaga (2006) oraz bazę danych Banku Światowego przydatną w modelach grawitacji: http://go.worldbank.org/EQW3W5UTP0.

Rysunek 52. Wolumen światowego eksportu oraz koszty handlu w latach 1995–2010Źródło: De Benedictis, Pinna (2014, s. 13).

Śre

dnie

kosz

tyśw

iato

wego h

andlu

Wolu

men

świa

tow

ego e

ksport

u

30,5

30,0

29,5

29,0

4,4

4,2

4,0

3,8

3,6

20102010 20002000 20052005 19951995


dalszej ekspansji wybierane są kraje językowo bliskie do dotychczas obsługiwanych. Preferencja w kierunku rynków geograficznie oraz językowo bliskich jest tym silniejsza, im większa jest liczba rynków zagranicznych zaopatrywanych przez firmę. Hofstede (2001) zaproponował zbiór zmiennych, które odzwierciedlają różnice kulturowe między krajami w zakresie norm oraz wartości. Obejmują one: męskość/kobiecość, unikanie niepewności (skłonność do ryzyka), indywidualizm/kolektywizm oraz dystans władzy. Każda z tych zmiennych skonstruowana jest na bazie Principle Component Method. Problematyka mierzenia odległości instytucjonalnej była przedmiotem badań Kaufmanna, Kraaya oraz Mastruzzi (2005 oraz 2010). Autorzy zaproponowali sześć wskaźników jakości governance pogrupowanych w trzy kategorie: proces wyboru, mo-nitorowania oraz wymiany rządu; zdolność rządu do skutecznego formułowania oraz wdrażania zdrowych polityk; szacunek obywateli oraz państwa dla instytucji gwaran-tujących ich ekonomiczne i społeczne interakcje. Helpman, Melitz i Rubinstein (2008) uwzględniają zmienną religia, natomiast Milet (2014) bliskość językową, korzystając z bazy Melitz oraz Toubala (2012). Bresslein oraz Burgard (2014) stosują podejście typu finite mixture modelling. Besedes oraz Cole (2013) stosują dwa sposoby określania wysokości stawek celnych: (i) taryfy celne obowiązujące w obrocie towarowym oraz (ii) na poziomie przedsiębiorstw stosunek zapłaconego cła do wartości zrealizowanego importu. Jako proxy dla kosztów produkcji autorzy wykorzystują informacje z bazy danych Banku Światowego Cost of Doing Business. Lankhuizen, de Graaff oraz de Groot (2012) rozważają przydatność różnych koncepcji odległości w modelach grawitacji. Swój wywód rozpoczynają od przypomnienia, że wbrew stwierdzeniom o „śmierci odległości”, w literaturze kwestia odległości jest wciąż aktualna. Co więcej, poszukuje się jej nowych wymiarów, innych niż rozumienie odległości w kategoriach wyłącznie odległości ekonomicznej. Są to między innymi: tzw. ukryte bariery w handlu – takie jak jakość ładu organizacyjnego (ang. governance) oraz instytucji, a także różnice kulturowe. Wśród barier w handlu (bądź szerzej ujmując, w międzynarodowych relacjach gospodarczych, w tym ZIB) wskazać można także ograniczenia wizowe ( Cristea 2011 oraz Poole 2010).

3.3.6. Metody estymacji w3.3.6. Metody estymacji w modelach grawitacjimodelach grawitacji

Ważnym problemem jest wybór metody estymacji w modelach grawitacji. Olanike Kareem, Martínez-Zarzoso oraz Bruemmer (2014) przedstawiają szeroki przegląd technik estymacji modeli grawitacji, ze szczególnym naciskiem na problem zero trade flows. Autorzy, odwołując się do badań: Flowerdew i Aitkin (1982), Eichengreen oraz Irwin (1998), Linders oraz de Groot 2006, a także Burger, van Oort i Linders (2009), dowodzą, że metody polegające na zastępowaniu par obserwacji z zerowymi wartościami obrotów handlowych liczbą niskiej wartości (np. jednością) są nieprawidłową procedu-rą, przede wszystkim ze względu na jej arbitralność, brak uzasadnienia teoretycznego oraz możliwość popełnienia błędów estymacyjnych. W sytuacji, gdy zerowe wartości mają charakter nielosowy, usuwanie par obserwacji ze zbioru zmiennych objaśnianych prowadzi do utraty wielu ważnych informacji, błędów pomiaru oraz błędu selekcji (ang. selection bias) ( Helpman, Melitz, Rubinstein, 2008).


Santos Silva, Tenreyro, (2006, 2008, 2009 oraz 2011) proponują zastosowanie nie-liniowych technik estymacyjnych (np. Poisson Pseudo Maximum Likelihood – PPML) w sytuacji występowania zero trade flows, których zaletą jest wynik w postaci nieob-ciążonej estymacji, odpornej na występowanie heteroskedastyczności składnika loso-wego. Inne – alternatywnie do PPML – proponowane metody to: Negative Binomial Pseudo Maximum Likelihood (NBPML) oraz Zero-inflated Pseudo Maximum Likelihood (ZIPML) i Zero-inflated Binomial Pseudo Maximum Likelihood (ZIBPML). Warto dodać, że w konkretnych, specyficznych przypadkach problem zero trade flows może dotyczyć znacznej części obserwacji30. Zdaniem Heada i Mayera (2014) jeszcze lepszą metodą estymacji jest Multinomial Psuedo Maximum Likelihood (MPML).

Problem zero trade flows potwierdza, że zastosowanie grawitacji jako koncepcji zapo-życzonej z fizyki w ekonomii wiąże się z niemałym problemem, bowiem Newtonowskie ujęcie nie przewiduje zerowej grawitacji. Natomiast w świecie realnych zjawisk gospo-darczych mają miejsce sytuacje typu zero trade flows.

W dyskusji pojawia się także koncepcja heterogeniczności podmiotów w interpre-tacji zero trade flows. W modelu grawitacji uwzględnia się tym samym występowanie konkurencji monopolistycznej, w której podmioty charakteryzują się niejednako-wym poziomem kosztów oraz produktywności ( Cadot 2008). Jest to nawiązanie do teorii Melitza (2003). Jak wiadomo, przewiduje ona, iż nie wszystkie podmioty są w stanie eksportować. Co więcej, nie wszystkie podmioty – z tych, które charaktery-zują się wystarczającym poziomem produktywności – zaopatrują wszystkie możliwe rynki. Stałe koszty wejścia na poszczególne rynki zagraniczne są bowiem różne i nie wszystkie podmioty są w stanie je ponieść. Występowanie zerowych wartości handlu między parami krajów ma zatem istotne znaczenie w interpretacji sił grawitacyjnych. W konkretnym przypadku dwóch krajów może wystąpić sytuacja, w której żaden z podmiotów nie jest wystarczająco produktywny, aby realizować eksport. Co więcej, Helpman, Melitz i Rubinstein (2008) przewidują sytuację tzw. asymetrii w wymianie handlowej. Polega ona na tym, że występuje eksport z kraju A do B, natomiast nie ma miejsca import kraju A z B.

Teoretyczny model grawitacji Helmpana, Melitza i Rubinsteina (2008) uwzględnia heterogeniczność podmiotów gospodarczych, dla estymacji równania grawitacji nie są jednakże niezbędne dane dla indywidualnych podmiotów gospodarczych. Autorzy korzystają z bazy danych Djankova, La Porta, Lopez-de-Silanes oraz Shleifer (2002), która zawiera informacje dotyczące zakresu regulacji/reglamentacji działalności gospo-darczej – przede wszystkim są to procedury administracyjne oraz koszty rozpoczęcia działalności gospodarczej (jako procent PKB). Wpływają one na koszty (głównie koszty stałe) związane z eksportem „do” oraz „z” danego kraju. Im są one wyższe dla obu krajów w badanej parze, tym bardziej negatywny mają wpływ na wolumen obrotów. Uwzględnienie tego typu kosztów pozwala na modelowanie niesymetrycznych sytuacji, takich jak handel tylko w jedną stronę oraz sytuacja zero trade flows. Heterogeniczność

30 Np. model grawitacji Olanike Kareem, Martínez-Zarzoso oraz Bruemmer (2014) dotyczy eksportu ryb z krajów Afryki do UE. W tej sytuacji 60% obserwacji to przypadki zero trade flows. Ich właściwa interpretacja ma duże znaczenie dla prawidłowego oszacowania modelu.

104 Tomasz Brodzicki

polega także na tym, że znaczna część podmiotów kieruje eksport na tzw. atrakcyjne rynki (są to zazwyczaj rynki dużych krajów). Konwergencja z koncepcją heteroge-niczności jest – zdaniem Heada i Mayera (2014, s. 136) – trzecim ważnym etapem w ewolucji modeli grawitacji, przede wszystkim dlatego, że udziela odpowiedzi, jak interpretować parametry oszacowań modeli.

Martínez-Zarzoso, Nowak-Lehmann oraz Horsewood (2009) wykorzystują meto-dy: GMM, system GMM, two-step GMM oraz first differences GMM, ze względu na stosowanie zmiennej endogenicznej opóźnionej w czasie.

Metodą stosowaną przez Egger’a oraz Staub (2014) jest Generalized Linear Models (GLM), w ramach której autorzy wykorzystują różne konkurencyjne estymatory, dzie-ląc je na: quasi-differences estimators oraz fixed effects estimators. Pomijają estymator OLS, jako ich zdaniem nieprzydatny dla estymacji modeli grawitacji (dający niespójne oszacowania parametrów równania grawitacji). Baier i Bergstrand (2009) używają na-tomiast estymatorów typu OLS, NLS i Metody Monte Carlo. OLS stosowana jest także przez Casseya (2010). Carrère (2006) użyła GLS oraz estymatora Hausmana- Taylora. Z kolei Egger oraz Nigai (2014) zaproponowali raczej nietypowe podejście, opierając model wyłącznie na zmiennych typu zero-jedynkowego (ang. dummies). Jego zaletą jest możliwość skorzystania z łatwo dostępnych danych statystycznych, dzięki czemu proce-durę można stosować także dla danych typu sector-level oraz product-level. Informacje dotyczące odległości między krajami również uwzględniane są jako zmienna binarna w postaci przedziałów odległości.

Tomasz Brodzicki

3.4. Nowa nowa teoria handlu (NNTH)3.4. Nowa nowa teoria handlu (NNTH)

NNTH to nowy, dynamicznie rozwijający się nurt w literaturze empirycznej i teo-retycznej handlu, który podkreśla szczególną rolę firm w wyjaśnieniu intensywności i struktury międzynarodowej wymiany handlowej ( Ottaviano 2010). Na bok odsunięto analizę klasyczną zarówno na poziomie państw (poziom makro), jak i sektorów (poziom mezo), twierdzącą, że w przypadku występowania przewagi komparatywnej wszystkie podmioty staną się eksporterami. Teorie z nurtu NNTH są jedynymi obecnie teoriami handlu wyjaśniającymi przyczyny jednoczesnego współwystępowania firm eksporterów i firm nieeksporterów w ramach tych samych sektorów (WTO 2008).

Dostęp do danych statystycznych na poziomie mikro (indywidualnych przedsię-biorstw) wskazał na ich ogromne zróżnicowanie (heterogeniczność). W konsekwencji na gruncie teoretycznym doprowadziło to do odrzucenia założeń modeli nowej teorii handlu ( Dixit, Stiglitz 1977; Krugman 1979 i 1980; Helpman i Krugman 1985) o tzw. fir-mie reprezentatywnej, mającej przeciętne właściwości charakterystyczne dla firm danego sektora, na rzecz uwzględnienia realnie występującego zróżnicowania czy, innymi słowy, heterogeniczności podmiotów gospodarczych w wielu rozpatrywanych wymiarach.

W rzeczywistości tylko niewielka liczba przedsiębiorstw wychodzi poza rynki krajowe, rozpoczynając eksport na jeden bądź kilka rynków zagranicznych. Potencjał


eksportowy jest jednocześnie silnie skoncentrowany w poszczególnych państwach w grupie największych podmiotów ( Mayer, Ottaviano, 2008), przy czym stopień kon-centracji eksportu różni się między państwami.

Bernard et al. (2003) wskazali, że pomimo różnic między państwami można – w ramach analizy porównawczej – zidentyfikować prawidłowości w odniesieniu do zachowań firm/zakładów produkcyjnych pochodzących z różnych krajów.

Wyniki badań empirycznych wskazują, iż większość firm nie eksportuje i dzia-ła wyłącznie na rynku krajowym. Spośród eksporterów tylko niewielka liczba firm eksportuje większość swojej produkcji sprzedanej, nadal koncentrując się przede wszystkim na rynkach rodzimych. Udział firm eksportujących w danym sektorze jest natomiast rosnącą funkcją przewagi komparatywnej sektora. Firmy eksportujące róż-nią się jednocześnie od nieeksportujących wielkością (są większe), cechuje je wyższa produktywność i wyższy poziom płac (skorelowany z wyższą produktywnością) oraz większa intensywność wykorzystania kapitału i kwalifikowanej pracy (WTO 2008).

Zdaniem teoretyków NNTH kluczem do pozyskania statusu eksportera przez przedsiębiorstwa jest wyjściowa wyższa produktywność firmy, a tym samym jej większy potencjał konkurencyjny umożliwiający skuteczną rywalizację na trudniejszych rynkach międzynarodowych. Uwzględnienie realnego, silnie skośnego w prawo rozkładu pro-duktywności (tzw. rozkład Pareto) jest zasadniczą cechą pierwotnego modelu NNTH Marca Melitza z 2003 r. (Melitz 2003).

Bernard i Jensen (1999) pokazują wyraźnie, iż samo rozpoczęcie eksportu nie podnosi produktywności firm (wyższa produktywność poprzedza wejście na rynki zagraniczne – efekt selekcji, brak efektu uczenia się przez eksport). Wejście na rynki zagraniczne zapewnia jednakże możliwość ekspansji działalności przez najbardziej efektywne przedsiębiorstwa krajowe (w poszczególnych sektorach). Następująca z cza-sem realokacja zasobów do efektywnych firm może podnieść efektywność alokacyjną całej gospodarki. Korzyści z tego mogą przyjąć postać wyższego i bardziej stabilnego zatrudnienia w przedsiębiorstwach bardziej trwałych (o wyższym poziomie przeżywal-ności). Poprawa alokacji może wywołać również korzystne efekty dynamiczne, w tym podnieść ogólne tempo wzrostu gospodarczego.

Firmy, podejmując decyzję o wejściu na rynek zagraniczny, ponoszą realne koszty utopione (sunk costs) swoich decyzji. Proces internacjonalizacji działalności nie jest bezkosztowy. Według badań Bernarda i Wagnera (2001) dla niemieckich zakładów produkcyjnych poniesienie kosztów wejścia na rynki zagraniczne zwiększa dzisiaj prawdopodobieństwo pozostania przez firmę na tym rynku w kolejnym roku o 50%. Niestety ta przewaga szybko topnieje, spadając aż o dwie trzecie w następnym roku.

Koszty utopione są to koszty ponoszone w związku z wejściem na dany rynek. Można do nich zaliczyć m.in.: koszty uzyskania zezwoleń i licencji, szkoleń personelu, analiz i badań nowego rynku, zmian powiązań umownych z otoczeniem, pozyskania nowych partnerów czy kanałów dystrybucji, dostosowania produktów, czy w końcu koszty innych niezbędnych inwestycji o niskiej podzielności ekonomicznej i technicznej. Zgodnie z teorią ekonomii koszty utopione to koszty, których nie można odzyskać, stąd nie powinny być uwzględniane przy podejmowaniu przyszłych decyzji o produkcji.


Decyzje powinno się podejmować, wyłączając z rachunku koszty utopione i biorąc pod uwagę jedynie koszty zmienne działalności.

Należy jednocześnie podkreślić, iż uwzględnienie postulatów NNTH doprowadziło (w kontekście analiz przestrzennych) do pojawienia się również nowej nowej geografii ekonomicznej (NNGE).

Rozszerzenie działalności przedsiębiorstwa i przejście od działania wyłącznie na rynku krajowym na równoległe funkcjonowanie na jednym bądź wielu rynkach za-granicznych może następować stopniowo (strategia wodospadu – penetracja jednego rynku zagranicznego i wejście na kolejne) bądź szybko (strategia zraszacza – wejście na wiele rynków zagranicznych równocześnie) i przyjąć wiele postaci, np. formę eks-portu bezpośredniego lub pośredniego. Natomiast eksport może być realizowany przez agenta zagranicznego, zewnętrznego dystrybutora zagranicznego i jego sieć dystrybucji (tzw. piggybacking) lub częściowo zinternalizowany poprzez własne biura przedsta-wicielskie czy własną sieć dystrybucji. W przypadku statusu spółki córki koncernu międzynarodowego może być to również eksport wewnątrzkooperacyjny (wg raporów WTO współcześnie ok. jedna trzecia światowej wymiany to wymiana wewnątrzkorpo-racyjna). Innymi formami internacjonalizacji i zaopatrywania rynków zagranicznych/świadczenia usług są: licencjonowanie, franczyza czy zawieranie sojuszy strategicznych. W ramach zglobalizowanych łańcuchów wartości dodanej (GVC), w związku z frag-mentaryzacją produkcji czy specjalizacją funkcjonalną, firmy coraz częściej stają się poddostawcami zarówno komponentów bądź elementów, jak i pewnych typów usług (outsorcing, offshoring czy jego odmiana tzw. nearshoring). Najbardziej zaawansowanym etapem internacjonalizacji są formy pozwalające na internalizację zarządzania i spra-wowania bezpośredniej kontroli poprzez tworzenie oddziałów, spółek zależnych czy spółek córek, często również poprzez bezpośrednią inwestycję o charakterze greenfield czy brownfield (przejęcia obcej spółki).

Eksport na rynki zagraniczne często poprzedza import z zagranicy – proces ten określa się jako uczenie się przez import (learning by importing, por. np. Vogel i Wagner 2010). Większość przeprowadzonych badań zaprzecza jednocześnie występowaniu zjawiska uczenia się przez eksport – zwiększenia się produktywności firmy po wejściu na rynki zagraniczne (learning by importing, por. np. Bernard et al. 2007).

Dlaczego tylko część firm internacjonalizuje swoją działalność? Zdaniem Melitza (2003) jedynie firmy, które przekroczą pewien progowy poziom produktywności, są w stanie wejść na rynki zagraniczne i na nich konkurować. Ponieważ produktywność (mierzona np. produktywnością pracy czy całkowitą produktywnością czynników produkcji TFP) nie ma rozkładu normalnego, lecz silnie skośny w prawo (wiele firm o niskim poziomie produktywności i niewiele firm o wysokim poziomie produktywno-ści), jedynie niewielki odsetek firm jest w stanie wejść na rynki zagraniczne. Występuje więc naturalny, wręcz darwinowski efekt selekcji. Większość firm działa wyłącznie na rynku krajowym, a te, które cechuje zbyt niski poziom produktywności, są elimino-wane nawet z rynku krajowego (efekt wypychania rynkowego, market crowding-out).

O zasadniczym znaczeniu produktywności mówi również Porter (2001), uznając ją za kluczowy czynnik kształtujący międzynarodową konkurencyjność podmiotu gospodarczego (konkurencyjność rozumianą jako zdolność do konkurowania).


Działalność na rynkach zagranicznych wiąże się z większym poziomem ryzyka. Koszty wejścia na rynki zagraniczne (tzw. koszty utopione) są jednocześnie wyższe – dużo wcześniej zwrócili już na to uwagę m.in. Roberts i Tybout (1997). Uzasadnia to konieczność przekroczenia pewnego minimalnego poziomu produktywności dla osiągnięcia opłacalności działalności eksportowej.

Większość firm nie eksportuje, działając wyłącznie na rynkach lokalnym bądź krajowym. Analizy przeprowadzone w kilkunastu krajach pokazują, że w większości z nich tylko ok. 20% firm jest eksporterami, podczas gdy znakomita większość dostar-cza towary wyłącznie na rynek krajowy ( Michałek 2010). Michałek, omawiając wyniki badania Banku Światowego BEEPS (2010), stwierdza, że w analizowanej próbce z Polski firmy eksportują bezpośrednio 7,8% wartości swej sprzedaży, a 1,5% stanowi eksport pośredni. Daje to łącznie 9,3%, podczas gdy 90,7% produkcji jest przeznaczone wy-łącznie na rynek krajowy. Intensywność eksportu polskich firm jest niższa od innych rozpatrywanych przez BŚ państw.

Pośród eksporterów tylko niewielka część firm eksportuje większość swojej pro -dukcji sprzedanej. Udział firm eksportujących w danym sektorze jest w dużej mierze funkcją przewagi komparatywnej firm danego sektora w stosunku do firm zagra-nicznych. Wyniki badań wskazują jednocześnie, że firmy eksportujące różnią się od firm nieeksportujących na wielu płaszczyznach (WTO 2008; Bernard i Jensen 2004) – są większe, bardziej produktywne, mają wyższą intensywność wykorzystania kapitału i kwalifikowanej pracy, a także oferują (przeciętnie rzecz biorąc) wyższe płace. Prawdopodobieństwo eksportu wzrasta wraz z wielkością firmy, produktywnością pracy, wiekiem firmy oraz rosnącym udziałem kapitału zagranicznego – podobne fakty stwierdzono dla Polski. Co więcej, prawdopodobieństwo wystąpienia oraz wielkość eksportu firmy zależy prawie wyłącznie od specyfiki danej firmy, a nie charakterystyki kraju, z którego ona pochodzi (Michałek 2010).

Badanie przeprowadzone w NBP przez Hagemejera i Kolasę (2008) na temat inter-nacjonalizacji polskich średnich i dużych firm w okresie 1996–2005 (przy użyciu danych jednostkowych GUS) wskazało na wyraźną koncentrację eksportu wśród największych firm przemysłowych oraz potwierdziło najważniejsze fakty z raportu WTO. Eksporterzy w stosunku do ogółu firm polskich okazali się być więksi (pod względem zatrudnienia i poziomu sprzedaży), dysponowali większymi zasobami kapitału i tworzyli większą wartość dodaną, oferując wyższe płace w przeliczeniu na jednego zatrudnionego (ze względu na wyższą produktywność).

Mayer i Ottaviano (2008) pokazują jednocześnie, że potencjał eksportowy mierzony wielkością eksportu jest silnie skoncentrowany w grupie największych podmiotów – firm gwiazd (super-star firms). 1% największych eksporterów odpowiadał w 2008 r. za 77% eksportu Węgier, 59% eksportu Niemiec i 48% eksportu Belgii. Natomiast 5% największych firm odpowiadało odpowiednio za 91%, 81% i 73% potencjału eks-portowego. Bardziej szczegółowa analiza dla Francji pokazuje, iż 29,6% eksporterów w tym kraju eksportuje jeden produkt na jeden rynek zagraniczny, jednak odpowiadają oni jedynie za 0,7% francuskiego eksportu. Z drugiej zaś strony 10,7% ogólnej liczby eksporterów to firmy sprzedające ponad 10 produktów do 10 i więcej państw, jednak odpowiadają one za 76.3% wartości francuskiego eksportu.


Analizy dla Belgii pokazują, że międzynarodowa presja konkurencyjna wyzwala proces selekcji, w ramach którego firmy wysoce produktywne zastępują firmy mniej produktywne (potwierdza to teoretyczne postulaty Melitza). Firmy biorące udział w rynku międzynarodowym osiągają lepsze wyniki – większa liczba czy odsetek tych firm w populacji bardziej niż proporcjonalnie przekłada się na ogólną produktywność, płace i PKB kraju. Ma to znaczenie również na poziomie regionalnym. Tym samym widać wyraźnie, iż liczba firm eksportujących – tzw. marża eksportowa ekstensywna (ang. extensive margin), jest ważniejsza niż wzrost wartości eksportu w przeliczeniu na firmę – tzw. marża eksportowa intensywna (ang. intensive margin), dla wyjaśnienia wzrostu łącznej wartości eksportu Belgii.

Onkelinx i Sleuwaegen (2010), analizując wymianę handlową belgijskich firm z sek-tora MŚP w okresie 1998–2005, wyróżnili cztery zasadnicze grupy firm ze względu na zakres eksportu i moment rozpoczęcia działalności eksportowej: born internationals – przedsiębiorstwa, które powstały mniej niż pięć lat przed początkiem ich działalności eksportowej i eksportują do mniej niż pięciu krajów w tym samym regionie (rynki regionalne); born globals – młode firmy, ale z bardziej międzynarodowym, zdywer-syfikowanym portfelem eksportu; born again globals – podobne do powyższych, lecz eksportujące ponad pięć lat, oraz tradycyjne firmy powstałe ponad pięć lat przed ich pierwszym eksportem, charakteryzujące się wąskim zakresem geograficznym eksportu. W całkowitej populacji dominowały firmy tradycyjne (47%), przed born internationals (30%) oraz born globals (21%). 60% całego wzrostu eksportu belgijskiego sektora MŚP w latach 1998–2005 przypadło na firmy z grupy born globals. Zdaniem Sleuwaegena i Onkelinxa (2010) firmy te okazały się bardziej wydajne, ponosiły wyższe nakłady na działalność badawczo-rozwojową, charakteryzowały się wyższym tempem wzrostu eksportu, większym zaangażowaniem na rynkach eksportowych i były bardziej skłonne do kontynuowania eksportu (firmy niekoniecznie muszą trwale działać na rynkach zagranicznych, wchodzą i wychodzą z nich, dostosowując swoją ofertę i kierunki eks-pansji), jednocześnie jednak cechował je najwyższy wskaźnik upadłości ze względu na wdrażanie najbardziej ryzykownych strategii rynkowych.

Bernard et al. (2007), analizując dane amerykańskie, wskazali również (obok marż eksportowych intensywnych i ekstensywnych) na duże znaczenie liczby produktów oferowanych przez firmę (znaczenie firm wieloproduktowych) oraz liczbę rynków, na których plasowana jest oferta (zakres internacjonalizacji firmy).

Z badań grupy badawczej EFIGE (2010) wynika jednoznacznie, iż prawdopodo-bieństwo rozpoczęcia eksportu i wzrostu jego intensywności skorelowane jest z inno-wacyjnością firm. Europejscy eksporterzy charakteryzują się większymi wydatkami na B+R, większą innowacyjnością produktową oraz większym odsetkiem zatrudnionych z wyższym wykształceniem. Problemem tym zajmiemy się szerzej poniżej.

3.5. Innowacyjność a3.5. Innowacyjność a internacjonalizacjainternacjonalizacja

Najnowsze wyniki badań pokazują jednoznacznie, iż internacjonalizacja i innowa-cyjność (inaczej zakres innowacyjności i zakres internacjonalizacji) są ze sobą ściśle powiązane i na poziomie firmy wzajemnie komplementarne.


Na przykład Cassiman i Golovko (2011) stwierdzają, że eksport napędzają innowacje produktowe, a w mniejszym stopniu innowacje procesowe.

Altomonte et al. (2013) wskazują, że istnieje pozytywna, szeroka, mocna i odporna korelacja pomiędzy zakresem internacjonalizacji działalności przedsiębiorstw a zakre-sem działalności innowacyjnej (w dużej grupie europejskich firm produkcyjnych, panel danych EFIGE). Podkreślają jednocześnie, że polityki promocji handlu i innowacji powinny być ściśle skoordynowane, aby lepiej czerpać korzyści z widocznych efektów synergii.

Aw et al. (2011) uważają, że krańcowe korzyści jednoczesnego eksportowania i wdrażania innowacji wzrastają wraz z rosnącą produktywnością podmiotu.

Wyniki uzyskane przez Cieślika et al. (2014) potwierdzają znaczenie cech przedsię-biorstwa dla wyników eksportu w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w tym Polski. Cieślik et al. (2014) wskazują, iż wsparcie finansowe dla działań innowacyjnych – w tym prac B+R w gospodarkach w okresie przejściowym – powinno przynieść zdecydowaną poprawę wyników eksportowych firm.

Musimy jednak podkreślić, że większość badań w nurcie heterogenicznych firm traktuje pojęcie innowacji w bardzo uproszczony sposób, rozumiejąc przez działalność innowacyjną wyłącznie badania i rozwój w ramach firmy (np. Cieślik et al. 2014).

Sterlacchini (1999) w swoim badaniu małych włoskich firm w gałęziach przemysłu o niskiej intensywności B+R stwierdził, że na prawdopodobieństwo eksportu pozy-tywnie wpływa wielkość firmy, zaś negatywnie – bycie podwykonawcą czy poddo-stawcą. Jednocześnie działalność innowacyjna poza B+R, a w szczególności nakłady na projektowanie, design, konstrukcję i rozwój przedprodukcyjny, wywierała znaczący i pozytywny wpływ na udział eksportu w sprzedaży firm.

Wakelin (1998) przeprowadziła ciekawe badania na próbie brytyjskich firm, anali-zując zachowania eksportowe zarówno innowacyjnych, jak i nieinnowacyjnych przed-siębiorstw. Przez działalność eksportową rozumiano nie tylko prawdopodobieństwo eksportu, lecz także skłonność do eksportu firm już eksportujących (intensywność eksportu). Wbrew oczekiwaniom większe prawdopodobieństwo eksportu cechowało podmioty nieinnowacyjne, a nie (jak sądzono) innowacyjne. Z kolei większe praw-dopodobieństwo wejścia na rynki zagraniczne cechowało większych innowatorów. Mali innowatorzy, z jedną bądź dwoma innowacjami, rzadziej eksportowali, a raczej obsługiwali rynek krajowy. Zdaniem Wakelin (1998) koszty utopione wejścia na rynki zagraniczne mogą być za duże dla mniejszych firm innowacyjnych. Niemniej jednak liczba wdrożonych innowacji okazała się mieć pozytywny wpływ na prawdopodobień-stwo eksportu pośród innowacyjnych firm. Jednocześnie poprawa jakości sektorowego systemu innowacji przekładała się na polepszenie działalności eksportowej podmiotów, zarówno innowacyjnych, jak i nieinnowacyjnych. Wakelin (1998) stwierdziła jedno-cześnie, że zdolność do wdrożenia innowacji zdecydowanie zmieniła zachowanie firm w stosunku do nieinnowatorów.

Roper i Love (2002) przeanalizowali uwarunkowania eksportu brytyjskich i nie-mieckich przedsiębiorstw przemysłowych, identyfikując znaczne różnice. Innowatorzy różnili się od nieinnowatorów w szczególności w absorpcji efektów ubocznych (efekty rozlewania się). Innowacje produktowe miały silny i pozytywny wpływ na prawdo-


podobieństwo wystąpienia i skłonność do eksportu w obu państwach. Działalność innowacyjna była, przeciętnie rzecz biorąc, wyższa w Niemczech. Jednak skala działal-ności innowacyjnej miała pozytywny wpływ na skłonność eksportu jedynie w Wielkiej Brytanii (natomiast ujemny wpływ w Niemczech). Zaskakujący jest fakt, że bliskość firm innowacyjnych obniżała skłonność do eksportu innych przedsiębiorstw.

Basile (2001) przeanalizował zachowanie eksportu włoskich firm przemysłowych, identyfikując potencjał innowacji jako jeden z najważniejszych czynników konkuren-cyjności, w dużym stopniu wyjaśniający heterogeniczność zachowań eksportowych. Intensywność eksportu firm innowacyjnych była wyższa niż nieinnowatorów.

Nassimbeni (2001) przeprowadził analizę empiryczną na próbie 165 małych wło-skich firm produkcyjnych, porównując eksporterów i nieeksporterów w zakresie tech-nologii, zdolności do innowacji i szeregu innych czynników strukturalnych (takich jak wielkość czy wiek firmy). Skłonność do eksportu małych firm była ściśle powiązana z ich zdolnością do innowacji i rozwoju produktu oraz tworzenia powiązań z innymi podmiotami, w mniejszym zaś stopniu z profilem technologicznym danego przedsię-biorstwa. Większy rozmiar czy wiek firmy zwiększał skłonność do eksportu. Wydaje się, że uwzględniając podział na innowacje produktowe i procesowe, to innowacje produktowe mają większe znaczenie dla małych eksporterów, bo tworzą zdolność do wchodzenia na rynki zagraniczne i skutecznego konkurowania z lokalną ofertą. Równie ważna jest jednak szersza gama produktów oraz możliwość zaoferowania nowych artykułów. Nassimbeni podkreślił jednocześnie, iż eksporterzy (w obliczu bardziej zróżnicowanych potrzeb rynku i zaostrzonej konkurencji) są w większym stopniu stymulowani do poprawy innowacyjności produktów lub ich dostosowywania do lokalnych potrzeb.

Guan i Ma (2003) przeanalizowali kilka aspektów potencjału innowacyjnego firm z Chin i ich wyników eksportowych (w panelu 213 firm przemysłu przetwórczego). Stwierdzili oni, że wzrost eksportu był związany z poprawą kilku wymiarów innowacji, z wyjątkiem zdolności produkcyjnych. Udział w rynku krajowym okazał się bez znacze-nia, podczas gdy wpływ tempa wzrostu wydajności (efektywności czy produktywności) był silny. Jednocześnie większe firmy wykazały silniejszy potencjał konkurencyjności eksportowej. Guan i Ma (2003) stwierdzili, że same podstawowe aktywa innowacji (B+R, produkcja i marketing) nie są w stanie doprowadzić do trwałego wzrostu eksportu. Istotne znaczenie mają aktywa uzupełniające, niezbędne do uzyskania odpowiedniego poziomu konkurencyjności na bardziej wymagających rynkach międzynarodowych.

DiPietro i Anoruo (2006), analizując wyniki eksportu chińskich firm, pokazują, że interakcja i komplementarność różnych aktywów innowacji dostępnych na pozio-mie firmy są głównymi czynnikami poprawy międzynarodowej konkurencyjności. Dochodzą oni do zasadniczego wniosku dotyczącego kształtu nowej generacji polityki promocji eksportu, która powinna obejmować działania wspierające kreatywność i innowacyjność. Potencjał innowacyjny i poziom internacjonalizacji są więc ze sobą ściśle powiązane.



Jak zostało to zaznaczone we wstępie, handel międzynarodowy jako praktyczna działalność człowieka istniał od zarania dziejów i znakomicie radził sobie bez teorii. Jest to jednak tak istotna część aktywności człowieka uczestniczącego w procesach ekonomicznych, że teoria handlu jest fundamentem ekonomii międzynarodowej oraz całej ekonomii. Teoria handlu międzynarodowego przez wieki podlegała ewolucji. Pojawiało się w niej wiele nowych wątków. Nie oznacza to, że pierwsze fundamentalne koncepcje uległy całkowitemu odrzuceniu bądź zapomnieniu. Stanowią one także punkt odniesienia, umożliwiający porównania wyników badań naukowych oraz często są na nowo odkrywane, pojawiając się w kolejnych twórczych odsłonach czy reinterpretacjach. Warto zauważyć, że koncepcje sformułowane we wczesnych teoriach handlu – takie jak przewaga absolutna, przewaga komparatywna, proporcje wyposażenia w czyn-niki produkcji oraz wiele innych – współcześnie stanowią lingua franca dla badaczy zajmujących się badaniami natury, przyczyn i skutków handlu międzynarodowego. Tak zwanej bazy dla handlu międzynarodowego upatrywano w różnych czynnikach: w zakresie różnic w wydajności pracy, odmiennych proporcji w zakresie wyposażenia w czynniki produkcji, korzyściach skali, odmiennej pozycji krajów na tzw. drabinie zaawansowania technologicznego itp. Niektóre z teorii (np. H-O-S) upatrują przyczyn handlu w różnicach między krajami, inne (np. handel wewnątrzgałęziowy) – w podo-bieństwach. Ważny wątek dotyczy roli podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w kreowaniu strumieni handlu.

Przyglądając się współczesnym badaniom handlu między krajami, stwierdzamy, że trzy wątki zasługują na szczególną uwagę. Są to: teoria handlu wewnątrzgałęziowego, grawitacja oraz tzw. nowa nowa teoria handlu. Do nich odwołuje się większość reali-zowanych badań.

Handel wewnątrzgałęziowy jest tym rodzajem wymiany, która występuje między krajami podobnymi do siebie, na przykład pod względem PKB per capita. Tego rodzaju handel jest także pochodną działalności korporacji ponadnarodowych. W przypadku Polski analiza handlu wewnątrzgałęziowego, jego intensywności oraz determinant ma kluczowe znaczenie, przede wszystkim ze względu na członkostwo w UE, proces „do-ganiania” (pod względem rozwojowym) starych krajów członkowskich UE oraz dużą rolę podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego odgrywaną zwłaszcza w eksporcie i imporcie Polski.

Koncepcja grawitacji, początkowo raczej niedostrzegana przez ekonomistów i jako pozbawiona solidnych podstaw teoretycznych – raczej rzadko stosowana w badaniach empirycznych – współcześnie stała się w zasadzie podstawowym narzędziem analiz. Przede wszystkim rozstrzygnęła o tym jej przydatność empiryczna, możliwość uwzględ-nienia wielu czynników kształtujących handel i wynikająca z tego faktu elastyczność aplikacyjna. Obserwacja poczynań ekonomistów w ostatnich latach w kontekście wykorzystania koncepcji grawitacji prowadzi do wniosku, że poszukiwane są coraz bardziej wyrafinowane metody estymacji modeli ekonometrycznych. Uwzględniane są kolejne, coraz bardziej złożone i wykraczające poza stricte ekonomię czynniki, które wpływają na intensywność relacji handlowych między krajami.


Trzecia z wymienionych, tzw. nowa nowa teoria, jest dynamicznie rozwijającym się nurtem, w ramach którego poszukuje się czynników różnicujących eksporterów od nieeksporterów. Jej rewolucyjność polega na tym, że przyczyn handlu między kra-jami upatruje się w określonych cechach poszczególnych podmiotów gospodarczych. W wymiarze empirycznym jej przydatność dla interpretacji handlu zagranicznego Polski z pewnością będzie rosła wraz z oczekiwaną poprawą dostępności danych sta-tystycznych dla indywidualnych podmiotów.

Rozdział 4

Handel wewnątrzgałęziowy Polski, jego dekompozycja i determinanty.

Ujęcie modelowe

Niniejszy rozdział obejmuje wyniki analiz empirycznych dotyczących handlu zagra-nicznego Polski. Na wstępie zaprezentowano przegląd literatury emprycznej w zakresie handlu wewnątrzgałęziowego. Następnie przedstawione są wyniki analizy handlu wewnątrzgałęziowego Polski według zaawansowania technologicznego oraz rezultaty analizy ekonometrycznej determinant intensywności handlu wewnątrzgałęziowego. Część ostania jest prezentacją oszacowań modelu determinant wymiany handlowej Polski z wykorzystaniem modelu grawitacji.

Tomasz Brodzicki

4.1. Przegląd literatury empirycznej4.1. Przegląd literatury empirycznej

W rozdziale III omówiono teoretyczne podstawy wymiany wewnątrzgałęziowej, w rozdziale V skoncentrowano się na wynikach badań empirycznych. Ze względu na bardzo bogatą bibliografię poświęconą problematyce IIT ograniczono się do omówienia wyłącznie wybranych pozycji literatury.

Pierwsze znaczące badanie determinant IIT przeprowadzili Loertscher i Wolter (1980), analizując wymianę między państwami OECD ogólnie i na trzycyfrowym poziomie dezagregacji sektorowej NACE w latach 1972–1973. Autorzy wykorzystali zarówno nieważone, jak i ważone indeksy IIT. Ogólny stopień dopasowania modelu uznali za niski. Zgodnie z otrzymanymi wynikami, pozytywnie na intensywność IIT oddziaływały: przeciętny poziom rozwoju, wielkość gospodarek, wspólna granica, wspólna grupa językowa oraz członkostwo w ugrupowaniu integracyjnym. Negatywnie oddziaływały natomiast: dystans oraz różnice w poziomie rozwoju gospodarczego, a także różnice w wielkości partnerów handlowych.

Balassa (1986) w modelu przekrojowym estymowanym metodą NLS analizował deter-minanty intensywności wymiany wewnątrzgałęziowej USA z 37 parterami handlowymi na poziomie sektorów. Okazało się, że specyfika sektorów odgrywała istotną rolę. Na IIT pozytywnie oddziaływały czynniki, takie jak: stopień zróżnicowania produktów, nakłady na marketing, zmienność stóp rentowności (inne miary zróżnicowania produktów)


czy zakres offshoringu. Natomiast negatywny wpływ miały: korzyści skali oraz stopień koncentracji przemysłu, oddające zdaniem Balassy standaryzację produktów, ZIB oraz koszty transportu. IIT jest wyższe dla bardziej otwartych partnerów, a maleje wraz ze wzrostem różnic w wielkości gospodarek i różnic w poziomie rozwoju oraz dystansem.

Bernhofen (1999) analizował determinanty wymiany wewnątrzgałęziowej w jed-nym z sektorów gospodarki amerykańskiej w wymianie gospodarczej z RFN w latach 1988–1992 w sektorze petrochemicznym – weryfikując pozytywnie swój oligopoli-styczny model IIT. Uzyskane wyniki empiryczne okazały się zgodne z przesłankami teoretycznymi. Na intensywność wymiany wewnątrzgałęziowej miały wpływ zmienne strukturalne, takie jak: różnice między państwami w zakresie efektywności kosztowej, wielkości rynku oraz stopniu koncentracji rynku – negatywnie wpływając na inten-sywność handlu wewnątrzgałęziowego. Innymi słowy, większa strukturalna homoge-niczność (podobieństwo) przełożyła się pozytywnie na intensywność wymiany IIT.

Cieślik (2000) przeprowadził pierwszą szeroką ekonometryczną analizę determinant handlu wewnątrzgałęziowego Polski. Okres analizy był stosunkowo krótki i obejmował lata 1992–1996. Autor stwierdził, że znaczenie handlu wewnątrzgałęziowego w stosun-kach handlowych Polski jest relatywnie duże i rosnące. Handel wewnątrzgałęziowy miał szczególnie istotne znaczenie w grupie dóbr o wysokiej zawartości kapitału fizycznego, natomiast najniższe – w grupie dóbr pracochłonnych. Autor dokonał również empi-rycznej weryfikacji tez Helpmana (1987) oraz Hummelsa i Levinsohna (1995) przy wykorzystaniu danych przekrojowo-czasowych. Analiza potwierdziła występowanie paradoksu Hummelsa i Levinsohna (1995), polegającego na statystycznie istotnym i dodatnim wpływie różnic w relatywnym wyposażeniu w czynniki produkcji pomię-dzy krajami na udział handlu wewnątrzgałęziowego. Po uwzględnieniu dodatkowej zmiennej objaśniającej korygującej pierwotny model paradoks zanikł.

W badaniu Cieślika (2000) istotną statystycznie determinantą handlu wewnątrzga-łęziowego Polski okazała się odległość geograficzna pomiędzy partnerami handlowymi. Należy podkreślić, że Cieślik w swojej analizie wykorzystał relatywnie proste, dostępne w tamtym okresie metody panelowe, co mogło prowadzić do obciążenia uzyskanych wyników. Autor nie dokonał również dekompozycji handlu wewnątrzgałęziowego na komponent poziomy i pionowy.

Pugacewicz i Wincenciak (2007) podkreślili, iż wzrost intensywności wymiany wewnątrzgałęziowej Polski w wymianie z państwami wyżej rozwiniętymi (grupa UE15) można przypisać zarówno wyższym stopom wzrostu dochodu per capita (przyspieszonej konwergencji dochodów), jak i zmniejszeniu rozbieżności w technicznym uzbrojeniu pracy (mierzonym stosunkiem K do L).

W kolejnym badaniu Cieślik (2008) dokonał w modelu ekonometrycznym próby oceny roli przedsiębiorstw międzynarodowych pochodzących z krajów OECD we fragmentaryzacji procesów produkcji w Polsce (poprzez ich wpływ na handel we-wnątrzgałęziowy). Uzyskane wyniki przy wykorzystaniu MNK wskazywały na dodatni związek, aczkolwiek w specyfikacji panelowej z efektami stałymi i losowymi straciły statystyczną istotność (po uwzględnieniu czynników specyficznych dla par krajów). Warto jednakże podkreślić, iż prace empiryczne poświęcone determinantom poziomej i pionowej wymianie wewnątrzgałęziowej są stosunkowo rzadkie.

1154. Handel wewnątrzgałęziowy Polski, jego dekompozycja i determinanty…

Czarny i Śledziewska (2009) dokonały oceny roli handlu wewnątrzgałęziowego pionowego i poziomego w stosunkach handlowych Polski z poszczególnymi partne-rami handlowymi; nie przeprowadziły jednak ekonometrycznej analizy determinant tej wymiany. Podobnie postąpił Brodzicki (2013), analizując IIT, HIIT i VIIT Polski oraz pozostałych państw Grupy Wyszehradzkiej z różnymi grupami partnerów han-dlowych – z EU15, z pozostałymi nowymi państwami członkowskimi UE, w obrębie państw Grupy Wyszehradzkiej i z resztą świata.

Martin-Montaner i Rios (2002) w swojej analizie potencjalnego wpływu relatywnego wyposażenia w czynniki produkcji na strukturę wymiany wewnątrzgałęziowej pokazali, że ma ona wpływ na zakres pionowej wymiany w IIT. Hiszpania eksportuje do państw południowych (słabiej rozwiniętych) odmiany zróżnicowanych dóbr o niższej jakości, do północnych krajów OECD (wyżej rozwiniętych i lepiej wyposażonych w kapitał fi-zyczny i ludzki) nieliczne odmiany dóbr wyższej jakości. Hiszpania nie jest tym samym zdolna konkurować w zakresie odmian dóbr o wyższej jakości na bardziej wymaga-jących rynkach. Struktura eksportu, a tym samym pośrednio produkcji, dostosowuje się w związku z tym do uwarunkowań i wymagań konkretnego partnera handlowego.

Janda i Munich (2004), w analizie determinant IIT oraz jej komponentów dla Czech, wskazali na dużą rolę czynników związanych z rynkiem pracy, w tym z wysokością wynagrodzeń. Wyższy poziom płac obniża intensywność wymiany wewnątrzgałęzio-wej, przede wszystkim ze względu na negatywny wpływ na pionowy komponent IIT dominujący w wymianie Czech. Pozytywny wpływ na poziomy IIT Czech ma w tym przypadku mniejsze znaczenie. Uzyskane przez autorów wyniki powinny być traktowane z dużą rezerwą ze względu na wielkość próby (jedynie 81 obserwacji) oraz strukturę modeli nieobejmujących standardowych zmiennych, sugerowanych przez literaturę przedmiotu.

Bardzo ciekawą analizę ekonometryczną determinant poziomego i pionowego IIT dla Polski oraz innych państw Grupy Wyszehradzkiej (w ujęciu przekrojowym oraz panelowym dla okresu 1995–2010) dokonał Ambroziak (2013). Autor skupił się w szczególności na roli ZIB w determinowaniu HIIT i VIIT zarówno łącznie Grupy Wyszehradzkiej, jak i poszczególnych jej państw, w tym interesującego nas najbardziej przypadku Polski. Autor (w celu analizy odporności otrzymanych wyników na wybór metody estymacji) przeprowadził badanie pięcioma różnymi metodami, od pooled OLS, przez re z poprawką White, model Hausmana- Taylora, model FGLS, po model PSCE, przypisując największe znaczenie ostatniemu z nich. Estymację przeprowadzono oddzielnie nie tylko dla krajów Grupy Wyszehradzkiej oraz poszczególnych państw tej grupy, lecz także dla poszczególnych lat. Doceniając próbę oceny wrażliwości wyni-ków na wybór metody estymacji, uważamy, iż najlepszym rozwiązaniem byłby wybór jednej, optymalnej metody (na podstawie głębszego uzasadnienia metodologicznego).

Wyniki estymacji dla Polski okazały się wrażliwe na wybór metody estymacji mo-delu ( Ambroziak 2013, tabela 3.9, str. 170–171). Poziom skumulowanego ZIB z kraju partnera handlowego oddziałuje pozytywnie zarówno na pionowy, jak i na poziomy IIT w Polsce. Analogicznie działo się w przypadku wpływu wielkości partnera handlowe-go. Wpływ różnic w wielkości PKB na HIIT i VIIT okazał się statystycznie nieistotny. Natomiast wpływ różnic w PKB per capita był pozytywny dla VIIT i negatywny dla


HIIT tylko dla niektórych specyfikacji modelu (metoda estymacji). Wpływ dystansu geograficznego okazał się negatywny, natomiast wpływ wspólnej granicy dodatni i statystycznie kluczowy wyłącznie dla HIIT. Istotny statystycznie i dodatni był za to wpływ zmiennych oddających różne aspekty procesów integracyjnych w tym FTA oraz członkostwa w UE zarówno na wymianę o charakterze poziomym, jak i pionowym.

Warto podkreślić, iż dobroć dopasowania modeli w badaniu Ambroziaka (2013) była przeciętna bądź niska. Dobroć była wyższa w przypadku modelu poziomego IIT w stosunku do modelu pionowego IIT i zależała w dużym stopniu od wyboru metody estymacji.

4.2. Metodologia badania handlu wewnątrzgałęziowego4.2. Metodologia badania handlu wewnątrzgałęziowego

W badaniu zastosowano najczęściej wykorzystywany w badaniach empirycznych do mierzenia handlu wewnątrzgałęziowego wskaźnik Grubela- Lloyda. Przyjmuje on następującą postać funkcyjną:

(1) , , , 1 R P i j RPit RPit

R P j tR P i j RPit RPit

X MIIT

X M

,

gdzie:IITR,P,j,t – wskaźnik handlu wewnątrzgałęziowego kraju R do kraju P produktu i z sekcji j w roku t,XRPit – eksport kraju R do kraju P produktu i w roku t,MRPit – import kraju R do kraju P produktu i w roku t.

Wskaźnik Grubela-Lloyda może przyjmować wartości od zera do jedności. Wartość wskaźnika równa jedności oznacza, że eksport jest równy importowi w obrębie danej gałęzi – całość wymiany ma charakter wymiany wewnątrzgałęziowej. Natomiast jeśli w obrębie danej gałęzi dane państwo tylko importuje lub eksportuje jakieś dobro, to wskaźnik przyjmuje wartość równą zeru – całość wymiany ma charakter wymiany międzygałęziowej.

Autorami koncepcji mierzenia strumieni poziomego i pionowego handlu wewnątrz-gałęziowego są Greenaway, Hine i Milner (1995). Przyjęli oni, że różnice w jakości produktów odzwierciedla zróżnicowanie cen, które stanowią przybliżenie wartości jednostkowych badanych dóbr. Pod warunkiem doskonałej informacji odmiana dobra sprzedawana po wyższej cenie musi być „więcej warta”, a więc mieć wyższą jakość niż odmiany tańsze. Greenaway, Hine i Milner (1994) zaproponowali rozróżnianie wymiany poziomej i pionowej na podstawie względnych wartości jednostkowych (UV – unit value) eksportu i importu mierzonych np. w dol./kg.

(2) X RPitRPit

RPit

XUVQX

(3) ,M RPitRPit

RPit

MUVQM


gdzie:X

RPitUV – wartość jednostkowa liczona dla produktu i eksportowanego z kraju R do kraju P w roku t,

MRPitUV – wartość jednostkowa liczona dla produktu i importowanego do kraju R z kraju P

w roku t,XRPit – eksport kraju R do kraju P produktu i w roku t,MRPit – import kraju R do kraju P produktu i w roku t,QXRPit i QMRPit – ilość eksportu i ilość importu danego produktu i.

W niniejszym badaniu wartość jednostkową wyliczono oddzielnie dla eksportu i importu jako stosunek wartości wymiany w euro do ilości wymiany (różnej dla innych produktów, ang. supplementary units). Dla poszczególnych kategorii produktowych wyliczono następnie relatywną wartość jednostkową (RUV) – relację cen przeciętnych, jako stosunek UVx do UVm.

Za Fontagném i Freudenbergiem (1997) można zastosować miary HIIT i VIIT, które pozwalają na zakwalifikowanie handlu danym produktem do HIIT lub VIIT. O tym, czy produkt zostanie uznany jako zróżnicowany poziomo, decyduje spełnienie kryterium podobieństwa, zgodnie z którym różnica między jednostkowymi wartościami eksportu i importu jest niewielka. Kryterium podobieństwa ma następującą postać:

(4) 1 1 ,

1

XiM

i

UVUV

gdzie: α zwyczajowo jest równe 15%.

Gdy spełnione zostansą poniższe warunki, można powiedzieć, iż występuje od-powiednio handel zróżnicowany: poziomo, pionowo produktami niższej jakości (down-market specialization) oraz pionowo produktami wyższej jakości (up-market specialization).

Warunki te można zapisać w postaci funkcyjnej w następujący sposób:■ poziomy IIT:

(5) 1 11

XRPitM

RPit

UVUV

■ pionowy IIT (niska jakość):

(6) 11

XRPitM

RPit

UVUV

■ pionowy IIT (wysoka jakość):

(7) 1X

RPitM

RPit

UVUV

Tym samym dla relatywnej wartości jednostkowej (ceny przeciętnej) RUV w za-kresie 0,85–1,15 sklasyfikowano handel jako poziomy, natomiast dla wartości RUV poniżej 0,85 oraz powyżej 1,15 – jako pionowy (ze względu na znaczą różnicę UV odnotowaną w eksporcie i imporcie). Wartości powyżej 1,15 wskazują na specjalizację


Polski w odmianach produktów wysokiej jakości – specjalizacja up-market. Zaś war-tości poniżej 0,85 wskazują na specjalizację Polski w odmianach produktów niskiej jakości – specjalizacja down-market.

Na tej podstawie można dalej obliczyć poszczególne kategorie IIT:

(8)

, , , , , , , , , , , ,

, , ,

, , ,

H WL WHR P j t R P j t R P j t R P j t

z z z zR P i j z H RPit RPit R P i j z H RPit RPitH

R P j t z zR P i j z RPit RPit

z z z zR P i j z WL RPit RPit R P i j z WL RPit RPitWL

R P j t

IIT IIT IIT IIT

X M X MIIT

X M

X M X MIIT

, , , ,

z zR P i j z RPit RPit

z z z zR P i j z WH RPit RPit R P i j z WH RPit RPitWH

R P j t z zR P i j z RPit RPit

X M

X M X MIIT

X M

gdzie:z – jedna z trzech kategorii zależna od odpowiedniego typu wymiany,H – handel dwukierunkowy produktami zróżnicowanymi poziomo (horyzontalnie),WL – handel dwukierunkowy produktami niskiej jakości zróżnicowanymi pionowo (wertykalnie),WH – handel dwukierunkowy produktami wysokiej jakości zróżnicowanymi pionowo (wertykalnie).

Dane do badania zaczerpnięto ze wspólnotowej bazy handlu międzynarodowego COMEXT. Przeprowadzono je na ośmiocyfrowym poziomie kodów nomenklatury scalonej CN, który jest dobrze dostosowany do badania handlu wewnątrzgałęziowego.

Znając definicję handlu wewnątrzgałęziowego, wiemy, iż jedynie wzajemny eksport i import produktów o zbliżonych parametrach technicznych może być traktowany jako handel dwukierunkowy. Szczegółowe dane handlowe na odpowiednim, wysokim po-ziomie dezagregacji są najlepszym gwarantem na uniknięcie empirycznych problemów związanych z agregacją sektorową.

Po pierwsze, pozwalają na uniknięcie błędu interpretacji wynikającego ze zbyt niskiego poziomu dezagregacji. Chodzi o to, iż obecnie większość przetworzonych produktów jest na tyle zróżnicowana, że podczas badania należy uwzględnić różne ich kategorie. Po drugie, tak przeprowadzone badanie pozwala na uzyskanie dobrych przybliżeń jednostkowych wartości dóbr.

Zaproponowana metoda badawcza zminimalizowała nieścisłości wynikające z agre-gacji sektorowej poprzez użycie możliwie zdezagregowanych danych, które jednocześnie odzwierciedlają zróżnicowanie produktów, minimalizują nieścisłości geograficzne poprzez analizę handlu bilateralnego, a także rozróżniają poziomy i pionowy handel wewnątrzgałęziowy. Indeksy zostały wyliczone osobno dla każdego z partnerów han-dlowych Polski.


Krystyna Gawlikowska-Hueckel, Katarzyna Śledziewska

4.3. Handel wewnątrzgałęziowy w4.3. Handel wewnątrzgałęziowy w PolscePolsce

4.3.1. Handel wewnątrzgałęziowy wg zaawansowania technologicznego4.3.1. Handel wewnątrzgałęziowy wg zaawansowania technologicznego

Jak wspomniano we wstępie, wielkość obrotów wymiany wewnątrzgałęziowej jest jednym z kryteriów oceny realnej konwergencji między krajami. Zdolność do kreo-wania strumieni handlu w ramach takiej wymiany świadczy również o skali włączania się w międzynarodowy podział pracy, który dotyczy branż i tym samym świadczy o głębokiej specjalizacji. Z tego względu badanie wymiany wewnątrzgałęziowej prze-prowadzono dla grup krajów (wyjaśnienie stosowanych skrótów znajduje się w aneksie) różniących się poziomem dochodu i innowacyjności.

Jak wynika z analizy danych (rys. 53), wymiana wewnątrzgałęziowa dóbr HT na największą skalę dotyczy grupy państw E12_n_PIGS oraz E15_n_Ez. W 2014 roku poziom wskaźnika dla Polski znacząco odbiegał od osiąganego przez wspomniane grupy krajów, natomiast kształtował się na poziomie nieco lepszym niż ten, który cechował kraje VIS.

Rysunek 53. Wskaźnik IIT wybranych grup państw wg zaawansowania technologicznego eksportowanych dóbr w 2013 r. (wykres lewy) i zmiany wskaźnika od 2004 r. (wykres prawy)Źródło: obliczenia własne.

Relatywnie większe zaangażowanie Polski w tę wymianę (w 2013 r.) można odno-tować dla produktów MHT. Jej skala jest porównywalna z grupą E12_n_PIGS i wyższa niż w krajach Grupy Wyszehradzkiej.

EZ12_n_PIGS

EZ12_n_PIGS

POL

POL

VIS

VIS

PIGS

PIGS

EZ15_n_EZ

EZ15_n_EZNMS_n_VIS

NMS_n_VIS

151050–5

HT_indu

MHT_indu

MLT_indu

LT_indu

HT_indu

MHT_indu

MLT_indu

LT_indu

50,00

40,00

30,00

20,00

10,00

0,00

Zmiana wskaźnika IIT


Analiza kształtowania się wskaźnika IIT dla dóbr HT w latach 1999–2013 wskazuje na to, że poziom zaangażowania Polski w tę wymianę ulega zwiększeniu. Zmiany te należy ocenić jako korzystne. Oznaczają one zwiększające się stopniowo zaangażowanie Polski w wymianę wewnątrzgałęziową, co jest możliwe tylko przy pewnym poziomie rozwoju technologicznego i potwierdza zdolność kraju do kooperacji z zagranicznymi partnerami.

Rysunek 55 potwierdza wspomniane trendy. Polska w latach 1999–2013 zwiększa-ła swoje zaangażowanie w światową wymianę wewnątrzgałęziową. Warto zauważyć, że proces ten nie przebiegał z takim samym natężeniem i w tym samym kierunku, jak w krajach UE28. W latach 1999–2004 oraz 2004–2009 w krajach UE28 nastąpiło zmniejszenie wskaźnika ITT, podczas gdy w Polsce miał miejsce jego wzrost.

Rysunek 54. Wskaźnik IIT Polski i UE w handlu dobrami HT w latach 1999–2013Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

Rysunek 55. Wskaźnik IIT Polski i EU28 w handlu dobrami HT w latach 1999, 2004, 2009 i 2013 (wykres lewy) i zmiany tego wskaźnika w wybranych latach (wykres prawy) (PAR: Świat)Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

30,00

35,00

40,00

45,00

50,00

Pozi

om

IIT

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

UE28

POL

0 10 20 30 40 50

1999

2004

2009

2013

Wskaźnik IIT

POL

POL

UE28

UE28

–5

0

5

10

15

20

Zm

iany

wsk

aźn

ika IIT

2013/2004 2004/1999 2009/2004 2013/2009


Rysunek 56. Wskaźnik IIT (w podziale wg rodzajów IIT) Polski i UE28 w handlu dobrami HT w latach 1999, 2004, 2009 i 2013 (wykres lewy) i zmiany tego wskaźnika w wybranych latach (wykres prawy) (PAR: UE28)Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

Wskaźnik wymiany wenwnątrzgałęziowej mierzy, w jakim stopniu jednocześnie eksportujemy i importujemy produkty, które są bliskimi substytutami, przy czym wymiana ta może mieć różny charakter. Po pierwsze, może się odbywać w ramach produktów zarówno tej samej jakości (handel poziomy), jak i różnej jakości (handel pionowy). W zakresie wymiany produktami różnej jakości można wskazać na dwa różne scenariusze. W pierwszym eksportujemy produkty wysokiej jakości, a importujemy niskiej (pionowy handel dobrami wysokiej jakości), w drugim odwrotnie (pionowy handel dobrami niskiej jakości). Najkorzystniejsza sytuacja jest oczywiście wtedy, kiedy w eksporcie odnotowujemy wysoki udział handlu poziomego lub pionowego wysokiej jakości.

Jak wynika z danych zaprezentowanych na rys. 56 (po lewej), zmiany wskaźnika IIT następowały we wszystkich rodzajach handlu, ale tempo i kierunek tych zmian były odmienne dla różnych typów handlu wewnątrzgałęziowego. Relatywnie w najmniej-szym stopniu zwiększała się współpraca typu poziomego. Najwyższy poziom wskaźnika można odnotować w 2009 r., kiedy kształtował się on na poziomie 5,19, a najniższy w 2013 r., kiedy to obniżył się do poziomu 3,47 (w UE28 wskaźnik ten w analogicznych latach wynosił 9,62 i 9,32). Największy przyrost wskaźnika nastąpił w latach 2004–2009.

0,00 5,00 10,00 15,00 20,00

IIT_h

IIT_hq

IIT_lq

IIT_h

IIT_hq

IIT_lq

UE

28

PO

L

Wskaźnik IIT

10

8

6

4

2

0

–2

–4

Zm

iany

wsk

aźn

ika IIT

IIT_h IIT_hIIT_hq IIT_hq

UE28 POL

IIT_lq IIT_lq

1999200420092013

2013/20042004/19992009/20042013/2009


Warto zauważyć, że wartości wskaźników charakteryzujących wszystkie wyróż-nione rodzaje handlu IIT w Polsce zmieniały się w sposób bardziej dynamiczny niż w krajach UE. Wskazuje to na fakt, że Polska odrabia dystans w zakresie włączania się w międzynarodowy podzial pracy.

Jak już wspomniano w rozdziale III, cechą tego typu handlu jest fakt, że wymie-niane są dobra charakteryzujące się zbliżonym poziomem jakości, kosztów produkcji, a także wytwarzane w oparciu o zbliżoną technologię. Różnią się one jednak z punktu widzenia nabywcy i dlatego opłaca się je produkować.

Ze względu na to, że dobra te powstają w podobnych warunkach oraz zaspakajają takie same potrzeby (konsumenci dysponują zbliżonymi dochodami), ich wymia-na rozwija się głównie w grupie krajów reprezentujących podobny poziom rozwoju gospodarczego.

Bardzo istotne są zmiany dokonujące się w wymianie IIT typu pionowego wyso-kiej jakości. Znaczące zaangażowanie w tego rodzaju handel oznacza, że w eksporcie dominują dobra wysokiej jakości, natomiast importowane są produkty niskiej jakości. Konsekwencją utrzymywania się takiej struktury wymiany jest specjalizacja, która prowadzi do wzrostu bądź spadku znaczenia sektorów oferujących produkty niższej bądź wyższej jakości.

Analogicznie w przypadku handlu pionowego niskiej jakości eksport jest zdomino-wany przez produkty niskiej jakości, sprowadzane są natomiast dobra wysokiej jakości. Warto przypomnieć, że ten rodzaj strumieni wymiany IIT jest generowany między krajami różniącymi się poziomem dochodu.

W Polsce w latach 2004–2013 zwiększył się wskaźnik zarówno wymiany produktów niskiej, jak i wysokiej jakości, przy czym wartość wskaźnika dla produktów wyso-kiej jakości była wyższa niż dla dóbr niskiej jakości (odpowiednio 8,4 i 7,1). Wzrost wskaźnika dla poszczególnych rodzajów wymiany nie był równomierny i wahał się w poszczególnych latach. Przykładowo wskaźnik IIT dla produktów wysokiej jakości wzrósł wyraźnie w latach 2004–2009, natomiast w latach 2009–2013 miał miejsce widocznie niższy wzrost wskaźnika.

Zmiany wskaźników w zakresie produktów IIT wysokiej i niskiej jakości przebiegały w poszczególnych okresach z różnym natężeniem.

Dane przedstwione na rysunku 57 wskazują na różnice, jakie występują w handlu wewnątrzgałęziowym dobrami HT w Polsce i w UE28. Jednak w latach 1999–2013 róż-nica ta stopniowo się zmniejszała. W okresie 2004–2013 wskaźnik dla Polski wzrósł o 11,9 pkt. proc., natomiast dla UE28 o 2,15 pkt. proc. W UE28 ma miejsce proces zwiększania się handlu wewnątrzgałęziowego, lecz różnica w jego poziomie między 1999 a 2013 r. jest niewielka (w 1999 r. wynosił on 40,3, natomiast 2012 r. – 41,2). Co więcej, w latach 1999–2004 oraz 2004–2009 uległ on wręcz zmniejszeniu. Porównanie poziomu wskaźników Polski i UE28 wskazuje na to, że Polska zmniejsza dystans dzielący ją od UE i w coraz szerszym zakresie włącza się w wymianę dóbr HT.

W niejednakowym tempie przebiegał proces doganiania UE28 przez Polskę w za-kresie różnych rodzajów wymiany IIT. W handlu horyzontalym proces ten następował stosunkowo najwolniej. Zgodnie z teorią może to wskazywać na fakt, iż różnice w do-chodach między krajami wciąż są na tyle znaczące, że wymiana produktów o podobnej


Rysunek 57. Wskaźnik IIT Polski i UE28 w handlu dobrami HT w latach 1999, 2004, 2009 i 2013 (wykres lewy) i zmiany tego wskaźnika w wybranych latach (wykres prawy) (PAR: UE28)Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

jakości i wytwarzanych w podobnych warunkach technologicznych nie może się roz-winąć na szerszą skalę.

Zwiększył się natomiast poziom wymiany w kategoriach handlu wysokiej i niskiej jakości. Jako pozytywną zmianę należy interpretować wzrost wskaźnika wymiany dóbr wysokiej jakości, co wskazuje na fakt, że Polska sukcesywnie zwiększa eksport tych produktów, importując dobra niskiej jakości.

Jeżeli chodzi o wskaźnik wymiany pionowej dóbr niskiej jakości, to w 1999 r. kształtował się on na poziomie 6,57, natomiast w 2013 r. wyniósł już 11,81. Jak widać na rys. 58, zmiany wskaźnika następowały z różnym natężeniem dla różnych okresów.

Dane przedstawione na rys. 59 potwierdzają wcześniejsze konkluzje, że różnice we wskaźnikach charakteryzujących różne rodzaje handlu wewnątrzgałęziowego między Polską a UE28 zmniejszają się. Jest to konsekwentny proces, a tendencja niwelująca dystans utrzymuje się w całym okresie lat 1999–2013. Minimalne różnice wskaźni-ków IIT występują między pozostałymi krajami Grupy Wyszehradzkiej. Różnice te były minimalne (in minus), ale w latach 1999–2013 udało się Polsce je zniwelować i wskaźniki charakteryzujące IIT wszystkich kategorii osiągnęły minimalną wartość dodatnią (co w przypadku handlu pionowego niskiej jakości nie jest jednoznacznie pozytywne).

1999

2004

2009

2013

0 10 20 30 40 50Wskaźnik IIT

POL UE28

Zm

ain

y w

skaźn

ika IIT

14

12

10

8

6

4

2

0

–2

–4

POL UE28


Rysunek 59. Różnice między IIT dla Polski a UE28 oraz VIS wg rodzajów IIT w wybranych latachŹródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

–30,00

–25,00

–20,00

–15,00

–10,00

–5,00

0,00

5,00

IIT IIT_h IIT_hq IIT_lq IIT IIT_h IIT_hq IIT_lq

Różnica między POL a UE28 Różnica między POL a VIS

Różn

ice w

IIT

1999200420092013

Rysunek 58. Wskaźnik IIT (w podziale wg rodzajów IIT) Polski i EU28 w handlu dobrami HT w latach 1999, 2004, 2009 i 2013 (wykres lewy) i zmiany tego wskaźnika w wybranych latach (wykres prawy) (PAR: EU28)Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

7

6

5

4

3

2

1

0

–1

–2

–3

Zm

iany

wsk

aźn

ika IIT

2013/20042004/19992009/20042013/2009

0,00 5,00 10,00 15,00 20,00

IIT_h

IIT_hq

IIT_lq

IIT_h

IIT_hq

IIT_lq

UE

28

PO

L

Wskaźnik IIT

IIT_h IIT_hIIT_hq IIT_hq

UE28 POL

IIT_lq IIT_lq

1999200420092013


4.3.2. Wskaźnik IIT dla Polski w4.3.2. Wskaźnik IIT dla Polski w handlu towarami HT whandlu towarami HT w eksporcie eksporcie do grup państw objętych różnymi typami umów handlowychdo grup państw objętych różnymi typami umów handlowych

Wskaźnik IIT Polski w handlu towarami HT był znacząco zróżnicowany w zależno-ści od grupy krajów, z którymi prowadzona była wymiana. Systematyczny i relatywnie stabilny jego wzrost miał miejsce w handlu z UE15; zwiększył się od 17,4 w 1999 r. do 23,1 w 2013 r. Podobny trend, jakkolwiek na nieco niższym poziomie, charakteryzował wymianę z nowymi krajami członkowskimi (wskaźnik wzrósł 13,6 w 1999 r. do 25,7 w 2013 r.).

Rysunek 60. Wskaźnik IIT w handlu Polski z wybranymi grupami państw i ugrupowaniami w latach 1999–2013Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

Rysunek 61. Poziom wskaźnika IIT w handlu Polski dobrami HT z wybranymi grupami państw UE i ugrupowaniami w 2013 r. w podziale wg rodzajów wskaźnika IITŹródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

Bardzo dynamiczny jest trend zmian wskaźnika charakteryzujący wymianę objętą umowami EIA i FTA. Warto odnotować, że załamanie linii trendu w handlu wewnątrz-gałęziowym między Polską a państwami objętymi tego typu umowami następuje w tym samym roku 2007 i 2011. Po 2011 r. ponownie następuje wzrost wskaźnika. W całym badanym okresie stosunkowo najniższy wskaźnik cechuje wymianę z krajami objętymi umowami CU.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Wsk

aźn

ik IIT

UE15NMSFTACUEIA

Wsk

aźn

ik IIT

UE15 EIACUFTA0,000

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

30,000

35,000IIT_h

IIT_hq

IIT_lq


Jeżeli chodzi o strukturę wymiany w ramach różnego typu porozumień, które zawarła Polska, to najbardziej zaawansowana współpraca w ramach IIT ma miejsce w przypadku grupy krajów, z którymi obowiązują umowy typu EIA, następnie FTA i CU. Porównanie rodzajów handlu HT wskazuje na fakt, że w wymianie z wszystkimi grupami najniższy jest wskaźnik wymiany typu poziomego, natomiast najwyższy dóbr wysokiej jakości (w handlu z EIA sięga on 25,97, zaś z FTA 19,12).

4.3.3. Wskaźnik IIT dla Polski w4.3.3. Wskaźnik IIT dla Polski w handlu towarami HT handlu towarami HT w eksporcie do różnych grup krajóweksporcie do różnych grup krajów

Porównanie poziomu wskaźnika IIT w latach 1999–2013 pokazuje, że nastąpił jego wzrost w wymianie ze wszystkimi grupami państw, co należy uznać za zjawisko pozytywne, świadczące o wzroście zaangażowania Polski w wymianę dóbr o wysokim stopniu zaawansowania technologicznego. W największym stopniu wzrósł handel do-brami HT z krajami Grupy Wyszehradzkiej (7,71) oraz UE15 (6,09), w najmniejszym zaś z PIGS (4).

Wzrastały również wskaźniki wymiany poziomej (poza jednym wyjątkiem, któ-rym są kraje PIGS, z którymi handel tego typu zmniejszył się o 3,47). Należy dodać, że wzrost wskaźnika charakteryzującego ten rodzaj wymiany nie był szczególnie duży (największy w przypadku nowych krajów członkowskich 2,06).

Jeżeli chodzi o wskaźnik zmian dot. wymiany wysokiej jakości, to był on najwyż-szy dla grupy PIGS (3,72), mimo że w latach 2009–2013 zmniejszył się o 0,37 (prawa strona rys. 62). Jego poziom w wymianie z UE15 wyniósł 2,82, z NMS 1,70, zaś z kra-jami Grupy Wyszehradzkiej 1,92. Wzrastały również wskaźniki charakteryzujące wymianę niskiej jakości, w największym stopniu dla krajów Grupy Wyszehradzkiej (4,22). Nasuwa się refleksja, że mimo najbardziej zbliżonego poziomu rozwoju do krajów Grupy Wyszehradzkiej i NMS, w przypadku VIS Polska importuje więcej dóbr wysokiej jakości, a eksportuje więcej produktów niskiej jakości. W przypadku NMS wskaźnik wymiany dóbr niskiej jakości również minimalnie przekracza handel produktami wysokiej jakości (odpowiednio 1,7 i 1,76). Wydawać by się mogło, że to handel z tymi grupami stwarza szczególnie korzystne warunki zarówno ze względu na zbliżony poziom rozwoju, jak i bliskość geograficzną.

Najwyższy wskaźnik IIT w 2013 r. cechował wymianę Polski z USA (łącznie wszyst -kie rodzaje handlu 51,38). Drugim pod względem znaczenia IIT jest rynek UE28 (49,62). Trzecie miejsce, z niewielką przewagą nad Czechami, Bułgarią i Niemcami, zajmują Niemcy (40,43).

Struktura wymiany z poszczególnymi partnerami jest zróżnicowana pod względem jakości. Jednak we wszystkich przypadkach najmniejszy jest wskaźnik charaktery-zujący wymianę typu poziomego (najwyższy z Czechami 8,58, Bułgarią 8,12 oraz UE25 5,68 i Niemcami 4,76, w przypadku pozostałych partnerów waha się on od zera do 1,59).

Jeżeli chodzi o wymianę pionową wysokiej jakości, to najwyższy wskaźnik cechuje handel z USA (44,4), Niemcami (25,03), Francją (22,02) oraz Islandią (9,46). W przy-padku Islandii wymiana wewnątrzgałęziowa w zasadzie w całości dotyczy handlu


Rysunek 62. Zmiany wskaźnika IIT w handlu Polski dobrami HT z wybranymi grupami państw UE w wybranych okresach (w pkt. proc.)Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

–5 –50 05 510 10

IIT IIT

IIT_hq IIT_hq

IIT IIT

IIT_hq IIT_hq

IIT IIT

IIT_hq IIT_hq

IIT IIT

IIT_hq IIT_hq

UE

15

UE

15

PIG

S

PIG

S

NM

S

NM

S

VIS

VIS

Zmiana wskaźnika IIT Zmiana wskaźnika IIT

2004/1999

2009/2004

2013/2009

2013/2004

Rysunek 63. Wskaźnik IIT (w podziale na rodzaje IIT) w handlu bilateralnym Polski dobrami HT z 10 państwami, w handlu z którymi Polska ma najwyższy wskaźnik IIT, w 2013 r.Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

USA UE28 Niemcy Czechy Bułgaria Austria Włochy Francja Dania Islandia0

10

20

30

40

50

60

Wsk

aźn

ik IIT

IIT_h

IIT_hq

IIT_lq


wysokiej jakości (wskaźnik dla niskiej jakości wynosi 0,05, natomiast dla handlu poziomego – zero).

Wysokie wskaźniki IIT niskiej jakości Polska osiąga w handlu z Austrią (35,57), Bułgarią (27,88), Włochami (22,94) oraz Danią (20,19). W przypadku pięciu najważ-niejszych partnerów handlowych wskaźniki handlu niskiej jakości są wyższe niż handlu wysokiej jakości, przy czym są to bardzo duże różnice w przypadku Austrii i Bułgarii oraz duże w przypadku Włoch i Danii.

Za pozytywny należy uznać fakt, że w latach 2009–2013 zwiększył się wskaźnik wymiany dóbr ITT z wszystkimi partnerami. Oznacza to, że rośnie zaangażowanie Polski w wymianę wewnątrzgałęziową, co potwierdza zwiększenie stopnia dojrzałości gospodarczej i poprawę pozycji konkurencyjnej.

W latach 1999–2013 wartości wskaźników ulegały zmianom. Najwyższy wzrost wskaźnika charakteryzującego wymianę dóbr niskiej jakości miał miejsce w handlu z UE28, Bułgarią, Austrią, Włochami i Danią. Wskaźnik ten zmniejszył się tylko dla Czech. Najmniejszą dynamiką cechował się natomiast wskaźnik charakteryzujący handel poziomy. Jego największy wzrost miał miejsce jedynie w przypadku Bułgarii (5,57) oraz Czech (4,32).

Korzystniejsza jest sytuacja w zakresie kształtowania się wskaźnika handlu wysokiej jakości. W latach 1999–2013 zmniejszył się on w przypadku Bułgarii (o 13,05), Austrii (o 2,08) oraz Danii (o 2,68). W przypadku pozostałych krajów wskaźnik ten uległ zwiększeniu – w największym stopniu w wymianie z USA (38,89), Islandią (28,78), Francją (18,55) oraz Niemcami (14,77).

Jeżeli spojrzymy na kształtowanie się wskaźników w kolejnych okresach, to naj-większą dynamiką cechowały się one w okresie 2009–2013. Związane jest to zapewne z gwałtownymi zmianami, które wystąpiły na rynkach w okresie pokryzysowym.


Rysunek 64. Zmiany wskaźnika IIT w handlu Polski dobrami HT z państwami, z którymi IIT jest największe w 2013 r. (w wybranych okresach)Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

–30,00 –30,00–10,00 –10,0010,00 10,0030,00 30,0050,00 50,00

IIT

IIT

IIT

IIT

IIT

IIT

IIT

IIT

IIT

IIT

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

USA

UE

28

Nie

mcy

Cze

chy

Bu

łga

ria

Au

stri

aW

łoch

yF

ran

cja

Da

nia

Isla

nd

ia

USA

UE

28

Nie

mcy

Cze

chy

Bu

łga

ria

Au

stri

aW

łoch

yF

ran

cja

Da

nia

Isla

nd

ia

Zmiany wskaźnika IIT Zmiany wskaźnika IIT

2013/2004

IIT

IIT

IIT

IIT

IIT

IIT

IIT

IIT

IIT

IIT

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_h

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_hq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

IIT_lq

2004/1999

2009/2004

2013/2009



W Polsce w okresie 2004–2013 wzrosły wskaźniki wewnątrzgałęziowej wymiany dóbr HT, zarówno niskiej, jak i wysokiej jakości (odpowiednio 7,1 i 8,4). Porównanie kształtowania się poziomu wskaźników Polski i UE28 wskazuje na to, że Polska zmniejsza dystans dzielący ją od UE i w coraz szerszym zakresie włącza się w wy-mianę dóbr HT.

Korzystne jest to, że w latach 2009–2013 zwiększył się wskaźnik wymiany dóbr HT z wszystkimi partnerami. Oznacza to, że rośnie zaangażowanie firm w wymianę we-wnątrzgałęziową i że w okresie tym nastąpiła poprawa pozycji konkurencyjnej Polski. Wskaźniki zmieniały się w poszczególnych okresach z różnym natężeniem; największą dynamiką cechowały się one w okresie 2009–2013. Związane jest to zapewne z gwał-townymi zmianami, które wystąpiły na rynkach w okresie pokryzysowym.

W latach 1999–2013 najwyższy wzrost wskaźnika charakteryzującego wymianę dóbr niskiej jakości miał miejsce w handlu z UE28, Bułgarią, Austrią, Włochami i Danią.

Wskaźnik handlu wysokiej jakości zmniejszył się w przypadku Bułgarii (o 13,05), Austrii (o 2,08) oraz Danii (o 2,68). W przypadku pozostałych krajów wskaźnik ten uległ zwiększeniu – najbardziej w wymianie z USA (38,89), Islandią (28,78), Francją (18,55) oraz Niemcami (14,77).

Wymiana typu poziomego jest najwyższa w handlu z nowymi krajami członkow-skimi (8,3), UE15 (7,9) oraz krajami Grupy Wyszehradzkiej (6,9), natomiast najniższa dla PIGS (3,17).

Najbardziej zaawansowana współpraca w ramach IIT ma miejsce w przypadku grupy krajów, z którymi obowiązują umowy typu EIA, następnie FTA i CU.

Porównanie rodzajów handlu HT wskazuje na fakt, że w wymianie z wszystkimi grupami najniższy jest wskaźnik wymiany typu poziomego, natomiast najwyższy dóbr wysokiej jakości (w handlu z EIA sięga on 25,97, natomiast z FTA 19,12).

Tomasz Brodzicki

4.4. Ekonometryczna analiza determinant handlu wewnątrzgałęziowego 4.4. Ekonometryczna analiza determinant handlu wewnątrzgałęziowego PolskiPolski

Już wstępna, pobieżna analiza danych pokazała, że uzyskane wyniki są mocno obciążone przez wysokie wartości IIT dla małych, egzotycznych gospodarek o re-zydualnym znaczeniu dla wymiany handlowej Polski. Z tego względu, po dłuższych rozważaniach, zdecydowano się na ustalenie kryterium progowego. W dalszej anali-zie ekonometrycznej determinant uwzględniono wyłącznie partnerów handlowych, z którymi wymiana handlowa Polski w 1999 r. przekroczyła wartość 250 mln euro (ok. 1 mld zł). Wyeliminowało to większość problemów, ograniczając jednocześnie wielkość rozpatrywanej próby.

W prezentowanej poniżej analizie ekonometrycznej zdecydowano się na wy-korzystanie podejścia semi-mixed effects estymowanego metodą pseudo-Poisson


maximum likelihood ze zmienną klastrującą EU oznaczającą członkostwo w Unii Europejskiej1.

Zmiennymi objaśnianymi w poszczególnych modelach są odpowiednio indeksy IIT, HIIT oraz VIIT na poziomie zagregowanym, a tym samym uśrednione po wszystkich rozpatrywanych grupach produktowych.

Analizowany model empiryczny przyjmuje następującą postać ogólną:

(9) 0 1exp ln ln ln lnijt ij ijt ij t ij ijtiit D X Z .

Zmienną objaśnianą jest indeks handlu wewnątrzgałęziowego ogółem, indeks pionowego handlu wewnątrzgałęziowego bądź indeks poziomego handlu wewnątrz-gałęziowego.

Ze względu na specyfikę problemu badawczego oszacowane zostaną rozdzielnie trzy grupy modeli różniące się zmienną objaśnianą. Będą to odpowiednio: indeks Grubela- Lloyda dla handlu wewnątrzgałęziowego (IIT), jego komponentów składowych poziomego handlu wewnątrzgałęziowego (HIIT) oraz pionowego handlu wewnątrz-gałęziowego (VIIT). Sposób obliczenia indeksów został szczegółowo opisany w pod-rozdziale 4.2. Podejście takie uzasadnia dokonany w rozdziale III przegląd literatury teoretycznej, który wskazał, iż część determinant wywiera zgodny wpływ na handel poziomy i pionowy, zaś część może oddziaływać rozbieżnie.

Zasadniczymi źródłami danych (poza danymi handlowymi z bazy danych handlu wspólnotowego COMEXT) były: Penn World Table 8.1 ( Feenstra et al. 2015) oraz baza Go ver nance Matters Banku Światowego do pomiaru zróżnicowania jakości instytucji (opis bazy znajduje się w opracowaniu Kauf mann et al. 2010).

Jak podkreślono już wcześniej, wyliczone współczynniki intensywności handlu wewnątrzgałęziowego są mocno obciążone (zawyżone) dla wymiany Polski z małymi, często egzotycznymi partnerami handlowymi. Uwzględnienie ich wszystkich w próbie prowadzi do obniżenia współczynnika determinacji rozpatrywanych modeli empirycz-nych. Z tego względu przeprowadzono dodatkową analizę, rozpatrując różne kryteria progowe, między innymi: intensywność wymiany z partnerem – wartość wymiany w roku początkowym analizy (1999) z partnerem powyżej 250 bądź 500 mln euro czy wartość wymiany w poszczególnych latach powyżej 100, 200, 250, 500, 750 bądź 1000 mln euro.

Przyjęcie różnych wartości progowych zasadniczo zmienia liczbę obserwacji uwzględ-nionych w modelu. W modelu „bez ograniczeń” uwzględnionych zostaje 1457 obserwacji, przy progu 500 mln euro, w 1999 r. – 234 obserwacje, co przy progach rocznych daje odpowiednio o 750, 610, 562, 419, 349 oraz 318 obserwacji. Spadek liczby obserwacji powoduje wzrost współczynnika R2, ponieważ eliminowane są w ten sposób obserwa-cje odstające. Dla ilustracji wskaźnik determinacji dla tej samej specyfikacji modelu rośnie z poziomu 19% do przeszło 85%. Po dłuższych rozważaniach zdecydowano się na uwzględnienie w modelu obserwacji, dla których wymiana handlowa między Polską a partnerem handlowym w danym roku przekracza wartość 500 mln euro.

1 Metoda estymacji zostanie dokładniej omówiona w punkcie 4.6.1.


Zestawienie wyników estymacji dla handlu wewnątrzgałęziowego ogółem zawiera tab. 9. Wykorzystanie podejścia semi-mixed effects oznacza konieczność wprowadzenia do modelu zmiennej klastrującej. Analogicznie do omawianego w rozdziale II modelu grawitacji zdecydowano się na zmienną zero-jedynkową – członkostwo w UE.

W modelu (i1) specyfikacja bazowa obejmuje: logarytm realnego PKB partnera handlowego oraz Polski, dystans między partnerami aproksymujący koszty transportu i inne aspekty odległości, podobieństwo poziomów PKB per capita (rlf) oraz zmienną binarną oddającą wyższy poziom integracji (niższe bariery w wymianie) aproksymowa-ną przez FTA – strefę wolnego handlu. Większe gospodarki są z reguły bardziej zróżni-cowane, tym samym prawdopodobieństwo wymiany wewnątrzgałęziowej polegającej na wymianie odmian zróżnicowanych dóbr zdecydowanie wzrasta.

Zmienna rlf zdefiniowana jest jako logarytm naturalny z absolutnej różnicy pozio-mów realnego PKB per capita. Wyższemu stopniu podobieństwa poziomów rozwoju odpowiadają niższe wartości zmiennej. Dystans mierzony jest zgodnie z podejściem stosowanym w literaturze przedmiotu jako logarytm naturalny z geograficznej odle-głości między Warszawą a stolicą państwa partnera handlowego.

W modelu (i2) wielkość gospodarek partnerów handlowych zostaje oddana przez przeciętny poziom realnego PKB partnerów (PKB AV), a następnie obliczona jako logarytm naturalny ze średniej arytmetycznej realnego PKB Polski oraz partnera handlowego. Wpływ zmiennej na intensywność handlu wewnątrzgałęziowego jest statystycznie istotny i dodatni. Natomiast wpływ dystansu na zmienną objaśnianą jest ujemny, jednak jest on statystycznie istotny wyłącznie w przypadku modeli (i6) oraz (i7).

Zauważamy jednocześnie, iż intensywność wymiany wewnątrzgałęziowej jest za-sadniczo wyższa dla wymiany z państwami członkowskimi Unii Europejskiej.

W kolejnej specyfikacji modelu (i3) do zestawu zmiennych dodajemy zmienne oddające inne aspekty procesu integracji gospodarczej: unie celne (UC) oraz inne porozumienia ekonomiczne (EIA). Ich wpływ na zmienną objaśnianą jest statystycz-nie istotny i dodatni. Spośród zmiennych oddających poziom integracji gospodarczej najsilniejszy wpływ na intensywność wymiany wewnątrzgałęziowej wywiera unia celna. Wpływ stref wolnego handlu oraz innych porozumień jest porównywalny.

Wpływ granicy, innymi słowy sąsiedztwa państw partnerów handlowych Polski (i4), jest (ku naszemu zaskoczeniu) statystycznie nieistotny (po wyeliminowaniu wpływu innych czynników).

W kolejnej specyfikacji modelu (i5) uwzględniona zostaje zmienna ROL (rządy prawa), oddająca ogólną jakość otoczenia instytucjonalnego. Szacunki parametrów wskazują na dodatni i istotnie statystycznie wpływ jakości instytucji partnera handlo-wego Polski na intensywność wymiany wewnątrzgałęziowej. Okazuje się, że różnica w poziomie jakości otoczenia instytucjonalnego (difROL) nie ma statystycznie istot-nego wpływu na udział handlu wewnątrzgałęziowego, z tego też względu nie została uwzględniona w tabeli wyników.

Jak wynika z przeglądu literatury, istotną rolę w determinowaniu handlu wewnątrz-gałęziowego mogą odgrywać czynniki związane z ogólnym poziomem innowacyjności gospodarki bądź wyposażeniem w kapitał ludzki, kluczowy na wyższych poziomach rozwoju gospodarczego. Z tego też względu w modelu (i6) bazowy zestaw zmiennych

1334. Handel wewnątrzgałęziowy Polski, jego dekompozycja i determinanty…Ta

bela

9. W

ynik

i est

ymac

ji m

odel

u em

piry

czne

go d

la h

andl

u w

ewną

trzga

łęzi

oweg

o og

ółem

(i1)

(i2)

(i3)

(i4)

(i5)

(i6)

(i7)

(i8)

(i9)

(i10)

(i11)

PKB

partn

era

0,06

72*

(0,0

403)

PKB

Pols

ki

1,03

1***

(0,1

30)

PKB

AV

0,19

0***

(0,0

594)

0,20

4***

(0,0

570)

0,20

9***

(0,0

701)

0,18

9***

(0,0

593)

0,25

2**

(0,0

990)

0,20

8***

(0,0

526)

0,19

1***

(0,0

535)

0,19

0***

(0,0

590)

0,20

8***

(0,0

519)

0,18

4***

(0,0

592)

Dys

tans

–0

,093

3(0

,078

9)–0

,092

7(0

,075

3)–0

,018

3(0

,075

8)–0

,123

(0,0

940)

–0,0

873

(0,0

765)

–0,1

30(0

,189

)–0

,164

***

(0,0

609)

–0,1

77**

*(0

,059

1)–0

,096

9(0

,074

4)–0

,075

8(0

,071

8)–0

,108

(0,0

737)

EU

0,50

7***

(0,0

635)

0,57

6***

(0,0

638)

0,83

6***

(0,0

902)

0,55

4***

(0,0

708)

0,38

7***

(0,0

774)

0,42

0***

(0,1

53)

0,49

2***

(0,0

644)

0,51

0***

(0,0

610)

0,52

0***

(0,0

614)

0,63

9***

(0,0

823)

0,49

6***

(0,0

724)

Rlf

0,15

0***

(0,0

288)

0,13

9***

(0,0

287)

0,15

1***

(0,0

264)

0,13

0***

(0,0

280)

0,04

46(0

,027

9)0,

0338

(0,0

226)

0,14

0***

(0,0

269)

0,16

0***

(0,0

291)

0,15

2***

(0,0

284)

0,14

6***

(0,0

288)

0,10

7***

(0,0

321)

FTA

0,71

6***

(0,0

764)

0,75

3***

(0,0

797)

0,65

8***

(0,0

703)

0,75

1***

(0,0

801)

0,62

9***

(0,0

824)

0,47

5**

(0,2

16)

0,61

4***

(0,0

649)

0,63

3***

(0,0

624)

0,74

2***

(0,0

774)

0,80

7***

(0,0

922)

0,69

8***

(0,0

795)

CU

0,

963*

**(0

,087

3)

EIA

0,64

7***

(0,1

36)

Gra

nica

–0

,085

8(0

,069

4)

RO

L –0

,208

***

(0,0

408)

DifG

ERD

–0

,043

7*(0

,023

1)

HC

0,

164*

(0,0

883)

134 Tomasz BrodzickiTa

bela

9 –

cd.

(i1)

(i2)

(i3)

(i4)

(i5)

(i6)

(i7)

(i8)

(i9)

(i10)

(i11)

DifH

C

0,05

72**

*(0

,015

3)

lndi

fKLr

atio

0,

573*

**(0

,099

6)

lndi

fTFP

ratio

–0

,691

*(0

,393

)

lndi

fCU

MPr

atio

–0

,093

5*(0

,055

2)

Stał

a –1

7,27

***

(1,7

86)

–5,2

77**

*(0

,473

)–6

,330

***

(0,5

43)

–5,1

88**

*(0

,459

)–4

,475

***

(0,4

76)

–4,7

35**

*(0

,847

)–5

,414

***

(0,5

25)

–4,6

95**

*(0

,473

)–8

,034

***

(0,6

91)

–5,2

92**

*(0

,474

)–4

,697

***

(0,5

37)

Licz

ba o

bser

wac

ji41

941

941

941

936

013

940

640

641

941

941

9

R2

0,41

80,

379

0,48

40,

380

0,40

60,

326

0,41

30,

419

0,40

70,

402

0,38

7

Mod

el s

zaco

wan

y es

tym

ator

em P

PML.

Zm

ienn

a kl

astru

jąca

– E

U.

Uw

agi:

1) K

ażde

j zm

ienn

ej w

kol

ejny

ch m

odel

ach

odpo

wia

dają

dw

ie li

czby

: oce

na p

aram

etru

stru

ktur

alne

go m

odel

u, w

naw

iasa

ch p

od p

aram

etra

mi –

błę

dy s

zacu

nku.

2)

Isto

tnoś

ć pa

ram

etró

w i

ilora

zów

sza

ns: *

** p

< 0

,01,

** p

< 0

,05,

* p

< 0,

1.

Źród

ło: o

blic

zeni

a w

łasn

e w

pak

ieci

e ST

ATA

12.


został uzupełniony o różnicę w globalnych nakładach na działalność badawczo-roz-wojową (difGERD) jako procent PKB państwa. Ze względu na luki w danych o GERD liczba obserwacji uwzględnionych w estymacji jest znacząco niższa. Okazuje się, że wraz ze wzrostem różnicy w nakładach między Polską a jej partnerem handlowym maleje intensywność handlu wewnątrzgałęziowego. Jednak wynik ten jest statystycznie istotny wyłącznie na poziomie dziesięcioprocentowym.

Kolejne dwie specyfikacje modelu analizują wpływ kapitału ludzkiego (modele i7 oraz i8). Okazuje się, że intensywność handlu wewnątrzgałęziowego rośnie wraz ze wzrostem zasobów kapitału ludzkiego kraju partnera (HC), a jednocześnie jest pozytywnie skorelowana z różnicą w wyposażeniu w kapitał ludzki (difHC). Kapitał ludzki jest mierzony na podstawie bazy danych Barro-Lee, zakorzenionych w bazie PWT 8.1, i rozumiany jako średni czas okresu edukacji osoby w wieku produkcyjnym. Uzyskany wynik może być pochodną przyjętych kryteriów progowych obserwacji, uwzględnionych w modelu.

Ostatnie trzy rozpatrywane specyfikacje uwzględniają inne aspekty podobieństwa partnerów handlowych. Pierwsza zmienna oddaje różnicę w wyposażeniu w kapitał fizycz-ny do zasobów pracy (relacja K do L), kluczową dla neoklasycznego modelu HO. Dane na temat zasobów kapitału i pracy pochodzą z bazy danych PWT 8.1. Okazuje się (patrz model i9), iż intensywność handlu wewnątrzgałęziowego rozpatrywanego ogółem jest tym wyższa, im wyższa jest różnica w relacji K do L między Polską a partnerem handlowym.

Kolejna specyfikacja uwzględnia różnice w ogólnym poziomie produktywności TFP. Dane na temat TFP partnerów pochodzą z bazy danych PWT 8.1. TFP jest mie-rzone dla każdego z państw w stosunku do wartości dla Stanów Zjednoczonych, jako państwa leżącego na granicy technologicznej świata. Wzrost różnicy w poziomach produktywności między Polską a partnerem handlowym wywiera ujemny wpływ na intensywność handlu wewnątrzgałęziowego między partnerami. Innymi słowy, udział handlu wewnątrzgałęziowego w całości stosunków handlowych jest wyższy dla part-nerów o zbliżonym ogólnym poziomie produktywności.

Ostatnia rozpatrywana specyfikacja skupia się na innej potencjalnej mierze różnicy technologicznej między partnerami. Uwzględniona została różnica w potencjale paten-towym w oparciu o dane USPTO. Analogicznie do TFP wpływ różnicy na intensywność wymiany jest ujemny i zgodny z naszymi oczekiwaniami.

Oceniając oszacowane modele pod względem dobroci dopasowania, daje się za-uważyć, że we wszystkich przypadkach wartość współczynnika determinacji R2 jest przeciętna i waha się od 33 do 49%. Oznacza to, iż modele są w stanie wyjaśnić od jednej trzeciej do blisko połowy zmienności zmiennej objaśnianej.

Tomasz Brodzicki, Dorota Ciołek, Katarzyna Śledziewska

4.5. Determinanty poziomego i4.5. Determinanty poziomego i pionowego handlu wewnątrzgałęziowegopionowego handlu wewnątrzgałęziowego

Handel wewnątrzgałęziowy może zostać zdekomponowany na składowe: poziomą i pionową. W przypadku Polski – kraju w procesie transformacji – szczególnie istotne

136 Tomasz Brodzicki, Dorota Ciołek, Katarzyna Śledziewska

znaczenie ma komponent pionowy bazujący na znacznej różnicy w poziomie jakości odmian produktów eksportowanych i importowanych. Udział handlu poziomego i pionowego różni się znacznie w zależności od partnera handlowego. W 2013 r. po-ziomy IIT miał wyraźne znaczenie (udział powyżej 10%) w wymianie z Czechami oraz Niemcami. Natomiast w wymianie z krajami, takimi jak Singapur czy Australia, miał charakter rezydualny (poniżej 1%), przy wyraźnej dominacji komponentu pionowego. Spodziewamy się, że część potencjalnych czynników sugerowanych przez teorię handlu wywiera analogiczny wpływ na handel IIT poziomy i pionowy, zaś część może wywie-rać wpływ przeciwstawny. Wyniki oszacowań modeli zawierają tab. 10 (dla HIIT) oraz tab. 11 (dla VIIT).

W stosunku do modelu ogólnego IIT model empiryczny dla handlu wewnątrzgałę-ziowego o charakterze poziomym – wymiany bliskimi odmianami dóbr zróżnicowanych będących bliskimi substytutami o podobnym poziomie jakości, lecz poziomo zdywersy-fikowanych – jest dopasowany w dużo mniejszym stopniu. Dobroć dopasowana modelu w tym przypadku jest niska i nie przekracza 20% przypadków (poza specyfikacją h2), podczas gdy dla handlu pionowego może być uznana za przeciętną, ponieważ zawiera się w przedziale między 30 a 36%.

W przypadku pierwszych specyfikacji (v1) i (h1) wprowadzono miary PKB part-nera handlowego oraz Polski. W kolejnych specyfikacjach modelu handlu pionowego, analogicznie do analizowanego poprzednio modelu ogólnego, wykorzystano logarytm ze średniej wielkości PKB partnerów handlowych. W modelu poziomym zdecydowano się na pozostawienie wartości pierwotnych. Jak wyraźnie widać, w modelu handlu poziomego dodatni wpływ na zmienną objaśnianą wywiera realny PKB Polski. Co prawda wpływ wartości realnego PKB dla partnera handlowego również jest dodatni, aczkolwiek statystycznie nieistotny.

W sytuacji obu modeli wpływ dystansu (zgodnie z oczekiwaniami) jest ujemny, jednak statystycznie istotny tylko w przypadku kilku specyfikacji.

Członkostwo partnera w Unii Europejskiej wywiera pozytywny wpływ zarówno na intensywność handlu wewnątrzgałęziowego poziomego, jak i pionowego, co jest zgodne z oczekiwaniami.

Wpływ podobieństwa PKB per capita, a tym samym podobieństwa poziomów roz-woju mierzonego zmienną rlf, jest istotny w przypadku pionowego handlu wewnątrzga-łęziowego (i dodatni), natomiast dla handlu poziomego jest statystycznie nieistotny. Na gruncie teoretycznym spodziewaliśmy się wpływu statystycznie istotnego i ujemnego, czyli większa różnica powinna redukować udział tego komponentu wymiany.

Poszerzone specyfikacje modeli bazowych (h2 i v3) wskazują na istotną rolę procesu integracji gospodarczej – w postaci stref wolnego handlu, unii celnych czy innych poro-zumień gospodarczych – w stymulowaniu handlu wewnątrzgałęziowego. Ich wpływ na zmienne objaśniane jest statystycznie istotny i dodatni, aczkolwiek wyraźnie silniejszy dla handlu o charakterze poziomym. Wpływ sąsiedztwa, innymi słowy wspólnej grani-cy, jest statystycznie istotny dla handlu wewnątrzgałęziowego pionowego, lecz ujemny i nieistotny dla handlu poziomego.

W kolejnych specyfikacjach, analogicznie do modelu pierwotnego, analizujemy wpływ jakości otoczenia instytucjonalnego. Okazuje się, iż jakość instytucji partnera


bela

10.

Wyn

iki e

stym

acji

mod

elu

empi

rycz

nego

dla

poz

iom

ego

hand

lu w

ewną

trzga

łęzi

oweg

o (H

IIT)

(h1)

(h2)

(h3)

(h4)

(h5)

(h6)

(h7)

(h8)

(h9)

(h10

)(h

11)

PKB

partn

era

0,03

69(0

,095

5)0,

0567

(0,0

719)

0,02

42(0

,104

)0,

0311

(0,0

994)

0,02

07(0

,101

)0,

0571

(0,2

06)

0,13

4**

(0,0

565)

0,11

4*(0

,059

0)0,

0362

(0,0

942)

0,05

10(0

,068

5)0,

0360

(0,0

959)

PKB

Pols

ki

0,83

0***

(0,2

71)

0,87

1***

(0,2

67)

0,82

4***

(0,2

72)

0,55

1*(0

,314

)0,

495

(0,3

09)

0,84

0**

(0,3

39)

0,91

7***

(0,2

75)

0,84

5***

(0,2

62)

1,50

8***

(0,4

54)

0,67

7*(0

,362

)0,

827*

**(0

,272

)

Dys

tans

–0

,102

(0,1

92)

0,06

02(0

,168

)–0

,062

0(0

,226

)–0

,085

4(0

,203

)–0

,092

4(0

,206

)–0

,015

3(0

,465

)–0

,349

***

(0,1

32)

–0,3

51**

*(0

,133

)–0

,122

(0,1

86)

–0,0

837

(0,1

91)

–0,1

09(0

,186

)

EU

0,63

2***

(0,1

41)

1,32

4***

(0,1

70)

0,66

0***

(0,1

62)

0,53

8***

(0,1

84)

0,57

3***

(0,1

62)

0,48

2(0

,301

)0,

476*

**(0

,142

)0,

486*

**(0

,136

)0,

654*

**(0

,143

)0,

701*

**(0

,206

)0,

602*

**(0

,144

)

Rlf

0,08

05(0

,072

7)0,

0868

(0,0

659)

0,09

52(0

,074

1)0,

0482

(0,0

683)

0,15

1*(0

,079

5)–0

,089

1(0

,057

9)0,

0693

(0,0

723)

0,09

19(0

,082

3)0,

0786

(0,0

728)

0,08

13(0

,074

3)0,

0685

(0,0

700)

FTA

1,05

8***

(0,1

57)

0,89

2***

(0,1

33)

1,06

0***

(0,1

54)

0,99

9***

(0,1

75)

1,01

2***

(0,1

77)

0,56

2(0

,393

)0,

879*

**(0

,132

)0,

844*

**(0

,132

)1,

064*

**(0

,156

)1,

107*

**(0

,196

)1,

038*

**(0

,145

)

CU

1,

700*

**(0

,249

)

EIA

1,33

6***

(0,2

60)

Gra

nica

0,11

6(0

,151

)

RO

L 0,

114

(0,0

708)

DifR

OL

–0,0

800*

*(0

,037

0)

DifG

ERD

–0

,058

0*(0

,035

1)

HC

–0

,009

24(0

,186

)

138 Tomasz Brodzicki, Dorota Ciołek, Katarzyna ŚledziewskaTa

bela

10

– cd

.

(h1)

(h2)

(h3)

(h4)

(h5)

(h6)

(h7)

(h8)

(h9)

(h10

)(h

11)

DifH

C

0,06

98(0

,043

2)

ln d

ifKL

–0,7

12*

(0,3

93)

ln d

ifTFP

–0

,727

(1,0

26)

Ln

difC

UM

P –0

,038

2(0

,077

3)

Stał

a –1

5,17

***

(3,7

13)

–17,

80**

*(3

,817

)–1

5,40

***

(3,7

15)

–11,

28**

*(4

,191

)–1

1,23

***

(4,1

95)

–14,

52**

*(4

,562

)–1

5,55

***

(3,7

68)

–14,

45**

*(3

,595

)–2

0,61

***

(4,7

71)

–13,

04**

*(4

,849

)–1

4,94

***

(3,7

03)

Licz

ba o

bser

wac

ji41

641

641

635

735

713

840

540

541

641

641

6

R2

0,18

70,

305

0,19

10,

181

0,18

60,

136

0,21

20,

227

0,19

50,

195

0,18

7

Mod

el s

zaco

wan

y es

tym

ator

em P

PML.

Zm

ienn

a kl

astru

jąca

– E

U.

Uw

agi:

1) K

ażde

j zm

ienn

ej w

kol

ejny

ch m

odel

ach

odpo

wia

dają

dw

ie li

czby

: oce

na p

aram

etru

stru

ktur

alne

go m

odel

u, w

naw

iasa

ch p

od p

aram

etra

mi –

błę

dy s

zacu

nku.

2) Is

totn

ość

para

met

rów

i ilo

razó

w s

zans

: ***

p <

0,0

1, **

p <

0,0

5, *

p <

0,1.

Źród

ło: o

blic

zeni

a w

łasn

e w

pak

ieci

e ST

ATA

12.


bela

11.

Wyn

iki e

stym

acji

mod

elu

empi

rycz

nego

dla

pio

now

ego

hand

lu w

ewną

trzga

łęzi

oweg

o (H

IIT)

(v1)

(v2)

(v3)

(v4)

(v5)

(v6)

(v7)

(v8)

(v9)

(v10

)(v

11)

(v12

)

PKB

partn

era

0,07

02**

(0,0

321)

PKB

Pols

ka

1,09

2***

(0,1

49)

PKB

AV

0,19

6***

(0,0

588)

0,20

4***

(0,0

587)

0,22

7***

(0,0

685)

0,19

8***

(0,0

588)

0,18

2***

(0,0

612)

0,24

1***

(0,0

859)

0,20

1***

(0,0

571)

0,19

0***

(0,0

586)

0,19

6***

(0,0

582)

0,21

2***

(0,0

557)

0,19

2***

(0,0

581)

Dys

tans

–0

,090

0(0

,061

8)–0

,090

7(0

,064

5)–0

,043

0(0

,064

6)–0

,142

*(0

,082

1)–0

,086

2(0

,064

9)–0

,060

3(0

,066

7)–0

,154

(0,1

29)

–0,1

33**

(0,0

626)

–0,1

46**

(0,0

609)

–0,0

944

(0,0

634)

–0,0

691

(0,0

609)

–0,1

07(0

,065

1)

EU

0,45

9***

(0,0

630)

0,52

7***

(0,0

631)

0,68

8***

(0,0

831)

0,48

8***

(0,0

674)

0,32

4***

(0,0

822)

0,51

8***

(0,0

698)

0,37

5***

(0,1

15)

0,46

8***

(0,0

678)

0,48

6***

(0,0

642)

0,46

4***

(0,0

598)

0,59

4***

(0,0

709)

0,44

7***

(0,0

805)

Rlf

0,17

9***

(0,0

323)

0,16

6***

(0,0

323)

0,17

5***

(0,0

320)

0,14

9***

(0,0

313)

0,05

19*

(0,0

309)

0,16

6***

(0,0

374)

0,07

97**

*(0

,024

4)0,

163*

**(0

,031

0)0,

182*

**(0

,034

0)0,

181*

**(0

,031

5)0,

173*

**(0

,032

7)0,

133*

**(0

,037

0)

FTA

0,58

9***

(0,0

726)

0,62

5***

(0,0

728)

0,55

6***

(0,0

731)

0,61

9***

(0,0

714)

0,48

6***

(0,0

760)

0,62

4***

(0,0

778)

0,41

3***

(0,1

51)

0,51

2***

(0,0

687)

0,54

2***

(0,0

652)

0,61

3***

(0,0

702)

0,68

1***

(0,0

765)

0,57

0***

(0,0

780)

CU

0,

699*

**(0

,084

3)

EIA

0,44

1***

(0,1

46)

Gra

nica

–0

,145

**(0

,066

6)

RO

L 0,

229*

**(0

,048

6)

DifR

OL

0,01

08(0

,019

1)

DifG

ERD

–0

,034

1*(0

,020

3)


bela

11

– cd

.

(v1)

(v2)

(v3)

(v4)

(v5)

(v6)

(v7)

(v8)

(v9)

(v10

)(v

11)

(v12

)

HC

0,

188*

(0,0

976)

DifH

C

0,04

89**

*(0

,015

9)

Ln d

ifKL

0,66

1***

(0,1

04)

Ln d

ifTFP

–0

,715

***

(0,2

72)

ln

difC

UM

P –0

,093

9(0

,068

1)

Stał

a –1

8,61

***

(2,0

52)

–5,8

13**

*(0

,522

)–6

,483

***

(0,5

78)

–5,6

47**

*(0

,506

)–4

,879

***

(0,4

95)

–5,8

07**

*(0

,563

)–5

,033

***

(0,8

74)

–6,0

47**

*(0

,568

)–5

,346

***

(0,5

20)

–9,0

14**

*(0

,765

)–5

,820

***

(0,5

25)

–5,2

31**

*(0

,581

)

Licz

baob

serw

acjia

418

418

418

418

359

359

139

406

406

418

418

418

R2

0,36

40,

316

0,36

00,

319

0,34

30,

308

0,35

70,

330

0,32

80,

357

0,33

60,

325

Mod

el s

zaco

wan

y es

tym

ator

em P

PML.

Zm

ienn

a kl

astru

jąca

– E

U.

Uw

agi:

1) K

ażde

j zm

ienn

ej w

kol

ejny

ch m

odel

ach

odpo

wia

dają

dw

ie li

czby

: oce

na p

aram

etru

stru

ktur

alne

go m

odel

u, w

naw

iasa

ch p

od p

aram

etra

mi –

błę

dy s

zacu

nku.

2) Is

totn

ość

para

met

rów

i ilo

razó

w s

zans

: ***

p <

0,0

1, **

p <

0,0

5, *

p <

0,1.

Źród

ło: o

blic

zeni

a w

łasn

e w

pak

ieci

e ST

ATA

12.


wywiera pozytywny wpływ tylko na pionowy handel wewnątrzgałęziowy (v5 i h4). Różnica w poziomie jakości instytucji jest natomiast statystycznie istotna wyłącznie w przypadku handlu poziomego i wywiera wpływ ujemny. Partnerzy o zbliżonym poziomie jakości instytucji (podobni do siebie w wymiarze instytucjonalnym) mają wyższy udział komponentu poziomego w ich wymianie wewnątrzgałęziowej.

Kolejnym rozpatrywanym czynnikiem jest poziom innowacyjności, a de facto nakładów na działalność innowacyjną (wskaźnik nakładu). Okazuje się, że wzrost różnicy w nakładach wywiera, ceteris paribus, statystycznie istotny (na poziomie 10%) i negatywny wpływ na intensywność zarówno handlu wewnątrzgałęziowego poziomego, jak i pionowego.

Większe zasoby kapitału ludzkiego partnera handlowego pozytywnie stymulują intensywność pionowego handlu wewnątrzgałęziowego. Analogicznie oddziałuje wyż-sza różnica w tychże zasobach w porównaniu do Polski (v8 i v9). Nie zaobserwowano jednak statystycznie istotnego wpływu tych czynników na komponent poziomy handlu o charakterze wewnątrzgałęziowym.

Ostatnią grupą rozpatrywanych modeli, analogicznie do modelu ogólnego, są spe-cyfikacje związane z różnicą w wyposażeniu w podstawowe czynniki produkcji, takie jak: relacja K do L, różnice w ogólnym poziomie produktywności TFP oraz poziomie potencjału technologicznego czy innowacyjnego mierzonego zdolnością do patentowa-nia na granicy technologicznej świata w USPTO (wskaźnik rezultatów bądź efektów). Porównanie wyników w tabelach 10 i 11 pozwala stwierdzić, iż wzrost różnicy w wypo-sażeniu K do L zwiększa komponent pionowy wymiany wewnątrzgałęziowej, redukując jednocześnie znaczenie komponentu poziomego (h9 i v10). Jest to zgodne z naszymi oczekiwaniami i postulatami teoretycznymi. Wzrost różnicy w poziomie produktyw-ności TFP ma negatywny wpływ na komponent pionowy, a wpływ ten jest jednocześ-nie statystycznie nieistotny dla komponentu poziomego (h10 i v11). Większa różnica potencjału innowacyjnego w analizowanej próbie nie wywiera statystycznie istotnego wpływu na żaden z dwóch zasadniczych komponentów handlu wewnątrzgałęziowego.

PodsumowaniePodsumowanieHandel wewnątrzgałęziowy odgrywa rosnącą rolę w wymianie handlowej Polski. Jego

znaczenie będzie rosło wraz z zachodzącą stopniową konwergencją rozwojową. Należy jednocześnie podkreślić, iż jego udział w stosunkach handlowych z poszczególnymi partnerami jest silnie zróżnicowany. Przyczyny tego zjawiska nie zostały jak na razie dokładnie wyjaśnione w literaturze polskiej, za wyjątkiem opracowania Ambroziaka (2013). Również w strukturze wymiany wewnątrzgałęziowej czynniki determinujące udział komponentu poziomego i pionowego nie są dobrze rozpoznane. Celem niniejsze-go rozdziału było wypełnienie powyższej luki poznawczej, a tym samym identyfikacja (z wykorzystaniem metod ekonometrycznych) determinant handlu wewnątrzgałęzio-wego Polski z jej parterami handlowymi w relatywnie długim okresie 1999–2013 oraz jego komponentów składowych – poziomego oraz pionowego.

Do dekompozycji handlu wewnątrzgałęziowego wykorzystano podejście Greena-waya et al. bazujące na koncepcji relatywnych wartości jednostkowych. Należy ponownie


podkreślić głęboki sens dekompozycji wymiany wewnątrzgałęziowej na jej składo-we, m.in. ze względu na duże zróżnicowanie roli HIIT i VIIT w wymianie z różny-mi gru pami partnerów handlowych oraz odmienny wpływ niektórych zmiennych determinujących.

Do estymacji wykorzystano procedurę zaproponowaną przez Savaşcı (2011) tzw. mixed effect PPML. W modelu panelowym, gdzie zmienną objaśnianą jest udział IIT, zostają uwzględnione dodatkowo efekty specyficzne dla par krajów jako efekty losowe reprezentujące nieobserwowane czynniki charakteryzujące stosunki handlowe pomię-dzy konkretnymi partnerami. Ponieważ pojawia się tu problem niespełnienia założeń modelu z efektami losowymi, wykorzystano podejście Lombardíi i Sperlicha (2011) z efektami semi-mixed, wprowadzające dodatkową zmienną klastrującą.

Uzyskane wyniki są w dużym stopniu zgodne z naszymi oczekiwaniami i postulatami teoretycznymi. Korespondują również dobrze z wynikami innych badań empirycznych dla Polski uzyskanymi m.in. przez Cieślika (2000) czy Ambroziaka (2013).

4.6. Determinanty wymiany handlowej Polski. Podejście grawitacyjne4.6. Determinanty wymiany handlowej Polski. Podejście grawitacyjne

4.6.1. Metoda estymacji modelu grawitacji4.6.1. Metoda estymacji modelu grawitacji

W literaturze można znaleźć wiele analiz teoretycznych i empirycznych, w których omawiane są procedury estymacji modeli grawitacji w handlu dwustronnym z wyko-rzystaniem zarówno danych przekrojowych, jak i danych panelowych2. Z jednej strony dyskusja dotyczy poprawnej specyfikacji modelu grawitacji, zaś z drugiej strony – właś-ciwej metody estymacji parametrów. Jak wyjaśniono wcześniej, podstawowa formuła równania grawitacji dla handlu, odpowiadająca tradycyjnemu podejściu Tinbergena (1962), zakłada, że przepływy handlowe z kraju i do kraju j, oznaczone jako Tij, są proporcjonalne do wartości PKB dwóch krajów (Yi, Yj) i odwrotnie proporcjonalne do odległości pomiędzy tymi krajami. Należy jednak wziąć pod uwagę fakt, że wy-miana handlowa różni się znacząco od grawitacji fizycznej. Jak twierdzą Anderson i van Wincoop (2003), równanie grawitacji nie jest poprawnie zdefiniowane, dopóki nie uwzględnia zmiennych reprezentujących indywidualne charakterystyki krajów eksporterów i importerów, które mogą mieć znaczenie w tym kontekście. Ponadto wartość wymiany handlowej obarczona jest niepewnością związaną z działalnością gospodarczą i procesami społecznym i dlatego zmienna ta powinna być traktowana jako proces stochastyczny.

W większości badań empirycznych modele grawitacyjne uwzględniają wiele dodat-kowych zmiennych (ekonomicznych, socjologicznych, geograficznych) oddziaływują-cych na wartość wymiany handlowej. Zbiór zmiennych objaśniających składa się: po pierwsze, ze stałych w czasie czynników jakościowych charakteryzujących parę krajów (i, j), oznaczanych jako Dij; po drugie, ze stałych w czasie zmiennych ilościowych Zij; po trzecie, ze zmiennych, które nie są stałe w czasie i przyjmują różne wartości w obu krajach oznaczanych jako Xijt. Ponadto, kiedy modelowanie dotyczy danych panelowych, 2 Przegląd publikacji w tym temacie został przedstawiony np. przez Proença, Sperlich i Savaşcı (2015).


możliwe jest uwzględnienie nie tylko nieobserwowanych efektów okresowych dla ko-lejnych lat (t) czy efektów indywidualnych dla poszczególnych krajów (i), lecz także efektów specyficznych dla par krajów (i,j). Wszystkie z tych efektów mogą być trakto-wane zarówno jako stałe w czasie (fixed effects) lub jako losowe (random effects). Takie modele można określić mianem trzykierunkowych modeli panelowych (three-way effect panel data models), a wersja stochastyczna ma wówczas postać:

(10) 1 20 ,ij t ijD

ijt it jt ij ijt ijtT Y Y Z X e

gdzie:vt – efekty czasowe, które mają odzwierciedlać potencjalne cykle gospodarcze,ηij – nieobserwowalne efekty heterogeniczne,εit – składnik zakłócający,natomiast α0, β1, β2, γ, α, δ – parametry strukturalne modelu, które należy oszacować.

W literaturze handlowej istnieje długa tradycja log-linearyzacji równania (10) i sza-cowania interesujących nas parametrów Metodą Najmniejszych Kwadratów (MNK) w postaci równania:

(11) 0 2ln ln ln ln ln ln ln .ijt it jt ij ijt ij t ij ijtT Y Y Z X D

Jednakże, jak argumentują Silva i Tenreyro (2006), zasadność wykorzystania tego estymatora zależy przede wszystkim od spełnienia założenia, że zmienne objaśniające w modelu nie zależą od ln εijt. Jeżeli założenie to nie jest spełnione, estymator MNK staje się niezgodny i obciążony. Problem ten dotychczas był raczej ignorowany zarówno w analizach teoretycznych, jak i empirycznych. Co więcej, w większości modeli grawi-tacji mamy do czynienia z heteroscedastycznością, czyli niejednorodnością wariancji, nawet w przypadku kontrolowania efektów indywidualnych. Wariancja błędu εijt w rów-naniu (11) zależy od wartości Yi, Yj, Dij oraz innych zmiennych objaśniających. Oznacza to, że wartość oczekiwana ln εijt również zależy od regresorów, co sprawia, że estymator MNK staje się obciążony. Można zatem wnioskować, że uzyskane tą metodą oceny elastyczności w modelu grawitacji są niewiarygodne ( Santos Silva i Tenreyro, 2006).

Bardzo często niejednorodność wariancji w przypadku analizy wymiany handlo-wej może być związana z tzw. nadmiernym rozproszeniem (overdispersion) wartości zmiennej. Ma to miejsce wówczas, gdy kontrakty handlowe między pewnymi krajami lub regionami podpisywane są dlatego, że relacje takie zostały nawiązane już wcześniej, a nie jest to wynikiem zmiany wartości którejkolwiek z obserwowanych zmiennych ekonomicznych. Właśnie taka prawidłowość może być wyjaśnieniem faktu, że między jednymi gospodarkami handel rozwija się szybciej niż między innymi, chociaż odle-głości oraz wielkości gospodarek wyrażone przez PKB w obu przypadkach są zbliżone.

Innym problemem związanym z estymacją równania grawitacji w postaci log--liniowej jest kwestia zerowych przepływów – wartość wymiany handlowej między dwoma krajami może być równa zero, ponieważ kraje nie handlowały ze sobą w danym okresie lub wartość wymiany była bardzo niska. Obecność obserwacji, dla których


wartość zmiennej objaśnianej jest równa zero, stwarza problem w wyznaczeniu logarytmu takiej zmiennej. Opracowano wiele różnych metod w celu rozwiązania tego problemu. Pierwsze podejście polega na pominięciu obserwacji z zerowymi przepływami. Jednak należy zwrócić uwagę, że w takim przypadku uzyskujemy przekłamane wyniki. Fakt, że pomiędzy daną parą krajów w określonym okresie nie nastąpiła żadna wymiana handlowa, może być właśnie skutkiem oddziaływania zmiennych, które uwzględniamy w modelu grawitacji. Drugą metodą rozwiązania problemu zerowych przepływów jest użycie Tijt + 1 jako zmiennej objaśnianej w mo-delu grawitacji. Jednakże okazuje się, że takie przeskalowanie zmiennej prowadzi do niedokładnych wyników estymacji. Kolejnym rozwiązaniem, zastosowanym na przykład przez Frankela i Weia (1993), jest oszacowanie multiplikatywnej formy regresji z wykorzystaniem Nieliniowej Metody Najmniejszych Kwadratów (NMNK), która jest asymptotycznie zgodnym estymatorem modelu (10). Okazuje się jednak, że – jak wykazali Santos Silva i Tenreyro (2006) – NMNK może być w tym kontekście estymatorem nieefektywnym, szczególnie w przypadku występowania heteroskeda-styczności, o której już wspomniano powyżej.

Jako rozwiązanie obu problemów związanych z estymacją modeli grawitacji (obcią-żenie MNK i problem zerowych przepływów) Santos Silva i Tenreyro (2006) zapropo-nowali metodę pseudonajwiększej wiarygodności z rozkładem Poissona (PPML), która jest jedną z najczęściej wykorzystywanych metod w przypadku zmiennych licznikowych (count data)3. Autorzy zauważają, że jeśli teoria ekonomii sugeruje, iż związek między zmiennymi y i x jest dobrze odzwierciedlony przez funkcję postaci yi = exp(xiβ), wów-czas exp(xiβ) jest interpretowane jako wartość oczekiwana yi dla danego x, czyli jako E[yi | x]. Efektywna estymacja parametrów takiej regresji może być przeprowadzona metodą pseudonajwiększej wiarygodności, przy odpowiednim założeniu co do postaci funkcyjnej V[yi | x]. Przyjmując, że warunkowa wariancja jest proporcjonalna do wa-runkowej średniej, estymator parametru β może być wyznaczony poprzez rozwiązanie zbioru następujących warunków pierwszego rządu:

(12) 1

– exp 0.n

i i ii

y x x

Santos Silva i Tenreyro (2006) uważają, że dla tak określonej estymacji zmienne nie muszą mieć rozkładu Poissona, a yi nie musi być zmienną całkowitoliczbową, aby estymator PPML był zgodny. Co więcej, wykorzystanie tej metody, w której nie ma potrzeby obustronnego logarytmowania modelu regresji, pozwala na uniknięcie problemu zerowych przepływów4. Także Westerlund i Wilhelmsson (2009) wskazują, że zastosowanie estymatora PPML jest właściwym sposobem rozwiązania problemu zerowych przepływów.

3 Takie rozwiązanie ma zastosowanie również w opisanych wcześniej modelach z nadmiernym rozproszeniem. 4 Należy zaznaczyć, że niektórzy autorzy wskazują na to, że metoda nie jest uniwersalna w przypadku modeli grawitacji w handlu międzynarodowym. Np. Martínez-Zarzoso (2013) prezentuje sytuacje, w których Uogólniona Metoda Najmniejszych Kwadratów z estymacją (feasible GLS) w połączeniu z transformacją logarytmiczną daje lepsze wyniki niż PPML.


Model grawitacji szacowany metodą PPML ma następującą postać:

(13) 0 1 2exp ln ln ln ln ln .ijt it jt ij ijt ij t ij ijtT Y Y Z X D

Oznacza to, że parametry przy zmiennych mogą być interpretowane jako elastycz-ność wymiany handlowej Tij na zmiany poszczególnych zmiennych objaśniających. Należy zwrócić uwagę, że w regresji (13) efekty czasowe vt oraz efekty specyficzne dla par krajów ηij szacowane są jako efekty ustalone, co sprawia, że nie jest możliwe wykazanie, w jaki sposób wartość handlu zależy od zmiennych stałych w czasie. Jest to znaczące ograniczenie, np. z punktu widzenia potrzeby oceny wpływu takich czynników, jak podpisanie przez kraje długookresowych umów handlowych.

Kolejnym rozszerzeniem metodyki szacowania modelu grawitacji jest metoda zaproponowana przez Savaşcı (2011), który sugeruje estymację modelu postaci (13) przy pomocy tzw. mixed effect PPML. W modelu uwzględnione są dodatkowo efekty specyficzne dla par krajów ηij jako efekty losowe (random effects) reprezentujące nie-obserwowane czynniki, które charakteryzują relacje pomiędzy danymi gospodarkami. W tak zdefiniowanym modelu pojawia się problem niespełnienia założeń modelu z efektami losowymi. Jako odpowiedź Lombardía i Sperlich (2012) zaproponowali nową klasę modeli z efektami semi-mixed.

Estymacja wszystkich modeli grawitacji w prezentowanym badaniu została prze-prowadzona przy użyciu procedury PPML. Do weryfikacji istotności odziaływania poszczególnych zmiennych objaśniających na wymianę handlową wykorzystano błędy szacunku parametrów odporne na niespełnienie założeń stochastycznych.

4.6.2. Model empiryczny4.6.2. Model empiryczny

W klasycznym artykule Anderson i Wincoop (2003) posłużyli się procentowymi udziałami w eksporcie partnerów handlowych w celu oszacowania siły grawitacji w modelu. Wykorzystanie stałych efektów dla par partnerów pozwala wyeliminować potencjalne obciążanie wynikające z nieuwzględnienia problemu multilateralnej re-zystancji opisanej w literaturze przedmiotu. Wykorzystane może zostać również roz-wiązanie alternatywne (patrz np. Helpman, Melitz i Rubinstein 2008), uwzględniające rzeczywistą wartość przepływu handlowego. W naszym badaniu zmienną objaśnianą jest, zgodnie z powyższym podejściem, wartość eksportu z Polski do danego partnera handlowego w mln euro (Exportijt).

Uogólniona postać modelu z efektami dla par krajów przyjmuje następującą postać:

(14) 0 1 2exp ln ln ln ln ln ,ijt jt ij ijt ij t ij ijtExport Y D X Z

gdzie:Yj – wielkość partnera,Dij – dystans między partnerami,Xijt – zestaw dodatkowych zmiennych warunkowych mających wpływ na bilateralne stosunku handlowe.


Podstawowe zmienne objaśniające obejmują: rozmiar partnera mierzony logaryt-mem naturalnym z realnego PKB (realny PKB) lub wielkości populacji (populacja) oraz logarytm naturalny z odległości między partnerami handlowymi (dystans). Odległość geograficzna jest mierzona w linii prostej lotu z Warszawy do stolicy partnera handlo-wego i podana w kilometrach.

Teoria ekonomii twierdzi, iż dwa kraje o podobnej wielkości (mierzonej realnym PKB) powinny handlować z sobą intensywniej niż dwa kraje o odmiennych rozmia-rach. Helpman i Krugman (1985) wykazali, że im mniejsza jest różnica relatywnych rozmiarów partnerów handlowych, tym większa powinna być intensywność wzajemnej wymiany ogółem oraz wymiany o charakterze wewnątrzgałęziowym w szczególności. Bowiem czym bliższe są sobie rozmiarami dwie gospodarki, tym większe jest praw-dopodobieństwo nakładania się popytu na zróżnicowane odmiany dóbr finalnych i pośrednich.

W niniejszym badaniu przyjmujemy dwie różne miary podobieństwa rozmiarów gospodarek i oczekujemy ich statystycznie istotnego i pozytywnego wpływu na eksport Polski. Pierwszą z nich (SIM) oblicza się według następującego wzoru z wykorzystaniem danych na temat PKB Polski i partnera handlowego:

(15) 2 2

ln 1– – .cPLfh

PL c PL ch f h f

YYSIMY Y Y Y

W drugiej z nich, wykorzystując podejście Balassy i Bauwensa (1988), obliczamy różnice (DIFE) pomiędzy PKB Polski a partnera handlowego j, jako:

(16) 1– ln 1–1 ,ln2ij

win w w wDIFE

gdzie:

.j

j i

GDPw

GDP GDP

Jednocześnie dwa kraje na podobnym poziomie rozwoju powinny handlować między sobą bardziej intensywnie niż dwa kraje charakteryzujące się znaczną luką w poziomie rozwoju. W celu weryfikacji powyższej hipotezy do modelu wprowadzimy zmienną RFL i oczekujemy jej statystycznie istotnego i negatywnego wpływu na zmienną objaśnianą. Wzrost luki w poziomie rozwoju powinien (ceteris paribus) redukować intensywność wymiany bilateralnej, a tym samym negatywnie wpłynąć na polski eksport. Zmienna RLF przyjmuje następującą postać funkcyjną:

(17) ln – .PL irlf ypc ypc

Wykorzystujemy ponadto szereg zmiennych, w tym: binarnych dla sąsiedztw czy wspólnej granicy, różnic w wyposażeniu w czynniki produkcji, luki technologicznej lub różnic w wydajności. Ponadto bierzemy pod uwagę wpływ dwustronnych umów handlowych.


Źródła danychŹródłem danych handlowych jest baza danych COMEXT. Jest to baza danych sta-

tystycznych na temat wewnątrzwspólnotowego i zewnętrznego handlu UE towarami kompilowana przez Eurostat.

Dla stworzenia zestawu zmiennych objaśniających wykorzystujemy różne źród-ła danych. Najważniejszym z nich jest baza Penn World Tables 8.0 Feenstra et al. (2013). Korzystamy również z bazy danych Banku Światowego World Development Indictors (WDI) oraz wskaźników z bazy Worldwide Governance Indictaors (WGI) opracowywanych przez Kaufmann et al. (2010) na rzecz Banku Światowego. Dane dotyczące aplikacji patentowych pochodzą z United States Patent and Trademark Office (USPTO). Dane na temat wielkości populacji migrantów z Polski pochodzą z bazy danych OECD. Dane na temat średniej dziennej wysokości kursu walutowego zł pozyskano ze strony internetowej NBP. Zostały one przekształcone poprzez wyliczenie średniego odchylenia standardowego.

4.6.3. Wyniki estymacji i4.6.3. Wyniki estymacji i dyskusjadyskusja

Oszacowanie podstawowej i poszerzonej specyfikacji modelu empirycznego zostało dokonane przy użyciu metody semi-mixed effects zasugerowanej w artykule Proença et al. (2015) z binarną zmienną klastrującą, jaką jest członkostwo w Unii Europejskiej. Przyjęcie tej zmiennej jest uzasadnione ze względu na specyficzne regulacje rządzące wymianą wewnątrzwspólnotową realizowaną w ramach rynku wewnętrznego i zna-czenie tejże wymiany dla wymiany handlowej Polski. Estymacji modelu dokonano w pakiecie ekonometrycznym STATA 12. Wyniki estymacji przedstawiono w tab. 12.

Analizę przeprowadzono dla 234 partnerów handlowych Polski w okresie 1999–2013. Zmienną objaśnianą jest wartość eksportu z Polski w mln euro. Należy podkre-ślić, iż tradycyjna korekta na zerowe przepływy (zero trade adjustment) nie jest w tym przypadku konieczna, ponieważ bierzemy pod uwagę poziom eksportu, a nie typowo stosowany logarytm naturalny z eksportu.

Analizie zostały poddane różne specyfikacje modelu. Ich liczba została ograniczona ze względu na restrykcje dotyczące objętości tekstu. Należy podkreślić, iż uzyskane wyniki nie są wrażliwe na włączenie efektów czasowych (time effects). Ponieważ ich uwzględnienie jedynie nieznacznie zwiększa dobroć dopasowania modelu, postano-wiliśmy ich nie przedstawiać w tabelach wyników.

Ogólny poziom dopasowania modelu jest wysoki – tłumaczy on, w zależności od specyfikacji, od 76 do 93% obserwowanej zmienności w eksporcie. Wyniki są odporne na potencjalne modyfikacje (robustness check).

W większości analizowanych specyfikacji szacunki parametrów przy tradycyjnych determinantach intensywności wymiany handlowej, takich jak realny PKB partnera handlowego czy dystans, są ekonomicznie racjonalne i ich wpływ na zmienną zależną jest istotny statystycznie. Intensywność polskiego eksportu spada wraz ze wzrostem odległości od partnera handlowego i pozytywnie zależy od wielkości gospodarki part-nera – większe kraje mają tendencję do większej wymiany handlowej z Polską. Dystans geograficzny okazał się (zgodnie z naszymi oczekiwaniami) ważną determinantą


dwustronnych przepływów handlowych, gdyż wiąże się z kosztami transportu i ogólnie kosztami wymiany.

Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej jest wyraźnie dodatni i statystycznie istotny. Polska eksportuje więcej (ceteris paribus) do partnerów z rynku wewnętrznego Unii Europejskiej (swobodny przepływ towarów i usług w ramach strefy wolnego handlu i zasad wspólnego rynku).

Wpływ luki w rozwoju, mierzonej przez zdefiniowaną wcześniej zmienną RFL, jest ujemny w większości rozpatrywanych specyfikacji, jednak jest istotny statystycznie tylko w kilku przypadkach (M7, M10, M13). Ogólnie rzecz biorąc, można wyciągnąć wniosek, iż Polska eksportuje więcej, przy pozostałych warunkach niezmienionych, do krajów na podobnym poziomie rozwoju.

Analiza korelacji zmiennych wykazała, że wskaźnik podobieństwa wielkości gospo-darek (SIM) jest skorelowany z realnym PKB partnerów. Tym samym w celu weryfi-kacji hipotezy Helpmana i Krugmana w modelu M2 jako proxy dla wielkości partnera stosujemy logarytm (populacji). Szacunek parametru przy SIM okazuje się nieistotny statystycznie, co w pewnym stopniu jest zaskakujące. Zastosowanie alternatywnej zmiennej DIME w modelu M3 prowadzi do analogicznego wniosku. Rezultat okazuje się w dużym stopniu zależny od wykorzystanej metody estymacji (np. jest statystycz-nie istotny przy wykorzystaniu metody fe). Biorąc pod uwagę zalety metody PPML, uznajemy jednakże wynik za statystycznie nieistotny i odrzucamy testowaną hipotezę dla badanej próby.

Sąsiedztwo partnera handlowego oddane przez wspólną granicę odgrywa istotną rolę (M4). Polska eksportuje więcej do krajów sąsiednich (ceteris paribus). Równie istotny okazuje się wpływ długości granicy (M5). Oba wyniki są statystycznie istotne na jednoprocentowym poziomie istotności.

Niebagatelnym czynnikiem, który jak dotąd rzadko był uwzględniany w modelach grawitacji, jest jakość instytucji partnera handlowego. Można założyć, iż eksport powi-nien być większy (ceteris paribus) do partnerów o bardziej stabilnym i wyższym poziomie instytucji, ze względu na minimalizację ryzyka i niepewności. Spośród różnych miar z bazy Governenace Matters zdecydowaliśmy się na wykorzystanie zmiennej rule of law (ROL), czyli rządów prawa, jako najczęściej uwzględnianej w literaturze empirycznej poświęconej problematyce rozwoju gospodarczego. Jej wpływ na zmienną objaśnianą (M7) okazał się dodatni i silnie istotny statystycznie.

Literatura teoretyczna przedmiotu twierdzi, iż czynnikiem sprzyjającym wymianie handlowej jest usztywnienie kursu walutowego bądź ogólnie jego niska zmienność, a innymi słowy stabilność. W kolejnych specyfikacjach zajęliśmy się tą problematyką.

Szacunek parametru przy zmiennej binarnej oddającej członkostwo kraju w strefie euro (euro) jest pozytywny, lecz nieistotny statystycznie. Może to być spowodowane włączeniem zmiennej binarnej (klastrującej) dla krajów członkowskich UE. Po jej usunięciu szacunek parametru przy zmiennej euro staje się pozytywny i istotny staty-stycznie. Potwierdza to występowanie tzw. efektu Rose ( Frankel i Rose 2002). Biorąc pod uwagę fakt, iż już obecnie większość eksportu Polski trafia do strefy euro, jak rów-nież stopniowe rozszerzanie strefy euro (wzrost liczby państw członkowskich obecnie obejmujący m.in. głównego partnera handlowego Polski – Niemcy, jak i sąsiadujące


z nami Słowację i Litwę), koszty pozostawania poza obszarem wspólnej waluty pod względem niewykorzystanego potencjału eksportowego są dość wysokie. Wprowadzenie euro do obiegu w Polsce może przyczynić się do istotnego – przynajmniej w pierwszym okresie – wzrostu eksportu Polski, czyli efektu kreacji handlu.

Wpływ zmienności kursu walutowego (M7) złotego na eksport Polski mierzony odchyleniem standardowym średnich dziennych kursów wymiany złotego obserwowa-nego w ciągu roku (zmienności S) jest negatywny, jednak nie jest statystycznie istotny. Do wyliczenia zmienności posłużono się danymi NBP, w przypadku braku kursu przyjmując zmienność do euro dla pozostałych krajów europejskich oraz zmienność do dolara dla państw pozostałych.

W celu wyeliminowania potencjalnego obciążenia, asymetrii podejścia, w kolejnej specyfikacji posłużono się również (M8) zmiennością poszczególnych walut do dolara (XR) na podstawie danych z PWT 8.0. Wpływ zmienności w tym przypadku jest staty-stycznie istotny i ma domniemany kierunek. Mniejsza zmienność kursu walutowego, innymi słowy jego większa stabilność, wyraźnie pobudza handel.

Intuicyjnie państwo powinno eksportować więcej produktów do partnerów han-dlowych o dużym odsetku populacji pochodzącym z państwa eksportera, m.in. ze względu na czynniki kulturowe czy upodobania. Wielkość polskiej migracji (M9), aproksymowana przez logarytm naturalny z liczby polskich migrantów w danym kraju partnerskim (diaspora), ma zaskakująco negatywny i istotny wpływ na eksport Polski. Należy jednocześnie podkreślić, iż dane zaczerpnięte z bazy OECD są dostępne tylko dla ograniczonej liczby partnerów handlowych, co może prowadzić do obciążenia otrzymanych wyników.

Kolejne trzy specyfikacje (M10, M11, M12) analizują bardzo istotne z perspektywy teoretycznej czynniki różnicy pomiędzy Polską a jej partnerami handlowymi: w wy-posażeniu w czynniki produkcji, różnicy w poziomie wydajności oraz zaawansowaniu technologicznym, wpływające potencjalnie na intensywność polskiego eksportu.

Po pierwsze, różnica w relacji K do L, czyli wyposażenia w kapitał w stosunku do pracy (K / DIF K do L), ma istotny i pozytywny wpływ na wielkość eksportu Polski. Polska eksportuje więcej do państw (ceteris paribus), nad którymi ma przewagę w wypo-sażeniu w kapitał w stosunku do pracy. Może to wskazywać na wciąż istotne znaczenie różnic w klasycznych czynnikach, jakie postulują teoria HO i jej nowe rozszerzenia ( Heckscher i Ohlin 1991) w wyjaśnianiu znacznej części stosunków handlowych Polski. Pośrednim tego potwierdzeniem jest relatywnie niski udział handlu wewnątrzgałęzio-wego w polskich stosunkach.

Po drugie, większa różnica w poziomach produktywności mierzona produktyw-nością wieloczynnikową TFP (DIF TFP) zmniejsza intensywność eksportu Polski. Relacja TFP Polski do partnera handlowego jest w pierwszym kroku odnoszona do kraju na granicy technologicznej, czyli TFP Stanów Zjednoczonych. Ogólnie rzecz biorąc, Polska więcej eksportuje do krajów o podobnym poziomie wydajności i wyra-finowania technologicznego.

Po trzecie, wpływ luki technologicznej, mierzony absolutną różnicą w zrelatywizo-wanej populacją liczbie wniosków patentowych (na 1 mln ludności) w USPTO (DIF abs CUMP), między Polską a partnerem handlowym (konstrukcja zmiennej analogiczna


do RLF) jest statystycznie nieistotny. Wynik ten po głębszej analizie okazał się wrażliwy na wybór metody estymacji.

W kolejnym kroku analizy badamy wpływ procesów integracyjnych – liberalizacji wymiany handlowej w układzie bilateralnym czy multilateralnym. W tym przypadku analiza wymaga dłuższego komentarza. Przede wszystkim musimy wziąć pod uwagę, że większość eksportu Polski ma charakter wewnątrzwspólnotowy, trafia głównie do krajów strefy euro (w szczególności do Niemiec). Przepływy handlowe w UE są regulowane przez zasady wspólnego rynku. Jeżeli uwzględnimy relacje pozawspólno-towe (M14), w tym zwłaszcza strefy wolnego handlu (FTA), unie celne (CU), a także umowy o integracji gospodarczej (EIA), okazuje się, iż ich wpływ na eksport Polski jest pozytywny, lecz istotny statystycznie jedynie w przypadku stref wolnego handlu.

Jeśli rozszerzymy analizę na wszystkie regionalne umowy handlowe (RTA) oraz specyficzne regulacje z krajami poradzieckimi (Post Soviet), wpływ RTA na zmienną objaśnianą jest pozytywny i istotny na poziomie 5%. Wpływ drugiego czynnika jest statystycznie nieistotny.

W ostatniej specyfikacji (M15) uwzględniamy ogólną miarę rozwoju czy konku-rencyjności partnera handlowego, Global Competitiveness Index obliczony przez WEF (GWCI) – ważony wskaźnik 12 podstawowych filarów konkurencyjności ( Schwab 2014). Jej wpływ na polskich eksport jest (zgodnie z naszymi oczekiwaniami) staty-stycznie istotny i pozytywny.


Celem niniejszego podrozdziału była empiryczna weryfikacja determinant intensyw-ności eksportu Polski z wykorzystaniem modelu grawitacji wymiany handlowej. Analizę przeprowadzono dla 234 partnerów handlowych Polski w okresie 1999–2013 z użyciem metod panelowych (w rzeczywistości liczba partnerów uwzględnionych w estymacji była niższa ze względu na ograniczenia bazodanowe, zwłaszcza w odniesieniu do bazy PWT 8.0). W procesie estymacji wykorzystano sugerowane przez najnowszą literaturę przedmiotu podejście semi-mixed effects z estymatorem PPML. Członkostwo w Unii Europejskiej (UE) przyjęto za zmienną klastrującą.

Ramy modelu grawitacji okazują się solidne. Dobroć dopasowania modelu empi-rycznego jest wysoka. Wpływ standardowych determinant grawitacji, w tym wielkość partnera i odległość od partnera, na zmienną zależną (poziom eksportu) jest wysoce istotny statystycznie i zgodny z ogólnymi oczekiwaniami. Nie udało się zweryfikować pozytywnie wpływu podobieństwa wielkości partnerów. Sąsiedztwo partnera (ceteris paribus) wywiera istotny i pozytywny wpływ na eksport Polski. Odnosi się to również do członkostwa w UE oraz w strefie euro (w szczególności do odpowiedzialnych obecnie za większość polskiego eksportu Niemiec).

W rozszerzonej wersji modelu bazowego poddano analizie szereg dodatkowych czynników, które potencjalnie mogą odgrywać rolę w determinowaniu intensywności polskiego eksportu do poszczególnych partnerów handlowych, w tym zwłaszcza: róż-nic względnych w wyposażeniu w czynniki produkcji, luki technologicznej mierzonej różnicą TFP czy względną skutecznością patentowania w USPTO (państwa na granicy


technologicznej), jakości instytucji czy wpływu regionalnych i dwustronnych umów handlowych lub zmienności kursu walutowego.

Wyższa zmienność (mniejsza stabilność) kursu walutowego ma jednoznacznie negatywny wpływ na eksport. Większa różnica w relacji K do L na korzyść Polski ma istotny i pozytywny wpływ na intensywność polskiego eksportu, co może wskazywać na wciąż duże znaczenie różnic w wyposażeniu w klasyczne czynniki produkcji, jak postuluje tradycyjna teoria HO. W tym samym czasie Polska więcej eksportuje do krajów na zbliżonym poziomie produktywności i wyrafinowania technologicznego. Eksportujemy więcej (ceteris paribus) do państw o wyższym poziomie instytucji czy ogólnego poziomu rozwoju.

Niektóre uzyskane wyniki, takie jak np. negatywny wpływ liczebności Polonii w kraju partnera, były bardzo zaskakujące i wymagają dalszych uzupełniających badań. Prze -prowadzono badanie odporności rezultatów na modyfikację. Jak wiemy, wprowadzenie efektów czasowych zasadniczo nie modyfikowało wyników. Podział próby państw ze względu na poziom rozwoju od wysoko rozwiniętych po słabiej rozwinięte, który nie został umieszczony w niniejszym rozdziale, przyniósł ciekawe rezultaty. Zostaną one zaprezentowane w oddzielnych publikacjach w artykułach naukowych. Ogólnie rzecz biorąc, wpływ części zmiennych odnoszących się w szczególności do różnic w TFP, relacji K/L czy poziomu potencjału innowacyjnego wykazuje zróżnicowanie w zależ-ności od poziomu rozwoju partnera handlowego vis-à-vis Polski.

W przyszłych badaniach należy poświęcić zdecydowanie więcej uwagi problematyce zróżnicowania wyników pomiędzy sektorami działalności gospodarczej. W szczegól-ności niniejsze badanie powinno zostać pogłębione i rozszerzone o analizę sektorową, np. opierając się o klasyfikację sektorów GTAP. Innym potencjalnym poszerzeniem jest kwestia roli luki technologicznej w determinowaniu eksportu Polski.


bela

12.

Wyn

ik e

stym

acji

mod

elu

graw

itacj

i dla

eks

portu

Pol

ski

(M1)

(M2)

(M3)

(M4)

(M5)

(M6)

(M7)

(M8)

(M9)

(M10

)D

ysta

ns

–1,6

44**

*(0

,068

3)–1

,668

***

(0,0

782)

–1,6

63**

*(0

,075

9)–1

,223

***

(0,0

512)

–1,2

21**

*(0

,050

4)–1

,640

***

(0,0

658)

–1,6

34**

*(0

,067

3)–1

,635

***

(0,0

750)

–1,6

38**

*(0

,068

9)–1

,594

***

(0,0

956)

Rea

lny

PKB

0,99

7***

(0,0

367)

0,83

9***

(0,0

203)

0,84

3***

(0,0

202)

0,99

3***

(0,0

346)

1,00

1***

(0,0

354)

0,99

8***

(0,0

366)

0,99

3***

(0,0

371)

1,25

5***

(0,0

750)

RLF

–0

,027

7(0

,029

5)0,

0330

(0,0

356)

0,01

59(0

,033

9)–0

,032

7(0

,029

2)–0

,080

6**

(0,0

334)

–0,0

253

(0,0

299)

–0,0

300

(0,0

291)

–0,2

79**

*(0

,053

7)EU

0,

697*

**(0

,068

8)1,

796*

**(0

,099

8)1,

790*

**(0

,097

5)0,

954*

**(0

,078

0)0,

949*

**(0

,076

7)0,

674*

**(0

,083

5)0,

547*

**(0

,077

8)0,

704*

**(0

,069

5)0,

676*

**(0

,069

2)0,

759*

**(0

,107

)Po

pula

cja

0,98

2***

(0,0

506)

0,98

0***

(0,0

484)

SIM

–0

,022

1(0

,077

2)D

IFE

–0,0

581

(0,1

84)

Gra

nica

0,

671*

**(0

,089

7)D

ługo

ść g

rani

cy0,

110*

**(0

,014

2)St

refa

eur

o 0,

0418

(0,0

829)

RO

L 0,

140*

**(0

,046

7)Zm

ienn

ość

kurs

u S

–0,2

02(0

,480

)Zm

ienn

ość

kurs

u X

–8,8

3e–0

5***

(2,1

6e–0

5)D

iasp

ora

–0,0

958*

**(0

,031

8)St

ała

5,79

4***

(0,3

03)

14,8

4***

(0,4

16)

14,8

5***

(0,4

18)

3,95

6***

(0,4

16)

4,04

9***

(0,3

94)

5,86

8***

(0,3

20)

6,19

3***

(0,3

1 1)

5,72

0***

(0,3

22)

5,85

5***

(0,3

07)

4,63

1***

(0,7

89)

Licz

ba o

bser

wac

ji2,

125

2,12

52,

125

2,12

52,

125

2,12

51,

777

2,12

52,

125

189

R2

0,83

10,

762

0,76

00,

874

0,87

50,

832

0,86

50,

830

0,83

00,

889


bela

12

– cd

.

(M11

)(M

12)

(M13

)(M

14)

(M15

)(M

16)

Dys

tans

–1

,655

***

(0,0

594)

–1,6

41**

*(0

,065

9)–1

,642

***

(0,0

688)

–1,5

94**

*(0

,071

7)–1

,619

***

(0,0

748)

–1,6

63**

*(0

,072

9)R

ealn

y PK

B 1,

009*

**(0

,030

1)1,

016*

**(0

,038

7)0,

992*

**(0

,036

0)1,

020*

**(0

,037

8)0,

992*

**(0

,037

5)0,

991*

**(0

,030

1)R

LF

0,04

43(0

,028

7)–0

,035

8(0

,030

5)–0

,065

1**

(0,0

318)

–0,0

231

(0,0

267)

–0,0

0935

(0,0

313)

–0,0

147

(0,0

392)

EU

0,54

3***

(0,0

637)

0,75

6***

(0,0

770)

0,65

8***

(0,0

727)

0,79

7***

(0,0

830)

0,76

4***

(0,0

726)

0,60

4***

(0,0

780)

Dif

K/L

1,68

2***

(0,1

47)

Dif

TFP

–0,6

63**

*(0

,215

)D

if ab

s C

UM

P 0,

0274

(0,0

168)

FTA

0,27

2***

(0,0

767)

CU

0,06

28(0

,121

)EI

A 0,

187

(0,1

14)

RTA

0,

0091

2**

(0,0

0458

)Po

st S

ovie

t 0,

137

(0,0

944)

GW

CI

0,12

0**

(0,0

554)

Stał

a –2

,806

***

(0,7

92)

6,00

6***

(0,2

98)

6,05

1***

(0,2

87)

4,97

8***

(0,3

93)

5,44

7***

(0,3

82)

5,64

1***

(0,4

00)

Licz

ba o

bser

wac

ji2,

125

2,12

52,

125

2,12

52,

125

736

R2

0,90

60,

845

0,83

40,

836

0,82

90,

931

Uw

agi:

Esty

mac

je w

ykon

ane

z uż

ycie

m p

odej

ścia

sem

i-mix

ed e

ffect

s z

esty

mat

orem

PPM

L ze

zm

ienn

ą bi

narn

ą U

E ja

ko z

mie

nną

klas

trują

cą.

* Ist

otna

sta

tyst

yczn

ie n

a po

ziom

ie 1

0%; *

* Ist

otna

na

pozi

omie

5%

; ***

Isto

tna

na p

ozio

mie

1%

. Mod

ele

osza

cow

ane

w p

akie

cie

ekon

omet

rycz

nym

STA

TA 1

2. Z

mie

nna

zale

żna

– ek

spor

t ogó

łem

w m

ln e

uro.

Łąc

zna

liczb

a ob

serw

acji

(nr z

OB)

. W n

awia

sach

() b

łąd

stan

dard

owy

szac

unku

. R2

– w

spół

czyn

nik

dete

rmin

acji.

Rozdział 5

Analiza determinant działalności eksportowej firm w Polsce

W poniższym rozdziale zaprezentowane zostały wyniki badania ankietowego w dwóch ujęciach. Po pierwsze, jest to statystyczna analiza odpowiedzi na najważniej-sze pytania odnoszące się do barier w działalności eksportowej, presji konkurencyjnej, percepcji przewag konkurentów, skutków członkostwa Polski w UE oraz konsekwencji kryzysu. Po drugie, jest to identyfikacja determinant działalności eksportowej przy pomocy modelu logitowego.

Tomasz Jurkiewicz, Stanisław Umiński

5.1. Analiza wyników badania ankietowego. Wprowadzenie5.1. Analiza wyników badania ankietowego. Wprowadzenie

Współczesne badania dotyczące eksportu ogniskują się wokół koncepcji heteroge-niczności podmiotów gospodarczych. Dopuszcza ona możliwość tzw. niesymetrycznych zachowań przedsiębiorstw w tym sensie, że w jednej branży (sektorze przemysłu) działają firmy, które są eksporterami, oraz takie, które nimi nie są. W znacznym uprosz-czeniu rzecz ujmując, przedmiotem zainteresowania są cechy różniące eksporterów od nieeksporterów. Przede wszystkim jest to poziom produktywności – co wynika z podstawowego przesłania modeli a’la Melitz. Jednak w znacznej mierze zwrócenie uwagi na kwestię heterogeniczności podmiotów stało się podstawą dla poszukiwania także innych – niż produktywność – czynników, które determinują aktywność eks-portową. Celowo użyte zostało sformułowanie „aktywność eksportowa”, nie chodzi bowiem stricte o fakt, czy podmiot jest eksporterem, czy nim nie jest. W badaniach empirycznych interesujące jest także np.: czy udział eksportu w przychodach ogółem jest wysoki czy niski; czy eksportowi towarzyszą inne formy umiędzynarodowienia (np. ZIB); czy aktywność eksportowa była poprzedzona importem itp.

Problem, jaki napotyka badacz w Polsce, pragnąc włączyć się w intensywnie rozwi-jający się nurt analiz odwołujących się do koncepcji heterogeniczności, związany jest z brakiem dostępu do danych dla indywidualnych podmiotów. Nie są one udostępniane przez GUS nawet do celów badań naukowych. Tym samym wiele z ciekawych wątków, będących przedmiotem analiz w światowej literaturze, nie może być analizowanych w odniesieniu dla Polski. Przegląd najnowszej literatury dotyczącej eksportu, a także uczestnictwo w międzynarodowych konferencjach nie pozostawiają jednak wątpliwości,

1555. Analiza determinant działalności eksportowej firm w Polsce

że różne oblicza heterogeniczności podmiotów są niezwykle interesującym obszarem analiz, także w kontekście rozważań nad skutecznością metod wspierania eksportu.

Aby włączyć się w rzeczoną debatę naukową, zdecydowaliśmy o wykorzystaniu dwóch metod pozyskania indywidualnych danych dla przedsiębiorstw. Pierwsza z nich to informacje pochodzące z baz InfoCredit, który jest dostarczycielem danych z Polski do Amadeusa. Druga to badanie ankietowe przeprowadzone na grupie przedsiębiorstw, dla których w bazie InfoCredit występuje pięcioletni okres sprawozdawczości finanso-wej. Procedura wyboru podmiotów do badania ankietowego wyglądała następująco:■ w bazie danych InfoCredit zidentyfikowano podmioty, dla których występuje pię-

cioletni okres ciągłości sprawozdawczej (rachunek zysków i strat),■ których przychody ze sprzedaży przekraczają 2 mln zł w każdym roku z pięcio-

letniego okresu sprawozdawczego (de facto uwzględniono także sumy bilansowe podmiotów, w podziale na firmy mikro, małe, średnie oraz duże),

■ których wartość eksportu przekracza 1 mln zł w każdym roku z pięcioletniego okresu sprawozdawczego,

■ które prowadzą działalność głównie w przemyśle.W ten sposób powstał zbiór 3467 eksporterów, z których metodą losowania wybrano podmioty do przeprowadzenia ankiet metodą wywiadu bezpośredniego. Ankiety zrealizowano na grupie 498 eksporterów. Następnie pozyskano dane teleadresowe dla nieeksporterów, przy czym warunkiem ich selekcji była struktura podobna do eks-porterów pod względem lokalizacji w poszczególnych województwach. Baza danych teleadresowych objęła 1654 podmioty, z których ostatecznie w badaniu udział wzięło 211 firm. Ankietowanie nie było zadaniem łatwym. W terenie (na zlecenie Instytutu Rozwoju) wykonała je wyspecjalizowana firma. Podstawowy problem wiązał się z nie-chęcią do wzięcia udziału w badaniu. Trudno rozstrzygnąć jednoznacznie, jakie są jej przyczyny, różnią się one bowiem w przypadku każdego z respondentów. Jest to przede wszystkim niechęć do poświęcenia cennego czasu przedsiębiorcy/menadżera dla celów badania ankietowego, nawet jeśli ma ono głębokie przesłanki i zamierzone jest jako poszukiwanie sposobów wsparcia eksportu. Po drugie, jest to obawa, że badania nie służą wyłączenie celom naukowym, ale są formą pozyskiwania strategicznych informacji dotyczących działalności respondentów, obsługiwanych przez nich rynków, sytuacji finansowej itp. Niektórzy z respondentów wprost deklarują, że padli ofiarą szpiegostwa przemysłowego oraz kradzieży wewnętrznych, strategicznych informacji itp., i konse-kwentnie odmawiają współpracy.

Badanie ankietowe w sumie objęło 709 podmiotów. Są to raczej firmy duże, które prowadzą działalność przede wszystkim w przemyśle. Kwestionariusz ankiety był obszer-ny, obejmował pytania pogrupowane w kilka działów tematycznych: konkurencyjność, bariery i przeszkody dla działalności gospodarczej, konsekwencje członkostwa Polski w UE, konsekwencje kryzysu 2008+, eksport i import, oczekiwania respondentów oraz perspektywy na przyszłość.

Przypomnieć należy koncepcję, jaka legła u podstaw zrealizowanego badania. Doświadczenie zespołu badawczego dowodzi, że respondenci zazwyczaj nie udzielają odpowiedzi na pytania dotyczące kwestii finansowych, w tym przychodów ze sprzedaży, zysków, rentowności itp. Dane tego rodzaju są natomiast niezbędne dla określenia na

156 Tomasz Jurkiewicz, Stanisław Umiński

przykład poziomu produktywności, co jest „sercem” analiz odwołujących się do nowej nowej teorii handlu międzynarodowego. Połączenie informacji ze zbiorów InfoCredit oraz wyników badania ankietowego stworzyło jeden kompleksowy zbiór danych, na podstawie którego możliwe jest przeprowadzenie wielu ciekawych analiz, w tym takich, które odwołują się do koncepcji heterogeniczności podmiotów. Prezentowane wyniki badania ankietowego opierają się ostatecznie na zbiorze danych przeliczonych z uwzględnieniem wag, dotyczących struktury branżowej (w oparciu o dane z InfoCredit dotyczące populacji, z której losowo wybrano podmioty do badania ankietowego). Tym samym prezentowane wyniki są szacunkami dla całej badanej populacji, nie zaś wyłącznie obliczeniami dla wylosowanej próby.

5.1.1. Bariery w5.1.1. Bariery w działalności eksportowejdziałalności eksportowej

W działalności eksportowej respondenci napotykają różnorodne bariery i trudności. Część z nich jest pochodną wewnętrznych uwarunkowań odnoszących się na przykład do czynników behawioralnych (skłonność do ponoszenia ryzyka, charakter przedsię-biorczości czy przywództwa itp.), inne są pochodną cech otoczenia, w jakim funkcjonuje podmiot eksportujący (bądź nieeksportujący, który jednak jest potencjalnym ekspor-terem). Otoczenie to może być tzw. bliższe (region) lub dalsze (warunkowane przez czynniki krajowe bądź zagraniczne). Ponadto składa się na nie wiele różnorodnych czynników, takich jak np.: jakość infrastruktury transportowej, telekomunikacyjnej, sprawność instytucji oferujących wsparcie dla eksporterów, jakość i przejrzystość prawa lokalnego (np. opracowane plany zagospodarowania przestrzennego) czy też krajowego (warunki prowadzenia biznesu) oraz uwarunkowania regulacyjne na styku gospodarki krajowej i rynków zagranicznych (np. system kursów walutowych). Lista potencjalnych czynników mogłaby być bardzo długa, jednak ze względu na i tak obszerny kwestio-nariusz ankiety, ich paleta musiała zostać ograniczona. W tab. 13 prezentowane są czynniki postrzegane przez respondentów jako istotna bariera dla rozpoczęcia lub zwiększenia eksportu.

Wysoka konkurencja na rynkach zagranicznych została zidentyfikowana przez respondentów jako największa przeszkoda w rozpoczęciu oraz zwiększeniu eksportu, przy czym różnice między eksporterami oraz nieeksporterami nie są statystycznie istotne. Jako kolejna bariera zostało wskazane ryzyko kursowe, a następnie – niski poziom wsparcia dla eksportu. Jeżeli chodzi o czwarty czynnik, jest to niedostateczna informacja o możliwościach biznesowych na rynkach zagranicznych. Odpowiedzi na to pytanie statystycznie istotnie różnią się między eksporterami oraz nieeksporterami. Podmioty, które już eksportują, w naturalny sposób, dzięki gromadzeniu doświadczenia, są w stanie sprawniej poruszać się na rynkach zagranicznych także w zakresie pozyski-wania informacji o możliwościach biznesowych. Obie grupy respondentów podobnie oceniają niewprowadzenie waluty euro w Polsce jako barierę, która przede wszystkim skutkuje zmiennością kursu złotego, co jest składnikiem ogólnego ryzyka działalności gospodarczej. Z pozostałych czynników identyfikowanych jako bariery, także w zakresie nieumiejętności współpracy z innymi firmami w wejściu na zagraniczne rynki, róż-nice między eksporterami oraz nieeksporterami są statystycznie istotne. W globalnej,


konkurencyjnej gospodarce umiejętność współpracy jest bowiem niezwykle istotna. Współpraca ta – w wybranych aspektach – dotyczy nawet firm konkurujących między sobą. W pakiecie działań mających na celu wypracowanie rekomendacji w zakresie wsparcia eksportu należy uwzględnić propagowanie współpracy z innymi podmiotami oraz informowanie o korzyściach wynikających z tej współpracy (np. obniżka/podział kosztów dostarczenia produktów do zagranicznego odbiorcy, podział ryzyka związa-nego z eksportem, łatwiejsze dotarcie do informacji o prawnych uwarunkowaniach działania na danym rynku itp.).

Tabela 13. Bariery dla rozpoczęcia bądź zwiększenia eksportu1

Bariery Eksporterzy Nieeksporterzy Respondenciogółem

p-value*

Wysoka konkurencja na rynkach zagranicznych 6,04 6,01 6,03 0,912

Ryzyko kursowe 5,17 5,29 5,20 0,635

Niski poziom wsparcia dla eksportu 5,01 5,21 5,07 0,396

Niedostateczna informacjao możliwościach biznesowychna rynkach zagranicznych 4,36 5,02 4,56 0,005

Niewprowadzenie waluty eurow Polsce 4,56 4,42 4,52 0,579

Niedostateczny popyt na rynkach zagranicznych 4,35 4,51 4,40 0,527

Nieumiejętność współpracyz innymi firmami w wejściuna rynki zagraniczne 3,79 4,32 3,95 0,032

Nieznajomość języków obcych przez kadrę w firmie 3,56 3,86 3,66 0,253

* dla oceny istotności różnicy między eksporterami oraz nieeksporterami.

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.

Respondentom zadano także bardziej ogólne pytanie, dotyczące przeszkód w pro-wadzeniu działalności gospodarczej oraz w dalszym rozwoju. Struktura uzyskanych odpowiedzi prezentowana jest w tab. 14 w podziale na eksporterów oraz nieekspor-terów. Jako najważniejsza bariera identyfikowane są wysokie podatki, przy czym różnice między eksporterami oraz nieeksporterami w jej ocenie nie są statystycznie istotne. Są natomiast statystycznie istotne w przypadku kolejnego czynnika, jakim jest wysoka konkurencja, mimo że jego znaczenie jest niższe w przypadku eksporterów. Może to dowodzić, iż realizacja eksportu – któremu towarzyszy pokonywanie wielu wyzwań związanych z wejściem na zagraniczny rynek oraz z którym związane są

1 Skala od zera do 10.


tzw. koszty utopione (ang. sunk costs)2, ale też która skutkuje wzrostem produktywno-ści – prowadzi do postrzegania konkurencji ze strony innych podmiotów jako mniej ważnej przeszkody w prowadzeniu działalności oraz dalszym rozwoju. Kolejne dwa czynniki odnoszą się do wzrostu szeroko rozumianych kosztów: (a) cen surowców i materiałów, a także (b) presji płacowej oraz wysokich kosztów pracy. W przypadku tego ostatniego czynnika różnice w udzielonych odpowiedziach między eksportera-mi i nieeksporterami są statystycznie istotne. Eksporterzy w mniejszym stopniu niż nieeksporterzy odczuwają dotkliwość presji płacowej (rosnących kosztów pracy). Na gruncie teorii heterogeniczności można to interpretować w taki sposób, że cechuje ich wyższa produktywność, co pozwala na skompensowanie presji płacowej. Na piątej pozycji znalazł się brak wsparcia ze strony państwa. Jak widać, wsparcie to jest wciąż oczekiwane przez respondentów. Część z nich dostrzega, że w krajach, do których kierują oni eksport, prowadzona jest bardziej intensywna polityka przemysłowa niż w Polsce, obejmująca także wsparcie eksportu. Kolejne miejsce w rankingu przeszkód zajęła niejasność i zmienność przepisów. Istotne statystycznie różnice między eks-porterami oraz nieeksporterami występują także w zakresie trudności ze sprzedażą na rynku zagranicznym, zmienności kursów walutowych oraz braku finansów na inwestycje i trudności z zakupem wyposażenia. W przypadku pierwszych dwóch, ich dotkliwość jest wyższa dla eksporterów niż dla nieeksporterów, co jest logiczne i zgodne z oczekiwaniami. Natomiast znaczenie dwóch ostatnich przeszkód jest wyższe dla nieeksporterów. Relatywnie wyższe trudności z finansowaniem inwestycji oraz zakupem wyposażenia mogą być pochodną niższej produktywności oraz – ogólnie ujmując – niższej konkurencyjności.

Respondenci zostali także zapytani o trudności w uzyskaniu kredytów bankowych. Dla większości z nich pozyskanie kredytu nie jest problemem, jedynie 5,1% wskazało na tego typu trudność (3,6% nieeksporterów); 37% nieeksporterów (w przypadku eks-porterów było to 10 pkt. proc. mniej) nie ma wyrobionego zdania w powyższej kwestii, gdyż nie starało się o kredyt. W udzielonych odpowiedziach typu otwartego, respondenci wskazywali także na niską zdolność kredytową oraz zbyt duże wymagania ze strony banków w zakresie zabezpieczenia oraz niezbędnej dokumentacji. Część podmiotów realizuje działalność na zasadzie samofinansowania, jednak niektórzy z respondentów obawiają się finansowania działalności kredytem ze względu na zbyt wysokie ryzyko związane ze zmiennością sytuacji rynkowej.

2 Koszty utopione to koszty już poniesione przez firmę, które nie mogą zostać odzyskane. Koszty utopione są ponoszone na początku danego przedsięwzięcia, kiedy jeszcze nie jest znana jego zyskowność, stanowiąc tym samym znaczącą część kosztów inwestycji, bądź związane są z wejściem na dany rynek np. zagraniczny. Najczęściej są one wtedy powiązane z pozyskiwaniem zezwoleń i licencji, analizami ryn-kowymi, szkoleniem pracowników, zmianami umów bądź podpisaniem nowych umów, np. o dystrybucji, czy koniecznymi do poniesienia inwestycjami warunkującymi wejście na nowy rynek.


Tabela 14. Przeszkody w prowadzeniu działalności gospodarczej oraz dla dalszego rozwoju firmy

Przeszkody Eksporterzy Nieeksporterzy Respondenci ogółem

p-value*

Wysokie podatki 3,27 3,37 3,30 0,266

Wysoka konkurencja 3,19 3,39 3,25 0,034

Wzrost cen surowców i materiałów 3,13 3,24 3,16 0,207

Presja płacowa, wysokie koszty pracy 2,85 3,05 2,91 0,042

Brak wsparcia ze strony państwa 2,73 2,93 2,80 0,061

Niejasność i zmienność przepisów 2,71 2,65 2,69 0,576

Trudności ze sprzedażą na rynku krajowym 2,42 2,60 2,48 0,051

Trudności ze sprzedażą na rynkach zagranicznych 2,51 2,22 2,41 0,003

Brak finansów na inwestycje 2,32 2,52 2,38 0,030

Zmienność kursów walutowych 2,61 1,90 2,38 0,000

Stan infrastruktury transportowejw Polsce 2,40 2,31 2,37 0,324

Stan pozostałej infrastrukturyw Polsce 2,39 2,33 2,37 0,493

Mała płynność finansowa 2,30 2,44 2,35 0,157

Trudności ze znalezieniem odpowiednich pracowników 2,30 2,28 2,29 0,855

Trudności z zakupem wyposażenia 1,91 2,10 1,97 0,032

* dla oceny istotności różnicy między eksporterami oraz nieeksporterami.


5.1.2. Odczuwana presja konkurencyjna5.1.2. Odczuwana presja konkurencyjna

Respondenci odczuwają presję ze strony konkurentów z różnych części świata. Największa presja konkurencyjna odczuwana jest ze strony innych podmiotów z Polski. Jest to zrozumiałe, gdyż na rynki zagraniczne przypada tylko część z całości przychodów ze sprzedaży – to rynek krajowy dla większości podmiotów jest głównym obszarem działalności, tym samym przede wszystkim z tego rynku odczuwana jest presja kon-kurencyjna. Silniejszą presję ze strony innych firm z Polski odczuwają nieeksporterzy (3,76) niż eksporterzy (3,20) – co jest zgodne z oczekiwaniami. Presja ta (odczuwana przez nieeksporterów względem innych podmiotów z Polski) jest jednocześnie najwyż-sza spośród wszystkich wskazań udzielonych przez respondentów. Na tej podstawie można sformułować wniosek natury ogólnej. Aktywność eksportowa jest de facto konfrontacją z wysoce konkurencyjnym i wymagającym otoczeniem. Wymusza to


na podmiocie eksportującym nie tylko podjęcie szeregu czynności mających na celu poznanie własnych mocnych i słabych stron, lecz także realizację działań dostosowaw-czych do tego otoczenia (zmiany organizacyjne, instalacja nowych maszyn i urządzeń, poprawa jakości itp.). Ich skutkiem jest poprawa pozycji konkurencyjnej firmy na rynku, zwłaszcza względem podmiotów krajowych. Może to pośrednio dowodzić występo-wania efektów sortowania. Najbardziej produktywne firmy stają się eksporterami, zaś mniej produktywne obsługują rynek krajowy. Zaangażowanie w eksport prowadzi do dalszego różnicowania pozycji podmiotów eksportujących względem nieeksporterów. Odwrotna sytuacja występuje w przypadku presji konkurencyjnej odczuwanej ze stro-ny firm spoza Polski – średnie wskazania eksporterów są wyższe niż nieeksporterów. W przypadku każdego z regionów świata (także względem firm z Polski) różnice między eksporterami oraz nieeksporterami są istotne statystycznie.

Tabela 15. Jak silna jest konkurencja ze strony firm z wymienionych regionów (średnia ze wskazań)

Regiony Eksporterzy Nieeksporterzy Respondenci ogółem

p-value

Firmy z Polski 3,20 3,76 3,38 0,000

Kraje o niskich kosztach pracy(np. Chiny, Indie) 2,68 1,87 2,42 0,000

Kraje starej UE 3,11 2,20 2,82 0,000

Nowi członkowie UE 2,76 1,98 2,51 0,000

Inne (jakie?) 2,27 1,29 1,94 0,000Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.

Respondenci wskazali także na inne kraje/regiony – głównie dotyczy to krajów byłego ZSRR oraz koncernów międzynarodowych. Dokładniejsza struktura odpowie-dzi prezentowana jest na rys. 653. Największy odsetek wskazań równy pięć (stanowią poważną konkurencję), ale także cztery, dotyczy konkurentów z Polski. Z drugiej strony najwyższy odsetek wskazań równych jeden oraz dwa odnosi się do podmiotów z krajów o niskich kosztach pracy.

Dla każdego z wymienionych regionów została przeprowadzona dokładna analiza percepcji przewag konkurentów. Jeżeli chodzi o konkurentów z Polski, są to przede wszystkim: elastyczność w działaniu oraz otwartość na potrzeby klienta, szybkość działania i terminowość dostaw. W przypadku podmiotów ze starych krajów człon-kowskich UE respondenci postrzegają ich przewagi konkurencyjne głównie w zakresie: rozpoznawalności marki i reputacji firmy, poziomu technologicznego produktów i usług, skutecznego marketingu oraz nowoczesnych form promocji i reklamy, a także proekologicznych cech oferowanych produktów. W odniesieniu do podmiotów z no-wych krajów członkowskich UE są to przede wszystkim: niskie ceny wyrobów i usług.

3 Ze względu na zaokrąglenia wartości wskazań mogą się nie sumować do 100.


Natomiast dla podmiotów z krajów o niskich kosztach pracy są to (poza niskimi kosz-tami pracy) również niskie ceny.

Rysunek 65. Jak silna jest konkurencja ze strony firm z wymienionych regionów (struktura odpowiedzi w %)Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych

Jeżeli odpowiedzi respondentów relatywizujemy względem średnich ze wskazań, można sformułować następujące konkluzje:■ eksporterzy postrzegają elastyczność w działaniu oraz szybkość i terminowość

dostaw jako najważniejsze cechy ich konkurentów krajowych. W odniesieniu do starych krajów członkowskich UE są to: rozpoznawalność marki i reputacji firmy oraz orientacja proekologiczna. Dla nowych krajów członkowskich są to natomiast: wysoka atrakcyjność i nowoczesność produktów lub usług oraz niskie koszty.

■ oceny nieeksporterów odnośnie do przewag konkurentów krajowych są zbliżone do formułowanych przez eksporterów, z niewielkimi różnicami w kwestii szybkości oraz terminowości dostaw. W przypadku starych krajów członkowskich UE został przez nich wskazany wysoki poziom technologiczny (co przez eksporterów nie było tak silnie podkreślane) oraz marketing. Względem nowych krajów członkowskich UE nieeksporterzy wskazali głównie niskie koszty oraz orientację proekologiczną.

■ eksporterzy oraz nieeksporterzy w podobny sposób postrzegają przewagi podmiotów z krajów o niskich kosztach pracy. Poza niskimi kosztami pracy per se są to: niskie ceny, szybkość i terminowość dostaw oraz zróżnicowanie i szerokość asortymentu.

5.1.3. Skutki członkostwa Polski w5.1.3. Skutki członkostwa Polski w UEUE

Jedenaście lat członkostwa Polski w UE to wystarczająco długi okres, aby ocenić jego krótko- i średniookresowe skutki dla podmiotów gospodarczych, zarówno tych, które są zaangażowane w eksport, jak i tych, które swoją aktywność koncentrują na

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Z Polski Kraje starej UE Nowe krajeczłonkowskie UE

Z krajów o niskichkosztach pracy

nie stanowią konkurencji stanowią poważną konkurencję2 3 4


rynku krajowym. Każdej z kategorii podlegającej ocenie respondenci przypisywali oceny w skali od minus trzy (zdecydowanie negatywne skutki) do plus trzy (zdecydowanie pozytywne skutki). Kompleksowa ocena konsekwencji członkostwa Polski w UE bez wątpienia jest zadaniem dalece wykraczającym poza ramy niniejszego opracowania. Formułowane opinie dotyczą zatem wyłącznie kwestii biznesowych, związanych zasad-niczo z funkcjonowaniem w ramach rynku wewnętrznego UE, z uwypukleniem kwestii bezpośrednio dotyczących eksportu. Struktura udzielonych odpowiedzi prezentowana jest w tab. 16. Przede wszystkim można dostrzec ciekawą prawidłowość dotyczącą staty-stycznej istotności różnic odpowiedzi w podziale na eksporterów oraz nieeksporterów. W przypadku wszystkich pozytywnie ocenionych konsekwencji członkostwa w UE wskazania eksporterów są wyższe niż nieeksporterów – różnice te są statystycznie istotne. Można tym samym sformułować ogólny wniosek, zgodnie z którym to przede wszystkim eksporterzy odczuli pozytywne skutki członkostwa w UE.

Z punktu widzenia eksporterów najważniejszą pozytywną konsekwencją członko-stwa jest uproszczenie bądź zniesienie procedur granicznych. Jako drugi w kolejności został wskazany dostęp do rynków krajów UE, a także wzrost zainteresowania ofe-rowanymi przez eksporterów produktami oraz współpracą z nimi. Na identycznym poziomie oceniono kwestie związane z szybszymi dostawami, łatwiejszym przepły-wem towarów oraz bardziej efektywną logistyką. Jak widać, respondenci-eksporterzy doceniają przede wszystkim kwestie związane z dostępem do unijnych rynków – co jest zgodne z oczekiwaniami. Nieco niższe wskazania dotyczą faktu zniesienia ceł. Cło jest elementem kosztotwórczym, w związku z czym stanowi oczywiście przeszkodę w handlu zagranicznym. Jednakże cła na zdecydowanie większą część produktów będących przedmiotem wymiany między Polską a UE zostały zniesione dużo wcześ-niej przed przystąpieniem do UE, na mocy postanowień dotyczących strefy wolnego handlu artykułami przemysłowymi. Tym samym percepcja korzyści koncentruje się wokół swobodnego dostępu do rynków krajów UE w sensie logistycznym, procedu-ralnym oraz na płaszczyźnie łatwiejszej współpracy z zagranicznym partnerami. Na przedostatnim miejscu – pośród pozytywnych konsekwencji członkostwa – znalazła się swoboda przepływu kapitału. Jej funkcjonowanie w praktyce oznacza znaczne uła-twienie dla przedsiębiorców w zakresie bieżącego prowadzenia biznesu (na przykład realizacji płatności bieżących), ale też w kwestii podejmowania przez polskie podmioty inwestycji bezpośrednich na rynkach krajów UE. Jako korzyść odnotowano także per-spektywę wprowadzenia w Polsce euro. W tej kwestii różnica poziomu wskazań między eksporterami oraz nieeksporterami jest najwyższa (ponad dwukrotna). Zważywszy na uwarunkowania natury politycznej (konieczność zmiany konstytucji Polski) oraz na kolejne odsłony kryzysu w niektórych krajach strefy euro, perspektywa wprowadzenia europejskiej waluty się oddala. Przystąpienie Polski do strefy euro oznaczałoby jednak bez wątpienia wiele korzyści dla podmiotów zaangażowanych w międzynarodową wymianę handlową.

Konsekwencje członkostwa mają wymiar nie tylko pozytywny, lecz także negatywny. Jak już wspomniano, w przypadku wszystkich kategorii ocenionych przez responden-tów jako negatywne, nie ma statystycznie istotnych różnic między odpowiedziami eksporterów oraz nieeksporterów. Respondenci (w przypadku negatywnych skutków


członkostwa w UE, kolejność/ranga poszczególnych czynników jest jednakowa w de-klaracjach eksporterów oraz nieeksporterów) wskazali przede wszystkim na wzrost cen oraz wzrost biurokracji. Jako nieco mniej dotkliwe zidentyfikowano wzrost konkurencji oraz zmiany przepisów. Najmniej istotnym negatywnym czynnikiem jest konieczność dostosowania do wymogów/regulacji UE. Jednak skutki pozytywne przeważają nad negatywnymi, przy czym to przede wszystkim eksporterzy odnotowują większy zakres korzyści. Przy zbliżonych wskazaniach eksporterów i nieeksporterów odnośnie do ne-gatywnych konsekwencji członkostwa, to oceny eksporterów dotyczące pozytywnych skutków członkostwa są wyższe.

Tabela 16. Ocena efektów członkostwa Polski w Unii Europejskiej

Efekt Eksporterzy Nieeksporterzy Respondenci ogółem

p-value

Uproszczenie/zniesienie procedur granicznych –2,17 –1,43 –1,93 0,000

Dostęp do rynków UE, wzrost zainteresowania towaramii współpracą –2,13 –1,33 –1,87 0,000

Szybsze dostawy, łatwiejszy przepływ towarów, efektywniejsza logistyka –2,13 –1,41 –1,90 0,000

Zniesienie ceł –1,98 –1,25 –1,75 0,000

Swoboda przepływu kapitału –1,77 –1,25 –1,60 0,000

Perspektywa wprowadzenia euro w Polsce –1,03 –0,50 –0,86 0,000

Konieczność dostosowania do wymogów/regulacji UE –0,16 –0,15 –0,16 0,902

Zmiany przepisów –0,34 –0,19 –0,29 0,229

Wzrost konkurencji –0,49 –0,67 –0,55 0,214

Wzrost biurokracji –0,79 –0,76 –0,78 0,848

Wzrost cen –0,82 –0,81 –0,82 0,939


Powyższa konstatacja znajduje potwierdzenie w odpowiedzi na kolejne pytanie, dotyczące całościowej oceny skutków członkostwa Polski w UE. Respondenci wskazali przede wszystkim na zdecydowanie pozytywne oraz raczej pozytywne konsekwencje członkostwa, przy czym odpowiedzi eksporterów i nieeksporterów różnią się w sposób statystycznie istotny. W przypadku tych ostatnich odsetek wskazań na jednoznacznie pozytywne skutki jest o 21,9 pkt. proc. niższy. W odpowiedziach nieeksporterów, większy jest odsetek wskazań, że członkostwo w UE nie wpłynęło na firmę, jak rów-nież odnoszących się jednocześnie do pozytywnej i negatywnej percepcji skutków członkostwa.


5.1.4. Percepcja skutków kryzysu 2008+5.1.4. Percepcja skutków kryzysu 2008+

Wyniki opisywanego badania ankietowego odnoszą się do okresu, w którym re-spondenci funkcjonowali w trudnych warunkach kształtowanych przez kryzys 2008+. Rezultatem jego kolejnych odsłon było pogorszenie światowej koniunktury, w tym spadek popytu na eksport Polski, a także ogólny wzrost ryzyka działalności gospo-darczej, zerwanie wielu więzi kooperacyjnych oraz zmienność kursów walutowych. W pierwszej fazie kryzysu nastąpił także spadek napływu kapitału zagranicznego w formie inwestycji bezpośrednich, co również miało negatywne konsekwencje dla handlu międzynarodowego. Aktywność inwestorów zagranicznych, zwłaszcza korpo-racji transnarodowych, jest ważną tzw. siłą napędową międzynarodowego handlu. Bez wątpienia kryzys przyniósł wiele negatywnych konsekwencji dla gospodarki Polski, zarówno dla eksporterów, jaki i nieeksporterów. Należy jednak wspomnieć również o – przynajmniej dwóch – czynnikach łagodzących skutki kryzysu, odczuwanych przez podmioty prowadzące w Polsce działalność gospodarczą. Po pierwsze, pozostawanie poza strefą euro umożliwiło wystąpienie efektu dostosowania poprzez kurs waluto-wy. Deprecjacja złotego częściowo zneutralizowała negatywne konsekwencje spadku eksportu bądź obniżenia zagranicznego popytu. Jednak należy przy tym pamiętać, że pozytywny wpływ deprecjacji na poprawę konkurencyjności jest tym słabszy, im w więk-szym stopniu importowane surowce i komponenty są niezbędne dla realizacji eksportu (chodzi o tzw. wsad importu w eksport). Słabsza waluta krajowa oznacza bowiem,

Rysunek 66. Całościowa ocena skutków członkostwa Polski w UE dla firmy (w %)Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.

Eksporterzy Respondenci ogółemNieeksporterzy

zdecydowanie pozytywna

pozytywna i negatywna

zdecydowanie negatywna

raczej pozytywna

raczej negatywna

członkowstwo w UE nie wpłynęło na firmę

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%


że drożeje import. Po drugie, dla niektórych podmiotów kryzys może być szansą, ze względu na efekt substytucji droższych produktów oferowanych przez np. dostawców ze starych krajów członkowskich UE, przez dostawy polskich produktów o korzystnej relacji ceny do jakości.

Pośród odpowiedzi respondentów mniejszość stanowią opinie wskazujące na zdecy-dowanie pozytywne i raczej pozytywne skutki kryzysu 2008+ oraz spowolnienia gospo-darczego w Polsce (łącznie 7,9% wskazań ze strony respondentów ogółem, z nieznacznie wyższym odsetkiem wskazań w przypadku eksporterów). Natomiast 23% badanych podmiotów odczuło zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. Jeżeli chodzi o skutki raczej negatywne oraz zdecydowanie negatywne, odsetek wskazań jest większy w grupie eksporterów. Eksport okazał się tym samym kanałem przenoszenia kryzysu. Podmioty nieeksportujące częściej niż eksporterzy zadeklarowały, że kryzys i spo-wolnienie gospodarcze w Polsce nie miały wpływu na ich funkcjonowanie. Uzyskane odpowiedzi od eksporterów oraz nieeksporterów różnią się statystycznie istotnie.

Rysunek 67. Skutki kryzysu światowego 2008+ i spowolnienia gospodarczego w Polsce (w %)Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.

Eksporterzy Respondenci ogółemNieeksporterzy

zdecydowanie pozytywne

pozytywne i negatywne

zdecydowanie negatywne

raczej pozytywne

raczej negatywne

nie miały wpływu

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Konsekwencje kryzysu są różne, gdyż są kształtowane przez cały szereg czynników, z których wiele jest specyficznych dla poszczególnych podmiotów. Jedną z nich jest rezygnacja bądź przesunięcie w czasie wcześniej planowanych zamierzeń biznesowych, dotyczących na przykład realizacji inwestycji związanych z wdrażaniem innowacji. Tego typu działania mają szczególne znaczenie dla budowy/zwiększenia potencjału eksportowego – w świetle koncepcji heterogeniczności podmiotów gospodarczych.


W przypadku 23,3% respondentów zamierzenia inwestycyjne dotyczące wdrażania innowacji zostały opóźnione/przesunięte w czasie. W większym stopniu dotyczyło to eksporterów (25,3%) niż nieeksporterów (19%) – różnice są statystycznie istotne.

W związku z kryzysem na światowym rynku część respondentów podejmuje dzia-łania dostosowawcze. W większym stopniu dotyczy to podmiotów eksportujących, z których 43,4% deklaruje podjęcie takich działań, wobec 19,4% pośród nieeksporterów (różnice między eksporterami i nieeksporterami są statystycznie istotne).

Jako najczęściej podejmowane działanie respondenci (zarówno eksporterzy, jak i nieeksporterzy) wskazują zmniejszenie kosztów. Różnica między obiema grupami w zakresie struktury udzielonych odpowiedzi nie jest istotna statystycznie. Z odmienną sytuacją mamy do czynienia w przypadku drugiego w kolejności działania, jakim jest analiza potrzeb rynków zagranicznych. Różnice między nieeksporterami oraz eks-porterami są statystycznie istotne. Potrzeby rynków zagranicznych w czasie kryzysu analizowane są zatem przede wszystkim przez dotychczasowych eksporterów – tego rodzaju działanie wskazało 24,1% podmiotów eksportujących, wobec 6,8% nieeksporte-rów. Uzyskane wyniki podkreślają raczej niskie zainteresowanie eksportem podmiotów dotychczas koncentrujących swą działalność na rynku krajowym.

Tabela 17. Działania dostosowawcze podjęte przez respondentów w związku z kryzysem 2008+

Działanie Eksporterzy Nieeksporterzy Respondenci ogółem

p-value

Zmniejszenie kosztów 30,3 38,6 31,8 0,127

Analiza potrzeb rynków zagranicznych 24,1 6,8 21,0 0,000

Poprawa jakości produktów (usług) 23,1 27,3 23,9 0,320

Zmiany technologiczne w firmie 11,2 13,6 11,6 0,643

Zwiększenie kwalifikacji pracowników 11,2 13,6 11,6 0,409


Relatywie dużo respondentów (23,9%) podejmuje także działania mające na celu poprawę jakości oferowanych produktów. Mniej wskazań odnosi się do wprowadzanych zmian technologicznych oraz zwiększania kwalifikacji pracowników. W dodatkowych odpowiedziach udzielonych w pytaniu otwartym respondenci wymienili także takie działania dostosowawcze, jak: redukcja zatrudnienia (18 wskazań), dywersyfikacja produkcji/rozszerzenie asortymentu (17 wskazań) oraz wejście na rynek zagraniczny (2 wskazania, dotyczące nieeksporterów).

Respondenci ocenili podjęte przygotowania, środki zaradcze wobec kryzysu i spo-wolnienia 2008+. Odpowiedzi eksporterów oraz nieeksporterów różnią się statystycznie istotnie. Respondenci mieli możliwość wybrania wariantu odpowiedzi „nie dotyczy”


– częściej czynili to nieeksporterzy. Porównanie różnic w odpowiedziach obu grup respondentów prowadzi do konkluzji, że eksporterzy (z punktu widzenia dnia dzi-siejszego) lepiej oceniają podjęte działania przygotowujące firmę na skutki kryzysu – świadczy o tym zarówno więcej wskazań „bardzo dobrze”, jak i „raczej dobrze”.

Rysunek 68. Ocena podjętych przygotowań do kryzysu/spowolnienia 2008+ (z punktu widzenia dnia dzisiejszego) w %Źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.

Czy Pani/Pana zdaniem kryzys/spowolnienie 2008+ się skończył?

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Eksporterzy Eksporterzy NieeksporterzyNieeksporterzy

nie dotyczy

ani dobrze, ani źle

dotyczy

raczej źle

bardzo dobrze

bardzo źle

raczej dobrze

Eksporterzy Nieeksporterzy Ogółem

tak, już się skończył

będzie trwał jeszcze długo

właśnie się skończył

trudno powiedzieć

skończy się wkrótce

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Jak ocenia Pan/Pani podjęte przygotowania do kryzysu/spowolnienia 2008+?

Interpretując uzyskane wyniki, warto odnieść się nieco szerzej również do odpowie-dzi na inne pytania. Z jednej strony eksport okazał się kanałem, przez który przenosiły


się kryzysowe impulsy – co dotknęło przede wszystkim eksporterów. Z drugiej strony lepiej oceniają oni skuteczność podjętych działań dostosowawczych. Wynika to z funk-cjonowania w bardziej wymagającym i konkurencyjnym otoczeniu, co umożliwia szybsze dostrzeżenie ewentualnych zagrożeń, ale też mobilizację większych środków (eksporterzy to bowiem większe podmioty, cechujące się także wyższym poziomem produktywności). Ponadto eksporterzy dysponują szerszą paletą działań, które bez-pośrednio wiążą się z aktywnością na więcej niż jednym rynku krajowym. Ostateczny wybór podjętych działań zależy oczywiście od sytuacji indywidualnych podmiotów. Aktywność na więcej niż jednym rynku stwarza eksporterom możliwość dywersy-fikacji ryzyka. Aktualny kryzys ma bez wątpienia charakter globalny, jego przebieg (intensywność) jest jednak różna w zależności od regionu świata/kraju, a także branży.

W kwestii tego, czy kryzys już się zakończył, uzyskane odpowiedzi są raczej wy-ważone: 21% respondentów nie ma w tej sprawie wyrobionego, klarownego poglą-du, 46,5% uważa, że już się skończył bądź właśnie się kończy, 19,2% respondentów twierdzi, że skończy się wkrótce, natomiast 12,9% jest zdania, że będzie trwał jeszcze długo. Odpowiedzi eksporterów oraz nieeksporterów nie różnią się w sposób istotny statystycznie.

Kryzys niesie ze sobą wiele konsekwencji. Jednak jak już wspomniano, nie są one tylko zagrożeniem dla funkcjonowania firmy. Zdaniem 46,5% respondentów jest on zarówno szansą, jak i zagrożeniem. Dla 12% jest głównie szansą bądź raczej szansą niż zagrożeniem, jednak 41,6% ankietowanych uważa, że jest głównie bądź raczej zagrożeniem niż szansą.

Rysunek 69. Ocena kryzysu w kategorii szansa/zagrożenieŹródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych.

Eksporterzy Nieeksporterzy Ogółem

głównie szansa

raczej zagrożenie niż szansa

raczej szansa niż zagrożenie

głównie zagrożenie

i szansa, i zagrożenie

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%


Dorota Ciołek, Tomasz Brodzicki

5.2. Determinanty działalności eksportowej firm w5.2. Determinanty działalności eksportowej firm w Polsce – Polsce – model logitowymodel logitowy

Obok przedstawionej wielowątkowej i statystycznej analizy najważniejszych wy-ników ankiety zbadano również związki przyczynowo-skutkowe, zachodzące między różnymi zmiennymi i kategoriami charakteryzującymi działalność respondentów. Z punktu widzenia całości realizowanego badania najbardziej interesujące było wska-zanie czynników, które w statystycznie istotny sposób wpływają na fakt, że firma jest eksporterem. Podjęto tym samym próbę znalezienia odpowiedzi na pytanie, jakie cechy firm sprzyjają działalności eksportowej i które z nich mają większe, a które mniejsze znaczenie. W doborze zmiennych objaśniających do modeli ekonometrycznych kiero-wano się wynikami krytycznego przeglądu literatury teoretycznej i empirycznej w nurcie tzw. nowej nowej teorii handlu (przeprowadzonego w rozdziale III).

5.2.1. Definicje i5.2.1. Definicje i statystyki zmiennychstatystyki zmiennych

Kluczowa w prezentowanej analizie zmienna eksporter została zdefiniowana jako zmienna binarna (zero-jedynkowa), przyjmująca wartość jeden dla firm eksportują-cych i zero dla nieeksportujących. Głównym celem tego etapu badania było określenie, jakie czynniki mają wpływ na podjęcie działalności eksportowej przez firmę, nie zaś od czego zależy wartość eksportu firmy. Z tego też względu zmienną objaśnianą nie była wartość eksportu, lecz fakt, czy firma eksportuje czy nie. Należy przy tym pamiętać, że spośród wszystkich uwzględnionych w analizie podmiotów gospodarczych 69% to były firmy eksportujące.

Pierwszym etapem modelowania było wskazanie cech firmy, które zgodnie z teorią i przypuszczeniami mają zasadnicze znaczenie dla tego, czy podejmuje ona (bądź czy jest w stanie podjąć) działalność eksportową. Jedną z najważniejszych cech jest wielkość firmy, odzwierciedlająca skalę działalności, oraz branża, w której firma działa (sektor działalności). Wielkość firmy może być zobrazowana między innymi przez wartość przychodów ze sprzedaży lub przez wielkość zatrudnienia. Ponieważ wydaje się, że oficjalne dane o zatrudnieniu mogą być mniej obciążone chęcią zatajenia rzeczywistości przez przedsiębiorców niż dane o wielkości sprzedaży, zdecydowano, że skala działal-ności reprezentowana będzie przez wielkość zatrudnienia w firmie. Natomiast sektor działalności został zdefiniowany przez trzy zmienne jakościowe klasyfikujące firmy jako: produkcyjne, usługowe lub handlowe. Należy przy tym zaznaczyć, że klasyfikacja ta została oparta na deklarowanym przez respondentów rodzaju aktywności, mającym największe znaczenie w działalności ogółem, zważywszy na fakt, że wiele firm realizuje równocześnie dwie lub nawet trzy formy działalności.

Obok dwóch wymienionych wyżej podstawowych zmiennych wskazano również inne cechy, które mogą mieć wpływ na podjęcie eksportu przez firmę:■ udział kapitału zagranicznego w kapitale firmy – spodziewamy się, że firmy z kapi-

tałem obcym częściej eksportują. Obecność kapitału zagranicznego zdefiniowana

170 Dorota Ciołek, Tomasz Brodzicki

została przy pomocy zmiennej zero-jedynkowej: jeden dla firm z kapitałem zagra-nicznym i zero dla firm bez kapitału zagranicznego;

■ wiek firmy w latach – zgodnie z przypuszczeniem, że firmy dłużej działające na rynku mają większe szanse na podejmowanie działalności eksportowej. Wiek firm to: 2012 (rok, którego dotyczyło badanie ankietowe) odjąć zadeklarowany rok założenia;

■ poziom kapitału ludzkiego, reprezentowany przez odsetek pracowników z wyższym wykształceniem – może mieć istotne znaczenie dla podejmowania działalności eksportowej;

■ wieloproduktowość – czy firma oferuje więcej niż jeden produkt (dobro lub usłu-gę) – przypuszczamy, że większa liczba produktów zwiększa szanse na eksport;Ponadto w kolejnych etapach analizy zbadano wpływ na działalność eksporto-

wą następujących cech jakościowych reprezentowanych w modelu przez zmienne zero-jedynkowe:■ czy firma importuje towary lub usługi z zagranicy (importer),■ czy firma prowadzi inwestycje bezpośrednie na rynkach zagranicznych (aktyw_FDI),■ czy firma wchodzi w skład międzynarodowej grupy kapitałowej (gr_miedzynar),■ deklarowana współpraca z innymi firmami (współpraca),■ działanie w ramach klastra przemysłowego (klastry),■ korzystanie z instrumentów wsparcia publicznego, takich jak zachęty lub obniżki

podatkowe (zachęty).Z punktu widzenia najnowszych teorii ekonomii czynnikami, które w największym

stopniu stymulują zdolność do eksportu, wydają się: produktywność oraz innowacyjność firmy. Zarówno w teorii, jak i w badaniach empirycznych przyjmuje się różne mierniki produktywności. Najprostszym i najczęściej stosowanym, a jednocześnie najłatwiej-szym do intuicyjnej interpretacji miernikiem jest produktywność pracy (LP – labor productivity), która dla i-tego przedsiębiorstwa wyznaczana jest jako:

(1) ,ii

i

SLPL

gdzie:Si – wielkość sprzedaży w i-tym przedsiębiorstwie,Li – liczba pracujących w tym przedsiębiorstwie.

Tym samym za miarę produktywności podmiotu przyjmujemy sprzedaż na jednego pracującego. Można wykorzystać również wartość dodaną przypadającą na jednego pracującego:

(2) / ,ii

i

VAVA pracL

gdzie:VA – wartość dodana w i-tym przedsiębiorstwie wyznaczona metodą subtraktywną jako VAi = Si – Bi – UOi, przy czym Bi oznacza wydatki na materiały i energię, a UOi to wydatki na usługi obce.


Inną miarą produktywności jest produktywność drugiego podstawowego czynnika produkcji, czyli kapitału (CP – capital productivity), wyznaczana jako:

(3) ,ii

i

SCPMT

gdzie:MTi – majątek trwały przedsiębiorstwa.

W celu jednoczesnego uwzględnienia produktywności obu czynników produkcji proponujemy wykorzystanie wskaźnika całkowitej produktywności mierzonego przez:

(4) ,i ii

i i

VA VATPRODMT L

przy zastosowaniu zdefiniowanych wcześniej zmiennych. Tak rozumiana produk-tywność jest średnią ważoną produktywności pracy oraz produktywności kapitału (z jednakowymi wagami).

Po przekształceniu danych uzyskanych w badaniu ankietowym wprowadzono kilka podstawowych zmiennych z obszaru działalności innowacyjnej. Po pierwsze, w odniesieniu do klasycznych typów innowacji produktowych (innow_produkt), pro-cesowych (innow_proc) oraz organizacyjnych (innow_org) wprowadzono zmienne binarne przyjmujące wartość jeden, jeżeli firma zadeklarowała ich wdrożenie w ostatnich trzech latach. Analogicznie postąpiono w odniesieniu do innowacji produktowych, nowych dla rynku i uznawanych za radykalny typ innowacji (innow_new_market). Po drugie, uwzględniając znaczenie innowacji technologicznych opartych o działalność badawczo-rozwojową, dodano zmienną patenty, jeżeli podmiot pozyskał w rozpa-trywanym okresie ochronę własności intelektualnej w postaci patentu. Po trzecie, na podstawie odpowiedzi udzielonych przez respondentów na pytania dotyczące wpro-wadzanych innowacji4, została opracowana zmienna oddająca nastawienie do zmian (wpr_zmian) oraz zmienna binarna odzwierciedlająca zadeklarowane wprowadzenie innowacyjnych produktów w ciągu ostatnich trzech lat (innow_deklar). Wreszcie skonstruowano również zmienną kompleksowo ujmującą intensywność działalno-ści innowacyjnej (Innov_extent). W tab. 18 zaprezentowano częstości dla wszystkich zmiennych zero-jedynkowych, które odzwierciedlają cechy jakościowe zdefiniowane na bazie przeprowadzonego badania ankietowego. Większość z nich została już omówiona we wcześniejszej części książki.

4 Pytania te dotyczyły zasadniczo dwóch kwestii. Pierwszą z nich jest wprowadzenie (w okresie ostat-nich trzech lat) bądź zamiar wprowadzenia (w nadchodzących trzech latach): nowych produktów lub usług, technologicznie ulepszonych produktów lub usług, nowocześniejszych metod produkcji, istotnych zmian organizacyjnych (np. w zarządzaniu firmą, wdrożenie norm ISO), istotnych zmian własnościowych (np. fuzje, przejęcie innych firm, pozyskanie inwestora), rozpoczęcie/poszerzenie współpracy z innymi firmami (np. w zakresie prac badawczych) oraz poszerzenie lub zdobycie nowych rynków zbytu dla swoich produktów lub usług. Drugą z nich jest charakter wprowadzonych produktów innowacyjnych z rozróż-nieniem na produkty innowacyjne tylko dla respondenta oraz innowacyjne także dla rynku. Ponadto uwzględniono udział produktów innowacyjnych w przychodach ze sprzedaży ogółem.


Tabela 18. Częstości dla zmiennych jakościowych wykorzystanych w modelach ekonometrycznych

Zmienna Odsetek odpowiedzi

tak nie

Eksporter 68,9 31,1

F. produkcyjne 75,3 –

F. handlowe 17,6 –

F. usługowe 7,1 –

F. wieloproduktowe 93,8 6,2

F. z kap. zagranicznym 25,7 74,3

Importer 44,6 55,4

Aktyw_FDI 10,2 89,8

Gr_międzynar 11,1 88,9

Współpraca 88,4 11,6

Klastry 2,0 98,0

Zachęty 9,4 90,6

Innow_produkt 66,0 34,0

Innow_proc 32,4 67,6

Innow_org 24,1 75,9

Innow_new_market 28,5 71,5

Patenty 17,3 82,7

Wpr_zmian 82,0 18,0

Innow_deklar 42,0 58,0Źródło: obliczenia własne na podstawie badania ankietowego.

Jak wskazano już wcześniej, prawie 69% respondentów to firmy eksportujące. W przeważającej części podstawową formą działalności jest produkcja (ponad 75%), a prawie wszystkie firmy (aż 93,8%) zadeklarowały, że oferują więcej niż jeden pro-dukt. Ok. 26% przedsiębiorstw to firmy z kapitałem zagranicznym, zaś 10% wszystkich ankietowanych prowadzi inwestycje bezpośrednie za granicą. Kontakt z rynkami zewnętrznymi nawiązywany jest również poprzez import: ok. 45% firm sprowadza towary lub usługi z zagranicy. Jeżeli chodzi o współpracę z innymi firmami, to prze-ważająca większość (88,4%) deklaruje taką współpracę, a zaledwie 2% działa świado-mie w klastrach5. Zaledwie 9,4% ankietowanych przedsiębiorstw było beneficjentami instrumentów wsparcia publicznego, takich jak zachęty lub obniżki podatkowe. Jeżeli

5 Funkcjonowanie w klastrach może być uświadomione – dotyczy to przede wszystkim formalnych inicjatyw klastrowych, albo nieuświadomione – wtedy, gdy zlokalizowane koło siebie firmy współdziałają zgodnie z definicją klastrów, ale nie określają swojej działalności tym terminem. Szerokie omówienie działalności klastrowej w Polsce znaleźć można np. w książce pod red. Brodzickiego i Kuczewskiej (2012).


chodzi o obszar innowacyjności, okazuje się, że poza innowacjami produktowymi większość firm nie prowadzi działalności innowacyjnej.

Tabela 19. Podstawowe statystyki opisowe dla zmiennych ilościowych wykorzystanych w modelach

Zmienna Średnia Odchylenie Współczynnik zmienności

Min. Max.

Zatrudnienie 110 187 169% 1 2000

Sprzedaż 53 278 111 545 209% –0,015 1 031 172

Wiek firmy 19,0 12,8 068% 2 98

Kapitał ludzki 22,7 20,9 092% 0 100

Produktywność pracy 1 218 8 151 669% –0,001 187 064

Produktywność kapitału 91,7 784,3 855% 0,270 14 404

Całkowita produktywność 71,9 232,3 323% 0,625 3 036

Wartość dodana na pracującego 622 3 514 565% 1,357 68 682

Innov_extent 2,38 1,78 075% 0 8Źródło: obliczenia własne na podstawie badania ankietowego.

Obok zmiennych jakościowych (o charakterze zero-jedynkowym) w modelowaniu ekonometrycznym wykorzystano również zmienne ilościowe. W tab. 19 zaprezento-wano statystyki opisowe dla tych zmiennych. Należy zauważyć, że poza wiekiem firmy wszystkie mają charakter zmiennych o wysokiej zmienności, czyli znacznym zróżni-cowaniu w badanej populacji. Wnioskujemy, że jest tak również w populacji ogólnej.

Rysunek 70. Rozkład prawdopodobieństwa różnych miar produktywności w badanej grupie firmŹródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego.

0

20

40

60

80

100

120

1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27

Przedział produktywności

Lic

zba firm

produktywność pracy

VA na pracującego

produktywność kapitału

całkowita produktywność


Na rys. 70 przedstawione zostały rozkłady poszczególnych miar produktywności w analizowanej grupie firm. Rozkłady produktywności mierzone różnymi sposobami mają podobne cechy: są asymetryczne – wyraźnie skośne w prawo, wysmukłe i z ten-dencją centralną w podobnym miejscu. Porównując produktywność kapitału (linia zielona) i pracy (linia niebieska), można zauważyć, że w przypadku produktywności kapitału mamy do czynienia z większą asymetrią ujemną. Oznacza to, że większa część firm charakteryzuje się produktywnością kapitału mniejszą od średniej, inaczej niż w przypadku produktywności pracy.

5.2.2. Specyfika modelowania logitowego5.2.2. Specyfika modelowania logitowego

W modelowaniu ekonometrycznym zmiennej binarnej (przyjmującej wartości zero bądź jeden) do najczęściej stosowanych należą modele logitowe (zwane również logistycznymi)6. Pierwotną zmienną objaśnianą w tego typu modelach jest prawdo-podobieństwo przyjęcia przez analizowaną zmienną zero-jedynkową wartości jeden, czyli wartości reprezentującej konkretny wariant badanej cechy. W prezentowanym badaniu chodzi o prawdopodobieństwo prowadzenia przez firmę działalności eks-portowej. Modelowanie zdefiniowanej w ten sposób zmiennej przy pomocy regresji liniowej, czyli jako liniowego modelu prawdopodobieństwa, wiąże się z problemami interpretacyjnymi, gdyż uzyskane wartości oszacowanego prawdopodobieństwa mogą wykraczać poza przedział (zero, jeden). Jednym z rozwiązań tego problemu jest przyjęcie za zmienną objaśnianą nie prawdopodobieństwa, lecz tzw. logitu. Nazwą logit określa się logarytm ilorazu prawdopodobieństwa przyjęcia oraz nieprzyjęcia wartości jeden przez zmienną yi, która jest analizowaną cechą7. Niech pi oznacza prawdopodobieństwo sukcesu, czyli w naszym przypadku tego, że firma jest eksporterem, wówczas:

(5) ln .1–

ii

i

plogit pp

Jeżeli szanse stania się eksporterem lub pozostania firmą działającą wyłącznie na rynku krajowym byłyby jednakowe (pi = 0,5), logit równałby się zeru. Dla pi < 0,5 logit przyjmuje wartość ujemną, a dla pi > 0,5 jest dodatni. W modelu logitowym, zamiast modelować bezpośrednio zmienną pi względem zmiennych objaśniających X, modeluje się wyżej zdefiniowany logit jako funkcję tych zmiennych. Stąd postać ogólną modelu logitowego można zapisać następująco:

(6) 0 1 1 2 2 .i i i i k ki ilogit p Z X X X

Przedmiotem estymacji w tym modelu są parametry β, które reprezentują siłę i kierunek oddziaływania poszczególnych zmiennych X na logit, czyli pośrednio na prawdopodobieństwo tego, że firma jest eksporterem.

6 Innymi modelami zmiennych binarnych są liniowy model prawdopodobieństwa (LMP), model probitowy czy też regresja binarna. 7 Gruszczyński (2010, s. 63).


Model (6) jest modelem nieliniowym, a jego parametry szacowane są najczęś-ciej przy pomocy Metody Największej Wiarygodności (MLE – Maximum Likeli hood Estimation), która w tym przypadku jest estymatorem zgodnym, asymptotycznie efek tywnym i asymptotycznie normalnym. Istotność tak szacowanego modelu ocenia się przy pomocy testu ilorazu wiarygodności LR, gdzie – zgodnie z hipotezą zerową – wszystkie parametry przy zmiennych objaśniających są równe zero. Oznacza to, że prawdziwy jest model jedynie z wyrazem wolnym, a hipoteza alternatywna zakłada, że przynajmniej jedna ze zmiennych objaśniających ma istotny wpływ na zmienną objaśnianą. Odrzucenie hipotezy zerowej w omawianym teście (wtedy gdy wartość prawdopodobieństwa empirycznego prob jest mniejsza niż założony poziom istotności, np. 0,01) oznacza, że regresja jako całość jest statystycznie istotna.

W modelach nieliniowych oceny parametrów strukturalnych nie mają bezpośredniej interpretacji, tak jak ma to miejsce w klasycznym modelu liniowym. W przypadku modelu logitowego są dwa możliwe sposoby interpretacji. Po pierwsze, wyniki interpre-tujemy z wykorzystaniem ilorazu szans / 1– .i ip p Niech ˆ

j będzie oszacowaniem parametru przy zmiennej Xj w modelu logitowym (6). Jeśli i > 0, to szanse, że yi = 1 (u nas: firma będzie eksporterem), rosną wraz ze wzrostem wartości j-tej zmiennej. Jeśli ˆ

j < 0, to szanse te maleją. Mówiąc dokładniej, wzrost wartości zmiennej Xj o jednostkę wiąże się z je -krotną zmianą ilorazu szans. Stąd, jeżeli zmienna objaśniająca Xj jest zmienną zero-jedynkową ( je – 1), informuje, o ile procent wzrasta prawdopodobień-stwo przyjęcia przez zmienną objaśnianą wartości jeden, wtedy gdy zmienna Xj zmieni wartość z zero na jeden. W przypadku zmiennej ciągłej: każda dodatkowa jednostka zmiennej Xj zwiększa (lub zmniejsza) szansę przyjęcia przez zmienną objaśnianą wartości jeden o ( je – 1) procent. Podsumowując, możemy powiedzieć, że iloraz szans określa, o ile średnio zmienia się prawdopodobieństwo tego, że firma będzie eksporte-rem, w momencie gdy zmienna objaśniająca wzrośnie o jedną jednostkę.

Drugim sposobem interpretacji wyników oszacowania w modelu logitowym jest wyznaczenie tzw. efektów krańcowych według następującej formuły:

(7)

0 1 1 2 22

0 1 1 2 2

exp,

1 expi i k kii

jji i i k ki

X X Xpx X X X

gdzie najczęściej za Xki podstawiamy średnie wartości tych zmiennych w próbie i in-terpretujemy w kategorii zmiany prawdopodobieństwa zdarzenia opisanego przez yi = 1 wywołanej jednostkowym (krańcowym) przyrostem wartości zmiennej xj. Jed -nakże jeżeli – tak jak w naszym modelu – zmienne objaśniające są zmiennymi jakościo-wymi, wyznaczanie efektów krańcowych dla średnich wartości wszystkich zmiennych nie jest użyteczne, ponieważ wartości przeciętne zmiennych zerojedynkowych równają się frakcji jedynek w badanej populacji (odsetkowi firm, które udzieliły twierdzącej odpowiedzi na pytanie ankietowe). Ze względu na zróżnicowanie zmiennych ob-jaśniających w modelach przedstawione poniżej interpretacje wyników estymacji poszczególnych modeli logitowych bazują na ilorazach szans.

W klasycznym modelowaniu ekonometrycznym, dotyczącym najczęściej szere-gów czasowych lub danych makroekonomicznych, dobroć dopasowania modelu do


danych empirycznych ocenia się przy pomocy współczynnika determinacji R2. Jednak wartość tego wskaźnika w modelach szacowanych dla danych ankietowanych (lub sze-rzej w mikroekonometrii) zazwyczaj jest bardzo niska. Tym samym model może być całkiem poprawny, ale wartość współczynnika determinacji będzie niestety niewielka ( Wooldridge 2003; Murray 2006). Ponadto warto pamiętać, że – jak pisze Gruszczyński (2010, s. 62) – dla dużej liczby obserwacji graniczne (w sensie istotności) wartości współczynników korelacji i determinacji są małe. W modelu logitowym nie wyznacza się wartości klasycznego współczynnika determinacji, zamiast niego wyliczana jest miara nazywana Pseudo-R2 McFaddena ( McFadden 1974). Opiera się ona na porównaniu oszacowania modelu pełnego z modelem zredukowanym tylko do wyrazu wolnego8. Należy jednak pamiętać, że wartość tak zdefiniowanego współczynnika determinacji najczęściej przyjmuje wartości bliższe raczej zera niż jeden.

Innym sposobem oceny dobroci dopasowania modelu jest sprawdzenie, jaka jest trafność prognoz wyznaczonych na jego podstawie. Wyznacza się wówczas odsetek trafnych prognoz, nazywany często zliczeniowym R2, który w przypadku modeli lo-gitowych wydaje się lepszym narzędziem oceny dobroci dopasowania niż klasyczny współczynnik determinacji.

5.2.3. Znaczenie produktywności dla działalności eksportowej5.2.3. Znaczenie produktywności dla działalności eksportowej

Zgodnie z teorią Melitza (2003) produktywność firmy ma kluczowe znaczenie w determinowaniu poziomu konkurencyjności firmy, a co za tym idzie, jest kluczowa dla podjęcia działalności eksportowej wymagającej pokrycia istotnych kosztów wejścia. Firmy o zbyt niskim wyjściowym poziomie produktywności nie są w stanie utrzymać się nawet na rynku krajowym i są z niego eliminowane. Firmy o wyższym poziomie produktywności mogą sprostać presji konkurencyjnej na rynku krajowym, lecz ich produktywność nie jest wystarczająca, aby przezwyciężyć istotne bariery wejścia na rynki zagraniczne. Jedynie najbardziej produktywne firmy, których produktywność przekracza teoretyczną wartość progową, są w stanie wejść z sukcesem na jeden bądź więcej rynków zagranicznych. Występuje tym samym naturalny proces selekcji eks-porterów z ogólnej populacji firm (selection effect). Kluczowe znaczenie ma w tym względzie wyjściowy poziom produktywności przed wejściem na rynek zagraniczny (dostępne wyniki badań nie potwierdzają występowania procesu uczenia się przez eksport).

Jak przedstawiono powyżej, produktywność może być mierzona na wiele sposobów i trudno podjąć jednoznaczną decyzję, która z tych miar jest najwłaściwsza. Dlatego w tej części analizy oszacowano równocześnie modele logitowe uwzględniające wśród zmiennych objaśniających wszystkie wymienione wcześniej miary produktywności: produktywność pracy w modelu (M1), wartość dodaną w przeliczeniu na jednego pracownika w modelu (M2), produktywność kapitału w modelu (M3) oraz całkowitą produktywność TPROD zdefiniowaną przez formułę (4) w modelach (M4) i (M5).

8 Do tego celu można wykorzystać również miary zaproponowane przez McKelvey’a i Zavoina (1975) lub Maddalę (1983).


Wyniki oszacowania parametrów modeli logitowych dla wszystkich wariantów za-mieszczone zostały w tab. 20. W ostatnich kolumnach zamieszczono wyniki estymacji tego samego modelu, przy czym w (M4) jako odzwierciedlenie sektora działalności uwzględniono zmienne zero-jedynkowe dla firm produkcyjnych i usługowych. Wówczas oceny parametrów przy tych zmiennych należy interpretować jako różnice w stosunku do firm handlowych (pominiętych). Natomiast w modelu (M5), gdzie uwzględniono zmienne zero-jedynkowe reprezentujące firmy produkcyjne i handlowe, oszacowane parametry informują o odchyleniu względem firm usługowych. Zestaw pozostałych zmiennych objaśniających jest taki sam we wszystkich pięciu modelach (specyfikacjach).

Na podstawie wyników testu ilorazu wiarygodności LR należy stwierdzić, że każdy z zaprezentowanych w tab. 20 modeli jest istotny – wartości prawdopodobieństwa em-pirycznego LR Prob są mniejsze niż standardowo przyjmowany poziom istotności 0,05. Oceniając oszacowane modele pod względem dobroci dopasowania, należy zauważyć, że we wszystkich przypadkach wartość współczynnika determinacji Pseudo R2 jest niska i waha się ok. 20%. Jak wyjaśniono wcześniej, lepszą w tym przypadku miarą weryfikacji modelu jest odsetek trafności prognoz, który przyjął wartość ok. 76-77%. Biorąc pod uwagę ten wskaźnik, oceniamy, że spośród wszystkich uwzględnionych miar produktywności, to całkowita produktywność (TPROD) w najlepszy sposób wyjaśnia różnice między eksporterami i nieeksporterami – w tej specyfikacji trafność prognoz była najwyższa i wyniosła aż 77,5%.

Tabela 20. Wyniki oszacowania parametrów strukturalnych w modelu logitowym dla eksporterów – różne warianty mierników produktywności

Zmienne (M1)eksporter

(M2)eksporter

(M3)eksporter

(M4)eksporter

(M5)eksporter

F. produkcyjne –1,037***(0,324)0,354***

–0,642*(0,333)0,526*

–1,205***(0,344)0,299***

–0,657*(0,351)0,519*

0,789**(0,398)2,201**

F. usługowe –1,479***(0,465)0,228***

–1,174**(0,474)0,309**

–1,917***(0,481)0,147***

–1,432***(0,489)0,238***

F. handlowe 1,492***(0,502)4,447***

ln (zatrudnienia) 0,853***(0,109)2,346***

0,916***(0,111)

2,500***

0,730***(0,118)

2,074***

0,867***(0,121)2,379***

0,873***(0,122)2,395***

ln (kapitał ludzki) –0,004(0,102)0,998

–0,022(0,104)0,978

0,088(0,103)1,091

0,037(0,108)1,037

0,033(0,108)1,033

Wiek firmy –0,001(0,007)0,999

–0,001(0,007)0,999

–0,002(0,008)0,998

–0,001(0,008)0,999

–0,001(0,008)0,999



(M2)eksporter

(M3)eksporter

(M4)eksporter

(M5)eksporter

ln (LP) 0,388***(0,092)1,474***

ln (VA/prac) 0,510***(0,099)1,665***

ln (CP) 0,101(0,071)1,105

ln (TPROD) 0,470***(0,110)

1,600***

0,470***(0,110)

1,599***

F. z kapitałem zagranicznym

1,345***(0,305)3,840***

1,311***(0,311)

3,709***

1,597***(0,320)4,938***

1,551***(0,333)4,717***

1,548***(0,333)4,701***

F. wieloproduktowe 0,388(0,467)1,470

0,390(0,490)1,476

0,392(0,470)1,479

0,410(0,502)1,506

0,387(0,504)1,472

Wyraz wolny –4,285***(0,894)

–5,029***(0,948)

–1,991***(0,722)

–4,071***(0,909)

–5,527***(0,885)

Liczba obserwacji 616 610 589 586 586

Pseudo R2 0,192 0,210 0,181 0,211 0,212

Odsetek trafnych prognoz 76,1% 77,0% 76,1% 77,5% 77,3%

LR 146,36 159,35 132,66 153,77 154,38

LR Prob [0,000] [0,000] [0,000] [0,000] [0,000]Uwagi:1) Każdej zmiennej w kolejnych modelach odpowiadają trzy liczby: ocena parametru strukturalnego modelu, w na-wiasach pod parametrami – odporne błędy szacunku (robust)9, pod błędami szacunku kursywą zapisane zostały ilorazy szans (Odds Ratio).2) Istotność parametrów i ilorazów szans: *** p < 0,01, ** p < 0,05, * p < 0,1.

Źródło: obliczenia własne wykonane w pakiecie STATA 14.

Oceny parametrów przy wszystkich miarach produktywności są statystycznie istotne i dodatnie, możemy zatem na razie bardzo ogólnie stwierdzić, że wraz ze wzrostem poziomu produktywności rośnie prawdopodobieństwo stania się eksporte-rem. Pod każdą oceną parametru strukturalnego w modelu logitowym zamieszczono dodatkowo iloraz szans, który mówi, o ile średnio zmienia się prawdopodobieństwo tego, że firma będzie eksporterem, w momencie gdy zmienna objaśniająca wzrośnie 9 Należy zaznaczyć, że we wszystkich modelach do oceny istotności parametrów strukturalnych za-stosowano tzw. odporne błędy szacunku. Było to wskazane ze względu na fakt, że w każdym przypadku odrzucono hipotezę o stałość wariancji zakłóceń losowych, co oznacza, że wyniki oszacowania standar-dowych błędów szacunku były obciążone.

Tabela 20 – cd.


o jednostkę. Możemy zauważyć, że jeżeli logarytm produktywności pracy wzrośnie o jeden, to szansa tego, że firma będzie prowadziła działalność eksportową, wzrośnie średnio o 47%. Innymi słowy, oznacza to, iż 10-procentowy wzrost produktywności pracy (LP) zwiększa prawdopodobieństwo podjęcia działalności eksportowej o 2,76%. Podobnie wzrost wartości dodanej przypadającej na pracownika o 10% zwiększa szansę o 3,87%, a wzrost całkowitej produktywności (TPROD) o 10% prowadzi do zwiększenia prawdopodobieństwa eksportu przez firmę średnio o 3,5%.

Zaprezentowane w tab. 20 wyniki upoważniają nas do wskazania, które z pozostałych uwzględnionych w modelach zmiennych istotnie wpływały na zdolności eksportowe firm oraz jaki był kierunek tego wpływu. Okazuje się, iż skala działalności, reprezen-towana przez zatrudnienie, w statystycznie istotny sposób determinuje zdolność do eksportu – im większa firma, tym wyższe prawdopodobieństwo eksportu. Średnia ocena ilorazu szans dla tej zmiennej wynosi 2,34, co oznacza, że – przeciętnie rzecz biorąc – wzrost zatrudnienia o 10% prowadzi do przyrostu prawdopodobieństwa tego, że firma będzie eksporterem o 7,8%. Okazało się natomiast, że poziom kapitału ludzkiego mierzony zadeklarowanym przez respondentów odsetkiem pracowników z wyższym wykształceniem nie ma statystycznie istotnego znaczenia dla podejmowania przez firmę działalności eksportowej. Należy jednakże podkreślić, iż wynik ten może być konsekwencją wykorzystania relatywnie prostej koncepcji pomiaru kapitału ludzkiego.

Zgodnie z teorią ekonomii, im dłużej firma działa na rynku, tym większe ma szanse na eksport swoich produktów. Wyniki prezentowanego badania ankietowego wskazują jednak na fakt, że wiek firmy nie wpływa na to, czy firma jest eksporterem – parametr strukturalny przy tej zmiennej jest statystycznie nieistotny. Może to wynikać z niejednoznaczności pytania ankietowego. Udzielając odpowiedzi na pytanie o rok rozpoczęcia działalności, część osób odpowiadających na ankietę mogła podawać rok rozpoczęcia działalności firmy w ogóle, a inna część – rok rozpoczęcia działalności na rynku polskim. Biorąc pod uwagę fakt, że wiele z firm biorących udział w badaniu to firmy z kapitałem zagranicznym, obserwacje na tej zmiennej mogły być obciążone błędem pomiaru, co poskutkowało stwierdzeniem nieistotnego wpływu w modelu identyfikującym determinanty działalności eksportowej. Podobnie nieistotny okazał się wpływ faktu, czy firma oferuje jeden czy wiele produktów, co może być skutkiem tego, że zaledwie około 6% firm zadeklarowało jeden produkt lub usługę jako przedmiot działalności gospodarczej. Należy przy tym zaznaczyć, że nieistotność wpływu tych zmiennych uzyskana została również w innych specyfikacjach, zarówno ze zreduk -owaną, jak i zwiększoną liczbą czynników objaśniających. Wyniki oszacowania tych modeli zostały pominięte w celu zachowania jasności i spójności prezentacji.

Dla eksportu statystycznie istotne znaczenie ma sektor działalności. Porównując oszacowania modeli (M4) i (M5), zauważamy, że prawdopodobieństwo tego, iż firma produkcyjna lub firma usługowa prowadzi działalność eksportową, jest istotnie mniejsze niż w przypadku firm handlowych. Podsumowując wyniki obliczeń dla tej zmiennej, możemy stwierdzić, że największą szansę na podjęcie działalności eksportowej mają firmy stricte handlowe. Handel, w tym handel zagraniczny, jest zasadniczym obszarem ich działalności. Prawdopodobieństwo tego, że firma produkcyjna jest eksporterem, jest o 48% mniejsze niż dla firmy handlowej, natomiast szansa tego, że firma usługowa


prowadzi działalność eksportową, jest o 76% mniejsza niż w przypadku firmy handlowej

ceteris paribus, czyli przy założeniu, że są to firmy podobne do siebie pod względem wszystkich pozostałych cech uwzględnionych w modelu. W rzeczywistości wiele firm produkcyjnych realizuje eksport, korzystając z usług wyspecjalizowanych pośredników. Jednocześnie szanse rozpoczęcia eksportu przez firmy produkcyjne w porównaniu z firmami usługowymi są o 120% większe (również ceteris paribus). Porównanie szans różnych typów firm zaprezentowano na rys. 71.

Rysunek 71. Szanse podejmowania działalności eksportowej przez firmy różnego typu (ceteris paribus)Źródło: opracowanie własne na podstawie badania ankietowego.

0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1

Firmy handlowe

Firmy produkcyjne

Firmy usługowe

Analizując wyniki estymacji modeli zamieszczone w tab. 20, zauważamy, że naj-wyższa ocena parametru strukturalnego – niezależnie od specyfikacji modelu – została uzyskana przy zmiennej reprezentującej obecność kapitału zagranicznego w firmie. Oznacza to silny – i jak wynika z testu istotności – statystycznie istotny wpływ na prowadzenie działalności eksportowej. Ponieważ średnia wartość ilorazu szans wynosi 4,38, możemy wnioskować, że dla firm z kapitałem zagranicznym szansa prowadzenia działalności eksportowej jest nawet o 300% większa w porównaniu z firmami stricte rodzimymi (przy założeniu, że są to firmy podobnej wielkości, działające w tym samym sektorze i o zbliżonym poziomie produktywności). Podsumowując, możemy powie-dzieć, że w rozpatrywanej próbie firm, to, czy firma jest, czy nie jest eksporterem, zależy w pierwszej kolejności od obecności kapitału zagranicznego, a następnie od obszaru działalności. Istotne znaczenie ma również wielkość firmy reprezentowana przez za-trudnienie, zaś nieco mniejszy wpływ choć również istotny, ma jej produktywność. Nie stwierdzono natomiast – ku naszemu zaskoczeniu – istotnego znaczenia wieku firmy, poziomu kapitału ludzkiego czy też wielości oferowanych produktów. Może to być powiązane z doborem firm do badania ankietowego – przyjętymi kryteriami selekcji ankietowanych podmiotów.

Analogiczne modelowanie przeprowadzono, ograniczając zakres danych tylko do firm produkcyjnych. Okazało się, że uzyskane wyniki estymacji nie różniły się znacząco od wyników dla całej dostępnej próby. Może to świadczyć o odporności wniosków na dobór próby do badania.


5.2.4. Internacjonalizacja a5.2.4. Internacjonalizacja a działalność eksportowadziałalność eksportowa

W kolejnej części modelowania, na podstawie wyników przeprowadzonego badania ankietowego, podjęto próbę sprawdzenia, czy sugerowane przez teorię prawidłowości zachodzą również w badanej populacji przedsiębiorstw. Do modelu logitowego do-łączone zostały zmienne reprezentujące powiązania firm z rynkami zagranicznymi. Pierwszą taką zmienną, która została uwzględniona i omówiona już we wcześniejszym etapie analizy, jest obecność kapitału zagranicznego. Okazało się, że kapitał zagraniczny jest najważniejszym (spośród do tej pory rozważanych) czynnikiem wpływającym na zdolność eksportową firm. Tym razem w modelu uwzględniono również fakt, czy dana firma importuje towary lub usługi z zagranicy, co zgodnie z teorią powinno mieć duże znaczenie dla prowadzonego przez nią eksportu. Weryfikujemy w tym miejscu hipo-tezę uczenia się przez import. Zmienna importer została wprowadzona jako zmienna zero-jedynkowa przyjmująca wartość jeden dla importerów i zero dla firm nieim-portujących. Do modelu dodano jeszcze jedną zmienną, która odzwierciedla wyższy potencjał internacjonalizacji, czyli zdolność do dokonywania inwestycji na rynkach zagranicznych w postaci ZIB. Chodzi tu o inwestycje polskich firm za granicą, których liczba oraz wartość wzrasta w ostatnich latach. W tym przypadku również wprowadzono zmienną zero-jedynkową aktyw_FDI przyjmującą wartość jeden dla inwestujących za granicą i zero dla nieinwestujących. Do zestawu czynników ilustrujących charakter internacjonalizacji firmy dołączono również zmienną binarną identyfikującą firmy wchodzące w skład międzynarodowych grup kapitałowych (gr_międzynar). Należy w tym miejscu podkreślić, że blisko jedna trzecia światowej wymiany handlowej ma charakter wymiany wewnątrzkorporacyjnej.

Model szacowany w tej części analizy jest skonstruowany w taki sposób, że jako zmienne objaśniające uwzględniono czynniki zidentyfikowane jako statystycznie is -totne w poprzednim etapie badania oraz zmienne reprezentujące powiązania z ryn-kami zagranicznymi. Należy przy tym zaznaczyć, że uwzględnienie czy nieuwzględ-nienie zmiennych uznanych poprzednio za nieistotne statystycznie nie wpływało w znaczący sposób na wyniki oszacowania parametrów przy pozostałych zmiennych. Produktywność firmy reprezentowana jest ponownie przez produktywność całkowitą TPROD. Analogicznie do wcześniej prezentowanych specyfikacji modelu zmienną objaśnianą jest zero-jedynkowa zmienna eksporter.

W tab. 21 zostały zaprezentowane wyniki oszacowania modelu w dwóch specyfika-cjach: (M6) model, w którym uwzględniono jednocześnie wszystkie zmienne pokazujące inne niż eksport powiązania z rynkami zagranicznymi, oraz (M7) model z pominię-ciem zmiennej reprezentującej obecność kapitału zagranicznego w firmie. Model (M7) pozwala udzielić odpowiedzi na pytanie, jaki wpływ mają interesujące nas zmienne, wtedy gdy nie przyjmujemy założenia, że są to firmy z kapitałem zagranicznym.

Podobnie jak w przypadku poprzednich modeli stwierdzamy istotność regresji jako całości. Fakt, że firma importuje produkty lub usługi z zagranicy, w statystycz-nie istotny sposób wpływa na jej zdolności eksportowe. Szansa podjęcia działalności eksportowej przez firmę importującą jest ponad trzykrotnie większa niż w przypadku


firmy nieimportującej [ilorazy szans zarówno w (M6), jak i w (M7) są większe niż trzy], inaczej mówiąc, prawdopodobieństwo jest większe o ponad 200%.

Tabela 21. Wyniki oszacowania parametrów strukturalnych w modelu logitowym dla eksporterów – zakres internacjonalizacji firm


(M7)eksporter

F. produkcyjne 0,671(0,426)1,956

0,667(0,416)1,948

F. handlowe 1,361***(0,517)3,899***

1,351***(0,504)3,859***

ln (zatrudnienia) 0,849***(0,127)2,337***

0,891***(0,128)2,437***

ln (TPROD) 0,399***(0,105)1,490***

0,411***(0,104)1,508***

F. z kapitałem zagranicznym 1,374***(0,332)3,949***

Importer 1,146***(0,228)3,145***

1,224***(0,228)3,399***

Aktyw_fdi 3,816***(0,950)

45,423***

3,744***(0,947)

42,273***

Gr_miedzynar 0,540(0,592)1,716

1,239***(0,467)3,453***

Wyraz wolny –5,246***(0,728)

–5,277***(0,718)

Liczba obserwacji 612 612

Pseudo R2 0,298 0,273

Odsetek trafnych prognoz 77,1% 78,3%

LR 225,006 206,233

LR Prob [0,000] [0,000]

Uwagi:1) Każdej zmiennej w kolejnych modelach odpowiadają trzy liczby: ocena parametru strukturalnego modelu, w na-wiasach pod parametrami – odporne błędy szacunku (robust), pod błędami szacunku kursywą zapisane zostały ilorazy szans (Odds Ratio).2) Istotność parametrów i ilorazów szans: *** p < 0,01, ** p < 0,05, * p < 0,1.

Źródło: obliczenia własne zrealizowane w pakiecie STATA 14.


Jeżeli natomiast firma zinternacjonalizowała swoją działalność poprzez inwestycje bezpośrednie na rynkach zagranicznych, to prawdopodobieństwo tego, że jest ekspor-terem, jest ponad czterdziestokrotnie wyższe niż dla innych firm podobnej wielkości, typu działalności i produktywności. Potwierdzają to wyniki uzyskiwane w porówny-walnych badaniach zagranicznych.

Znaczenie trzeciej spośród uwzględnionych zmiennych opisujących powiązania firm z rynkami zagranicznymi nie jest już tak oczywiste. Zadeklarowana przynależność do międzynarodowej grupy kapitałowej nie ma istotnego znaczenia dla podejmowania działalności eksportowej, szczególnie wówczas, gdy założymy, że firmy są podobne do siebie pod względem struktury własnościowej aproksymowanej obecnością kapitału zagranicznego.

5.2.5. Wpływ otoczenia zewnętrznego5.2.5. Wpływ otoczenia zewnętrznego

Kolejnym aspektem funkcjonowania firm, który mógłby mieć wpływ na podejmo-wanie bądź niepodejmowanie działalności eksportowej, jest nastawienie do koopera-cji – w tym z podmiotami z bezpośredniego otoczenia firmy. Chodzi o współpracę z innymi przedsiębiorstwami, w szczególności o współdziałanie w ramach tzw. klastrów przemysłowych. W celu weryfikacji powyższej tezy do modelu zostały wprowadzone dwie dodatkowe zmienne zero-jedynkowe: współpraca oraz klastry. Drugim elemen-tem związanym z otoczeniem są różne działania instytucji publicznych, których celem było zachęcenie firm do podejmowania działalności eksportowej – istotny element realizacji przez państwo polityki wspierania eksportu. Na podstawie udzielanych przez respondentów odpowiedzi na pytanie „Czy w ciągu ostatnich trzech lat firma była beneficjentem instrumentów wsparcia, takich jak zachęty/obniżki podatkowe?” została skonstruowana zero-jedynkowa zmienna zachęty, przyjmująca wartość jeden dla odpowiedzi „tak” oraz wartość zero dla odpowiedzi „nie”.

W tab. 22 zostały zamieszczone wyniki estymacji modelu zawierającego zdefiniowa-ne przez zmienne objaśniające reprezentujące relacje przedsiębiorstwa z innymi firmami oraz korzystanie z pomocy publicznej. Okazuje się, że żadna spośród tych zmiennych nie ma statystycznie istotnego wpływu na zdolność firm do podejmowania działalności eksportowej. Oznacza to, że brak współpracy z innymi firmami bądź jej występowanie nie miało znaczenia dla wejścia na rynki zagraniczne. Nie zidentyfikowano również znaczącego wpływu współpracy w ramach klastrów. Uzyskane wyniki świadczą ponad-to, że zadeklarowane wykorzystanie instrumentów wsparcia nie wpływało w istotny sposób na podjęcie działalności eksportowej.

Tabela 22. Wpływ otoczenia na zdolność do podejmowania działalności eksportowej


F. produkcyjne 0,666(0,417)1,946



F. handlowe 1,367***(0,520)3,922***

ln (zatrudnienia) 0,850***(0,129)2,340***

ln (TPROD) 0,388***(0,108)1,474***


1,543***(0,324)4,679***

Importer 1,113***(0,227)3,042***

Aktyw_fdi 3,810***(0,993)

45,143***Współpraca –0,0370

(0,323)0,963

Klastry –0,148(0,678)0,862

Zachęty 0,510(0,483)1,665

Wyraz wolny –5,198***(0,784)

Liczba obserwacji 612Pseudo R2 0,299Odsetek trafnych prognoz 0,779LR 225,440LR Prob [0,000]

Uwagi:1) Każdej zmiennej w kolejnych modelach odpowiadają trzy liczby: ocena parametru strukturalnego modelu, w na -wiasach pod parametrami – odporne błędy szacunku (robust), pod błędami szacunku kursywą zapisane zostały ilorazy szans (Odds Ratio).2) Istotność parametrów i ilorazów szans: *** p < 0,01, ** p < 0,05, * p < 0,1.


5.2.6. Znaczenie innowacyjności firm5.2.6. Znaczenie innowacyjności firm

Liczne wyniki badań pokazują jednoznacznie, iż internacjonalizacja i innowacyj-ność (bądź inaczej zakres innowacyjności i zakres internacjonalizacji) są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie komplementarne na poziomie firmy. Na przykład Cassiman

Tabela 22 – cd.


i Golovko (2011) wskazują, że innowacje produktowe, a w mniejszym stopniu innowacje procesowe, napędzają eksport. Altomonte et al. (2013) wskazują, że istnieje pozytywna, szeroka, mocna i odporna korelacja pomiędzy zakresem internacjonalizacji działalności przedsiębiorstw a zakresem działalności innowacyjnej w dużej grupie europejskich firm produkcyjnych. Wyniki te zostały opisane w ramach przeglądu literatury w rozdzia-le III. Spodziewamy się tym samym zidentyfikować istotne przełożenie innowacyjności na prawdopodobieństwo działalności eksportowej.

Tabela 23. Wpływ innowacyjności na zdolność do podejmowania działalności eksportowej


(M10)eksporter

(M11)eksporter

(M12)eksporter

F. produkcyjne 0,667(0,417)1,948

0,619(0,418)1,856

0,652(0,414)1,919

0,645(0,416)1,906

F. handlowe 1,361***(0,513)3,901***

1,400***(0,518)4,054***

1,389***(0,514)4,011***

1,293**(0,514)3,644***

ln (zatrudnienia) 0,845***(0,128)2,327***

0,824***(0,124)2,280***

0,822***(0,127)2,275***

0,847***(0,126)2,332***

ln (TPROD) 0,396***(0,107)1,485***

0,393***(0,106)1,480***

0,384***(0,107)1,468***

0,400***(0,107)1,491***

F. z kapitałem zagranicznym 1,534***(0,324)4,636***

1,539***(0,322)4,660***

1,545***(0,321)4,689***

1,540***(0,328)4,662***

Importer 1,105***(0,228)3,017***

1,140***(0,229)3,126***

1,134***(0,227)3,108***

1,083***(0,227)2,953***

Aktyw_fdi 3,787***(0,958)

44,124***

3,947***(0,953)

51,772***

3,884***(0,957)

48,638***

3,911***(0,953)

49,950***

Innow_produkt 0,155(0,227)1,167

Innow_proc 0,569**(0,240)1,767**

Innow_org 0,470*(0,276)1,599*

Innow_new_market 0,473*(0,263)1,604*

Wyraz wolny –5,288***(0,743)

–5,270***(0,723)

–5,178***(0,725)

–5,300***(0,719)



(M10)eksporter

(M11)eksporter

(M12)eksporter

Liczba obserwacji 612 612 612 612Pseudo R2 0,297 0,304 0,301 0,301Odsetek trafnych prog. 0,775 0,778 0,789 0,786LR 224,291 229,707 226,924 227,41LR Prob [0,000] [0,000] [0,000] [0,000]


Uwagi:1) Każdej zmiennej w kolejnych modelach odpowiadają trzy liczby: ocena parametru strukturalnego modelu, w na-wiasach pod parametrami – odporne błędy szacunku (robust), pod błędami szacunku kursywą zapisane zostały ilorazy szans (Odds Ratio).2) Istotność parametrów i ilorazów szans: *** p < 0,01, ** p < 0,05, * p < 0,1.

Interpretując wyniki estymacji modeli zamieszczone w tab. 24, należałoby stwier-dzić, że innowacyjność produktowa nie ma statystycznie istotnego wpływu na zdolność eksportową przedsiębiorstw. Jest to wynik zaskakujący. Natomiast istotne znaczenie wykazano dla innowacyjności procesowej i organizacyjnej. Okazuje się, że szansa na to, że firma jest eksporterem, wzrasta o około 77%, gdy w ciągu ostatnich trzech lat wprowadziła innowacje procesowe – w porównaniu z podobną firmą, która takich innowacji nie wprowadziła. Zadeklarowane innowacje organizacyjne powiększają prawdopodobieństwo tego, że firma jest eksporterem o około 60%.

Firmy, które zadeklarowały, że w okresie ostatnich trzech lat z sukcesem wdrożyły innowacje produktowe, nowe dla rynku (innow_new_market), mają istotnie większe szanse na podejmowanie działalności eksportowej – prawdopodobieństwo w tym przypadku jest wyższe o około 60% w porównaniu z innymi podobnymi firmami.

Tabela 24. Wpływ innowacyjności na zdolność do podejmowania działalności eksportowej


(M14)eksporter

(M15)eksporter

(M16)eksporter

F. produkcyjne

0,592(0,414)1,806

0,662(0,417)1,938

0,643(0,417)1,901

0,640(0,409)1,896

F. handlowe

1,378***(0,511)

3,968***

1,369***(0,517)3,931***

1,350***(0,513)3,856***

1,364***(0,509)3,910***

ln (zatrudnienia)

0,851***(0,128)2,342***

0,805***(0,126)2,235***

0,850***(0,128)2,340***

0,811***(0,128)2,249***

ln (TPROD)

0,396***(0,105)1,485***

0,386***(0,107)1,471***

0,397***(0,106)1,487***

0,390***(0,107)1,477***

Tabela 23 – cd.



(M14)eksporter

(M15)eksporter

(M16)eksporter


1,522***(0,328)4,582***

1,563***(0,326)4,775***

1,520***(0,325)4,571***

1,554***(0,326)4,732***

Importer 1,116***(0,229)3,051***

1,090***(0,228)2,974***

1,115***(0,227)3,048***

1,074***(0,228)2,927***

Aktyw_fdi 3,858***(0,945)

47,350***

3,856***(0,955)

47,291***

3,830***(0,957)

46,059***

3,770***(0,953)

43,377***

Patenty 0,624**(0,281)1,866**

Wpr_zmian 0,184**(0,0784)1,201**

Innow_deklar

0,071(0,229)1,073

Innov_extent

0,137**(0,065)1,147**

Wyraz wolny –5,261***(0,731)

–5,316***(0,728)

–5,222***(0,729)

–5,314***(0,721)

Liczba obserwacji 612 612 612 612

Pseudo R2 0,302 0,304 0,297 0,302

Odsetek trafnych prog. 0,778 0,786 0,773 0,781

LR 228,3 229,4 223,9 228,3

LR Prob [0,000] [0,000] [0,000] [0,000]Uwagi:1) Każdej zmiennej w kolejnych modelach odpowiadają trzy liczby: ocena parametru strukturalnego modelu, w na-wiasach pod parametrami – odporne błędy szacunku (robust), pod błędami szacunku kursywą zapisane zostały ilorazy szans (Odds Ratio).2) Istotność parametrów i ilorazów szans: *** p < 0,01, ** p < 0,05, * p < 0,1.


W tab. 24 zaprezentowano wyniki oszacowania kolejnych modeli, w których wśród czynników objaśniających znajdują się zmienne dotyczące innowacyjności. W przy-padku firm, które uzyskały patenty, prawdopodobieństwo zostania eksporterem jest znacznie wyższe (o około 87%) w stosunku do firm, które nie uzyskały patentu. Należy przy tym pamiętać, iż patent znacząco wzmacnia pozycję konkurencyjną podmiotu, dając mu de facto czasowy monopol na komercyjne wykorzystanie wiedzy (z reguły przez okres 20 lat). Wymaga to jednakże poniesienia istotnych nakładów, z tego też

Tabela 24 – cd.


względu intensywność patentowania w Polsce jest niska. Wprowadzenie jakiekolwiek zmiany w ciągu ostatnich trzech lat bez względu na jej typ (wpr_zmian), ukazujące nastawienie do zmiany, znacząco wzmacnia prawdopodobieństwo internacjonalizacji działalności podmiotu przez eksport. Bardziej agresywne zachowania rynkowe – zwią-zane z wprowadzaniem istotnych zmian ad hoc bądź ciągle, a tym samym pełnienie roli lidera rynkowego – wydają się mieć pozytywne przełożenie na prawdopodobieństwo pozyskania statusu eksportera.


Nadrzędną ideą, która była podstawą zrealizowanego badania, było połączenie in-formacji z dwóch zbiorów: sprawozdań finansowych dla indywidualnych podmiotów oraz ankiet przeprowadzonych metodą wywiadu bezpośredniego. Argumentem za takim podejściem jest przede wszystkim możliwość analizy zależności między eksportem (chodzi zarówno o sam fakt realizacji eksportu, jak i o jego intensywność) a wieloma zmiennymi, które w teorii oraz badaniach empirycznych inspirowanych nurtem nowej nowej teorii handlu identyfikuje się jako determinanty eksportu. Zrealizowane badanie ankietowe ostatecznie objęło 709 podmiotów. Informacje finansowe zostały pozyskane z InfoCredit, który jest dostarczycielem danych z Polski do Amadeusa.

Podstawową identyfikowaną przez respondentów barierą dla rozpoczęcia bądź zwiększenia eksportu jest wysoka konkurencja na rynkach zagranicznych. Kategoria „wysoka konkurencja” jest bardzo pojemna. Odwołując się do całości wyników prze-prowadzonego badania ankietowego, można stwierdzić, że podstawowe kierunki działań, które mogą prowadzić do poprawy konkurencyjności polskich eksporterów względem ich konkurentów to: wzrost produktywności możliwy dzięki zwiększeniu skali działalności, pozyskanie zagranicznego inwestora oraz działania proinnowacyjne.

Inne ważne identyfikowane przez respondentów bariery to: ryzyko kursowe oraz niedostateczne wsparcie dla eksportu. W kwestii ryzyka kursowego podstawową zmianą oczekiwaną przez podmioty zaangażowane w eksport jest wprowadzenie euro w Polsce. Skutecznie wyeliminowałoby to ryzyko kursowe w relacjach handlowych z ważnym partnerem, jakim są kraje strefy euro. Z drugiej jednak strony, jak wiadomo, pozosta-wanie poza strefą euro w pierwszych latach kryzysu 2008+ umożliwiło dostosowanie poprzez zmianę (deprecjację) kursu złotego względem euro (oraz dolara) – co stano-wiło istotny czynnik utrzymania/poprawy konkurencyjności eksportu. Z pewnością z punktu widzenia respondentów mających doświadczenie w działaniu na zagranicznych rynkach bardziej rozwiniętych krajów członkowskich UE wsparcie, na jakie mogą oni liczyć w Polsce, jest relatywnie niskie. Porównanie środków wydatkowanych w ramach polityki przemysłowej w Polsce oraz np. w Niemczech nie pozostawia wątpliwości co do znacznej ich dysproporcji. Tym bardziej niezwykle istotne jest, aby promocja eksportu w Polsce – przy danych ograniczeniach budżetowych – była jak najbardziej efektywna. Część działań wspierających należy realizować na poziomie regionalnym, co umożliwi lepsze rozpoznanie potrzeb eksporterów bądź potencjalnych eksporterów. Ponadto należy promować współpracę z innymi podmiotami, przede wszystkim informując o zaletach wynikających z tej współpracy.


Jeżeli chodzi o odczuwaną przez respondentów presję konkurencyjną, to odpowiedzi eksporterów oraz nieeksporterów różnią się statystycznie istotnie. Eksporterzy identy-fikują swych konkurentów zarówno w Polsce, jak i na rynkach zagranicznych (głównie z tzw. starych krajów członkowskich UE). Natomiast nieeksporterzy odczuwają presję konkurencyjną przede wszystkim ze strony innych firm z Polski. Najwyższy poziom odczuwanej presji konkurencyjnej wskazany został przez nieeksporterów. Pośrednio dowodzi to, że aktywność eksportowa – będąc konfrontacją z wysoce konkurencyjnym otoczeniem – wymusza podjęcie szeregu działań dostosowawczych i prowadzi do poprawy konkurencyjności, redukując tym samym odczuwaną presję konkurencyjną.

W kwestii oceny członkostwa Polski w Unii Europejskiej w opinii respondentów pozytywne skutki przeważają nad negatywnymi. Większy zakres korzyści – przede wszystkim ze względu na dostęp do rynku wewnętrznego/jednolitego UE – odno-towany został przez eksporterów. Aktywność eksportowa jest płaszczyzną, poprzez którą z jednej strony przenoszą się kryzysowe impulsy negatywnie oddziaływające na sytuację eksporterów. Z drugiej jednak strony eksporterom łatwiej dostrzec ewentualne zagrożenia i zmobilizować większe środki, aby zniwelować skutki kryzysu. Ponadto w przypadku eksporterów możliwa jest dywersyfikacja ryzyka biznesowego, poprzez sprzedaż nie tylko na rynku jednego kraju.

Przeprowadzona weryfikacja ekonometryczna z wykorzystaniem podejścia logito-wego przyniosła zasadniczo potwierdzenie tez stawianych przez współczesną literaturę teoretyczną nurtu nowej nowej teorii handlu, czyli teorii tzw. heterogenicznych firm. Literatura głównego nurtu twierdzi, że eksporterzy różnią się od nieeksporterów wiel-kością, produktywnością i innowacyjnością, a tym samym potencjałem konkurencyj-nym. Kluczowym czynnikiem determinującym prawdopodobieństwo wejścia na rynki zagraniczne firm z Polski jest wyższa produktywność (mierzona produktywnością całkowitą). Potwierdza to zasadniczą tezę modelu Melitza (2003) oraz jego rozwinięć. Prawdopodobieństwo eksportu jest wyraźnie wyższe dla większych firm, które mogą wykorzystać potencjał rosnących korzyści skali oraz różnorodne zasoby do pokonania wyższych barier wejścia na rynki zagraniczne. Wzrost udziału kapitału zagranicznego przekłada się na wzrost prawdopodobieństwa eksportu. Inne formy internacjonalizacji działalności również znacząco przekładają się na działalność eksportową. Zarówno import z zagranicy, jak i posiadanie oddziałów zagranicznych wyraźnie zwiększa prawdopodobieństwo eksportu. Wyniki potwierdzają tym samym tezę m.in. Vogela i Wagnera (2010) o zjawisku learning by importing. Wyraźnie widać również wpływ innowacyjności na prawdopodobieństwo pozyskania przez firmę statusu eksportera.

Część III

Polityka gospodarcza wobec wyzwań globalizacji. Możliwości wykorzystania

instrumentów wspierania handlu

Rozdział 6

Polityka gospodarcza wobec wyzwań globalizacji. Możliwości wykorzystania instrumentów wspierania handlu

WprowadzenieWprowadzenie

Rozważania zawarte w poniższym rozdziale odnoszą się do wybranych aspektów polityki gospodarczej powiązanych z oddziaływaniem na eksport. Jak zostało to już zaznaczone przy okazji omówienia teoretycznych aspektów działalności eksportowej, zwłaszcza tych najnowszych – odwołujących się do koncepcji heterogeniczności pod-miotów gospodarczych – działania promujące eksport w coraz mniejszym stopniu dotyczą eksportu per se, natomiast coraz bardziej odnoszą się do wsparcia konkurencyj-ności (w tym produktywności), innowacyjności oraz ogólnych, korzystnych warunków dla prowadzenia działalności gospodarczej. Wyraźne przesunięcie zainteresowania badaczy zajmujących się problematyką eksportu z krajów na indywidualne podmioty gospodarcze, zapoczątkowane przez prace Krugmana oraz Melitza, poszerza zakres możliwej analizy jeszcze bardziej – także o poziom regionalny. Jest to raczej niedawno dostrzeżony poziom badań. Jednak między możliwymi dwoma skrajnymi podejściami (kraj – indywidualny podmiot) jest coś jeszcze – są to sektory. Sektorowe podejście do polityki gospodarczej i handlowej jest znane od wielu lat. Często rywalizuje ono z podejściem horyzontalnym. Między tymi dwoma skrajnymi podejściami – są regiony, których znaczenie wzrasta, także w zakresie wspierania przedsiębiorczości oraz ekspor-tu. Współcześnie polityka eksportowa realizowana jest nie tylko przy wykorzystaniu różnorodnego instrumentarium (wsparcie innowacyjności, konkurencyjności, handlu per se), lecz także na różnych poziomach (indywidualne podmioty, sektory, regiony, kraje oraz UE).

Z powyższych względów rozdział dotyczący polityki wsparcia aktywności eks-portowej ma charakter wielowątkowy. Takie podejście może sprawiać wrażenie nieco eklektycznego. Współczesny świat jest jednakże złożony, z jednej strony następuje przenoszenie kompetencji decyzyjnych z krajów na poziom struktur ponadnarodowych, takich jak UE. Z drugiej strony na znaczeniu zyskują regiony, na rzecz których zgodnie z zasadą subsydiarności przenosi się coraz większy zakres kompetencji decyzyjnych i środków finansowych (na przykład w ramach wydatkowania funduszy strukturalnych), ale też odpowiedzialności. Cały czas kontynuowana jest debata naukowa dotycząca horyzontalnego i sektorowego podejścia do polityki przemysłowej, przy czym w dobie kryzysu to ostatnie zyskuje na znaczeniu.

194 Sylwia Majkowska-Szulc

Jako pierwsze zaprezentowane zostaną uwarunkowania dotyczące realizacji polityki handlowej w UE, w tym: autonomia prawa UE, podział kompetencji między kraje członkowskie oraz organy UE, zasady wspólnej polityki handlowej oraz perspektywy rozwoju eksportu przedsiębiorstw z krajów członkowskich Unii Europejskiej. Następnie przedstawione zostaną uwarunkowania oraz kształt polityki przemysłowej. Ostatnia część rozdziału została poświęcona kwestii regionalizacji polityki handlowej oraz analiz dotyczących eksportu.

Sylwia Majkowska-Szulc

6.1. Uwarunkowania polityki handlowej6.1. Uwarunkowania polityki handlowej

6.1.1. Autonomia prawa UE w6.1.1. Autonomia prawa UE w dziedzinie handludziedzinie handlu

Z punktu widzenia omawianego tematu istotne jest przyjęcie stosownych założeń terminologicznych odnośnie do prezentowanych zagadnień dotyczących eksportu. Polska jest państwem członkowskim UE, zatem jest związana przepisami unijnego prawa w dziedzinie handlu. Prawo, co do zasady, powinno pozostawać neutralne wobec postępu cywilizacyjnego, jednak stworzenie przepisów wypełniających swe funkcje bez względu na zachodzące zmiany jest niezmiernie trudne. Stąd częste zmia-ny przepisów prawa, a w przypadku gdy konieczne zmiany w prawie nie nadążają za zmieniającą się rzeczywistością, kluczowa staje się interpretacja norm prawnych na potrzeby konkretnej sprawy. Pojęcie eksportu nie pojawia się w przepisach o randze traktatowej, natomiast w unijnym prawie wtórnym odnaleźć można co najmniej kilka aktów prawnych definiujących to pojęcie na potrzeby konkretnego obszaru regulacji. Jedną z możliwości jest skorzystanie z definicji legalnych zawartych w rozporządzeniu 549/2013 w sprawie europejskiego systemu rachunków narodowych i regionalnych w Unii Europejskiej1.

Zgodnie ze wspomnianym rozporządzeniem eksport towarów i usług obejmuje transakcje dotyczące towarów i usług, takie jak: sprzedaż, wymiana barterowa, dary lub darowizny, dokonywane przez rezydentów na rzecz nierezydentów. Eksport towarów zachodzi, gdy dokonywane jest przekazanie prawa własności ekonomicznej między rezydentami a nierezydentami, niezależnie od odpowiadających tym transakcjom przemieszczeniom towarów przez granicę. Natomiast eksport usług obejmuje wszystkie usługi świadczone przez rezydentów na rzecz nierezydentów2. Z kolei zgodnie z rozpo-rządzeniem nr 638/2004 w sprawie danych statystycznych Wspólnoty odnoszących się do handlu towarami między państwami członkowskimi3 towarem jest wszelkie mienie

1 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 549/2013 z dnia 21 maja 2013 r. w sprawie europejskiego systemu rachunków narodowych i regionalnych w Unii Europejskiej. Tekst mający znaczenie dla EOG, Dz. Urz. UE L 174 z 26.6.2013, str. 1–727. 2 Pkt 3.158, 3.162 i 3.171 rozporządzenia 549/2013 w sprawie europejskiego systemu rachunków narodowych i regionalnych w Unii Europejskiej. 3 Rozporządzenie (WE) nr 638/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia31 marca 2004 r. w sprawie danych statystycznych Wspólnoty odnoszących się do handlu towarami między Państwami Członkowskimi oraz uchylające rozporządzenie Rady (EWG) nr 3330/91, Dz. Urz. UE L 102 z 7.4.2004, str. 1–8.

1956. Polityka gospodarcza wobec wyzwań globalizacji…

ruchome, łącznie z prądem elektrycznym. Dodatkowo wspomniane rozporządzenie definiuje kategorię „towarów w zwykłym obrocie między państwami członkowskimi” jako towarów wspólnotowych, które są wysyłane z jednego państwa członkowskiego do innego, przy czym w drodze do państwa członkowskiego przeznaczenia są przewożone bezpośrednio przez terytorium innego państwa członkowskiego lub następuje postój dla celów związanych wyłącznie z transportem towarów4.

Przedstawione pojęcia pochodzą z definicji legalnych zawartych w aktach prawa wtórnego, ale nie mają one charakteru uniwersalnego nawet w rozumieniu prawa UE. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości wielokrotnie wykazuje, że już samo odróżnienie towaru od usługi w rozumieniu prawa UE bywa problematyczne. Jak wspomniano, energia elektryczna jest towarem5, ale sygnał telewizyjny jest już usługą6. Z kolei książka jest towarem, lecz jej zdematerializowana forma udostępniana w for-mie elektronicznej (e-book) jest usługą w rozumieniu unijnych przepisów o podatku obrotowym. Taka kwalifikacja pociąga za sobą poważne skutki prawne, dlatego należy zwrócić uwagę na istnienie autonomicznych definicji poszczególnych pojęć w prawie UE oraz fakt, że definicje te mogą się różnić w sposób znaczący od definicji przyję-tych w krajowych systemach prawnych, ewentualnie mogą być przyjęte na potrzeby konkretnego aktu prawnego.

Podana w przykładzie konieczność kwalifikacji e-booka pojawiła się, gdy francuskie organy podatkowe traktowały sprzedaż książek elektronicznych jako dostawę towaru w rozumieniu dyrektywy VAT7, w konsekwencji czego stosowały do e-booka obni-żoną stawkę VAT (3%). Komisja pozwała Francję za naruszenie prawa UE. Trybunał Sprawiedliwości w swym wyroku stwierdził, że świadczenie usług oznacza każdą transakcję, która nie stanowi dostawy towarów, a ponieważ książka elektroniczna nie może być uważana za rzecz, to dostawę książek elektronicznych należy zakwalifikować jako świadczenie usług drogą elektroniczną. W ten sposób Francja, stosując obniżoną stawkę VAT do dostawy książek elektronicznych, uchybiła zobowiązaniom ciążącym na niej na podstawie dyrektywy VAT8. W rezultacie obniżona stawka VAT jest zasadna w przypadku książek papierowych, ale nie jest zasadna w przypadku książek elek-tronicznych. Konsekwencje finansowe takiej kwalifikacji z pewnością nie stymulują rozwoju rynku książek elektronicznych. Przykład ten może niestety świadczyć o tym, że obowiązujące kategorie prawne mogą nie przystawać do nowej rzeczywistości,

4 Art. 2 pkt a) i g) rozporządzenia (WE) nr 638/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r. w sprawie danych statystycznych wspólnoty odnoszących się do handlu towarami między Państwami Członkowskimi. 5 Np. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 15 lipca 1964 r. w sprawie C-6/64 Flaminio Costa przeciwko E.N.E.L. 6 Np. wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 30 kwietnia 1974 r. w sprawie 155/73 Giuseppe Sacchi. 7 Dyrektywa Rady 2006/112/WE z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej, zmieniona dyrektywą Rady 2010/88/UE z dnia 7 grudnia 2010 r., w związku z załącz-nikami II i III do rzeczonej dyrektywy i rozporządzeniem wykonawczym Rady (UE) nr 282/2011 z dnia 15 marca 2011 r. ustanawiającym środki wykonawcze do dyrektywy 2006/112. 8 Wyrok Trybunału z dnia 5 marca 2015 r. w sprawie C-479/13 Komisja Europejska przeciwko Republice Francuskiej. Podobnie: Wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 5 marca 2015 r. w sprawie C-502/13 Komisja Europejska przeciwko Wielkiemu Księstwu Luksemburga.


a podmioty stosujące prawo, w tym organy administracji i sądy, pozostają bezradne wobec tak brzmiących przepisów.

Przedstawione przykłady dowodzą, że autonomiczne pojęcia z zakresu prawa UE mogą mieć decydujące znaczenie dla kwalifikacji prawnej konkretnego produktu i z tego względu, analizując zagadnienia objęte regulacją prawa Unii, niezbędne jest odnoszenie się do pojęć zdefiniowanych w sposób autonomiczny na potrzeby prawa UE.

6.1.2. Podział kompetencji w dziedzinie handlu między Unię Europejską 6.1.2. Podział kompetencji w dziedzinie handlu między Unię Europejską a państwa członkowskiepaństwa członkowskie

Wsparcie eksportu na poziomie państw i regionów jest pożądane oraz dozwolone w granicach dopuszczonych przez prawo, w szczególności przez normy prawa Unii Europejskiej. Twórcami konstrukcji europejskiej są państwa członkowskie, które usta-nowiły między sobą Unię Europejską, jednocześnie przyznając jej kompetencje do osiągnięcia wspólnych celów9. Jednym z celów zewnętrznych Unii jest przyczynianie się do swobodnego i uczciwego handlu10. Środkiem realizacji tego celu jest przede wszystkim wspólna polityka handlowa, która została uregulowana w tytule II „Wspólna polityka handlowa” części piątej „Działania zewnętrzne Unii” Traktatu o funkcjonowa-niu Unii Europejskiej. Umieszczenie WPH w części dotyczącej działań zewnętrznych Unii oznacza, że działania Unii na arenie międzynarodowej w ramach WPH oparte są na zasadach, dążą do osiągnięcia celów i są prowadzone zgodnie z postanowieniami ogólnymi, o których mowa w rozdziale 1 tytułu V Traktatu o Unii Europejskiej11. Unia prowadzi wspólne polityki i działania oraz dąży do zapewnienia wysokiego stopnia współpracy we wszelkich dziedzinach stosunków międzynarodowych, między innymi w celu zachęcania wszystkich krajów do integracji w ramach gospodarki światowej, w szczególności drogą stopniowego znoszenia ograniczeń w handlu międzynarodo-wym12. Strategiczne interesy i cele Unii w ramach działań zewnętrznych UE określa Rada Europejska. Decyzje Rady Europejskiej mogą dotyczyć stosunków UE z określonym krajem lub regionem lub określonego tematu. W decyzjach określone są także środki, które mają zostać udostępnione przez Unię lub państwa członkowskie13.

6.1.2.1. Zasada kompetencji przyznanych, subsydiarności 6.1.2.1. Zasada kompetencji przyznanych, subsydiarności oraz lojalnej współpracyoraz lojalnej współpracy

Podstawą funkcjonowania Unii Europejskiej jest przyznanie jej kompetencji do osiągnięcia wspólnych celów ustanowionych przez państwa członkowskie14. Unia dąży do osiągnięcia swoich celów właściwymi środkami odpowiednio do kompetencji

9 Art. 1 TUE. 10 Art. 3 ust. 5 TUE. 11 Art. 205 TFUE. 12 Art. 21 ust. 2 lit. e) TUE. 13 Art. 22 ust. 1 TUE. 14 Art. 1 TUE.


przyznanych jej w traktatach15. Na straży przestrzegania wspomnianych zasad stoi Trybunał Sprawiedliwości, którego zdaniem jedynie wyraźnie nieodpowiednie dzia-łanie podjęte w określonej dziedzinie w odniesieniu do celu, jaki właściwe instytucje zamierzały osiągnąć, może naruszyć legalność takiego działania16. Wynika z tego, że instytucje UE korzystają z kredytu zaufania odnośnie do podejmowanych przez nie działań, a dla podważenia legalności tego działania konieczne jest wykazanie, że okre-ślone działanie instytucji UE było w sposób wyraźny nieodpowiednie.

Zgodnie z traktatową zasadą subsydiarności17 Unia podejmuje działania tylko w przypadku i w zakresie, w jakim cele zamierzonego działania nie mogą zostać osiąg-nięte w sposób wystarczający przez państwa członkowskie, nie tylko na poziomie centralnym, lecz także na szczeblu regionalnym i/lub lokalnym. Oznacza to, że prawo europejskie wyrasta od dołu, a nie tylko płynie z góry (Berman 1995, s. 11–59), że decyzje są podejmowane jak najbliżej obywateli18 oraz że pierwszeństwo w realizacji określonych celów mają państwa członkowskie, w tym władze regionalne i lokalne. Jednocześnie możliwość podjęcia działań przez UE jest uzależniona od spełnienia wa-runku koniecznego, zgodnie z którym cele te ze względu na rozmiary lub skutki propo-nowanego działania mogą być lepiej zrealizowane na poziomie unijnym niż krajowym. Jednym z wyjątków od zasady subsydiarności jest jej wyłączenie w stosunku do dziedzin należących do kompetencji wyłącznej Unii. Traktat o Unii Europejskiej wprost wyłącza spod zasady subsydiarności obszary działania UE objęte wyłączną kompetencją Unii19. Oznacza to, że w granicach swych kompetencji wyłącznych UE może podjąć działania bez względu na to, czy dany cel zostanie lepiej zrealizowany na poziomie unijnym czy też nie. Wykluczenie kompetencji wyłącznych Unii spod działania zasady subsydiarno-ści wynika z istoty tego rodzaju kompetencji. Istnieje bowiem domyślne założenie, że kompetencje wyłączne Unii zostały przyznane UE przez państwa członkowskie celem lepszego realizowania określonych działań na szczeblu unijnym. W przeciwnym wy-padku pozbywanie się przez państwa członkowskie możliwości podejmowania działań legislacyjnych w obszarach objętych kompetencją wyłączną Unii byłoby bezzasadne i bezcelowe. W tym sensie warunek lepszej realizacji celów na poziomie unijnym niż krajowym jest materialnie spełniony także w przypadku kompetencji wyłącznych Unii,

15 Art. 3 ust. 6 TUE. 16 Wyrok Trybunału z dnia 5 października 1994 r. w sprawach połączonych C-133/93, C-300/93 i C-362/93 Antonio Crispoltoni przeciwko Fattoria Autonoma Tabacchi i Giuseppe Natale i Antonio Pontillo przeciwko Donatab Srl., Zb. Orz. 1994, s. I-4863, pkt 42; Wyrok Trybunału z dnia 5 maja 1998 r. w sprawie C-157/96 The Queen przeciwko Ministry of Agriculture, Fisheries and Food, Commissioners of Customs & Excise, ex parte National Farmers’ Union, David Burnett and Sons Ltd, R. S. and E. Wright Ltd, Anglo Beef Processors Ltd, United Kingdom Genetics, Wyjac Calves Ltd, International Traders Ferry Ltd, MFP International Ltd, Interstate Truck Rental Ltd i Vian Exports Ltd., pkt 61, Zb. Orz. 1998, s. I-02211; Wyrok Trybunału (piąta izba) z dnia 29 października 1998 r. w sprawie C-375/96 Galileo Zaninotto przeciwko Ispettorato Centrale Repressione Frodi – Ufficio di Conegliano – Ministero delle risorse agricole, alimentari e forestali, pkt 64, Zb. Orz. 1998, s. I-06629. 17 Zasada subsydiarności zostanie szerzej omówiona w kolejnej części rozdziału, która dotyczy wsparcia eksportu realizowanego na poziomie regionów. 18 Akapit 13 Preambuły do TUE. 19 Art. 5 ust. 3 TUE.


pomimo iż nie musi to być wykazywane w przypadku każdorazowego podejmowania działań przez Unię w granicach jej kompetencji wyłącznych.

Wspomnianą zasadę kompetencji przyznanych Unii i zasadę subsydiarności uzu-pełnia równie istotna zasada lojalnej współpracy, znana także jako zasada solidarności, której jednym z aspektów jest zobowiązanie państw członkowskich do ułatwiania wypełniania przez Unię jej zadań i powstrzymania się od podejmowania wszelkich środków, które mogłyby zagrażać urzeczywistnieniu celów Unii20. W kontekście eksportu zasada solidarności widoczna jest na przykład w unijnej procedurze infor-macyjnej i konsultacyjnej21. Jeśli w następstwie wyjątkowej zmiany na rynku państwo członkowskie uzna, że konieczne mogą być środki ochronne, to powinno o tym powiadomić Komisję Europejską. Niezbędne jest bowiem, by w oparciu o takie in-formacje przeprowadzać na poziomie UE badanie warunków wywozu, zmiany tych warunków oraz różnych aspektów sytuacji gospodarczej i handlowej, włącznie z ana-lizą adekwatnych środków do podjęcia22. Podmiotami zobowiązanymi w rozumieniu zasady lojalnej współpracy są więc przede wszystkim państwa członkowskie. W tym kontekście należy podkreślić, że w rozumieniu prawa Unii pod pojęciem państwa członkowskiego kryją się zarówno władze centralne, jak i władze lokalne i regional-ne, a także każdy inny podmiot stanowiący emanację państwa. Ponadto – zgodnie z Traktatem o Unii Europejskiej – samorząd regionalny i lokalny wchodzi w skład struktur politycznych i konstytucyjnych poszczególnych państw członkowskich UE, wobec czego jest współodpowiedzialny za kształtowanie tożsamości narodowej. Unia ze swej strony szanuje równość państw członkowskich wobec prawa oraz ich różno-rodną tożsamość narodową23.

6.1.2.2. Wyważenie zasad podziału kompetencji w6.1.2.2. Wyważenie zasad podziału kompetencji w kontekście handlukontekście handlu

Wyważenie zasad kompetencji przyznanych Unii, subsydiarności i lojalnej współ-pracy w kontekście eksportu towarów wymaga przeprowadzenia analizy kompetencji wyłącznych Unii celem ustalenia zakresu działań pozostawionych państwom członkow-skim. Fundamentem wsparcia eksportu z poziomu UE jest wspólna polityka handlowa, która została wprost wymieniona wśród kompetencji wyłącznych Unii24. Zgodnie z traktatową definicją kompetencji wyłącznych, jeżeli traktaty przyznają UE wyłącz-ną kompetencję w określonej dziedzinie, to jedynie Unia może stanowić prawo oraz przyjmować akty prawnie wiążące, a państwa członkowskie mogą to czynić wyłącznie z upoważnienia Unii lub w celu wykonania aktów Unii25. Dla sprecyzowania dozwo-lonych i pożądanych działań władz krajowych, w tym także lokalnych i regionalnych, na rzecz wsparcia eksportu z państw członkowskich UE jest więc niezbędne dokładne określenie zakresu kompetencji Unii w dziedzinie eksportu.

20 Art. 4 ust. 3 akapit 3 TUE. 21 Art. 2–4 rozporządzenia 2015/479. 22 Motyw 5 i 6 rozporządzenia 2015/479 w sprawie wspólnych reguł wywozu. 23 Art. 4 TUE. 24 Art. 3 ust. 1 lit. e) TUE. 25 Art. 2 ust. 1 TFUE.


Jak podkreśla KE, małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) są filarem europejskiej gospodarki, ponieważ stanowią one 99% wszystkich przedsiębiorstw, zapewniają 67% wszystkich miejsc pracy w sektorze prywatnym, 85% wszystkich nowo utworzo-nych miejsc pracy i ok. 59% wartości dodanej wytworzonej przez gospodarkę. Z kolei zawieranie umów międzynarodowych otwiera nowe rynki dla MŚP i może przyczynić się do znacznego zwiększenia ich konkurencyjności i rozwoju. Tymczasem zgodnie z ba-daniem przeprowadzonym na zlecenie KE w 2010 r. 25% MŚP mających siedzibę w UE uczestniczyło w eksporcie (w obrębie Europy i poza nią) w ciągu poprzednich trzech lat. Jedynie ok. 13% MŚP z UE ukierunkowało swoją działalność na pozaunijne rynki charakteryzujące się znacznym wzrostem (Komisja Europejska 2014, s. 9). Korzyści płynące z umiędzynarodowienia działalności dotyczą zarówno dużych korporacji, jak i MŚP, jednakże zdaniem KE wydaje się, że dla MŚP nie jest oczywiste, w jaki sposób najlepiej wykorzystać stymulatory umiędzynarodowienia działalności gospodarczej. KE, przygotowując serie przewodników popularyzujących umiędzynarodowienie MŚP, deklaruje, że przewodniki te są skierowane do „decydentów, zainteresowanych stron i instytucji zarządzających, zwłaszcza na szczeblu regionalnym, pragnących pomóc małym i średnim przedsiębiorstwom w skorzystaniu z szans na rynku międzynarodo-wym – zarówno w UE, jak i na całym świecie – przy wsparciu z funduszy struktural-nych UE” (tamże, s. 3). Jest to potwierdzenie, że organy Unii liczą na wsparcie władz lokalnych i regionalnych w działaniach na rzecz umiędzynarodowienia europejskich przedsiębiorstw26. Intencja ta wpisuje się także w jeden z celów traktatowych Unii Europejskiej, jakiem jest wzmocnienie jedności gospodarek państw członkowskich oraz zapewnienie ich harmonijnego rozwoju, poprzez zmniejszenie różnic istniejących mię-dzy poszczególnymi regionami oraz opóźnienia regionów mniej uprzywilejowanych27.

6.1.3. Wspólna Polityka Handlowa (WPH)6.1.3. Wspólna Polityka Handlowa (WPH)

Poprzez utworzenie unii celnej UE przyczynia się do harmonijnego rozwoju han-dlu światowego, stopniowego zniesienia ograniczeń w handlu międzynarodowym i w bezpośrednich inwestycjach zagranicznych, a także do zmniejszenia barier celnych i innych barier28. Jednocześnie – zgodnie z TFUE – wspólna polityka handlowa polega na wprowadzeniu na całym terytorium UE jednolitych zasad w takich dziedzinach jak: zmiany stawek celnych, zawieranie umów celnych i handlowych dotyczących handlu towarami i usługami oraz do handlowych aspektów własności intelektualnej, bezpo-średnich inwestycji zagranicznych, ujednolicenia środków liberalizacyjnych, polityki eksportowej, a także handlowych środków ochronnych, w tym środków podejmowanych w przypadku dumpingu lub subsydiów29. Przepis ten wymienia w sposób enumera-tywny główne elementy wspólnej polityki handlowej, do której realizacji wyłączną kompetencję posiadają organy UE. Przepis ten ma charakter prawa pierwotnego, wobec

26 Problematyka eksportu w ujęciu regionalnym analizowana jest w dalszej części niniejszego rozdziału. 27 Preambuła do Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. 28 Art. 206 TFUE. 29 Art. 207 ust. 1 TFUE.


czego wszelkie normy prawa wtórnego przyjmowane w tym samym zakresie muszą być z nim zgodne. Użyte sformułowanie „w takich dziedzinach jak” przesądza o tym, że przedstawione wyliczenie ma jedynie charakter przykładowy, a lista potencjalnych działań podejmowanych przez organy UE w ramach WPH jest otwarta. Tytułem przy-pomnienia w obszarach tych jedynie Unia może stanowić prawo i przyjmować akty prawnie wiążące, a państwa członkowskie mogą to czynić wyłącznie z upoważnienia Unii lub w celu wykonania aktów Unii30.

Wprowadzenie jednolitych zasad w wymienionych sferach działania UE oznacza więc, że państwa członkowskie nie mogą bez upoważnienia Unii podejmować żadnych działań zmierzających do zmiany stawek celnych, do zawarcia umów celnych ani han-dlowych dotyczących handlu towarami i usługami, czy też regulować samodzielnie han-dlowych aspektów własności intelektualnej, decydować o bezpośrednich inwestycjach zagranicznych, o ujednolicaniu środków liberalizacyjnych, o polityce eksportowej albo o handlowych środkach ochronnych, w tym środkach podejmowanych w przypadku dumpingu lub subsydiów. Włączenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych do WPH jest nowością wprowadzoną mocą Traktatu z Lizbony31. Z kolei umieszczenie handlowych aspektów własności intelektualnej w zakresie WPH jest raczej przejawem spisania aktualnego dorobku prawnego niż rzeczywistą zmianą32.

W związku z przekazaniem przez państwa członkowskie kompetencji do zawierania umów handlowych na rzecz UE w Traktacie przewidziano procedurę zawierania tego rodzaju umów przez Unię. W konsekwencji, jeśli istnieje potrzeba wynegocjowania i zawarcia umów z jednym lub większą liczbą państw trzecich lub organizacji mię-dzynarodowych, Komisja przedstawia zalecenia Radzie, która upoważnia ją do roz-poczęcia koniecznych rokowań. Rada Unii Europejskiej i Komisja są odpowiedzialne za zapewnienie zgodności umów będących przedmiotem rokowań z wewnętrznymi politykami i zasadami Unii. Negocjacje prowadzi Komisja w konsultacji ze specjalnym komitetem wyznaczonym przez Radę i w ramach wytycznych, które Rada może do Komisji kierować. Jednocześnie Komisja regularnie składa specjalnemu komitetowi i Parlamentowi Europejskiemu sprawozdanie z postępu w negocjacjach33, umożliwiając PE wypełnianie funkcji kontrolnej względem Komisji.

W Traktacie przewidziano dwa różne tryby stanowienia przez Radę w zależności od rodzaju umów podpisywanych w wyżej przedstawionym trybie. Co do zasady w przypadku negocjacji i zawierania umów handlowych Rada stanowi większością kwalifikowaną. Wyjątkiem jest jednomyślność, która znajduje zastosowanie warunkowo lub bezwarunkowo. Po pierwsze, Rada stanowi jednomyślnie w przypadku negocjacji i zawierania umów w dziedzinie handlu usługami i w dziedzinie handlowych aspektów własności intelektualnej, jak również bezpośrednich inwestycji zagranicznych, o ile

30 Art. 2 ust. 1 TFUE. 31 Por. uprzednio obowiązujący art 133 ust. 1 TWE: „Wspólna polityka handlowa jest oparta na jed-nolitych zasadach, zwłaszcza w odniesieniu do zmian stawek celnych, zawierania umów celnych i handlo-wych, ujednolicenia środków liberalizacyjnych, polityki eksportowej i handlowych środków ochronnych podejmowanych w przypadku dumpingu lub subsydiów”. 32 Podobnie Wróbel (2012, s. 140 i n.). 33 Art. 207 ust. 3 TFUE.


umowy te zawierają postanowienia wymagające jednomyślności do przyjęcia przepisów wewnętrznych. Po drugie, Rada stanowi jednomyślnie zawsze, gdy chodzi o negocjacje i zawieranie umów: a) w dziedzinie handlu usługami w zakresie kultury i audiowizu-alnymi, jeżeli umowy te mogłyby zagrozić różnorodności kulturowej i językowej Unii; b) w dziedzinie handlu usługami społecznymi oraz w zakresie edukacji i zdrowia, jeżeli umowy te mogłyby w znacznym stopniu zakłócać działanie krajowego systemu tych usług i wywierać negatywny wpływ na odpowiedzialność państw członkowskich za ich zapewnienie34.

6.1.3.1. Wspólne reguły wywozu w6.1.3.1. Wspólne reguły wywozu w ramach wspólnej polityki handlowejramach wspólnej polityki handlowej

Ramy realizacji wspólnej polityki handlowej określają Parlament Europejski i Rada, stanowiąc w drodze rozporządzeń zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą35. W tym trybie przyjęte zostało rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/479 z dnia 11 marca 2015 r. w sprawie wspólnych reguł wywozu36. Rozporządzenie weszło w życie 16 kwietnia 2015 r. i zastąpiło rozporządzenie Rady nr 1061/2009 z dnia19 października 2009 r. ustanawiające wspólne reguły wywozu37. Przyjęcie no-wego rozporządzenia było podyktowane głównie potrzebą ujednolicenia uprzednio obowiązującego rozporządzenia, które było wielokrotnie zmieniane. Z tego względu dorobek prawny wypracowany w oparciu o uprzednio obowiązujące rozporządzenie, w tym orzecznictwo TSUE, pozostaje co do zasady aktualny również w odniesieniu do nowego rozporządzenia.

Rozporządzenie 2015/479 ustanawia wspólne reguły wywozu w oparciu o zasadę swobody wywozu, a ponadto określa procedury zmierzające do wprowadzenia środków nadzorczych i ochronnych. Zakres przedmiotowy rozporządzenia 2015/479 obejmuje wszystkie produkty, zarówno przemysłowe, jak i rolne. Ma ono zastosowanie uzupeł-niające w stosunku do instrumentów ustanawiających wspólną organizację rynków rolnych, jak też do specjalnych instrumentów przyjętych na podstawie art. 352 Traktatu, w odniesieniu do przetworzonych produktów rolnych38. W myśl zasady swobody wy-wozu wywóz do państw trzecich jest wolny w tym znaczeniu, że nie podlega żadnym ograniczeniom ilościowym, z zastrzeżeniem odstępstw przewidzianych w rozporzą-dzeniu i bez uszczerbku dla środków, jakie państwa członkowskie mogą podejmować zgodnie z Traktatem39. Omawiane rozporządzenie określa procedury umożliwiające Unii wprowadzenie w razie potrzeby niezbędnych środków nadzoru i ochrony. Unijna procedura informacyjna i konsultacyjna może dotyczyć dwóch sytuacji. Z jednej strony, jeśli państwo członkowskie uzna, że w wyniku nadzwyczajnej zmiany na rynku koniecz-ne mogą być środki ochronne, to zawiadamia o tym Komisję Europejską, która następnie

34 Art. 207 ust. 4 TFUE. 35 Art 207 ust. 2 TFUE. 36 Dz. Urz. UE L 83 z 27.3.2015, s. 34–40. 37 Dz. Urz. UE L 291 z 7.11.2009, s. 1–7. 38 Motyw 10 rozporządzenia 2015/479. 39 Motyw 4 i art. 1 rozporządzenia 2015/479.


informuje pozostałe państwa członkowskie40. Z drugiej strony, Komisja może zażądać od państw członkowskich dostarczenia jej danych statystycznych na temat zmiany na rynku dla danego produktu w celu określenia sytuacji gospodarczej i handlowej oraz nadzorowania w tym celu wywozu zgodnie z ich ustawodawstwem krajowym oraz z procedurą określoną przez Komisję. Wówczas państwa członkowskie podejmują niezbędne środki w celu wykonania żądań Komisji oraz przekazują jej żądane dane, po czym Komisja informuje pozostałe państwa członkowskie41. W unijnej procedurze informacyjnej i konsultacyjnej Komisję wspiera Komitet ds. Środków Ochronnych42.

6.1.3.2. Ograniczenia zasady swobody wywozu6.1.3.2. Ograniczenia zasady swobody wywozu

Środki ochronneŚrodki ochronne

Rozporządzenie 2015/479 umożliwia Komisji Europejskiej wprowadzenie środków ochronnych polegających na podporządkowaniu wywozu konkretnego produktu przed-stawieniu zezwolenia na wywóz. Środki ochronne mogą być wprowadzone w trzech przypadkach. Po pierwsze, w celach prewencyjnych, to znaczy dla zapobieżenia sytuacji krytycznej spowodowanej brakiem podstawowych produktów. Po drugie, następczo dla naprawienia takiej sytuacji, oraz po trzecie, gdy interesy Unii wymagają natych-miastowego podjęcia działań ochronnych. Komisja może wprowadzić środki ochronne na wniosek państwa członkowskiego lub z własnej inicjatywy. W przypadku działania na wniosek państwa członkowskiego, Komisja podejmuje decyzję w terminie maksy-malnie pięciu dni roboczych od dnia otrzymania wniosku. Zezwolenie na wywóz jest przyznawane według zasad oraz w granicach ustanowionych przez Komisję zgodnie z procedurą sprawdzającą. Środki takie niezwłocznie stają się skuteczne43.

Produkty podwójnego zastosowaniaProdukty podwójnego zastosowania

Państwa członkowskie zgodnie zadecydowały, że produkty podwójnego zastoso-wania powinny podlegać skutecznej kontroli podczas wywozu z UE. W związku z tym przyjęte zostało rozporządzenie Rady 428/2009 ustanawiające wspólnotowy system kontroli wywozu, transferu, pośrednictwa i tranzytu w odniesieniu do produktów podwójnego zastosowania44. Przez produkty podwójnego zastosowania należy rozu-mieć produkty, włącznie z oprogramowaniem i technologią, które mogą być stosowane zarówno w celach cywilnych, jak i wojskowych, oraz obejmują wszystkie towary, które mogą być użyte zarówno w zastosowaniach niewybuchowych, jak i w jakikolwiek

40 Art. 2 rozporządzenia 2015/479. 41 Art. 4 rozporządzenia 2015/479. 42 Komitet ustanowiony na podstawie Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/478 z dnia 11 marca 2015 r. w sprawie wspólnych reguł przywozu, Dz. Urz. UE L 83 z 27.3.2015, s. 16–33. 43 Art. 5 rozporządzenia 2015/479. 44 Rozporządzenie Rady (WE) nr 428/2009 z dnia 5 maja 2009 r. ustanawiające wspólnotowy system kontroli wywozu, transferu, pośrednictwa i tranzytu w odniesieniu do produktów podwójnego zastosowania (wersja przekształcona), Dz. Urz. UE L 134 z 29.5.2009, s. 1–269.


sposób do wspomagania wytwarzania broni jądrowej lub innych urządzeń do wybuchu jądrowego45. Wywóz takich produktów wymaga zezwolenia46.

Unijna procedura zarządzania kontyngentami ilościowymiUnijna procedura zarządzania kontyngentami ilościowymi

W UE obowiązuje system zarządzania kontyngentami ilościowymi oparty na zasa-dzie jednolitej wspólnej polityki handlowej przy uwzględnieniu swobody przepływu towarów między państwami członkowskimi. Podstawą tego systemu jest rozporządzenie Rady 717/2008 ustanawiające wspólnotową procedurę zarządzania kontyngentami ilościowymi47. Należy podkreślić, że w stosunkach handlowych między państwami członkowskimi Unii ograniczenia ilościowe w wywozie i w przywozie oraz wszelkie środki o skutku równoważnym są zakazane z wyjątkiem przypadków wyraźnie dopusz-czonych przez traktaty48. W stosunkach handlowych z państwami trzecimi możliwe jest wprowadzenie na szczeblu Unii ograniczeń ilościowych w wywozie. Wówczas Komisja publikuje w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej ogłoszenie o ustanowieniu kontyngentów i jednocześnie określa wybraną metodę rozdysponowania kontyngen-tu, warunki przyjmowania wniosków o wydanie stosownych pozwoleń na wywóz, terminy składania wniosków oraz wykaz właściwych organów krajowych, do których należy je kierować. Pozwolenie na wywóz upoważnia do wywozu produktów objętych kontyngentem i jest ważne w całej Unii z wyjątkiem sytuacji, w której kontyngent był ograniczony do jednego lub kilku regionów UE, ponieważ wówczas pozwolenia są ważne tylko w państwie członkowskim danego regionu49.

Zakaz handlu narzędziami torturZakaz handlu narzędziami tortur

W każdej ogólnej umowie handlowej, o współpracy oraz o stowarzyszeniu zawie-ranej z państwem trzecim, Unia Europejska umieszcza klauzulę dotyczącą poszano-wania praw człowieka. Za konieczne uznano także zakazanie wywozu sprzętu, który nie ma żadnego praktycznego zastosowania innego niż do wykonywania kary śmierci lub w celu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Zakaz został wprowadzony mocą rozporządzenia Rady 1236/2005 w sprawie handlu niektórymi towarami, które mogłyby być użyte do wy-konywania kary śmierci, tortur lub innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego

45 Art. 2 pkt 1) rozporządzenia Rady (WE) nr 428/2009 z dnia 5 maja 2009 r. ustanawiającego wspólno-towy system kontroli wywozu, transferu, pośrednictwa i tranzytu w odniesieniu do produktów podwójnego zastosowania. 46 Art. 3 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 428/2009 z dnia 5 maja 2009 r. ustanawiającego wspólno-towy system kontroli wywozu, transferu, pośrednictwa i tranzytu w odniesieniu do produktów podwójnego zastosowania. 47 Rozporządzenie Rady (WE) nr 717/2008 z dnia 17 lipca 2008 r. ustanawiające wspólnotową procedurę zarządzania kontyngentami ilościowymi (Wersja skodyfikowana), Dz. Urz. UE L 198 z 26.7.2008, s. 1–7. 48 Art. 34 i 35 TFUE. 49 Art. 1, 3 i 17 rozporządzenia Rady (WE) nr 717/2008 z dnia 17 lipca 2008 r. ustanawiającego wspól-notową procedurę zarządzania kontyngentami ilościowymi.


traktowania albo karania50. Dodatkowo na wywóz towarów, które z założenia nie są, ale mogą być użyte w celu torturowania lub innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, niezależnie od pochodzenia takiego sprzętu, wymagane jest pozwolenie.

Handel produktami zHandel produktami z fokfok

W UE obowiązuje ogólny zakaz handlu produktami z fok, a przepisy państw człon-kowskich zostały w tym zakresie zharmonizowane mocą rozporządzenia 1007/2009 w sprawie handlu produktami z fok51. Zgodnie z pierwotnym brzmieniem ww. rozporzą-dzenia, tytułem wyjątku od ogólnego zakazu handlu produktami z fok, wprowadzanie do obrotu produktów z fok było dozwolone wyłącznie w przypadku, gdy produkty te pochodzą z polowań prowadzonych tradycyjnie przez Eskimosów i inne społeczności autochtoniczne i przyczyniają się do ich utrzymania, w przypadku gdy przywóz pro-duktów z fok ma charakter sporadyczny i składa się wyłącznie z towarów przeznaczo-nych do użytku osobistego podróżnych i ich rodzin oraz w przypadku gdy produkty z fok były produktami ubocznymi polowań regulowanych na mocy prawa krajowego, których jedynym celem było trwałe gospodarowanie zasobami morskimi. W ostatnich dwu przypadkach ani charakter, ani ilość produktów z fok nie może wskazywać na przywóz w celach handlowych52. Harmonizacja w zakresie handlu produktami z fok w UE była oceniana na świecie jako przełomowe wydarzenie w dziedzinie ochrony zwierząt (( Lurié, Kalinina 2015, s. 444).

Pomimo tego unijny zakaz obowiązujący od 2009 r. został podważony na forum Światowej Organizacji Handlu (WTO) przez Kanadę i Norwegię. W efekcie zakaz handlu produktami z fok został utrzymany, ale za problematyczne uznano dwa dopuszczone wyjątki, które mogłyby mieć skutki dyskryminacyjne. W konsekwencji unijne przepisy zostały zmienione celem ich dostosowania do przepisów Światowej Organizacji Handlu. Usunięty został wyjątek dotyczący produktów pochodzących z polowań na foki, których celem jest zrównoważone gospodarowanie zasobami morskimi. Z kolei wyjątek doty-czący produktów pochodzących z polowań na foki prowadzonych przez Eskimosów oraz inne społeczności autochtoniczne dopuszczono pod pewnymi warunkami. Po pierwsze, polowania muszą być częścią tradycji danej społeczności. Po drugie, muszą być prowadzone na potrzeby własne danej społeczności i przyczyniać się do ich zaspo-kajania. Po trzecie, muszą być prowadzone z należytym uwzględnieniem dobrostanu zwierząt. W przypadku gdy polowania na foki będą prowadzone ze względów przede wszystkim handlowych, Komisja może zakazać wprowadzania na rynek produktów

50 Rozporządzenie Rady (WE) nr 1236/2005 z dnia 27 czerwca 2005 r. w sprawie handlu niektórymi towarami, które mogłyby być użyte do wykonywania kary śmierci, tortur lub innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, Dz. Urz. UE L 200 z 30.7.2005, s. 1–19. 51 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1007/2009 z dnia 16 września 2009 r. w sprawie handlu produktami z fok (Tekst mający znaczenie dla EOG), Dz. Urz. UE L 286 z 31.10.2009, s. 36–39. 52 Art. 3 rozporządzenia 1007/2009 w sprawie handlu produktami z fok.


z fok uzyskanych w ten sposób lub ograniczyć ilość takich produktów wprowadzanych na rynek. Nowe przepisy weszły w życie 18 października 2015 r.53

Wywóz dóbr kulturyWywóz dóbr kultury

W celu ochrony europejskich dóbr kultury przed wywozem przyjęte zostało roz-porządzenie 116/2009 z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie wywozu dóbr kultury54. Wywóz dóbr kultury poza obszar celny UE wymaga pozwolenia na wywóz, dzięki czemu możliwe było wprowadzenie jednolitych kontroli na wszystkich granicach zewnętrznych UE. Termin „dobro kultury” obejmuje przedmioty wymienione w Załączniku I do ww. rozporządzenia, przy czym dany rodzaj dobra kultury jest określony jednocześnie w sposób rodzajowy i kwotowy. Rodzajowo do dóbr kultury należą między innymi: 1) przedmioty archeologiczne mające więcej niż 100 lat; 2) elementy stanowiące in-tegralną część pomników artystycznych, historycznych lub religijnych, które zostały rozczłonkowane, mające więcej niż 100 lat; 3) obrazy i malarstwo wykonane w całości ręcznie przy użyciu jakichkolwiek materiałów czy technik, które to dzieła mają więcej niż 50 lat i nie należą do ich twórców; 4) książki mające więcej niż 100 lat; 5) środki transportu mające więcej niż 75 lat. Wywóz konkretnych dóbr kultury może być objęty pozwoleniem bez względu na wartość wyrażoną w pieniądzu lub powyżej pewnego progu finansowego określonego w ww. rozporządzeniu. Pozwolenie na wywóz jest wydawane na wniosek zainteresowanej osoby przez właściwy organ państwa członkow-skiego. W Polsce organami właściwymi są co do zasady wojewódzkie urzędy ochrony zabytków oraz Muzeum Narodowe we Wrocławiu i Dział Opiniowania Dzieł Sztuki Muzeum Narodowego w Warszawie55. Jest to przykład wykonywania europejskich zadań przez organy krajowe, ponieważ wydane pozwolenie wywozowe jest ważne w całej UE.

6.1.4. Polityczne i6.1.4. Polityczne i prawne środki wsparcia eksportu na poziomie UEprawne środki wsparcia eksportu na poziomie UE

Wspólna polityka handlowa nie jest jedynym środkiem wsparcia eksportu na poziomie UE. Istotnym elementem polityki unijnej jest realizacja celu traktatowe-go polegającego na zapewnieniu spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej w UE. Z kolei wśród pozostałych środków wsparcia eksportu na poziomie UE wyróżnić można ubezpieczenia kredytów eksportowych, wspieranie społecznej odpowiedzial-ności przedsiębiorstw (CSR), pomoc krajom rozwijającym się w czerpaniu korzyści z handlu, sprawiedliwy handel i pozarządowe systemy zapewnienia zrównoważonego rozwoju związanego z handlem, bezpośrednie inwestycje zagraniczne, wsparcie umię-dzynarodowienia małych i średnich przedsiębiorstw, korzyści podatkowe w zakresie

53 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2015/1775 z dnia 6 października 2015 r. zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1007/2009 w sprawie handlu produktami z fok i uchylające rozporzą -dzenie Komisji (UE) nr 737/2010, Dz.U. L 262 z 7.10.2015, s. 1—6. 54 Rozporządzenie Rady (WE) nr 116/2009 z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie wywozu dóbr kultury (Wersja skodyfikowana), Dz. Urz. UE L 39 z 10.2.2009, s. 1–7. 55 Lista organów upoważnionych do wydawania licencji wywozowych dla dóbr kultury, opublikowana zgodnie z art. 3 ust. 2 rozporządzenia Rady (WE) nr 116/2009, Dz. Urz. UE C 164 z 16.7.2009, s. 6–20.


eksportu, system refundacji wywozowych dla produktów rolnych. Wszystkie te środki mają służyć zapewnieniu lepszego dostępu do rynku dla europejskich eksporterów.

6.1.4.1. Wsparcie spójności gospodarczej, społecznej i6.1.4.1. Wsparcie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnejterytorialnej

O ile wspólna polityka handlowa należy do kompetencji wyłącznych Unii, o tyle spójność gospodarcza, społeczna i terytorialna należy do kompetencji dzielonych mię-dzy Unię i państwa członkowskie56. Cel w postaci zapewnienia spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej został przyjęty w Preambule do TUE, w części artykułowanej TUE oraz w części artykułowanej TFUE, w której tytuł XVIII części trzeciej został nazwany „Spójność gospodarcza, społeczna i terytorialna”57. Unia zapewnia spójność swoich poszczególnych polityk i działań, uwzględniając wszystkie swoje cele i zgodnie z zasadą przyznania kompetencji58. Cel w postaci spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej dotyczy zarówno działań wewnętrznych, jak i działań zewnętrznych Unii Europejskiej59. Ze sposobu definiowania spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej przez TFUE wynika, że cel ten ma służyć wspieraniu innego celu po-legającego na harmonijnym rozwoju całej Unii. To z kolei oznacza, że cel w postaci spójności ma charakter instrumentalny w stosunku do celu materialnego, jakim jest rozwój UE. Spójność ma się również przejawiać w dążeniu Unii do zmniejszania dysproporcji w poziomach rozwoju różnych regionów i zacofania regionów najmniej uprzywilejowanych60.

Z jednej strony w kontekście spójności polityk i działań Unii podmiotem odpo-wiedzialnym za realizację celu spójności jest UE, ale z drugiej strony podmiotami odpowiedzialnymi za spójny rozwój są państwa członkowskie Unii. Na przykład KE w ramach realizacji celu spójności i przejrzystości działań Unii została zobowiązana do prowadzenia szerokich konsultacji z zainteresowanymi stronami61. Ponadto Unia przyczynia się do realizacji omawianego celu poprzez fundusze strukturalne: Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej – Sekcja Orientacji, Europejski Funduszu Społeczny oraz Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, jak również poprzez działania Europejskiego Banku Inwestycyjnego czy innych instrumentów finanso-wych62. Fundusz Spójności wspiera finansowo projekty w dziedzinach środowiska i sieci transeuropejskich w zakresie infrastruktury transportowej63. Z drugiej jednak strony, traktat nakłada również na państwa członkowskie obowiązek prowadzenia polityk gospodarczych w taki sposób, by osiągnąć cel w postaci spójności społecznej, gospo-darczej i terytorialnej sprzyjający harmonijnemu rozwojowi Unii64. W konsekwencji

56 Art. 4 ust. 2 pkt c) TFUE. 57 Art. 174–178 TFUE. 58 Art. 7 TFUE. 59 Akapit 8 Preambuły do TUE, Art. 3 ust. 3 TUE, Art. 21 ust. 3 TUE. 60 Art. 174 TFUE. 61 Art. 11 ust. 3 TUE. 62 Art. 175 TFUE. 63 Art. 177 TFUE. 64 Art. 175 TFUE.


w aktualnym stanie rozwoju prawa UE rolą państw członkowskich jest wspieranie rozwoju gospodarczego zarówno z poziomu centralnego, jak i regionalnego, w zakresie środków ustanowionych przez organy Unii.

Działania Unii Europejskiej na rzecz spójności gospodarczej, społecznej i tery-torialnej wymagają podjęcia konkretnych działań przez władze lokalne i regionalne. Doskonałym przykładem społeczności lokalnych, w których te trzy płaszczyzny spój-ności są ściśle uzależnione od siebie są miasta europejskie. Miastami przyszłości staną się te miasta, które z powodzeniem stawią czoła wyzwaniom nadchodzących lat, stając się miejscami zaawansowanego postępu społecznego z wysokim poziomem spójno-ści społecznej, społecznie zrównoważonym mieszkalnictwem, usługami socjalnymi i zdrowotnymi oraz ogólnodostępnym szkolnictwem na odpowiednim poziomie. Ostatni kryzys gospodarczy spotęgował skutki procesów rynkowych, a nawet najbo-gatsze miasta Europy stanęły wobec problemu segregacji społecznej i przestrzennej (Komisja Europejska 2011, s. 5, 8, 24). Rozwój miast powinien być zrównoważony, by miasta nie stały się ofiarą własnego sukcesu gospodarczego, czego dowodzi przykład Frankfurtu nad Menem.

Zasadniczo Frankfurt nad Menem, jako jedno z najlepiej prosperujących miast niemieckich, nie odczuł znacząco skutków ostatniego kryzysu światowego, pomimo iż budżet miasta doznał znaczącego obniżenia przychodów. Łączne przychody podat-kowe spadły wprawdzie o ponad 22% z 2,13 mld euro do 1,65 mld euro w roku 2008 i 2009, ponieważ załamało się główne źródło przychodów budżetu miasta, jakim są wpływy z podatku od osób prawnych. Skarbnik miasta prognozował, że pomimo po-prawy koniunktury przychody miasta z tytułu wpływów z podatku od osób prawnych w najbliższych latach nie powrócą do poziomu sprzed kryzysu. Do 2011 r. władze Frankfurtu nie miały zamiaru cięcia wydatków czy zmniejszania wydatków na usługi użyteczności publicznej, ponieważ deficyt budżetowy był finansowany z rezerw miasta. Przez dwa lata boomu przed kryzysem światowym miasto zgromadziło nadwyżkę rzędu 1 mld euro. Miasto nie wprowadziło praktycznie żadnych cięć do końca 2012 r. Później zdano sobie sprawę, że nadwyżka jest na wyczerpaniu, wobec czego miasto zaplanowało zwiększenie opłat za korzystanie z usług użyteczności publicznej, obniżenie wydatków bieżących o 87 mln euro, w tym wydatków na opiekę nad dziećmi, edukację i transport publiczny, jak również obniżenie wydatków inwestycyjnych o 97 mln euro. Jako że miasto jest niechętne do zwiększania podatków lokalnych związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, jak również do poszukiwania nowych źródeł przychodu, to prawdopodobnie zaplanowane cięcia nie będą wystarczające.

Aktualna polityka miasta uprzywilejowuje interesy zglobalizowanych profesjonali-stów o wysokich dochodach zmierzających do obniżania lokalnych podatków związa-nych z działalnością gospodarczą. W znaczeniu ogólnym skutki kryzysu finansowego dla miasta Frankfurt były ograniczone, a sam spadek koniunktury nie doprowadził do zmiany polityki, lecz raczej do dalszego ograniczania wydatków. Tymczasem wzrost czynszów, brak mieszkań w przystępnej cenie, brak dużych projektów rozwoju miasta doprowadził do intensyfikacji protestów przeciwko absolutnej dominacji interesów gospodarczych i przeciwko odnawianiu miasta przy eksmisji biednych w kilku dziel-nicach w śródmieściu Frankfurtu. Dodatkowo otwarcie nowego pasa startowego na


lotnisku we Frankfurcie, które było przez lata identyfikowane jako istotny element strategii wzrostu konkurencyjności miasta, teraz negatywnie oddziałuje na dzielnice zamieszkane przez klasę średnią, głównie na południu Frankfurtu, ze względu na nowy tor lotu i hałas samolotów. Doprowadziło to do nieoczekiwanych silnych niepokojów społecznych i politycznych, nawet wśród tradycyjnie konserwatywnej części ludności. Już w 2011 r. siły opozycji zorganizowały miejską koalicję na wzór sojuszu „Prawo do miasta”, zadając zapomniane, ale zasadnicze pytanie „Czyje jest to miasto?” (niem. Wem gehört die Stadt? ( Schipper 2014). Wraz z pojawieniem się wspomnianej koalicji pojawiły się szanse na skuteczne kwestionowanie miejskiego neoliberalizmu skon-centrowanego na abstrakcyjnych operacjach finansowych oraz na efektywne wsparcie rozwoju przemysłu opartego na produkcji. W mediach pojawiły się nawet informacje, że miasto Frankfurt wstrzymuje wydawanie pozwoleń na budowę kolejnych drapaczy chmur pod powierzchnie biurowe. Przykład Frankfurtu dowodzi, że spójność gospo-darcza może być w pełni osiągnięta jedynie przy zrównoważonym rozwoju społecznym i terytorialnym wdrażanym na szczeblach lokalnych i regionalnych.

6.1.4.2. Ubezpieczenia kredytów eksportowych6.1.4.2. Ubezpieczenia kredytów eksportowych

Jednym z istotnych instrumentów polityki handlowej są średnio- i długotermino-we ubezpieczenia kredytów eksportowych. Odgrywają one decydującą rolę w handlu międzynarodowym. Z kolei różnice między oficjalnymi systemami funkcjonującymi w państwach członkowskich mogą doprowadzić do zniekształceń w konkurencji mię-dzy przedsiębiorstwami działającymi w UE. Chcąc zapewnić jednolite zasady polityki eksportowej we wszystkich państwach członkowskich, zadecydowano o zharmoni-zowaniu oficjalnych systemów ubezpieczeń kredytów eksportowych. Uczyniono to mocą dyrektywy w sprawie harmonizacji podstawowych przepisów dotyczących zasad ubezpieczeń kredytów eksportowych dla transakcji objętych ubezpieczeniem średnio- i długoterminowym65. W motywach dyrektywy zwrócono uwagę, że zarówno harmo-nizacja, jak i współpraca są ważnymi i decydującymi czynnikami konkurencyjności unijnych eksporterów działających na rynkach pozaunijnych66.

Wspomnianą dyrektywę stosuje się do ubezpieczenia transakcji związanych z wy-wozem towarów i/lub usług pochodzących z państwa członkowskiego, o ile pomoc ta jest udzielana bezpośrednio lub pośrednio na rachunek lub przy wsparciu co naj mniej jednego państwa członkowskiego, a ubezpieczenie obejmuje co najmniej dwuletni całkowity okres ryzyka, czyli okres spłaty łącznie z okresem produkcji67. Celem ubezpie-czeń eksportowych jest, w przypadku ubezpieczenia kredytów eksportowych, ochrona jednostek finansujących na wypadek strat poniesionych w związku z finansowaniem

65 Dyrektywa Rady 98/29/WE z dnia 7 maja 1998 r. w sprawie harmonizacji podstawowych przepisów dotyczących zasad ubezpieczeń kredytów eksportowych dla transakcji objętych ubezpieczeniem średnio- i długoterminowym, Dz. Urz. UE L 148 z 19.5.1998, s. 22–32. 66 Motyw 9 dyrektywy 98/29/WE w sprawie harmonizacji podstawowych przepisów dotyczących zasad ubezpieczeń kredytów eksportowych dla transakcji objętych ubezpieczeniem średnio- i długoterminowym. 67 Art. 1 dyrektywy 98/29/WE w sprawie harmonizacji podstawowych przepisów dotyczących zasad ubez pieczeń kredytów eksportowych dla transakcji objętych ubezpieczeniem średnio- i długoterminowym.


kontraktów eksportowych68. W Polsce prowadzenie działalności w zakresie ubezpie-czeń eksportowych, na warunkach określonych ustawą, powierzone zostało Korporacji Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych Spółka Akcyjna. Ponadto, Komitet Polityki Ubezpieczeń Eksportowych określa szczegółowe zasady działalności Korporacji Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych w zakresie gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpieczeń eksportowych oraz gwarancji ubezpieczeniowych, z uwzględnieniem stan-dardów obowiązujących w państwach członkowskich Unii Europejskiej69. Wspomniana dyrektywa wprowadziła wspólne zasady ubezpieczenia kredytu eksportowego, których muszą przestrzegać ubezpieczyciele i które dotyczą głównych składników ubezpieczenia, składki oraz polityki ubezpieczeniowej wobec poszczególnych krajów. Ustalono także procedury notyfikacji zapewniające większą przejrzystość.

Na uwagę zasługuje również fakt, że Unia jest stroną Porozumienia w sprawie oficjal-nie wspieranych kredytów eksportowych, zawartego w ramach Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Porozumienie to reguluje warunki finansowe, jakie mogą oferować agencje kredytów eksportowych w celu zapewnienia równych warunków konkurencji w dziedzinie oficjalnie wspieranych kredytów eksportowych. Na podstawie decyzji Rady70 wytyczne zawarte we wspomnianym porozumieniu i szczególne zasady dotyczące transakcji typu project finance mają zastosowanie w Unii71.

6.1.4.3. Wspieranie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (CSR)6.1.4.3. Wspieranie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (CSR)

Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw (CSR – ang. Corporate Social Res -ponsibility) jest koncepcją, zgodnie z którą przedsiębiorstwa decydują się wykroczyć poza minimalne wymogi prawne w celu uwzględnienia potrzeb społecznych. W uję-ciu globalnym punktem odniesienia dla CSR jest trójstronna deklaracja zasad doty-czących przedsiębiorstw wielonarodowych i polityki społecznej Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP), Wytyczne OECD dla przedsiębiorstw wielonarodowych oraz UN Global Compact. Komisja Europejska wspiera CSR na poziomie globalnym również w dziedzinie handlu międzynarodowego poprzez działania na rzecz promocji ścisłych norm ekologicznych na arenie międzynarodowej. W aspekcie wewnętrznym zasada zrównoważonego rozwoju jest doskonałym normatywnym odzwierciedleniem celów UE w zakresie popierania postępu gospodarczego i społecznego narodów Unii

68 Art. 2 ust. 1 pkt 1) ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. o gwarantowanych przez Skarb Państwa ubezpiecze-niach eksportowych, Dziennik Ustaw 2015.489 (tekst jednolity). 69 Art. 5 ust. 1 i art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. o gwarantowanych przez Skarb Państwa ubez-pieczeniach eksportowych. 70 Decyzja Rady z dnia 22 grudnia 2000 r. zastępująca decyzję z dnia 4 kwietnia 1978 r. w sprawie zastosowania niektórych wytycznych w dziedzinie kredytów eksportowych wspieranych przez państwo, Dz. Urz. UE L 32 z 2.2.2001, str. 1–54 oraz decyzja Rady z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie stosowania zasad Umowy ramowej dotyczącej transakcji typu project finance w zakresie oficjalnie wspieranych kredytów eksportowych, Dz. Urz. UE L 32 z 2.2.2001, s. 55—59. 71 Motyw 1 i 2 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1233/2011 z dnia 16 listopa-da 2011 r. w sprawie zastosowania niektórych wytycznych w dziedzinie oficjalnie wspieranych kredytów eksportowych oraz uchylające decyzje Rady 2001/76/WE i 2001/77/WE, Dz. Urz. UE L 326 z 8.12.2011, s. 45–112.


Europejskiej ( Pyć 2006, s. 8). Obecnie KE przywiązuje dużą wagę do zrównoważonego rozwoju i wspierania podstawowych norm pracy w umowach dwustronnych także negocjacjach handlowych z podmiotami pozaunijnymi, co z kolei jest doskonałym przykładem popularyzacji celów i wartości Unii w stosunkach zewnętrznych. Komisja opowiada się ponadto za stosowaniem zachęt handlowych jako sposobu zachęcenia do przestrzegania podstawowych międzynarodowych porozumień w zakresie praw czło-wieka, w tym praw pracowników, zasad ochrony środowiska i zasad odpowiedzialnych rządów. Praktyki z zakresu CSR nie stanowią panaceum i nie zastąpią koniecznych działań politycznych, ale mogą przyczynić się do osiągnięcia takich celów politycz-nych, jak inwestycje w podnoszenie kwalifikacji, kształcenie ustawiczne i zapewnienie zdolności do pracy – które są konieczne, aby pozostać konkurencyjnym w globalnej gospodarce opartej na wiedzy i rozwiązać problem starzenia się populacji czynnej za-wodowo w Europie – czy też lepsze osiągnięcia w zakresie innowacji, w szczególności w odniesieniu do innowacji służących rozwiązaniu problemów społecznych, będące rezultatem intensywniejszej współpracy z zewnętrznymi zainteresowanymi stronami oraz stworzenia środowiska pracy, które bardziej sprzyja innowacji72.

6.1.4.4. Pomoc krajom rozwijającym się w6.1.4.4. Pomoc krajom rozwijającym się w czerpaniu korzyści zczerpaniu korzyści z handluhandlu

Unia Europejska podkreśla zagadnienia handlowe w dialogu politycznym prowa-dzonym z krajami rozwijającymi się w celu walki z ubóstwem i wspierania zrównowa-żonego rozwoju. Jednym z priorytetów polityki rozwojowej Unii określonej w 2000 r. było dopasowanie pomocy na rzecz handlu do specyficznych warunków panujących w każdym państwie, zwłaszcza w krajach najsłabiej rozwiniętych. Wzmocnienie aspek-tów handlowych przy planowaniu pomocy UE na rzecz rozwoju odbywa się poprzez różnorodne elementy. Jednym z nich jest wsparcie dla reform makroekonomicznych i podatkowych. Innym jest wsparcie procesu przeniesienia i wzmocnienia konkuren-cyjności sektora prywatnego w kraju rozwijającym się. Z kolei jednymi z głównych elementów pomocy udzielonej przez UE było wzmocnienie usług w zakresie wsparcia i poprawa infrastruktury73. W ramach tego rodzaju współpracy dochodzi do eksportu towarów i usług z państw członkowskich Unii do krajów rozwijających się, a wiedza o tego rodzaju współpracy jest niezbędna dla podjęcia decyzji o eksporcie na rynki krajów rozwijających się. Jak wynika z ustaleń KE eksporterzy z Europy oczekują coraz więk-szego sukcesu, nie tylko w ramach dużych gospodarek krajów rozwiniętych, lecz także w ramach gospodarek krajów wschodzących, takich jak Chiny, Indie, Brazylia i Rosja74.

72 Komunikat Komisji dla Parlamentu Europejskiego, Rady i Europejskiego Komitetu Ekonomiczno--Społecznego – Realizacja partnerstwa na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia: uczynienie Europy liderem w zakresie odpowiedzialności społecznej przedsiębiorstw, KOM(2006) 136 wersja ostateczna, Bruksela 2006. 73 Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego: Handel i rozwój: pomoc krajom rozwija-jącym się w czerpaniu korzyści z handlu COM(2002) 513 final. 74 Komunikat Komisji do Parlamentu europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno--Społecznego i Komitetu Regionów – Globalny wymiar Europy: wzmocnione partnerstwo na rzecz lepszego dostępu do rynku dla europejskich eksporterów, COM/2007/0183.


Teza ta znajduje poparcie w tendencji eksportowej z Polski do krajów rozwijających się. Na przykład w 2008 r. wartość eksportu z Polski do krajów rozwijających się75 wy-nosiła 27 125,4 mln zł, a w 2012 r. wyniosła 48 907,1 mln zł (GUS 2013, s. 44). Wzrost ten nie w całości, ale zapewne w jakimś stopniu jest wynikiem współpracy z krajami rozwijającymi się zainicjowanej na poziomie UE, a realizowanej na poziomie przed-siębiorstw. W ocenie polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych wzrost eksportu w latach 2016–2020 nastąpi głównie za sprawą zwrotu ku rynkom pozaeuropejskim, co z kolei wymaga większego nacisku na globalny wymiar polskiej polityki zagranicznej w dziedzinie gospodarczej. Kierunek ten jest tym bardziej zasadny, że Polska powinna przygotowywać nowe rynki zbytu dla polskich produktów najpóźniej do 2020 r., gdy jako państwo członkowskie Unii przestanie być beneficjentem funduszy unijnych w tych dziedzinach76.

6.1.4.5. Sprawiedliwy handel i6.1.4.5. Sprawiedliwy handel i pozarządowe systemy zapewnienia pozarządowe systemy zapewnienia zrównoważonego rozwoju związanego zzrównoważonego rozwoju związanego z handlemhandlem

Dzięki działalności edukacyjnej między innymi organizacji pozarządowych czy me-diów konsumenci europejscy coraz częściej uświadamiają sobie, że niektóre towary mają ceny nieadekwatne do kosztów poniesionych przez producentów, w szczególności do wkładu pracy niezbędnego do wyprodukowania danego towaru. Konsumenci, kupując produkty „sprawiedliwego handlu”, mogą dzięki prostym, codziennym transakcjom odgrywać znaczącą rolę w eliminowaniu produktów pochodzących z wyzysku naj-biedniejszych, a w konsekwencji wpływać na wyrównywanie poziomu życia w świecie. Ponadto kampanie poświęcone sprawiedliwemu handlowi sprawiają, że opinia pub-liczna może wywierać naciski na sferę biznesu, przyczyniając się do rozwoju produkcji i handlu zrównoważonych społecznie, gospodarczo i ekologicznie77.

Jednym z czynników przyczyniających się do zrównoważonego rozwoju jest więc sprawiedliwy handel, który opiera się na rozwoju ekonomicznym, środowiskowym i spo-łecznym, a prywatne systemy zrównoważonego rozwoju związane z handlem opierają się przynajmniej na jednym z tych trzech filarów. Termin „sprawiedliwy handel” jest stosowany w odniesieniu do organizacji zgodnych z wymogami międzynarodowych organizacji normalizacyjnych i zajmujących się oceną zgodności, będących członkami Międzynarodowego sojuszu na rzecz społecznej i ekologicznej akredytacji i oznakowania

75 Kraje rozwijające się gospodarczo obejmują obroty z następującymi krajami: Azji (oprócz Cypru), Afryki (oprócz Reunion), Ameryki Południowej i Środkowej (oprócz Gwadelupy, Gujany Francuskiej i Martyniki), Oceanii (oprócz określonych jako kraje rozwinięte gospodarczo), z krajami b. Jugosławii, z wyjątkiem Słowenii i Chorwacji, z azjatyckimi republikami b. ZSRR, tj. z Armenią, Azerbejdżanem, Gruzją, Kazachstanem, Kirgistanem, Tadżykistanem, Turkmenistanem i Uzbekistanem. 76 Informacja Rady Ministrów o zadaniach polskiej polityki zagranicznej w latach 2014–2015 przed-stawiona przez Ministra Spraw Zagranicznych Grzegorza Schetynę w Sejmie w dniu 6 listopada 2014 r. Źródło: www.msz.gov.pl 77 Polskie Stowarzyszenie Sprawiedliwego Handlu, artykuł „O sprawiedliwym handlu”, dostępny na stronie www.sprawiedliwyhandel.pl. Strona internetowa Polskiego Stowarzyszenia Sprawiedliwego Handlu powstała w ramach projektu „Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju, odpowiedzialnej konsumpcji i Sprawiedliwego Handlu” finansowanego ze środków Unii Europejskiej.


(ISEAL). Termin „prywatne systemy zapewniania zgodności ze zrównoważonym rozwojem” oznacza zaś inne systemy oznakowania mające na celu informowanie konsumentów o zgodności procesu wytwarzania produktu ze zrównoważonym roz-wojem. Ocena sprawiedliwego handlu jest oparta na wspólnych kryteriach, którymi są: 1) definicja sprawiedliwej ceny, pokrywającej koszty produkcji i utrzymania w sposób zrównoważony oraz wypłacania zaliczek producentom; 2) ustanawianie długotrwałych relacji między producentami i dystrybutorami, przejrzystość i możliwość identyfikacji całego łańcucha dostaw; 3) zgodność z podstawowymi konwencjami Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP), w szczególności konwencjami dotyczącymi godnej pracy, wolności zrzeszania się i standardów pracy; 4) poszanowanie praw człowieka, środo-wiska naturalnego i tradycyjnych metod produkcji; 5) zwiększanie zdolności produk-cyjnych i zwiększanie dostępu producentów do rynku; 6) zwiększanie świadomości podmiotów i konsumentów związanej z funkcjonowaniem i celami sprawiedliwego handlu; 7) ustanowienie procesu certyfikacji; 8) ocena wpływu na działalność han-dlową. Na przykład w 2009 r. od 60% do 70% światowej sprzedaży pochodzącej ze sprawiedliwego handlu było przeznaczone na rynek UE78.

Wraz z rosnącym znaczeniem sprawiedliwego handlu dla zbytu produktów niektóre przedsiębiorstwa wielonarodowe decydują się na powrót produkcji z Azji do jednego z państw członkowskich Unii. Działania na rzecz powrotu produkcji do UE podejmo-wane są także na szczeblu Unii. Uwzględnia się przy tym fakt, że przemysł odpowiada za 80% wydatków w obszarze badań i rozwoju, a prawie 75% europejskiego eksportu stanowią towary przemysłowe. Przemysł odpowiada w większości za tworzenie wartości dodanej w gospodarce, gdyż każde miejsce pracy w przemyśle tworzy dwa dodatko-we miejsca pracy w sektorze dostaw i usług79. Celem działań Komisji Europejskiej na rzecz reindustrializacji jest zwiększenie udziału przemysłu w europejskim PKB z 15,1% do 20%80. Jak podkreślono, siła przemysłu w Europie zależy od realizacji strategii odrodzenia przemysłu na rzecz zrównoważonej Europy (RISE), a „Europa jako miejsce zlokalizowania nowoczesnego przemysłu” wymaga rzeczywistej ofensywy modernizacyjnej w co najmniej pięciu dziedzinach: 1) wzmocnienie innowacji tech-nologicznych i produkcyjnych za pomocą inwestycji w badania i konkurencyjność; 2) wyeliminowanie braków rozwojowych oraz nieprzejrzystości i ociężałości admi-nistracji publicznej; 3) ułatwienie działalności MŚP; 4) rekultywacja odpowiedniej infrastruktury informatycznej i drogowej (instrument „Łącząc Europę”, sieci TEN-T i TEN-E, agenda cyfrowa); 5) przepływy kapitałowe, które byłyby dostępne, służyłyby za dźwignię pozwalającą zabiegać o zasoby prywatne i je przyciągać, służyłyby także

78 Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego oraz Komitetu Ekonomiczno-Społecznego z 5 maja 2009 r. zatytułowany „Wkład w zrównoważony rozwój: rola sprawiedliwego handlu i związanych z handlem pozarządowych systemów zapewniania zgodności ze zrównoważonym rozwojem”, KOM (2009) 215 wersja ostateczna. 79 Sprawozdanie Komisji Przemysłu, Badań Naukowych i Energii Parlamentu Europejskiego z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie reindustrializacji Europy z myślą o promowaniu konkurencyjności i trwałego rozwoju (2013/2006(INI)). 80 Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie powrotu produkcji przemy-słowej do UE w kontekście reindustrializacji, Dz. Urz. UE C 311 z 12.9.2014, s. 15–24.


średnioterminowym celom w zakresie inwestycji81. Dziedziny te stanowią doskonałe kryterium pożądanych działań na rzecz wsparcia eksportu przedsiębiorstw z Unii Europejskiej, w tym z Polski.

6.1.4.6. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne po Lizbonie6.1.4.6. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne po Lizbonie

Wraz z wejściem w życie Traktatu z Lizbony kompetencje wyłączne Unii w dziedzinie handlu międzynarodowego zostały poszerzone o bezpośrednie inwestycje zagranicz-ne. Brak wyraźnych traktatowych przepisów przejściowych spowodował, że państwa członkowskie utrzymały w mocy znaczną liczbę dwustronnych umów inwestycyjnych z państwami trzecimi, pomimo iż obecnie wchodzą one w zakres wyłącznej kompeten-cji Unii. Sprawa dotyczy około 1200 umów inwestycyjnych zawartych przez państwa członkowskie UE. Dwustronne umowy inwestycyjne pozostają wiążące dla państw członkowskich na mocy międzynarodowego prawa publicznego, a ponadto utrzymanie w mocy dwustronnych umów inwestycyjnych leży w interesie inwestorów z Unii i ich inwestycji w państwach trzecich oraz w interesie państw członkowskich przyjmujących inwestorów zagranicznych i inwestycje zagraniczne. Jednocześnie w związku ze zmiana-mi wprowadzonymi mocą Traktatu z Lizbony umowy te stopniowo będą zastępowane umowami inwestycyjnymi Unii zapewniającymi wysokie standardy ochrony inwestycji.

Status dwustronnych umów inwestycyjnych państw członkowskich podpisanych przed dniem 1 grudnia 2009 r., tj. przed dniem wejścia w życie Traktatu z Lizbony, reguluje rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady 1219/2012, ustanawiające przepisy przejściowe w zakresie dwustronnych umów inwestycyjnych między państwa-mi członkowskimi a państwami trzecimi82. Z zakresu stosowania ww. rozporządzenia wprost wyłączone zostały umowy inwestycyjne między państwami członkowskimi83. Państwa członkowskie zostały zobowiązane do powiadomienia Komisji do dnia 8 lutego 2013 r. o wszystkich dwustronnych umowach inwestycyjnych z państwami trzecimi zawartych przed 1 grudnia 2009 r. Komisja raz w roku publikuje wykaz tak notyfiko-wanych umów inwestycyjnych. Umowy takie mogą być utrzymane w mocy dopóki nie wejdzie w życie dwustronna umowa inwestycyjna między Unią a tym samym państwem członkowskim84.

Spory między inwestorem a państwem prowadzone na podstawie umowy, której stroną jest Unia lub Unia i jej państwa członkowskie, i wszczynane przez skarżące-go z państwa trzeciego są rozstrzygane na podstawie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady 912/2014 ustanawiającego ramy zarządzania odpowiedzialnością

81 Sprawozdanie Komisji Przemysłu, Badań Naukowych i Energii Parlamentu Europejskiego z dnia 18 grudnia 2013 r. w sprawie reindustrializacji Europy z myślą o promowaniu konkurencyjności i trwałego rozwoju (2013/2006(INI)). 82 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1219/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. ustanawiające przepisy przejściowe w zakresie dwustronnych umów inwestycyjnych między państwami członkowskimi a państwami trzecimi, Dz. Urz. UE L 351 z 20.12.2012, s. 40–46. 83 Motyw 15 rozporządzenia 1219/2012 ustanawiającego przepisy przejściowe w zakresie dwustronnych umów inwestycyjnych między państwami członkowskimi a państwami trzecimi. 84 Art. 2 i 3 rozporządzenia 1219/2012 ustanawiającego przepisy przejściowe w zakresie dwustronnych umów inwestycyjnych między państwami członkowskimi a państwami trzecimi.


finansową związaną z trybunałami do spraw rozstrzygania sporów między inwestorem a państwem, utworzonymi na mocy umów międzynarodowych, których stroną jest Unia Europejska85. Chodzi o każdą umowę międzynarodową obejmującą postanowienia dotyczące bezpośrednich inwestycji zagranicznych, której stroną jest Unia lub Unia i jej państwa członkowskie, i która przewiduje rozstrzyganie sporów między inwesto-rem a państwem. Spór zaś oznacza roszczenie wysunięte przez skarżącego przeciwko Unii lub państwu członkowskiemu na podstawie umowy i rozstrzygane przez trybunał arbitrażowy. Przyjęcie ww. rozporządzenia było konieczne, ponieważ międzynarodowa odpowiedzialność za traktowanie stanowiące przedmiot toczącego się sporu odpowia-da podziałowi kompetencji między Unią a państwami członkowskimi. W rezultacie Unia będzie co do zasady odpowiedzialna za odniesienie się do wszelkich roszczeń dotyczących zarzutu naruszenia zasad zawartych w umowie podlegających wyłącznej kompetencji Unii, bez względu na to, czy dane traktowanie jest przyznane przez samą Unię czy przez państwo członkowskie86.

6.1.4.7. Wsparcie umiędzynarodowienia małych i6.1.4.7. Wsparcie umiędzynarodowienia małych i średnich przedsiębiorstwśrednich przedsiębiorstw

Wsparcie umiędzynarodowienia MŚP wiąże się przede wszystkim z działaniami Komisji na rzecz dostępu MŚP do rynków w krajach trzecich. W celu umożliwienia MŚP znalezienia partnerów w państwach trzecich Komisja powołuje europejskie ośrodki biznesu na takich pionierskich rynkach, jak Indie i Chiny. Ośrodki te współpracują z krajowymi izbami gospodarczymi i przedstawicielstwami przedsiębiorstw. Komisja między innymi poprzez inicjatywę Small Business Act apeluje do państw członkowskich i instytucji o pełne zaangażowanie na rzecz stosowania zasady: „Najpierw myśl na małą skalę”. Dowodem działania wspomnianej zasady jest istnienie w Unii bardzo konkuren-cyjnych MŚP będących światowymi liderami w wysoce wyspecjalizowanych rynkach niszowych. Ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) współfinansowane są specjalne programy wsparcia na rzecz internacjonalizacji MŚP87.

Ponadto, poprzez przyjęcie i kolejne rewizje Small Business Act, Komisja wzywa państwa członkowskie do wspierania MŚP oraz do zachęcania do czerpania korzyści z rozwoju rynków poza UE między innymi za pomocą szkoleń poświęconych dzia-łalności gospodarczej. Państwa członkowskie, działając poprzez swe struktury regio-nalne, mają możliwość czerpania korzyści ze zwiększonego zainteresowania konku-rencyjnością i innowacyjnością MŚP w ramach europejskich funduszy strukturalnych i inwestycyjnych, w szczególności Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.

85 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 912/2014 z dnia 23 lipca 2014 r. ustana-wiające ramy zarządzania odpowiedzialnością finansową związaną z trybunałami do spraw rozstrzygania sporów między inwestorem a państwem, utworzonymi na mocy umów międzynarodowych, których stroną jest Unia Europejska, Dz. Urz. UE L 257 z 28.8.2014, s. 121–134. 86 Art. 2 oraz motyw 3 rozporządzenia 912/2014 ustanawiającego ramy zarządzania odpowiedzialnoś-cią finansową związaną z trybunałami do spraw rozstrzygania sporów między inwestorem a państwem, utworzonymi na mocy umów międzynarodowych, których stroną jest Unia Europejska. 87 Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 5 lutego 2009 r. w sprawie wzmocnienia roli europejs kich MŚP w handlu międzynarodowym (2008/2205(INI)), Dz. Urz. UE 18.3.2010, CE 67/101.


Ze środków EFRR współfinansowane są specjalne programy wsparcia na rzecz inter-nacjonalizacji MŚP. W latach 2007–2013 około 70 mld euro zostało przeznaczonych z funduszy strukturalnych na wsparcie przedsiębiorstw, w tym głównie MŚP. Dzięki 200 tys. projektów finansowanych z EFRR powstało 78 tys. podmiotów rozpoczyna-jących działalność gospodarczą i utworzono co najmniej 268 tys. stałych miejsc pracy w MŚP, a jeszcze więcej udało się zachować. Podjęcie praktycznych środków w celu wykorzystania funduszy strukturalnych na rzecz pomocy europejskim MŚP w rozsze-rzaniu działalności na inne państwa jest zadaniem dedykowanym przede wszystkim decydentom, zainteresowanym stronom i instytucjom zarządzającym działającym na szczeblu regionalnym. Spośród władz lokalnych i regionalnych władze miast są szczególnie predystynowane do podejmowania działań na rzecz umiędzynarodowienia przedsiębiorstw, w tym MŚP. W miastach mieszka ponad dwie trzecie ludności Europy. W miastach panuje też klimat sprzyjający dla rozwoju innowacyjności. Unia Europejska nie posiada bezpośrednich kompetencji w zakresie realizacji polityki w odniesieniu do rozwoju terytorialnego miast, ale znaczenie Unii dla rozwoju miast rośnie ze względu na udostępniane na szczeblu unijnym środki finansowe. Miasta są także tzw. węzłami globalizacji. Koncentrują się w nich nie tylko strumienie handlu, lecz także kapitału oraz międzynarodowych obrotów usługowych.

6.1.4.8. Korzyści podatkowe w6.1.4.8. Korzyści podatkowe w zakresie eksportuzakresie eksportu

Harmonizacji w ramach prawa UE podlega podatek od wartości dodanej (VAT). Podstawowym aktem prawnym w tym zakresie jest dyrektywa 2006/112 w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej88. Co do zasady eksport z państw członkowskich UE do krajów spoza UE jest zwolniony z VAT. Zwolnieniom w eksporcie został poświęcony rozdział 6 ww. dyrektywy. Ponadto w przypadku eksportu obowiązuje zwolnienie z VAT z zachowaniem prawa do odliczeń, czyli naliczana jest stawka 0%, ale można odliczyć cały VAT, który został zapłacony przy zakupie bezpośrednio powiąza-nych towarów lub usług. Rozwiązanie to dotyczy także wybranych usług finansowych skierowanych do klientów spoza Unii. Ze względu na to, że podatek od wartości dodanej jest harmonizowany przy pomocy dyrektywy, to konieczna jest transpozycja dyrektywy do prawa krajowego. Pewna spółka, prowadząca na Węgrzech działalność w zakresie produkcji i sprzedaży konserw spożywczych, sprzedawała wyroby przeznaczone do sprzedaży przez nabywcę w państwach trzecich. Prawo węgierskie uzależniało prawo do zwolnienia z podatku VAT sprzedaży towarów na eksport poza terytorium Unii od warunku, by termin upływający od sprzedaży do dnia wywozu towarów z terytorium krajowego nie przekraczał 90 dni. Trybunał Sprawiedliwości uznał przepisy węgierskie za sprzeczne z ww. dyrektywą89. Prawidłowe wdrożenie i stosowanie przepisów krajo-wych wdrażających unijne przepisy w zakresie VAT jest jednym z istotnych warunków

88 Dyrektywa Rady 2006/112/WE z dnia 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej Dz. Urz. UE L 347 z 11.12.2006, s. 1–118. 89 Wyrok Trybunału Sprawiedliwości (piąta izba) z dnia 19 grudnia 2013 r. w sprawie C-563/12 BDV Hungary Trading Kft., w stanie likwidacji przeciwko Nemzeti Adó- és Vámhivatal Közép-magyarországi Regionális Adó Főigazgatósága.


niezakłóconego eksportu, a ograniczenia unijnego prawa do zwolnienia podatkowego w zakresie eksportu są niezgodne z prawem UE.

6.1.4.9. System refundacji wywozowych dla produktów rolnych6.1.4.9. System refundacji wywozowych dla produktów rolnych

Cele wspólnej polityki rolnej dotyczą wydajności rolnictwa, zapewnienia odpowied-niego poziomu życia ludności wiejskiej, ale także stabilizacji rynków, zagwarantowania bezpieczeństwa dostaw oraz zapewnienia rozsądnych cen w dostawach dla konsumen-tów. Przy ustalaniu wspólnej polityki rolnej i specjalnych środków służących jej realizacji uwzględnia się między innymi szczególny charakter gospodarki rolnej, wynikający ze struktury społecznej rolnictwa oraz z różnic strukturalnych i przyrodniczych między poszczególnymi regionami rolniczymi. Uwzględniana jest potrzeba stopniowego wpro-wadzania odpowiednich środków dostosowawczych, ponieważ rolnictwo jest sektorem ściśle powiązanym z całą gospodarką. Cele te są osiągane poprzez wspólną organizację rynków rolnych, która może polegać między innymi na podejmowaniu środków, takich jak: subwencje służące produkcji i wprowadzaniu do obrotu różnych produktów czy wspólne mechanizmy stabilizacji przywozu i wywozu. Dla osiągnięcia wspomnianych celów traktat przewiduje możliwość stworzenia funduszy orientacji i gwarancji rolnej. Wspólne finansowanie projektów lub instytucji może dotyczyć skutecznej koordynacji wysiłków podejmowanych w dziedzinach kształcenia zawodowego, badań naukowych i upowszechniania wiedzy rolniczej. Traktatowe reguły konkurencji stosują się do pro-dukcji rolnej i handlu produktami rolnymi jedynie w ograniczonym zakresie ustalonym przez Parlament Europejski i Radę. Rada działając na wniosek Komisji Europejskiej może zezwolić na przyznanie pomocy w ramach programów rozwoju gospodarczego w dziedzinie rolnictwa. Wspólna organizacja wyklucza wszelką dyskryminację między producentami lub konsumentami wewnątrz Unii90.

6.1.4.10. Ochrona przed barierami w6.1.4.10. Ochrona przed barierami w handluhandlu

W kontekście postępującej liberalizacji światowego handlu towarami i usługami, kwestią kluczową jest to, aby dzięki odpowiednim instrumentom polityki handlowej rynki państw trzecich pozostawały otwarte dla eksporterów z obszaru Unii. Wraz ze wzrostem poziomu handlu zagranicznego sektor prywatny bardzo często napotyka na bariery, które nie wynikają już z wysokich taryf celnych, ale z rosnącej różnorodności rozwiązań prawnych narzucanych przez państwa na całym świecie ( Gómez-Tarragona, Gómez-Altamirano 2015, s. 371). Między innymi z tych względów Rada przyjęła rozporządzenie ustanawiające procedury wspólnotowe w zakresie wspólnej polityki handlowej w celu zapewnienia wykonania praw Wspólnoty zgodnie z zasadami handlu międzynarodowego, w szczególności tymi ustanowionymi pod auspicjami Światowej Organizacji Handlu (TBR – Trade Barriers Regulation)91.

90 Art. 39–42 40 ust. 2 TFUE. 91 Rozporządzenie Rady (WE) nr 3286/94 z dnia 22 grudnia 1994 r. ustanawiające procedury wspól-notowe w zakresie wspólnej polityki handlowej w celu zapewnienia wykonania praw Wspólnoty zgodnie


TBR jest instrumentem prawnym, który daje unijnym przedsiębiorstwom, po-szczególnym branżom przemysłu lub ich stowarzyszeniom, jak również państwom członkowskim UE prawo do złożenia skargi do Komisji Europejskiej, która następnie bada sprawę i ustala, czy istnieją dowody potwierdzające naruszenie zasad handlu międzynarodowego, które doprowadziło do niekorzystnych skutków dla wymiany handlowej lub do powstania szkody. Celem TBR jest otwarcie rynków państw trzecich poprzez eliminację przeszkód dla handlu z korzyścią dla eksporterów z obszaru UE.

W ostatnich latach pojawiły się nowe bariery w handlu ze strategicznymi partne-rami. Przykładowo w lutym 2013 r. władze chińskie podjęły decyzję o zbadaniu napo-jów spirytusowych i wina z UE pod kątem zawartości ftalanów. Eksportowane z Unii produkty są zgodne z przepisami unijnymi i zapewniają skuteczną ochronę zdrowia i bezpieczeństwa konsumentów w Europie. Dotąd Chiny nie zakończyły oceny ryzyka, która ma na celu ustanowienie ograniczeń prawnych dotyczących zawartości ftalanów w środkach spożywczych. Ponadto w czerwcu 2013 r. Chiny wszczęły dochodzenie an-tydumpingowe oraz antysubsydyjne dotyczące win przywożonych z UE celem nałożenia na wina z UE środków antydumpingowych lub wyrównawczych. KE podjęła w tym zakresie działania zapobiegawcze. Z kolei w Indiach zwiększono cła na nowe wysokiej klasy samochody z 75% do 100% oraz cła na nowe motocykle o pojemności silnika >800ccm z 60% do 75%. Środki te i zwiększenie ceł przywozowych na inne produkty są częścią szerszego kierunku polityki, którą trudno pogodzić ze zobowiązaniem po-litycznym Indii w ramach grupy G20 do odstąpienia od przyjmowania jakichkolwiek środków protekcjonistycznych. Działania te dowodzą, że proces transformacji w Indiach w dziedzinie handlu zagranicznego potrwa jeszcze długo ( Shaffer, Nedumpara, Sinha 2015, s. 595). W konsekwencji Komisja, chcąc kontynuować starania mające na celu eliminowanie barier handlowych w państwach trzecich, deklaruje wykorzystywanie wszelkich narzędzi, którymi dysponuje w ramach strategii dostępu do rynku, w tym działania dyplomatyczne w zakresie handlu, wykorzystywanie dwustronnych spotkań wysokiego szczebla oraz komitetów WTO, a także egzekwowanie zobowiązań stron trzecich poprzez właściwie ukierunkowane procedury rozstrzygania sporów92.

6.2. Perspektywy rozwoju eksportu przedsiębiorstw z6.2. Perspektywy rozwoju eksportu przedsiębiorstw z Unii EuropejskiejUnii Europejskiej

6.2.1. Strategia jednolitego rynku cyfrowego Unii Europejskiej6.2.1. Strategia jednolitego rynku cyfrowego Unii Europejskiej

Przemysł stanowi ważny filar gospodarki europejskiej, ponieważ sektor wytwórczy UE obejmuje 2 mln przedsiębiorstw i zapewnia 33 mln miejsc pracy. Komisja, chcąc pomóc wszystkim sektorom przemysłu we wdrażaniu nowych technologii i uporaniu się z przejściem na inteligentne systemy przemysłowe („Przemysł 4.0”), przyjęła stra-tegię jednolitego rynku cyfrowego UE obejmującą zestaw ukierunkowanych działań pogrupowanych w trzy filary: 1) lepszy dostęp do dóbr i usług cyfrowych w całej

z zasadami handlu międzynarodowego, w szczególności tymi ustanowionymi pod auspicjami Światowej Organizacji Handlu, Dz. Urz. UE L 349 z 31.12.1994, s. 71–78. 92 Sprawozdanie Komisji dla Rady Europejskiej „Sprawozdanie w sprawie barier w handlu i inwestycjach – 2014 r.”, COM (2014) 153 final, Bruksela 12 marca 2014 r.


Europie; 2) stworzenie odpowiednich warunków i jednolitych zasad prowadzenia działalności dla sieci cyfrowych i usług innowacyjnych, aby mogły się lepiej rozwi-jać; 3) zmaksymalizowanie potencjału wzrostu gospodarki związanego z gospodarką cyfrową. Powołano Zespół ds. jednolitego rynku cyfrowego, który planuje realizację głównych punktów wspomnianej strategii do końca 2016 r., działając przy poparciu Parlamentu Europejskiego i Rady93. Większość proponowanych działań może jedno-cześnie posłużyć za ogólny postulat działań na rzecz wsparcia eksportu przedsiębiorstw unijnych, w tym polskich.

6.2.2. Zapewnienie konsumentom i6.2.2. Zapewnienie konsumentom i przedsiębiorstwom przedsiębiorstwom łatwiejszego dostępu do towarów iłatwiejszego dostępu do towarów i usług cyfrowych wusług cyfrowych w całej Europiecałej Europie

W ramach pierwszego z wymienionych filarów KE proponuje przyjęcie zharmo-nizowanych przepisów ułatwiających transgraniczny handel elektroniczny, w tym przepisów dotyczących umów i ochrony konsumentów podczas zakupów online, co sprawi, że prowadzenie sprzedaży w innych krajach europejskich stanie się prostsze dla przedsiębiorców, ponieważ przyczyni się do zwiększenia zaufania do dokonywa-nia zakupów i prowadzenia sprzedaży poza granicami kraju. Komisja zadeklarowała dokonanie przeglądu rozporządzenia w sprawie współpracy w zakresie ochrony kon-sumenta celem zapewnienia szybszego i bardziej spójnego egzekwowania przepisów dotyczących konsumentów.

Kolejnym aspektem jest działanie na rzecz bardziej skutecznego i przystępnego ce-nowo dostarczania przesyłek. Ok. 62% spółek próbujących prowadzić sprzedaż online uważa, że zbyt wysokie koszty dostarczania przesyłek stanowią barierę w eksporcie. Następnie Komisja zadeklarowała działanie na rzecz zakończenia nieuzasadnionego blokowania geograficznego polegającego na tym, że sprzedawcy online odmawiają konsumentom dostępu do strony internetowej w związku z ich lokalizacją lub prze-kierowują ich do lokalnego sklepu z innymi cenami. Jest to dyskryminacyjna praktyka stosowana do celów handlowych. O takich przypadkach należy informować KE, przy czym wskazane jest w tym zakresie wsparcie konsumentów i przedsiębiorców przez władze lokalne lub regionalne działające w dziedzinie ochrony konkurencji i konsu-mentów, na przykład w Polsce terenowe delegatury Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Komisja rozpoczęła już badanie z zakresu ochrony konkurencji w sek-torze handlu elektronicznego w UE celem zidentyfikowania ewentualnych zagadnień z zakresu konkurencji wpływających na europejskie rynki handlu elektronicznego.

Istotnym elementem jest przyjęcie nowoczesnego europejskiego prawa autorskiego, by umożliwić szerszy dostęp online do utworów w całej Unii Europejskiej. W rezul-tacie poprawa dostępu obywateli do dóbr kultury w internecie stworzy nowe szanse dla twórców i sektora treści cyfrowych. Jednocześnie Komisja deklaruje zbadanie roli pośredników online w związku z utworami chronionymi prawami autorskimi, a w kon-sekwencji intensyfikację ścigania naruszeń praw własności intelektualnej na dużą skalę.

93 Komunikat Komisji Europejskiej „Jednolity rynek cyfrowy w Europie: Komisja określa 16 inicja tyw realizujących ten cel”, Bruksela, 6 maja 2015.


Przeglądu wymaga także dyrektywa dotycząca transmisji satelitarnej i kablowej, tak by ocenić, czy jej zakres powinien zostać rozszerzony o transmisje nadawców online, oraz by zbadać, jak poprawić transgraniczny dostęp do usług nadawców w Europie.

W końcu Komisja zapewnia o podjęciu działań na rzecz ograniczenia obciążenia administracyjnego przedsiębiorstw z tytułu różnych reżimów VAT, tak by podmioty sprzedające towary fizyczne za granicę mogły również skorzystać z jednej rejestracji elektronicznej i płatności, a ponadto jednolity próg VAT pomoże mniejszym przed-siębiorstwom typu start-up prowadzącym sprzedaż online94.

6.2.3. Stworzenie odpowiednich warunków i6.2.3. Stworzenie odpowiednich warunków i jednolitych zasad jednolitych zasad prowadzenia działalności dla sieci cyfrowych iprowadzenia działalności dla sieci cyfrowych i usług innowacyjnych, usług innowacyjnych, aby mogły się lepiej rozwijaćaby mogły się lepiej rozwijać

Stworzenie odpowiednich warunków i jednolitych zasad prowadzenia działalno-ści dla sieci cyfrowych i usług innowacyjnych wymaga reformy unijnych przepisów dotyczących telekomunikacji. Chodzi o bardziej skuteczną koordynację częstotliwości oraz wspólne unijne kryteria przydziału częstotliwości na szczeblu krajowym, stwo-rzenie zachęt inwestycyjnych w zakresie szybkich sieci szerokopasmowych, a ponadto zapewnienie równych warunków dla wszystkich podmiotów rynkowych zarówno tradycyjnych, jak i nowego rodzaju. Komisja deklaruje dokonanie przeglądu ram prawnych dla usług, tak by uwzględniały one realia XXI w., co wymaga dostosowania istniejących przepisów dyrektywy o audiowizualnych usługach medialnych do nowych modelów biznesowych w zakresie dystrybucji treści cyfrowych. Dodatkowo Komisja przeprowadzi całościową analizę rynku pod kątem roli platform internetowych, ta-kich jak wyszukiwarki, media społecznościowe, sklepy z aplikacjami internetowymi. Chodzi o walkę z takimi zjawiskami, jak brak przejrzystości wyników wyszukiwania i praktyk cenowych, promowanie własnych usług na niekorzyść konkurentów czy za-mieszczanie nielegalnych treści w internecie. Działanie na rzecz wzmocnienia zaufania i bezpieczeństwa w dziedzinie usług cyfrowych w zakresie przetwarzania danych oso-bowych wymaga przyjęcia nowych unijnych przepisów dotyczących ochrony danych. Co istotne, Komisja planuje złożenie propozycji partnerstwa z przemysłem dotyczącego bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni w dziedzinie technologii i rozwiązań dotyczących bezpieczeństwa sieci internetowych95.

6.2.4. Zmaksymalizowanie potencjału wzrostu gospodarki 6.2.4. Zmaksymalizowanie potencjału wzrostu gospodarki związanego zzwiązanego z gospodarką cyfrowągospodarką cyfrową

Potencjał wzrostu gospodarki związany z gospodarką cyfrową nie będzie wykorzy-stany bez koniecznych działań podejmowanych na wszystkich możliwych szczeblach

94 Komunikat Komisji Europejskiej „Jednolity rynek cyfrowy w Europie: Komisja określa 16 inicjatyw realizujących ten cel”, Bruksela, 6 maja 2015 r. 95 Komunikat Komisji Europejskiej „Jednolity rynek cyfrowy w Europie: Komisja określa 16 inicjatyw realizujących ten cel”, Bruksela, 6 maja 2015 r.


władzy od unijnych, poprzez krajowe do lokalnych i regionalnych. Chcąc wykorzystać w sposób rzeczywisty potencjał płynący z gospodarki cyfrowej, Komisja planuje wy-stąpienie z inicjatywą dotyczącą swobodnego przepływu danych służącą promowaniu swobodnego obiegu danych w Unii. Chodzi o wyeliminowanie istniejących ograniczeń związanych z miejscem przechowywania danych lub z dostępem do nich, co niekiedy nie ma nic wspólnego z ochroną danych osobowych. Komisja zapewnia o rozpoczęciu europejskiej inicjatywy dotyczącej chmur obliczeniowych obejmującą certyfikację usług w chmurze, zmiany dostawców usług w chmurze i „chmurę badawczą”96. Strategia KE na rzecz chmury obliczeniowej obejmuje trzy kluczowe działania, z których jedno zakłada określenie bezpiecznych i uczciwych warunków umów dotyczących usług w chmurze obliczeniowej. Ułatwi to ustalenia umowne między dostawcami usług w chmurze ob-liczeniowej a konsumentami i małymi przedsiębiorstwami, a w konsekwencji będzie sprzyjać wymianie międzynarodowej97. Ponadto Komisja określi priorytety dla stan-dardów i interoperacyjności w dziedzinach istotnych dla jednolitego rynku cyfrowego, takich jak e-zdrowie, planowanie transportu czy inteligentny pomiar energii.

Z kolei plan działania w zakresie administracji elektronicznej przewiduje połą-czenie rejestrów przedsiębiorstw w całej Europie zapewniając współpracę różnych systemów krajowych oraz obowiązek jednorazowego przekazania swoich danych przez obywateli i przedsiębiorstwa organom administracji publicznej. Jest to kontynuacja prac zainicjowanych dyrektywą 2012/17 w zakresie integracji rejestrów centralnych, rejestrów handlowych i rejestrów spółek98, której termin transpozycji upłynął 7 lipca 2014 r. W Polsce ww. dyrektywa jest wdrożona mocą ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych99. Możliwość sprawnego odnajdywania polskich przedsiębiorstw w European Business Register jest niezbędne dla pozyskiwania zarówno zagranicz-nych kontrahentów, jak i konsumentów, którzy pragną szybko i bezpłatnie sprawdzić wiarygodność dostawcy towarów czy usług zarejestrowanego w Polsce. Dodatkowo skuteczne połączenie rejestrów przedsiębiorstw w całej Unii sprawi, że organy ad-ministracji publicznej nie będą składać powielających się wniosków o te same dane, ponieważ będą mogły wykorzystać dane, które są już do ich dyspozycji. Realizacja tej inicjatywy obniży obciążenie administracyjne i przyczyni się do zaoszczędzenia około

96 Pojęcie „chmury obliczeniowej” odnosi się do przechowywania, na znajdujących się w innej lokalizacji komputerach, danych oraz oprogramowania, do których użytkownicy uzyskują dostęp przez internet za pomocą wybranego przez siebie urządzenia. 97 Komunikat Komisji Europejskiej „Komisja Europejska robi kolejny duży krok, aby stymulować roz-wój usług w chmurze obliczeniowej”, Bruksela, dnia 28 października 2013 r. Ponadto: Komunikat Komisji Europejskiej „Europejska agenda cyfrowa: nowa strategia na rzecz pobudzenia wydajności przedsiębiorstw i administracji w Europie poprzez wykorzystywanie chmur obliczeniowych”, Bruksela, dnia 27 września 2012 r. 98 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/17/UE z dnia 13 czerwca 2012 r. zmieniająca dyrektywę Rady 89/666/EWG i dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2005/56/WE i 2009/101/WE w zakresie integracji rejestrów centralnych, rejestrów handlowych i rejestrów spółek Tekst mający znaczenie dla EOG, Dz. Urz. UE L 156 z 16.6.2012, s. 1–9. 99 Oficjalna baza krajowych środków wykonawczych do dyrektywy 2012/17 dostępna w bazie www.eur-lex.europa.eu.


5 mld euro rocznie do 2017 r. Komisja deklaruje także przyspieszenie uruchomie-nia elektronicznych zamówień publicznych oraz interoperacyjności e-podpisów100. Konkludując, Unia Europejska nieprzerwanie działa na rzecz otwarcia rynków przede wszystkim, zwalczając protekcjonizm. Podejmowane działania są wynikiem założenia, zgodnie z którym handel jest częścią rozwiązania problemu kryzysu gospodarczego101.

6.2.5. Strategia Innowacyjności i6.2.5. Strategia Innowacyjności i Efektywności Gospodarki Efektywności Gospodarki „Dynamiczna Polska 2020”„Dynamiczna Polska 2020”

Unijne strategie rozwoju powinny znajdować odzwierciedlenie w odpowiednich krajowych strategiach rozwojowych. Jednym z przykładów jest Strategia Innowacyjności i Efektywności Gospodarki „Dynamiczna Polska 2020”, przyjęta przez Radę Ministrów 15 stycznia 2013 r.102 Strategia ta wpisuje się między innymi w unijną strategię rozwoju Europa 2020 i Europejską agendę cyfrową. Z kolei podstawą systemową dla polskich dokumentów strategicznych jest ustawa o zasadach prowadzenia polityki rozwoju103.

Z doświadczenia wynika, że głównym motorem długofalowego rozwoju i kon-kurencyjności gospodarek państw rozwiniętych jest innowacja. „Strategia innowa-cyjności OECD” wykazała, że w latach 1995–2006 nakłady na inwestycje w wartości niematerialne i prawne oraz inwestycje w ICT przyczyniły się do 2/3 lub 3/4 wzrostu PKB w kilku krajach OECD. Z kolei zgodnie z prognozą Banku Światowego z czerwca 2010 r. wykonaną dla Polski w ramach projektu Europa 2020 reformy inspirowane przez unijną Strategię Europa 2020 w obszarze zwiększenia możliwości absorpcyjnych nowych technologii i innowacji mogą przyczynić się do wzrostu PKB o 0,1-0,2 pkt. proc. rocznie. Ponadto ustalono, że przeznaczenie 3% unijnego PKB na badania i rozwój pozwoliłoby na stworzenie 3,7 mln miejsc pracy oraz podwyższyłoby roczny PKB UE o prawie 800 mld euro do 2025 r.

Skuteczność wspomnianych strategii rozwoju jest uzależniona od odpowiedniego reagowania władz państwowych i regionalnych na pojawiające się wyzwania globalne. Polityka innowacji ma charakter horyzontalny i jest realizowana przy udziale wielu ministerstw, które z kolei współpracują z partnerami działającymi na poziomie re-gionalnym i lokalnym. Kluczowy jest fakt realizacji strategii ze środków publicznych pochodzących z budżetu Unii, z budżetu państwa, ale także z budżetów jednostek samorządu terytorialnego.

100 Komunikat Komisji Europejskiej „Jednolity rynek cyfrowy w Europie: Komisja określa 16 inicjatyw realizujących ten cel”, Bruksela, 6 maja 2015 r. 101 Komisja Europejska, Handel. Wolny handel to jedno ze źródeł wzrostu gospodarczego, Seria „Zrozumieć politykę Unii Europejskiej”, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, Luksemburg 2014, s. 15. 102 Uchwała nr 7 Rady Ministrów z dnia 15 stycznia 2013 r. w sprawie Strategii Innowacyjności i Efek -tywności Gospodarki „Dynamiczna Polska 2020”, Monitor Polski z dnia 13 lutego 2013 r. 103 Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju z 6 grudnia 2006 r., Dziennik Ustaw z 2009 r. Nr 84, poz. 712, z późn. zm.



6.3. Polityka przemysłowa6.3. Polityka przemysłowa

Mimo rosnącego umiędzynarodowienia sektora usług to przemysł w największym stopniu określa potencjał eksportowy oraz podlega procesom internacjonalizacji. Zasadne zatem jest przedstawienie koncepcji polityki przemysłowej oraz jej ewolu-cji. Należy przypomnieć, że wsparcie eksportu w coraz większym stopniu – zgodnie z przesłaniem koncepcji heterogeniczności podmiotów gospodarczych – wiąże się z in-nowacyjnością. Rolę polityki przemysłowej w zwiększaniu eksportu trudno przecenić, przede wszystkim ze względu na fakt jego wysokiej tzw. tradability.

6.3.1. Przegląd literatury dotyczącej koncepcji i6.3.1. Przegląd literatury dotyczącej koncepcji i narzędzi narzędzi polityki przemysłowejpolityki przemysłowej

Polityka przemysłowa ewoluowała od podejścia polegającego na interwencji ma-jących na celu wspomaganie różnych gałęzi przemysłu poprzez działania sprzyjające kreowaniu warunków wzrostu, transparentnych przepisów prawa, promowania wolnej konkurencji do prób połączenia tych dwóch opcji. Jej przeobrażenia dokonywały się wskutek zmian podejścia do polityki gospodarczej i były do niej adekwatne ( Hryniewicz 2013). Jak wiadomo, polityka ta przeszła różne etapy, a jej kształt oraz narzędzia zależały od obowiązującej w danym okresie doktryny ekonomicznej.

Definicja polityki przemysłowej zmieniała się również w teorii ekonomii. Np. Krug -man i Obstfeld (2001) określają ją jako próby zachęty – podejmowane przez rząd – do kierowania zasobów do konkretnych sektorów, które z punktu widzenia rządu są ważne dla przyszłego wzrostu gospodarczego.

Rodrik (2006) określa politykę przemysłową jako działalność, która „stwarza ko-rzystne środowisko dla europejskiego biznesu, w szczególności dla przemysłu prze-twórczego”. Tworzenie tego środowiska jest procesem, w którym uczestniczy rząd oraz sektor prywatny, „wspólnie stawiając diagnozę co do źródeł i barier ograniczających rozwój oraz wspólnie dochodząc do rozwiązania problemów” ( Rodrik 2006, s. 24).

W tab. 25 przytoczono definicje polityki przemysłowej proponowane przez UNCTAD, World Bank oraz dwie sugerowane przez Komisję Europejską (z roku 2000 i 2012). Zestawienie dwóch ostatnich koncepcji w sposób jednoznaczny wskazuje na zmianę podejścia UE i uznania za celowe pewnych nowych, istotnych kierunków działań, których nie uwzględniano wcześniej. Na zmianę stanowiska UE wpłynęło kilka przyczyn, do najważniejszych z nich należy zaliczyć kryzys 2008+ i jego skutki. Załamanie koniunktury spowodowało rewizję wielu założeń dotychczas prowadzonych działań, a przede wszystkim przewartościowało stosunek do daleko posuniętej deregu-lacji, która umożliwiła instytucjom finansowym tworzenie instrumentów niemających podstaw w posiadanych aktywach104. Zmieniła też paradygmat fetyszyzujący rolę usług

104 Proces deregulacji rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych za czasów prezydentury R. Reagana i był kontynuowany przez B. Clintona.


jako głównego motoru wzrostu, wskazując na rangę przemysłu i podkreślając jego znaczenie w produkcji realnej, w sferze B+R. Na zmianę podejścia wpłynął również postępujący proces dezindustrializacji w Europie, przejawiający się w spadku udziału przemysłu w PKB. Chęć przywrócenia właściwej roli sektorowi przemysłu doprowadziła do mobilizacji wszystkich możliwych środków dostępnych na poziomie UE. Środki te obejmują: jednolity rynek, politykę handlową, politykę w zakresie MSP, konkurencji, środowiska i badań naukowych na rzecz konkurencyjności europejskich przedsiębiorstw (COM 2012, s. 3).

Tabela 25. Różne definicje polityki przemysłowej

UNCTAD World Bank UE (strategia lizbońska, 2000)

UE (2012)

Polityka przemysłowa polega na zgodnych, ukierunkowanych, świadomych wysiłkach ze strony rządu, zmierzających do zachęcenia i promowania pewnych branż lub sektorów przemysłowych przy pomocy różnych narzędzi.

Wysiłki rządu zmierzające do zmiany struktury przemysłu w celu promowania bazującegona poprawie produktywności wzrostu (productivity based growth).

Głównym zadaniem polityki przemysłowej (…) jest proaktywne tworzenie odpowiednich warunków ramowych dla przedsiębiorstw w celu uczynienia z UE atrakcyjnego miejsca dla rozwoju przemysłowegoi tworzenia miejsc pracy.

Politykę przemysłową należy rozumiećw szerszym sensie i objąć nią te dziedziny, które bezpośrednio dotyczą kosztów, cen, konkurencyjności przemysłui poszczególnych sektorów, ale również mieć na uwadze wpływ na konkurencyjność wszystkich innych inicjatyw politycznych.

Źródło: opracowanie własne.

6.3.2. Ewolucja polityki przemysłowej6.3.2. Ewolucja polityki przemysłowej

Na ogół w literaturze wymienia się trzy ( Owen 2012; Warwick 2013; Bianchi, Labory 2011, s. 134) lub cztery etapy polityki przemysłowej ( Pryce 2012).

Zdaniem Pryce’a w pierwszym etapie rządy typowały zwycięzców (winners), an-gażując się w pomoc dla nich oraz nacjonalizowały nieefektywne przedsiębiorstwa. W drugim dominowało podejście mające na celu prywatyzację i deregulację. Trzecia generacja polityki przemysłowej miała na celu korygowanie niedoskonałości rynku i eliminowanie barier wzrostu, co uzasadniało interwencje sektorowe. Natomiast w czwartym wydaniu polityki przemysłowej obowiązuje podejście kompleksowe, tworzy się również nowy rodzaj partnerstwa między sektorem prywatnym a państwem.

Należy podkreślić, że instrumenty uruchamiane w ramach polityki przemysłowej (bądź zaniechanie ich stosowania) były koherentne z dominującym w danym okresie paradygmatem rozwoju. Konsekwentnie zatem w polityce przemysłowej stosowano narzędzia mające na celu wspieranie określonych branż i gałęzi (polityka selektywna) lub też rezygnowano z nich na rzecz działań horyzontalnych, których pakiet obejmował


kreowanie ogólnie przyjaznego środowiska dla biznesu, transparentnego prawa oraz reguł konkurencji. Charakterystyczne jest to, że zmiana toru polityki (przestawienie dźwigni) dokonywała się dzięki kompleksowi zdarzeń, których kumulacja przekła-dała się na polityczne decyzje. Polegało to z reguły na tym, że niezadowalający bilans dokonań i brak poprawy kondycji przemysłu europejskiego stanowił asumpt do po-równań nakładów i skutków tej polityki. W proces ewaluacji włączano niezależnych ekspertów i intelektualistów (np. raport Bangemana „Europa i globalne społeczeństwo informacyjne” 1994), którzy przygotowali raporty oceniające skutki stosowanych działań; problemy te dyskutowano na forum unijnym, na którym ścierały się często rozbieżne interesy państw członkowskich i – w etapie końcowym – dokonywano ewentualnych zmian w tej polityce. Warto wspomnieć, że w tle tej debaty miały miejsce fundamentalne zmiany w funkcjonowaniu integracji. Kluczowe znaczenie miała decyzja o utworzeniu jednolitego rynku europejskiego (1992), której prawne podstawy stworzył Jednolity Akt Europejski. W art. 130f, punkcie pierwszym JAE sformułowano cel wobec przemysłu: „Celem Wspólnoty jest umacnianie naukowych i technicznych podstaw przemysłu europejskiego i wspieranie rozwoju jego konku-rencyjności na poziomie międzynarodowym” (JAE, 1986). W punkcie trzecim tego artykułu, stwierdza się: „Przy realizacji tych celów należy poświęcić szczególną uwagę połączeniu wysiłków w zakresie wspólnych badań naukowych i rozwoju technicznego, ustanowieniu rynku wewnętrznego oraz wdrażaniu wspólnej polityki, szczególnie dotyczącej konkurencji i handlu”.

Więcej uwagi poświęcono polityce przemysłowej w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską tytuł XVI „Przemysł”, w którym wyartykułowano następujące cele (Przemysł, art. 157):

1. Wspólnota i Państwa Członkowskie czuwają nad zapewnieniem warunków niezbędnych dla konkurencyjności przemysłu Wspólnoty. W tym celu, zgodnie z systemem wolnych i konkuren-cyjnych rynków, ich działania zmierzają do:– przyspieszenia dostosowania przemysłu do zmian strukturalnych;– wspierania środowiska sprzyjającego inicjatywom i rozwojowi przedsiębiorstw w całej Wspól -

nocie, a zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw;– wspierania środowiska sprzyjającego współpracy między przedsiębiorstwami;– sprzyjania lepszemu wykorzystaniu potencjału przemysłowego polityk innowacyjnych, badań

i rozwoju technologicznego105.

105 W punkcie 2 art 157 określono sposób działania i podział kompetencji między państwa członkowskie i organy ponadnarodowe:„2. Państwa Członkowskie, w powiązaniu z Komisją, konsultują się wzajemnie oraz, w miarę potrzeby, ko-ordynują swoje działania. Komisja może podjąć każdą użyteczną inicjatywę w celu wsparcia tej koordynacji.3. Wspólnota przyczynia się do osiągania celów określonych w ustępie 1 przez polityki i działania, które pro-wadzi na podstawie innych postanowień niniejszego Traktatu. Rada, stanowiąc zgodnie z procedurą określo-ną w artykule 251 oraz po konsultacji z Parlamentem Europejskim i Komitetem Ekonomiczno-Społecznym, może zadecydować o szczególnych środkach przeznaczonych na wsparcie działań podjętych w Państwach Członkowskich, służących osiągnięciu celów określonych w ustępie 1.Niniejszy tytuł nie stanowi podstawy do wprowadzenia przez Wspólnotę jakiegokolwiek środka, który mógłby prowadzić do zakłócenia konkurencji bądź który zawiera przepisy podatkowe lub przepisy odno-szące się do praw i interesów pracowników najemnych”.


Warto zwrócić uwagę na to, że w art. 157 znalazł się zapis podkreślający rolę polityki innowacyjnej oraz rozwoju technologicznego.

W pierwszym etapie rozwoju, rola KE była relatywnie mała106. Dyrekcja Generalna ds. Polityki Przemysłowej miała głównie funkcję koordynacyjną w obszarze konku-rencji oraz podejmowała działania na rzecz zwiększenia produktywności przemysłu oraz poziomu zatrudnienia. Brak wspólnotowej polityki przemysłowej spowodował, że nie miała ona wyodrębnionego instrumentarium działania, bazowała natomiast na narzędziach stosowanych przez inne polityki (m.in. handlowej i konkurencji).

Podejście, które obowiązywało w tym okresie, miało na celu neutralizowanie niedo-skonałości rynku (market failures), ochronę własności państwowej, stosowanie specjal-nych reguł wobec tzw. infant industries, a także działania podejmowane w dziedzinie restrukturyzacji bazy przemysłowej. Warto wspomnieć, że dekada lat sześćdziesiątych XX w. to okres schyłku tradycyjnych sektorów przemysłu, które usiłowano ratować poprzez system subsydiów, co nie doprowadziło do ich uzdrowienia. Nieefektywność tej pomocy była jedną z przyczyn rewizji podejścia i wycofania się z interwencji.

W drugim etapie (1970–1990) zwracano uwagę na to, że niedoskonałości rządu (government failures) są gorsze od niedoskonałości rynku (market failures), a selektywna polityka przemysłowa generuje straty, nie korzyści. Zwracano uwagę na niebezpieczeń-stwo związane z rozpowszechnianiem się postaw rent seeking. Uznano, że do pakietu pożądanych działań w ramach polityki przemysłowej powinno się włączyć: liberalizację handlu (eksport), prywatyzację, przyciąganie ZIB, działania na rzecz stabilizacji ma-kroekonomicznej oraz minimalizację ingerencji rządu. Bodźcem do sformułowania nowych oczekiwań wobec polityki przemysłowej był przede wszystkim brak postępów w produktywności i zwiększanie się dystansu UE wobec największych konkurentów: Stanów Zjednoczonych Ameryki Płn. i Japonii.

Próbą odpowiedzi na rosnącą konkurencję i wyzwania globalne było opracowanie długofalowej strategii rozwoju UE, tzw. strategii lizbońskiej, w której za główny cel stra-tegiczny UE uznano: „stworzenie do 2010 r. najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej, opartej na wiedzy gospodarki na świecie, zdolnej do trwałego rozwoju, tworzenia więk-szej liczby dobrych miejsc pracy i charakteryzującej się większą spójnością społeczną”.

W 2002 r. KE wydała dokument Industrial Policy in an Enlarged Europe (COM 2002). W dokumencie tym podkreślono szanse związane z rozszerzeniem UE, jedno-znacznie stwierdzając, że „konkurencyjność przemysłu przetwórczego jest kamieniem węgielnym strategii zrównoważonego rozwoju”. Podkreślono również równorzędność trzech filarów tworzących podstawy sektora przemysłu: ekonomicznego, społecznego i środowiskowego.

W 2004 r. w komunikacie KE pt. „Wspieranie przemian strukturalnych: polityka przemysłowa dla rozszerzonej Europy” zidentyfikowano trzy kluczowe dziedziny, w których działania mogą służyć poprawie sytuacji w europejskim przemyśle. Zaliczono do nich:■ lepsze stanowienie prawa poprzez dostosowanie przepisów do potrzeb przedsię-

biorstw,

106 Dyrekcja Generalna ds. Polityki Przemysłowej została utworzona w 1967 r.


■ współdziałanie z innymi politykami w celu poprawy wzrostu wydajności i lepszego wykorzystania wiedzy,

■ potrzebę uwzględniania specyfiki poszczególnych sektorów [COM (2004) 274].W 2005 r. okazało się, że realizacja strategii lizbońskiej w jej pierwotnym kształ-

cie i wg założonego harmonogramu jest niemożliwa i zaproponowano jej odnowę. Zredukowano liczbę zadań, które zostały ujęte w jednym Narodowym Planie Wzrostu. Nie wpłynęło to na poprawę pozycji konkurencyjnej UE i ostatecznie zrezygnowano z jej realizacji, zastępując ją nowym strategicznym dokumentem „Europa 2020”.

Cele polityki przemysłowej przedstawione w strategii Europa 2020 wskazują na zmianę podejścia KE do sektora przemysłu. Przejawia się to w tym, że obok działań hory-zontalnych (inteligentne regulacje, zamówienia publiczne i reguły konkurencji, normy) pojawia się powrót do koncepcji interwencji sektorowych (wspieranie restrukturyzacji sektorów będących w trudnej sytuacji w kierunku działalności dobrze rokujących).

Nowe podejście Komisji do polityki przemysłowej i nowe jakościowo obszary interwencji znalazły również swój wyraz w dokumencie KE (2012). Najważniejsze cechy nowej opcji to:■ stosowanie indywidualnego podejścia do wszystkich sektorów,■ uwzględnienie całego łańcucha wartości i dostaw (niektóre ogniwa tego łańcucha

znajdują się poza Europą),■ regularne informowanie przez Komisję o realizowanej polityce dotyczącej konku-

rencyjności i polityce przemysłowej UE.W Strategii 2020 położono ponadto nacisk na współpracę między „środowiskami

biznesu, związkami zawodowymi, środowiskiem akademickim, organizacjami poza-rządowymi, stowarzyszeniami konsumenckimi”. Regulacje prawne muszą uwzględnić obecne realia, przede wszystkim to, że produkcja jest podzielona i odbywa się w ramach międzynarodowego łańcucha wartości, „od surowców aż po usługi posprzedażne”107.

Skuteczna realizacja strategii będzie możliwa dzięki połączeniu dwóch czynników: „twardego” – budowa i utrzymanie sieci transportowych i logistycznych na takim po-ziomie, „aby umożliwiały sektorowi przemysłu w Unii skuteczny dostęp do jednolitego rynku i rynków międzynarodowych”, oraz „miękkiego” – obejmującego promocję społeczną, odpowiedzialność biznesu, która jest „ważnym elementem zapewnienia sobie długotrwałego zaufania pracowników i konsumentów”.

Reasumując, nowe podejście zawiera dwa nurty działań: łączy w sobie elementy interwencji zarówno horyzontalnych, jak i sektorowych, od których się wcześniej odżegnywano. Interwencje te jednak mają być przemyślane i polegać na promocji „wybranych sektorów”. Promocja powinna polegać na uruchomieniu ukierunkowanych sektorowo specyficznych inicjatyw. Wskazane sektory to: przemysł samochodowy, wyposażenie transportowe, przemysły związane z dostawą energii, chemikalia, żyw-ność (KE 2005).

107 W Strategii Europa 2020 podkreśla się ponadto konieczność opracowania „skutecznej polityki kos-micznej”, umożliwiającej realizację projektu Galileo oraz globalny monitoring środowiska i bezpieczeństwa. Część zapisów nie odnosi się stricte do sektora przemysłu, ale do działalności usługowej (podniesienie konkurencyjności europejskiej turystyki).


Trzecia rewolucja przemysłowa108 zobowiązuje do wprowadzania nowych rozwiązań i kładzie nacisk na rozwój następujących rynków (COM 2012):1. Rynki zaawansowanych technologii produkcyjnych w zakresie ekologicznie czystej

produkcji (recykling, czysta produkcja).2. Rynki kluczowych technologii wspomagających (mikro-, nanoelektronika, bio-

technologia przemysłowa, fotonika, nanotechnologia i zaawansowane systemy produkcyjne).

3. Rynki bioproduktów (biologiczne tworzywa sztuczne, biologiczne środki smarne, biorozpuszczalniki itd.).

4. Budownictwo i surowce109 normy, wymogi urządzeń, wydobycie z dna morskiego.5. Ekologicznie czyste pojazdy i statki; paliwa alternatywne.6. Inteligentne sieci, magazynowanie i bilansowanie energii).

Należy wyciągnąć wnioski z nieskuteczności poprzednich działań. Nie można sta-wiać celów nieadekwatnych do poziomu rozwoju i struktury zasobów w danym kraju. Nowe cele powinny uwzględniać korzyść komparatywną, którą wyznaczają zasoby endogeniczne. Oznacza to, że decyzje dotyczące przemysłu muszą brać pod uwagę specjalizacje narodowe i lokalne, co umożliwi wykorzystanie wspomnianej przewagi komparatywnej i zwiększy skuteczność polityki przemysłowej. Ponadto:1. Polityka przemysłowa powinna podążać za rynkiem, a nie go wyprzedzać.2. Polityka przemysłowa powinna dotyczyć dziedzin, w których posiada największe

doświadczenia i kompetencje (sektor militarny, dostawa energii) ( Stiglitz, Lin, Monga 2013).

3. Przy interwencjach należy uwzględniać fakt, że przedsiębiorczość i produkcja jest obecnie „międzynarodowa na wielu poziomach”. Podejście takie pozwoli na unik-nięcie wspierania sektorów bez wielkiego znaczenia.

4. Kluczowe są innowacje, które: „są główną siłą napędową produktywności, zwięk-szonej efektywności energetycznej i materiałowej, lepszej jakości towarów i usług oraz tworzenia nowych rynków. Nowa polityka przemysłowa w zakresie innowacji sprzyjać będzie szybszemu rozwojowi i wprowadzaniu na rynek towarów i usług, aby sprawić, że firmy unijne pierwsze wejdą na rynek, przez co podniosą swój stopień konkurencyjności”.

5. Ważne jest sprawniejsze rządzenie „w zakresie polityki przemysłowej, z jednoczes-nym zacieśnieniem koordynacji i współpracy krajów UE” (KE 2011), czemu sprzyjać ma wprowadzenie inteligentnych regulacji (KE 2010).

108 Rifkin (2011) wskazuje pięć zintegrowanych filarów, na których będzie się powstawać trzecia rewolucja przemysłowa: przestawienie się na odnawialne źródła energii; przekształcenie wielkich wytwórni energii w miejscowe mikro-elektrownie, pracujące na źródłach odnawialnych; zastosowanie technologii okresowego gromadzenia energii opartych o wodór, w każdym gospodarstwie domowym Internet przygotowany do budowy i zarządzania siatką wymiany energii (energy-sharing intergrid). Dzięki takiemu systemowi nadwyżki energii mogłyby być sprzedawane innym użytkownikom sieci. Riffkin przewiduje również transformację transportu w kierunku zasilania ogniwami paliwowymi i prądem. Energia niezbędna do napędu takich pojazdów mogłaby być kupowana i sprzedawana w inteligentnej sieci wymiany energii. 109 W dokumencie COM (2012) pojawia się w tym akapicie wyraźne odniesienie do polityki spójności: „Ponadto proponuje się aby znaczna część funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności była przeznaczona na wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną” (s. 11).


Rysunek 72. Działania horyzontalne i sektorowe w nowym podejściu KE do polityki przemysłowejŹródło: opracowanie własne na podstawie Strategia 2020.

Wsparcieumiędzynarodowienia MSP.

Działaniahoryzontalne

Stworzenie środowiska sprzyjającegoutrzymaniu i rozwijaniu silnej,

konkurencyjneji zróżnicowanej bazy przemysłowej.

Poprawa otoczenia biznesu, szczególniedla MSP (ograniczenie kosztów

prowadzenia działalności gospodarczej,wspieranie klastrów i ułatwienie dostępu

do finansowania).

Poprawa procesu ustanawiania normeuropejskich i międzynarodowych

w celu zwiększenia konkurencyjnościeuropejskiego przemysłu.

Horyzontalne podejście do polityki przemysłowej (wykorzystanieróżnych instrumentów: inteligentne regulacje, zamówienia

publiczne i reguły konkurencji, normy).

Efektywniejsze korzystaniez energii zasobów.

Wspieranie sektorów będącychw trudnej sytuacji w kierunkudziałań dobrze rokujących.

Wspieranie technologii i metod produkcjiw celu ograniczenia wykorzystania

zasobów naturalnych i wzrost inwestycjiw istniejące unijne dobra naturalne,szersze wykorzystanie recyclingu.

Działaniasektorowe

Zdaniem Aigingera (2014, s. 24) wraz z nowym podejściem do polityki przemysłowej powinny pojawić się nowe miary, przy pomocy których można byłoby oceniać jej efekty:■ Po pierwsze, wskaźniki niezwiązane z PKB (lub wzrostem PKB). Należy uwzględnić

takie parametry jak: satysfakcja z życia, szczęście czy oczekiwania co do długości życia.

■ Po drugie, należy zdegradować znaczenie lub wręcz zarzucić dokonywanie ocen przy pomocy wskaźników charakteryzujących konkurencyjność cenową, która za podstawę przewagi uznaje niskie koszty (ewentualnie niskie koszty jednostki pracy). Konkurencyjność należy definiować jako: „zdolność do realizacji celów, które nie są wyznaczone przez PKB” (competitiveness should be defined as ability to achieve beyond-GDP goals).

■ Po trzecie, kraje starające się osiągnąć wzrost dobrobytu (poza wzrostem PKB) mogą kontynuować strategię „tanią” – zwaną podążaniem opłotkami (low road strategy), która polega na utrzymywaniu niskich kosztów, podatków i ekologicznych standar-dów. Drugą opcją jest strategia jazdy „autostradą” (high road strategy) bazująca na badaniach, umiejętnościach, realizacji celów ekologicznych, wzroście rangi polityki


zatrudnienia i doskonałości instytucji. Jeżeli kraje wysoko rozwinięte chcą utrzymać czołową pozycję (frontier position), powinny wybrać strategię high-road.

■ Po czwarte, polityka przemysłowa w krajach wysoko rozwiniętych powinna zakładać wybór narzędzi umożliwiających realizację opcji high-road.Jak w kontekście tych zmian wygląda polityka przemysłowa w Polsce? Odpowiedź

na to pytanie można znaleźć w różnych dokumentach rządowych. Do najważniejszych z nich należą:■ „Koncepcja horyzontalnej polityki przemysłowej” (MG 2007) w Polsce, zgodna ze

Strategią Rozwoju Kraju obowiązującą do 2015 r.,■ „Założenia do Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki” (MG 2010),■ „Foresight technologiczny przemysłu – InSight2030” „Strategia efektywności i in-

nowacyjności gospodarki. Dynamiczna Polska 2020” (MG 2013),■ „Strategia 2030” (MAiC, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji 2013).

W dokumencie „Strategia efektywności i innowacyjności gospodarki. Dynamiczna Polska 2020” (MG 2013) znajduje się definicja polityki przemysłowej, która w erze globalizacji:

„wspiera silną, zdywersyfikowaną i konkurencyjną bazę przemysłową w Europie, oferującą dobrze płatne miejsca pracy. Nowoczesna polityka przemysłowa promuje przedsiębiorczość, wpływa na poprawę konkurencyjności przemysłu i usług, dąży do maksymalizacji korzyści z globalizacji i tworzy gospodarkę przyjazną środowisku”.

Z kolei w „Założeniach do Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki” (2010) jest wyraźny zapis, że polityce przemysłowej „na każdym szczeblu jej działania i w każdym obszarze będą przyświecać zasady horyzontalne” (s. 3). Te dwie definicje wskazują wyraźnie na rodzaj polityki, która stosowana jest w Polsce.

We wspomnianych dokumentach wyartykułowano cele, których realizacja może stworzyć korzystny klimat dla rozwoju przemysłu, takie jak: promowanie innowa-cyjności, tworzenie partnerstwa, poprawa otoczenia biznesu, uruchomienie nowych źródeł finansowania i poprawa jakości kapitału społecznego. Nie ma w nich jednak zapisów, które by eksponowały kluczową rolę przemysłu, ani mowy o stosowaniu instrumentów typu sektorowego, które mogłyby odegrać znaczącą rolę przy próbach reindustrializacji.

W dokumencie „Foresight technologiczny przemysłu – InSight2030” (2013) wska-zano obszary, które mają się przyczynić do dynamicznego wzrostu polskiej gospodarki. Zaliczono do nich: biotechnologie przemysłowe, technologie fotoniczne, mikroelektro-nikę, zaawansowane systemy wytwarzania i materiały, nanotechnologie, technologie informacyjne i telekomunikacyjne, technologie kogeneracji i racjonalizacji gospodaro-wania energią, technologie pozyskiwania surowców naturalnych, zdrowe społeczeństwo, zieloną gospodarkę ( Gawlikowska-Hueckel 2014).

Nie ulega wątpliwości, że wymieniane dziedziny cechuje wysoki poziom techno-logiczny oraz że ich innowacyjność może przyczynić się do wzrostu innych gałęzi i pozytywnych zmian strukturalnych. Nie wskazano jednak narzędzi, które mogłyby umożliwić realizację tak ambitnych celów.


Uważna lektura dokumentów rządowych upoważnia do konstatacji, że Polska nie nadąża za zmianami proponowanymi przez UE, o czym wyraźnie świadczy zapis znaj-dujący się w „Założeniach do Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki”, mówiący o tym, że polityce przemysłowej „na każdym szczeblu jej działania i w każdym obszarze, będą przyświecać zasady horyzontalne” (s. 3)110.

Warto odnotować, że pojawiły się dwie publikacje niezależnych ekspertów, w których podkreślono konieczność zmiany podejścia do polityki przemysłowej, do przeobrażenia jej charakteru na „selektywny i strategiczny”. Pierwszy z nich to raport „Konkurencyjna Polska” ( Hausner 2013), drugi został przygotowany na zlecenie „Solidarności” ( Kiewra, Darteyre et al. 2011).

Opracowania te prezentują nieco inne poglądy na typowanie sektorów mających największy potencjał wzrostu, tym niemniej w obydwu pojawia się przekonanie, że konieczna jest zmiana podejścia do polityki przemysłowej.

Stanisław Umiński

6.4. Regionalizacja polityki handlowej oraz analiz dotyczących eksportu6.4. Regionalizacja polityki handlowej oraz analiz dotyczących eksportu

6.4.1. Zasadność oraz uwarunkowania prowadzenia analiz 6.4.1. Zasadność oraz uwarunkowania prowadzenia analiz handlu zagranicznego na poziomie regionalnymhandlu zagranicznego na poziomie regionalnym

Ekonomia międzynarodowa w ujęciu klasycznym/tradycyjnym koncentrowała uwagę na krajach. Koncepcje teoretyczne interpretujące relacje międzynarodowe po mijały kwestie regionalne, a determinanty handlu określane były na poziomie kra-jów. Sprawy będące przedmiotem zainteresowania ekonomii międzynarodowej, takie jak: baza handlu, przewaga absolutna bądź komparatywna, wyposażanie w czynniki produkcji, polityka handlowa, systemy kursów walutowych czy przepływ zagranicz-nych inwestycji bezpośrednich (ZIB) – pomijały regionalne zróżnicowania krajów oraz wewnętrzy aspekt przestrzenny. W rzeczywistości jednak kraje nie są punktami w przestrzeni. Aktywność gospodarcza nie jest równomiernie rozmieszczona – podlega procesom aglomeracji i koncentracji.

Z drugiej strony także podejścia zorientowane w stronę geografii, np. regional scien-ce, reprezentowana przez W. Isarda, gdzie mówi się dużo o różnorakich przepływach międzyregionalnych, nie wychodziły poza obszar jednego kraju. W przypadku USA można to uzasadnić faktem, że znaczenie eksportu w gospodarce (udział w PKB) jest niskie. Można więc częściowo usprawiedliwić nieuwzględnianie np. zewnętrznych (międzynarodowych) relacji ekonomicznych w modelowaniu tego, co dzieje się na płaszczyźnie regionalnej.

Lektura klasycznych dzieł z dziedziny wspomnianego już regional science, ale także koncepcji lokalizacji działalności gospodarczej prowokuje do zadania pytania, dlaczego

110 W planie Morawieckiego reindustrializacja traktowana jest jako tzw. pierwszy filar rozwoju gospo-darki. Mówi się również o koncentracji zasobów w branżach, w których Polska może uzyskać przewagi konkurencyjne.


sprawy międzynarodowe oraz kwestie lokalizacyjne były wzajemnie dostrzeżone i zin-tegrowane w tak niewielkim stopniu. Częściowo odpowiedzi na to pytanie udziela Cieślik (2005, s. 114), odnosząc się do teorii miejsca centralnego, jako niedostrzeżonej koncepcji lokalizacji w anglosaskiej tradycji. Cieślik zauważa, że do lat pięćdziesiątych XX w. niemiecki dorobek w zakresie teorii lokalizacji był nieosiągalny dla czytelników nieznających języka niemieckiego. Teorie handlu międzynarodowego powstawały natomiast w tradycji anglojęzycznej.

Jak stwierdził Blaug (1994, s. 994), ekonomiści raczej zajmowali się tym, „jak produ-kować” – czyli przy użyciu jakich proporcji czynników produkcji – niż „gdzie” ma się to dziać. Z drugiej jednak strony B. Ohlin – współautor modelu relatywnego wyposażenia w czynniki wytwórcze, jednej z najważniejszych teorii handlu międzynarodowego w 1933 r. (Ohlin 1933) – dostrzegł podobieństwo między determinantami lokaliza-cji oraz handlu międzynarodowego. Co prawda jednym z bazowych założeń teorii H-O ( Heckschera- Ohlina) jest niemobilność czynników produkcji między krajami – to jednak B. Ohlin zdawał sobie sprawę z faktu, że traktowanie krajów jako tzw. bezwy-miarowych tworów jest poważnym ograniczeniem teorii handlu międzynarodowego. Jego zdaniem teoria handlu międzynarodowego nie może być w pełni zrozumiała bez uwzględnienia ogólnej teorii lokalizacji.

Na wiele aspektów i konsekwencji związanych z pomijaniem elementów ekonomii międzynarodowej w koncepcjach lokalizacji gospodarczej zwrócił uwagę Krugman (1996) w dziele „Geography Lost and Found”. Na przykład mankamentem tzw. geo-metrii niemieckiej – w której problem lokalizacyjny Launhardta- Webera polega na określeniu optymalnej kombinacji kosztów transportu i produkcji w warunkach kon-kurencji doskonałej – jest nieuwzględnienie roli popytu (tego, co współcześnie mo-delowane jest jako home market effect), a także pomijanie struktury własnościowej podmiotów podejmujących decyzje lokalizacyjne. Często są to zagraniczni inwestorzy bezpośredni, którzy kierują się specyficznymi motywami, uwarunkowanymi strategią funkcjono wania korporacji ponadnarodowej. Dunning oraz Lundan (2008) motywy te klasyfikują jako poszukiwanie: zasobów, rynków, efektywności oraz aktywów stra-tegicznych. Decyzje podejmowane przez zagranicznych inwestorów bezpośrednich często są niezrozumiałe z punktu widzenia regionu lub kraju, w którym prowadzona jest działalność. Ich konsekwencją jest na przykład ograniczenie produkcji, jej zaprzestanie bądź przeniesienie do innego kraju. Stają się one jednak zrozumiałe, jeśli uwzględni się szerszy/globalny kontekst aktywności korporacji.

Współcześnie na gruncie teoretycznym związki między handlem międzynarodowym a kwestiami lokalizacyjnymi są coraz lepiej rozpoznane. Najwyraźniej są one widoczne w nowej geografii ekonomicznej, która jest stosowana do interpretacji specjalizacji produkcyjnej oraz handlowej krajów, regionów, ale też w modelowaniu procesów roz-woju regionalnego, zwłaszcza aglomeracji procesów gospodarczych. Determinantami tejże aglomeracji w określonych miejscach w przestrzeni są czynniki mające swą ge-nezę w relacjach między krajami: koszty handlu międzynarodowego, zaawansowanie procesów integracyjnych, aktywność zagranicznych inwestorów (zwłaszcza korporacji ponadnarodowych) oraz handel typu wewnątrzgałęziowego.


Powodów, dla których problemy handlu międzynarodowego rozpatrywane są na poziomie regionalnym, jest z pewnością wiele. Można wymienić najważniejsze z nich:■ wzrosła rola regionów jako uczestników procesów gospodarczych, przy czym gospo-

darki regionalne stają się coraz bardziej otwarte, co wynika z procesów globalizacji oraz integracji europejskiej (w warunkach swobód rynku wewnętrznego UE),

■ procesy rozwoju regionalnego ulegają polaryzacji, przy czym chodzi o różnice nie tylko między regionami, lecz także w ich obrębie (na przykład różnice w potencjale eksportowym czy napływie ZIB do rdzenia metropolii, obszaru uzupełniającego metropolii czy pozostałej części województwa nie będącej metropolią),

■ subsydiarność rozumiana jako reguła budowania relacji między krajami, regionami oraz strukturami UE, ale też jako zachęta do decentralizacji, przy zachowaniu zasady szukania największej skuteczności działania,

■ przeniesienie dyskusji oraz badań empirycznych poświęconych konkurencyjności na poziom regionalny.

6.4.2. Syntetyczny przegląd badań handlu zagranicznego 6.4.2. Syntetyczny przegląd badań handlu zagranicznego dla regionów wdla regionów w Polsce oraz na świeciePolsce oraz na świecie

Handel zagraniczny Polski w ujęciu regionalnym jest przedmiotem coraz szerszych analiz. Spośród prac, które powstały w ostatnich latach, wskazać należy opracowanie Maćkowiaka (2013), który analizuje zróżnicowania struktury handlu zagranicznego (HZ), zwłaszcza eksportu, wskazując na jego wyraźną koncentrację przestrzenną. Opracowanie charakteryzuje też rolę HZ w gospodarce poszczególnych województw oraz znaczenie ZIB w HZ. Umiński (2012) kompleksowo – w nawiązaniu do teorii lokalizacji, ZIB, konkurencyjności oraz handlu zagranicznego – traktuje o naturze, konkurencyjności oraz przyczynach aktywności eksportowej w ujęciu regionalnym. Również Umiński (2014a) w ramach przeglądu staniu teorii i badań przedstawia naj-ważniejsze koncepcje oraz wybrane analizy handlu międzynarodowego na poziomie regionalnym. Gawlikowska-Hueckel oraz Umiński (2014a) analizują trendy w eksporcie Polski w ujęciu regionalnym do 2011 r., w tym koncentrację eksportu oraz handel we-wnątrzgałęziowy. Handel typu wewnątrzgałęziowego jako czynnik integracji regionów Polski z krajami UE badany był też przez Umińskiego (2014b). Komornicki (2012) oraz Komornicki et al. (2015) analizowali odporność gospodarek lokalnych na globalne czynniki ekonomiczne. Natomiast Ciżkowicz, Rzońca oraz Umiński (2013) szacowali znaczenie determinant eksportu w ujęciu regionalnym dla Polski.

Rodríguez-Pose, Tselios, Winkler oraz Farole (2013) na przykładzie gospodarki Indonezji analizują determinanty aktywności eksportowej w ujęciu regionalnym, przy czym odnoszą się do dwóch płaszczyzn: (a) mikroekonomicznej – badając cechy podmiotów gospodarczych, a także (b) makroekonomicznej – de facto dotyczącej zróżnicowań regionalnych. Tytuł jednego z podpunktów opisywanego tekstu brzmi „firms, regions and exports” – co odzwierciedla naturę prowadzonych badań. Autorzy zwracają uwagę, że coraz częściej analizy handlu międzynarodowego prowadzone są na poziomie regionów. Wartość cytowanego opracowania polega także na tym, że jest


ono silnie osadzone w terminologii i koncepcjach (nowej) geografii ekonomicznej. Na poziomie indywidualnych podmiotów gospodarczych eksport jest pozytywnie skorelowany z: poniesionymi już kosztami wejścia na zagraniczne rynki, udziałem kapitału zagranicznego w firmie, wysoką intensywnością kapitałową oraz wysokim TFP. W zakresie czynników geograficznych tzw. pierwszego rzędu (first nature), które w terminologii nowej geografii ekonomicznej odnoszą się do zastanych bądź danych uwarunkowań geograficznych, autorzy nie stwierdzają, aby wzrost odległości regionu od wybrzeża (od portu) miał wpływ na eksport. Pozytywny wpływ procesów aglome-racyjnych zidentyfikowany został na podstawie związku między udziałem eksporte-rów w liczbie firm ogółem a eksportem. Jeżeli chodzi o determinanty drugiego rzędu (second nature), to eksport pozytywnie zależy od poziomu wykształcenia regionalnej społeczności, ale także od poziomu wykształcenia w regionach sąsiednich. Istotna jest też dobra dostępność transportowa – przy czym braki w tym zakresie mogą być uzupełnione/nadrobione przez dobrą dostępność w regionach sąsiednich. Autorzy ( Rodríguez-Pose, Tselios, Winkler oraz Farole 2013, s. 236) konkludują, że czynniki typu second nature mają większe znaczenie jako determinanty eksportu (są to przede wszystkim: efekty aglomeracyjne, dobra infrastruktura transportowa oraz edukacja).

Syndrom choroby holenderskiej był przedmiotem licznych analiz, przede wszyst-kim odnoszących się do krajów. Umiński (2012) opisuje badania nad Dutch disease poświęcone regionom. Beine, Bos oraz Coulombe (2012) wskazują na często pomijany koszt wydobycia surowców, jakim – poza kosztami zanieczyszczenia środowiska – jest choroba holenderska. Aprecjacja waluty kanadyjskiej, spowodowana wzrostem wpływów z eksportu surowców z prowincji Alberta, ma negatywne konsekwencje dla rozwoju innych prowincji, przede wszystkim Ontario oraz Quebeck. Skutkiem choroby holenderskiej może być też wzrost zróżnicowań regionalnych. Autorzy wiele uwagi poświęcają kwestii zmienności kursów walutowych (dolar USA vs. dolar kanadyjski), determinantom zmian kursów walutowych, ale także oszacowaniu wpływu zmian kursu waluty kanadyjskiej na poziom zatrudnienia w poszczególnych gałęziach przemysłu.

Boschma, Minondo, Navarro (2012), opierając się o dane dotyczące struktury eks-portu prowincji Hiszpanii (poziom NUTS-3), szacują wpływ zróżnicowania powiązanej oferty produktowej (product related variety). Jest to nawiązanie do tezy Jacobs, zgodnie z którą miasta ze zróżnicowaną strukturą produkcji – która przyczynia się do wzrostu innowacyjności, kreatywności i produktywności – rozwijają się szybciej. Tezę tę cy-towani autorzy uzupełniają o powiązanie gałęzi przemysłu poprzez zależności natury technologicznej, co z kolei jest nawiązaniem do prac Portera (2003) oraz Frenken, van Oort i Verburga (2007). Jak autorzy sami stwierdzają, oparcie się na danych han-dlowych nie jest rozwiązaniem idealnym, gdyż nie wszystkie sektory zorientowane są na eksport, tym samym struktura eksportu nie jest dokładnym odzwierciedleniem struktury produkcji. Z drugiej strony, to właśnie branże eksportowe ze względu na ekspozycję na konkurencję międzynarodową w największym stopniu przyczyniają się do tworzenia innowacji oraz do zdynamizowania wzrostu gospodarczego ( Boschma, Minondo, Navarro 2012, s. 250). Wniosek z analiz cytowanych autorów jest taki, że regiony, których struktura przemysłu charakteryzuje się powiązaną ofertą produktową, cechuje wyższa dynamika wzrostu wartości dodanej oraz zatrudnienia.


Cassey oraz Schmeiser (2012) przeprowadzili badania procesów aglomeracji rosyjskich eksporterów według kierunków/krajów przeznaczenia eksportu. Uwzględnienie efektów aglomeracyjnych z zastosowaniem ekonometrii przestrzennej pozwoliło na uzyskanie lepszych rezultatów oszacowania modelu, w porównaniu z tradycyjnym modelem opartym na koncepcji grawitacji (bez aglomeracji). Rosyjscy eksporterzy kierujący swój eksport na rynki określonych krajów, wykazują tendencję do kolokalizacji. Po uwzględnieniu koncentracji wokół portów, a także po uwzględnieniu różnic w PKB – zdaniem autorów – wskazać można na specyficzne efekty typu spillover charakterystyczne dla eksportu do poszczególnych krajów. Cassey oraz Schmeiser (2012) uważają, że efekty te przede wszystkim wynikają z korzyści skali w zakresie kosztów transakcyjnych związanych z eks-portem. Ze względu na niewielką wartość pojedynczych transakcji eksportowych, małą liczbę eksporterów z poszczególnych regionów Rosji do konkretnych krajów przeznacze-nia, a także niską masę poszczególnych przesyłek/ładunków opłacalne jest grupowanie ładunków. Opisywane badania są interesującym, syntetycznym studium dotyczącym eksportu Rosji w ujęciu regionalnym. Modelowanie – jak już wspomniano – dokonane zostało w oparciu o model grawitacji, z uwzględnieniem efektów aglomeracyjnych.

Cassey (2014) – który od wielu lat prowadzi analizy handlu zagranicznego w ujęciu re-gionalnym – jest też autorem publikacji poświęconej zagranicznym przedstawicielstwom handlowym poszczególnych stanów USA. Jest to bardzo ciekawy przedmiot badań, który z pewnością z punktu widzenia Polski zasługuje na uwagę, jako że można spodziewać się podobnych analiz, które nie tylko dotyczyłyby oceny aktywności promocyjnej zagranicz-nych biur przedstawicielskich (na razie jest mała skala tego typu aktywności), ale raczej wpływu funduszy unijnych na wzrost internacjonalizacji podmiotów zlokalizowanych w poszczególnych regionach. Cassey rozpatruje korzyści związane z promocją eksportu na płaszczyźnie redukcji kosztów transakcyjnych. Sytuacja w USA jest inna niż w Polsce, ze względu na specyfikę federalnego systemu w USA. Autor przedstawia de facto model decyzyjny dotyczący tego, w jakich krajach – z punktu widzenia konkretnego stanu USA – zasadne jest utworzenie oraz utrzymywanie przedstawicielstwa handlowego.

Podobnej problematyki dotyczy inna publikacja Casseya (2011), w której modeluje prawdopodobieństwo, że stan USA utworzy przedstawicielstwo handlowe w kraju, do którego kierowany jest eksport, uwzględniając strukturę eksportu, a zwłaszcza udział produktów homogenicznych oraz zróżnicowanych.

Cassey, Holland oraz Razack (2010) przeprowadzili porównanie modeli typu input--output oraz CGE – analizując wpływ egzogenicznych szoków eksportowych na gospo-darkę stanu Washington (na wielkość produkcji, zatrudnienia oraz dochodów z pracy). Autorzy koncentrują się na modelowaniu konsekwencji zmian w eksporcie zbóż, uwzględniając efekty mnożnikowe zachodzące w gospodarce regionu. Zasadniczym celem opisywanej analizy jest porównanie dwóch wspomnianych rodzajów modelo-wania. Na podkreślenie zasługuje szeroki zakres dostępnych danych statystycznych w układzie regionalnym w USA.

Kerem Cosar oraz Fajgelbaum (2013) analizują handel zagraniczny w ujęciu regio-nalnym na przykładzie Chin. Autorzy bazują na koncepcji gospodarki dualnej, w której regiony znajdujące się blisko portów charakteryzują się dużym udziałem proeksporto-wych sektorów, natomiast regiony oddalone od portów nie prowadzą tak intensywnej


wymiany z zagranicą. Publikacja w szerokim stopniu odwołuje się do klasycznej teorii handlu zagranicznego, koncepcji przewag komparatywnych oraz nowej geografii eko-nomicznej, a także teorii lokalizacji działalności gospodarczej. Autorzy konkludują, że aktywność eksportowa prowadzi do pogłębienia zróżnicowań regionalnych, a także do lokalizacji działalności gospodarczej, w której Chiny mają przewagę komparatywną, w regionach nadmorskich.

Ciekawą pozycją szeroko podejmującą kwestie handlu w odniesieniu do regionów i miast jest książka „The Region and Trade: New Analytical Directions” ( Batabyal, Nijkamp 2014). Pierwsza cześć książki dotyczy przeglądu koncepcji, które – wywodząc się z teorii handlu międzynarodowego – mogą być zastosowane do interpretacji handlu między regionami. Kolejne rozdziały traktują o bardziej szczegółowych kwestiach, takich jak np. empiryczna analiza przestrzennej struktury handlu wewnątrz USA, a także wpływ otwarcia gospodarki na handel na przykładzie najważniejszych miast w 84 krajach. Podjęty został także wątek grawitacji w ujęciu empirycznym dla Turcji, w kontekście roz-woju infrastruktury handlowej tego kraju. Jak twierdzi Nijkamp w opisie książki oraz jej przesłaniu – po ponad 300 latach, w których ekonomiści zajmowali się handlem między krajami, czas, aby zająć się handlem między regionami i jego konsekwencjami, gdyż staje się to ważnym aspektem uczestnictwa regionów w realnych procesach gospodarczych.

Soukiazis oraz Antunes (2011) podjęli problem wpływu handlu zagranicznego na wzrost regionalny w Hiszpanii. Autorzy zadają pytanie, w jakim stopniu otwartość go-spodarki regionu, udział eksportu w PKB oraz bilans handlowy oddziałują na wzrost (dla regionów poziomu NUTS-3). Estymowany model odwołuje się do koncepcji R. Barro z uwzględnieniem zmiennej „handel zagraniczny”. Autorzy konkludują, że otwartość na handel pozytywnie oddziałuje na wzrost gospodarczy poszczególnych regionów, przy czym relacje handlowe z krajami UE mają większe znaczenie niż z krajami niena-leżącymi do UE. W przypadku regionów nadmorskich, których gospodarki są bardziej otwarte niż regionów wewnętrznych, pozytywny wpływ handlu zagranicznego na wzrost jest relatywnie większy. Statystycznie istotny jest także pozytywny wpływ dodatniego salda obrotów handlowych z krajami UE na wzrost regionów. Autorzy wskazują także na korzystne, międzyregionalne efekty mnożnikowe, wynikające ze wzrostu ciągnio-nego przez export (export led growth) oraz istotny związek między zasobami kapitału ludzkiego w regionie a konkurencyjnością eksportu.

Przedmiotem badań Hirose oraz Yoshida (2012) było zróżnicowanie regionów Japonii w kwestii handlu zagranicznego. Autorzy ukazują, jak tempo wzrostu gospodar-czego krajów-partnerów Japonii w HZ, wpływa na różnicowanie się struktur produkcji w regionach Japonii, przy czym eksport jest kanałem, poprzez który zmiany te są indu-kowane. Autorzy bazują na klasycznej koncepcji Heckschera- Ohlina, zwracając uwagę na wynikające z niej skutki dla zmian struktury produkcji w regionach w warunkach asymetrii kosztów handlu, która wynika z tego, że niektóre z regionów znajdują się bliżej zagranicznych rynków zbytu. Prezentowany przez autorów model empiryczny ma swą rzetelną podbudowę teoretyczną. Hirose oraz Yoshida (2012, s. 9) dowodzą, że zmiany popytu na zagranicznych rynkach eksportowych prowadzą do realokacji produkcji między regionami Japonii. Regiony znajdujące się bliżej rosnących rynków eksportowych także doświadczają wzrostu.


Volpe Martincus oraz Blyde (2013) zbadali wpływ trzęsienia ziemi na eksport Chile. Z punktu widzenia rozważań dotyczących eksportu w ujęciu regionalnym opisywane opracowanie jest interesujące z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze, poprzez swoisty naturalny eksperyment, jakim było trzęsienie ziemi, przedstawia negatywny wpływ zmian w infrastrukturze transportowej (rosnące koszty transportu) na eksport. Po drugie, ukazuje, jak dokładne dane statystyczne dostępne są na temat eksportu w ujęciu regionalnym – co z pewnością mogłoby stanowić wzór dla ewentualnych zmian w gromadzeniu i udostępniania do badań naukowych danych w ujęciu regionalnym w innych krajach, także w Polsce.

6.4.3. Umiędzynarodowienie jako nowy wymiar różnic 6.4.3. Umiędzynarodowienie jako nowy wymiar różnic w rozwoju regionalnym – analiza empirycznarozwoju regionalnym – analiza empiryczna

Jak już wspomniano, umiędzynarodowienie gospodarek regionalnych jest raczej od niedawna analizowaną kwestią, zwłaszcza na płaszczyźnie handlu zagranicznego. Kwestia otwartości była przedmiotem badań przede wszystkim w aspekcie atrakcyjności inwestycyjnej oraz napływu ZIB. Nie ma powszechnie przyjętego standardu w zakresie miar otwartości na handel. Problemem, nie tylko w Polsce, jest też słaba dostępność i jakość danych statystycznych. Kwestią do dyskusji jest także poziom analizy – czy mają być to województwa czy np. powiaty, a także interpretacja wewnętrznych zróżnicowań w obrębie województw. Poniższa analiza umiędzynarodowienia w odniesieniu do re-gionów nie pretenduje do bycia kompleksową. Jej celem jest prezentacja podstawowych różnic w układzie regionalnym.

Jedną z podstawowych miar otwartości jest wartość eksportu per capita. W 2013 r. najwyższa wartość (5,7 tys. euro) charakteryzuje województwo dolnośląskie. Wysoka jest także (w przedziale od 3,9 do 4,8 tys. euro) dla województw: lubuskiego, mazo-wieckiego, śląskiego, wielkopolskiego i pomorskiego. Najniższy (1,5 tys. euro i mniej) eksport w przeliczeniu na mieszkańca dotyczy województw: podlaskiego, świętokrzy-skiego oraz lubelskiego (rys. 73).

Rysunek 73. Wartość eksportu per capita według województw Polski w 2013 r. (dane wg siedziby eksportera) w tys. euroŹródło: opracowanie własne na podstawie danych Izby Celnej.

6,05,04,03,02,01,00,0

war

mi

sko-

maz

ursk

ie

ń

lubu

skie

zach

odni

opom

orsk

ieop

olsk

iepo

dkar

pack

iem

ałop

olsk

ie

łódz

kie

podl

aski

eśw

ięto

krzy

skie

lube

lski

e

kuja

wsk

o-po

mor

skie

doln

oślą

skie

pom

orsk

iew

ielk

opol

skie

śląs

kie

maz

owie

ckie


Jeśli wartość eksportu zrelatywizujemy względem powierzchni, wówczas na tle pozostałych wyróżnia się województwo śląskie. Eksport w przeliczeniu na km2 wynosi w nim ponad 1700 euro. Jest to pochodną wysokiego potencjału przemysłowego oraz eksportowego zlokalizowanego w województwie o relatywnie małej powierzchni, w tym także dużej aktywności podmiotów z kapitałem zagranicznym w branży motoryzacyj-nej (gdzie jednostkowa wartość eksportowanych produktów jest wysoka). Najniższe wartości (poniżej 200 euro na km2) dotyczą województw: zachodniopomorskiego, świętokrzyskiego, warmińsko-mazurskiego, lubelskiego i podlaskiego.

W układzie regionalnym mamy do czynienia ze zróżnicowaniem struktury geo-graficznej eksportu, co jest rezultatem położenia geograficznego regionów, bliskości dużych rynków zbytu czy też odmiennych struktur produktowych. Znajomość struk-tury powiązań handlowych według krajów czy grup krajów ma ważny praktyczny wymiar, gdyż skuteczna promocja eksportu warunkowana jest znajomością specyfiki rynków docelowych. Ponadto, ze względu na oczekiwane przyjęcie euro przez Polskę, ocena siły powiązań ze strefą euro w przybliżeniu pozwoli na określenie zakresu ko-rzyści związanych z integracją walutową, wynikających z eliminacji ryzyka kursowego. W interpretacji powiązań eksportowych w układzie województwa/kraje przydatna jest koncepcja grawitacji. Odległość oraz wielkość rynków determinują intensywność powiązań handlowych. Z drugiej strony trzeba wskazać na czynniki specyficzne dla każ-dego z regionów, takie jak: struktura produktowa oferty eksportowej oraz rola ZIB i ich wewnątrzkorporacyjne powiązania kooperacyjne. W przypadku podmiotów z siedzibą we wszystkich województwach kraje członkowskie UE są najważniejszym partnerem w eksporcie. Znaczne zróżnicowanie występuje jednakże, jeżeli chodzi o nowe i stare

Rysunek 74. Wartość eksportu (w euro) w przeliczeniu na km2 dla województw Polski w 2013 r. (dane wg. siedziby eksportera)Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Izby Celnej.

war

mi

sko-

maz

ursk

ie

ń

lubu

skie

zach

odni

opom

orsk

ie

opol

skie

podk

arpa

ckie

mał

opol

skie

łódz

kie

podl

aski

e

świę

tokr

zysk

ie

lube

lski

e

kuja

wsk

o-po

mor

skie

doln

oślą

skie

pom

orsk

iew

ielk

opol

skie

śląs

kie

maz

owie

ckie

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800


kraje członkowskie. Dynamika eksportu po akcesji Polski do UE wskazuje, że inte-gracja stanowiła silny impuls sprzyjający wzrostowi eksportu, zwłaszcza w przypadku południowych województw dynamika eksportu do nowych krajów członkowskich była wyższa niż do starych.

Rys. 76 przedstawia udział sumy eksportu i importu w przychodach ze sprzedaży ogółem w 2013 r. Wartości minimalne oraz maksymalne odnoszą się do powiatów w danym województwie, z najniższym i najwyższym stopniem otwartości. Wartość średnia obrazuje udział sumy eksportu i importu w przychodach ogółem dla woje-wództwa. Obliczenia wykonano w oparciu o sprawozdania finansowe F01. Ogólna prawidłowość jest taka, że najwyższy stopień otwartości dotyczy województw za-chodnich i południowo-zachodnich. Dwa województwa z wysoką otwartością z grupy regionów wschodnich to: warmińsko-mazurskie oraz podkarpackie. Ich specyfiką jest obecność (w średnio/nisko konkurencyjnym regionie) charakterystycznej, pro-eksportowo nastawionej branży (produkcja opon w warmińsko-mazurskim i przemysł lotniczy w podkarpackim) z wysokim udziałem kapitału zagranicznego. Warto także dostrzec, że w województwach z niskim przeciętnym stopniem otwartości (lubelskie, małopolskie, kujawsko-pomorskie) występują powiaty z relatywnie wysokim udziałem sumy eksportu i importu w przychodach ogółem.

Rysunek 75. Geograficzna struktura eksportu podmiotów mających siedzibę w województwach Polski w 2013 r. (w %)Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Izby Celnej.

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

war

mi

sko-

maz

ursk

ie

ń

lubu

skie

zach

odni

opom

orsk

ie

opol

skie

podk

arpa

ckie

mał

opol

skie

łódz

kie

podl

aski

e

świę

tokr

zysk

ielu

bels

kie

kuja

wsk

o-po

mor

skie

doln

oślą

skie

pom

orsk

ie

wie

lkop

olsk

ie

śląs

kie

maz

owie

ckie

s łtare kraje cz onkowskie UE

Rosja, Ukraina, Białoruś

nowe łkraje cz onkowskie UE

Daleki Wschód

pozostałe kraje


Rysunek 76. Udział sumy eksportu i importu w przychodach ze sprzedaży ogółem dla województw Polski w 2012 r. (w %)Źródło: obliczenia własne na podstawie danych ze sprawozdań F01.

Wartość średnia – dla województwa ogółem. Wartości minimalne i maksymalne – dla powiatów w danym woje-wództwie.

war

mi

sko-

maz

ursk

ie

ń

lubu

skie

zach

odni

opom

orsk

ie

opol

skie

podk

arpa

ckie

mał

opol

skie

łódz

kie

podl

aski

e

świę

tokr

zysk

ie

lube

lski

e

kuja

wsk

o-po

mor

skie

doln

oślą

skie

pom

orsk

ie

wie

lkop

olsk

ie

śląs

kie

maz

owie

ckie

0,0

20,0

40,0

60,0

80,0

100,0

120,0

140,0

Minimum (powiat) Warto rednia dla województwaść ś Maksimum (powiat)

0,84,5 3,6

0,75,0 2,8 2,4

15,29,5

2,87,4

15,912,6 11,6

6,2

18,2

85,3

41,2

58,4

95,3

113,2

66,4

84,8

61,1

87,0

111,3106,5

81,487,4

95,8

116,698,9

20,2

23,0

29,0

31,8

33,9

34,2

35,7 38,439,6

41,6 43,144,3 44,9

46,160,5

61,4

Rysunek 77. Odchylenie standardowe z udziału sumy eksportu i importu w przychodach ogółem dla województw w oparciu o dane dla powiatów w 2012 r.Źródło: obliczenia własne na podstawie danych ze sprawozdań F01.

war

mi

sko-

maz

ursk

ie

ń

lubu

skie

zach

odni

opom

orsk

ie

opol

skie

podk

arpa

ckie

mał

opol

skie

łódz

kie

podl

aski

e

świę

tokr

zysk

ie

lube

lski

e

kuja

wsk

o-po

mor

skie

doln

oślą

skie

pom

orsk

ie

wie

lkop

olsk

ie

śląs

kie

maz

owie

ckie

10,012,014,016,018,020,022,024,026,028,0


Aby zrelatywizować wspomniane zróżnicowania wewnątrzregionalne, dla każdego z województw zostało obliczone odchylenie standardowe z udziału sumy eksportu i importu w przychodach ogółem. Największe zróżnicowania dotyczą województw: dolnośląskiego, lubuskiego i mazowieckiego; najmniejsze natomiast: świętokrzyskiego, warmińsko-mazurskiego oraz łódzkiego.

Rysunek 78. Korelacja między udziałem sumy eksportu i importu w przychodach ogółem (w %, dla województwa) a odchyleniem standardowym z udziału sumy eksportu i importu w przychodach (dla powiatów województwa) w 2012 rokuŹródło: obliczenia własne na podstawie danych ze sprawozdań F01.

Warto zauważyć, że istnieje dodatnia korelacja między udziałem sumy eksportu i importu w przychodach ogółem oraz odchyleniem standardowym tegoż udziału wg powiatów w województwie. Prowadzi to do wniosku, że wysoka otwartość dotyczy kilku powiatów w każdym z województw, a także, że udział w międzynarodowej wymianie handlowej może być czynnikiem prowadzącym do polaryzacji rozwoju regionalnego.

Tego, jak znaczne mogą być wspomniane zróżnicowania, dowodzą wyniki badań prowadzonych w ramach „Strategii rozwoju Gdańskiego Obszaru Metropolitalnego do 2030 roku” (Gawlikowska-Hueckel, Umiński 2014b). Między powiatami jednego województwa występują poważne różnice w zakresie udziału eksportu w przychodach ogółem, wartości eksportu per capita, a także roli podmiotów z kapitałem zagranicznym w eksporcie. Aktywność eksportowa (w ujęciu bezwzględnym, mierzona wartością eksportu np. w euro), koncentruje się w naturalny sposób w rdzeniu obszarów metro-politalnych. W przypadku Obszaru Metropolitalnego Gdańska, Gdyni i Sopotu ten-dencja ta wzmacniana jest dodatkowo przez strukturę produktową eksportu, z dużym udziałem branży morskiej (statki i inne konstrukcje pływające), których produkcja zlokalizowana jest nad morzem. Natomiast obraz zróżnicowań w zakresie udziału eksportu w przychodach, eksportu per capita czy też roli ZIB – nie pozwala na for-mułowanie prostych wniosków. Wysoki udział eksportu w przychodach ze sprzedaży ogółem charakterystyczny jest dla powiatów poza rdzeniem obszaru metropolitalnego. Najwyższy dotyczy powiatów tczewskiego i lęborskiego (wysoki jest także w powiatach puckim i nowodworskim).


Powiaty tczewski, pucki i lęborski jednocześnie cechuje wysoki udział podmiotów z kapitałem zagranicznym w eksporcie. Jak można wnioskować z powyższego krótkiego opisu nawiązującego do konkretnego obszaru metropolitalnego, zróżnicowania mogą być powodem splotu wielu czynników:■ W silnym powiecie o zróżnicowanej strukturze gospodarki, wysokiej koncentracji

potencjału eksportowego nie musi towarzyszyć wysoki udział eksportu w przycho-dach ogółem. Baza produkcyjna jest różnorodna, powiat cechuje wysoka odporność na szoki gospodarcze, spadek eksportu nie skutkuje poważnymi konsekwencjami dla gospodarki (w tym dla rynku pracy). Zatem niski(niższy) udział eksportu w przy-chodach nie może być jednoznacznie interpretowany jako przejaw niskiej(niższej) konkurencyjności – konkurencyjność jest także weryfikowana na polu sprzedaży na rynek krajowy.

■ W powiecie o słabszej tkance gospodarczej, w którym nie ma dużej liczby podmio-tów, rozpoczęcie i realizowanie eksportu przez jeden większy podmiot (bądź kilka) sprawia, że udział sprzedaży eksportowej w całości przychodów może być bardzo wysoki. Jest to jednak skutkiem aktywności kilku firm – pogorszenie ich kondycji na skutek np. spadku popytu – niesie za sobą negatywne skutki dla regionu.

Mapa 1. Udział eksportu w przychodach przedsiębiorstw ogółem dla powiatów Obszaru Metropolitalnego Gdańska, Gdyni, Sopotu w 2012 roku, w oparciu o sprawozdania F-01Źródło: Gawlikowska-Hueckel, Umiński (2014b, s. 28).

10 00 10 20 30 40 km

4,5–10

10,1–14,4

14,5–17,2

17,3–18,5

18,6–64,2


■ Zaistnieć może też splot wielu czynników. „Odziedziczenie” korzystnej bazy pro-dukcyjnej połączone z niskimi kosztami pracy, sąsiedztwem z aglomeracją, dobra dostępność transportowa oraz napływ kapitału zagranicznego (często na zasadzie kumulatywnej przyczynowości) sprawiają, że udział eksportu w przychodach jest bardzo wysoki – i jest to raczej stan stabilny.

6.4.4. Subsydiarność jako uzasadnienie prowadzenia polityki proeksportowej 6.4.4. Subsydiarność jako uzasadnienie prowadzenia polityki proeksportowej na poziomie regionalnymna poziomie regionalnym

Wspomniana już zasada subsydiarności może być interpretowana jako argument na rzecz zaangażowania regionów w promocje eksportu. Jakkolwiek wydaje się to po-zostawać w niezgodności z unijnym prawem, można to uzasadnić z punktu widzenia ekonomicznego, nawiązując także do realnych działań prowadzonych na poziomie regionów, mających za zadanie wspieranie eksportu.

W kontekście analiz eksportu w ujęciu regionalnym warto przywołać genezę pojęcia subsydiarności. Subsidium w języku łacińskim oznacza wsparcie, bądź siły wspomagające, które są uzupełnieniem regularnych sił (np. zbrojnych), jeśli te nie radzą sobie na polu walki. Taka interpretacja jest oczywiście nieco anachroniczna w odniesieniu do współ-czesności. Jeśli jednak rynek globalny potraktujemy jako pole walki o udziały w nim, to staje się ona bardziej akceptowalna. Władza udziela wsparcia eksporterom, przy czym kwestią do rozstrzygnięcia jest to, z jakiego szczebla wsparcie to zostanie przyznane.

Istota subsydiarności polega na tym, że rola wyższej instancji ma charakter wtórny wobec instancji niższego rzędu. Zdaniem Millon-Delsol (1998, s. 31) idea subsydiarno-ści jest takim porządkiem społeczno-politycznym, w którym „kompetencje lub zdolno-ści działania przypisane są w pierwszym rzędzie aktorom społecznym”. Dopiero jeśli ich aktywność okazuje się być niewystarczająca, działania podejmowane są przez instancje bardziej złożone, a jeśli te nie są skuteczne, kompetencje i działania przechodzą w ręce państwa, lub – w następnej kolejności – na rzecz organów ponadnarodowych/unijnych. Jest to ilustracja przenoszenia kompetencji decyzyjnych na zasadzie „z dołu do góry”, przy czym przesłanką/argumentem za przeniesieniem kompetencji na wyższy poziom jest większa efektywność działania instancji wyższego rzędu. Regionalizacja polityki handlowej jest natomiast kierunkiem odwrotnym, gdyż kompetencje przenoszone są „z góry do dołu” – władze centralne godzą się, aby część pakietu działań składających się na aktywność promocyjną uległa decentralizacji.

Subsydiarność można odczytać jako argument za przeniesieniem kompetencji w dziedzinie promocji eksportu na szczebel regionalny (jest to więc transfer kompe-tencji na zasadzie „z góry do dołu”) – czyli jak najbliżej poziomu, na którym wystę-puje problem, a raczej potrzeba udzielenia wsparcia dla eksporterów. Zauważmy, że warunkiem sine qua non dla zagwarantowania wysokiej skuteczności takiego wsparcia (przypominając, że kryterium rozstrzygającym o przypisaniu kompetencji decyzyjnych do regionu, kraju bądź organów UE jest efektywność) jest właściwe rozpoznanie potrzeb eksporterów. To zaś wymaga dobrze funkcjonującego systemu monitorowania sytuacji gospodarczej w regionie, współpracy władz samorządowych ze sferą biznesu (z ekspor-terami oraz potencjalnymi eksporterami), a także dostępu do danych statystycznych


obrazujących stan i tendencje w handlu zagranicznym oraz kondycję podmiotów gospodarczych w regionie.

Cappellin (1996) rozpatruje zasadę subsydiarności w kontekście procesów siecio-wania, decentralizacji oraz federalizacji – jako nowe podejścia do polityki regionalnej, przy czym promocja eksportu jest traktowana jako jeden z jej priorytetów. Wymienia kilka argumentów na rzecz decentralizacji:■ Niewielkie oddalenie od regionalnych/lokalnych systemów produkcyjnych pozwala

na elastyczne i sprawne reagowanie, a także na zmianę priorytetów prowadzonej po-lityki (szybka reakcja na zmiany, których tempo w globalnej gospodarce przyspiesza).

■ Można sprawniej identyfikować silne oraz słabe strony podmiotów gospodarczych oraz szanse i zagrożenia przed nimi się pojawiające – ze względu na łatwiejszy dostęp do informacji (niższe koszty transakcyjne, koordynacyjne oraz dostępu do informacji).

■ Można łatwiej mobilizować lokalnych aktorów (zarówno ze sfery prywatnej, jak i publicznej) do wspólnych działań na rzecz rozwoju regionu (Cappellin, 1996, s. 15 i 16). Reich (2009) wykorzystuje koncepcję subsydiarności dla interpretacji natury i zło-

żoności porozumień handlowych między WTO oraz regionalnymi ugrupowaniami handlowymi. Przesłanie cytowanego autora można odczytać jako zachętę do szerszego stosowania podejścia bilateralnego w negocjowaniu porozumień handlowych w sytua-cji, gdy podejście multilateralne się nie sprawdza (niepowodzenie negocjacji na forum WTO), a część krajów de facto uprawia „jazdę na gapę”.

Gilroy, Seiler oraz Schreckenberg (2013), odnosząc się do zasady subsydiarności, zastanawiają się nad wyborem optymalnego stopnia decentralizacji decyzji dotyczących integracji handlowej, ale także (szerzej) integracji ekonomicznej. Autorzy zauważają, że centralizacja decyzji dotyczących handlu jest sprzeczna z ideą subsydiarności. Zadają pytanie, jak można określić optymalny poziom integracji handlowej, czyli kompromis między wolnością gospodarczą a ujednoliceniem reguł w zakresie handlu. Na uwagę zasługuje przegląd (często sprzecznych) poglądów wyrażanych w literaturze w kwestii tego, czym de facto jest zasada subsydiarności: że stwarza możliwość znacznej liczby interpretacji, że jej zastosowanie w realnym świecie jest wysoce ograniczone, że jest wręcz niebezpieczna itp. Lektura tekstu Gilroy, Seiler, Schreckenberg (2013, s. 16) po-twierdza, że dyskusja nad naturą zasady subsydiarności wciąż trwa. W dziedzinie integracji handlowej rozważane są argumenty za i przeciw centralizacji procesu decy-zyjnego, przy czym w ujęciu modelowym dobrobyt konsumenta jest kategorią, której maksymalizacja rozstrzyga o zakresie centralizacji. Cytowani autorzy konkludują, że ze względu na wysokie koszty negocjacyjne, jest granica, po przekroczeniu której multilateralne negocjacje handlowe stają się kontrproduktywne. Tym samym należy się zastanowić nad modyfikacją zasady subsydiarności.

Ederveen, elauff oraz Pelkmans (2008), zastanawiając się nad zaletami centralizacji oraz decentralizacji, wymieniają następujące argumenty na rzecz centralizacji: korzy-ści skali (gdy stałe koszty ponoszone są tylko raz, nie zaś wielokrotnie przez każdego z partnerów), efekty zewnętrzne (aktywność pojedynczego partnera wywiera, często nieoczekiwany, skutek na innych partnerów, co jest argumentem na rzecz koordynacji),


sieciowanie (w globalnej, dynamicznie zmieniającej się gospodarce uczestnictwo w sie-ciach jest istotne). Z kolei za decentralizacją przemawia różnorodność, czyli możliwość adaptacji do lokalnych uwarunkowań, a także możliwość uczenia się od innych part-nerów (poszukiwanie najlepszych praktyk).

Portuese (2010–2011) interpretuje subsydiarność jako zasadę efektywności ekono-micznej, przy czym podkreśla kontrowersje jej towarzyszące, a także fakt, że może być ona używana zarówno jako argument na rzecz centralizacji, jak i decentralizacji, w odniesie-niu do podziału kompetencji w relacji kraje członkowskie – UE oraz w obrębie krajów. Subsydiarność rozważana jest w kategoriach kosztów i zysków z decentralizacji/centrali-zacji w ramach modelu Tiebout, który wskazuje na korzyści wynikające z decentralizacji. Portuese (2010–2011, s. 236), odwołując się do „problemu wiedzy” Hayeka, wskazuje, że argumentem na rzecz decentralizacji jest redukcja kosztów gromadzenia informacji, które są bardzo wysokie, jeśli w działanie (regulacyjne) angażuje się władza centralna (wyższego rzędu). Jeśli natomiast w proces decyzyjny angażują się struktury lokalne/regionalne, wówczas są w stanie maksymalizować użyteczność podejmowanych decyzji. Aktorzy lokalni mają bowiem swoisty rodzaj przewagi komparatywnej w podejmowaniu decyzji, które dotyczą oferowanych usług – w odniesieniu do dywagacji na temat wsparcia eksportu przewagę tę należy interpretować przede wszystkim jako skuteczne rozpoznanie potrzeb i deficytów podmiotów gospodarczych w zakresie ich potencjału eksportowego. Korzyści z decentralizacji powinny zostać porównane z korzyściami z centralizacji, które przede wszystkim dotyczą korzyści skali. Autor konkluduje, że zasada subsydiarności powinna być interpretowana w czysto pragmatyczny sposób, jako wyważanie argumentów za i przeciw centralizacją, tak aby osiągnąć maksymalną efektywność działania.

Cappellin (1996, s. 20) wskazuje na ograniczenia zasady subsydiarności jako płasz-czyzny dla realizacji polityki rozwoju regionalnego w zmieniającym się otoczeniu globalnym, w którym podmioty gospodarcze można określić mianem „lokalne-ale--globalne”. Ograniczenie to wiąże się z cechą hierarchiczności, która odzwierciedla naturę relacji społecznych postulowaną przez formułę subsydiarności. Hierarchiczność ta nie współgra z elastycznością ujęcia sieciowego, które jest z kolei adekwatne dla inter-pretacji współczesnych relacji ekonomicznych, zwłaszcza w wymiarze transgranicznym.

Zasada subsydiarności przywoływana jest także w rozważaniach James i Cato (2014) dotyczących koncepcji tzw. regionu odpornego (ang. resilient region) oraz bioregionu. Wydaje się, że jest to bardzo daleko idąca interpretacja przesłania wynikającego z tejże zasady, mimo że samo słowo subsydiarność pojawia się w tekście zaledwie sześć razy. Dywagacje autorów dotyczą tego, czym jest „region odporny”, a także, jak idea regionu odpornego ma się do bioregionu. Bioregion jest rozumiany jako rozwinięcie regionu odpornego. „Region odporny” to współcześnie – w czasie kryzysu oraz konieczności dostosowań do dynamicznych zmian w globalnej gospodarce – często omawiana koncepcja. Wiąże się ona także z ideą odseparowania od gospodarki globalnej, a przy-najmniej uodpornienia na jej negatywne oddziaływanie. Na wspomnianą odporność – według Martina (2012) – składają się cztery kwestie: (1) niewielka wrażliwość (low sensitivity) oraz odporność na szoki ekonomiczne; (2) odnawialność, rozumiana jako zdolność regionu do powrotu na ścieżkę wzrostu bądź wejście na nową ścieżkę wzro-stu; (3) odbudowa, czyli zdolność gospodarki regionu do dojścia do siebie po szoku;


(4) reorientacja, rozumiana jako adaptacja gospodarki do zmian. Subsydiarność w kon-tekście „odpornego regionu” sprowadza się do tego, że region taki jest bardziej samo-wystarczalny (znaczna część produkcji przemysłowej oraz żywności wytwarzana jest lokalnie), struktura gospodarki jest różnorodna, a podejmowane decyzje strategiczne dalece uwzględniają lokalny/regionalny kontekst.

6.4.5. Umiędzynarodowienie jako priorytet polityki rozwoju regionalnego6.4.5. Umiędzynarodowienie jako priorytet polityki rozwoju regionalnego

W najbliższych latach podstawowym źródłem finansowania polityki regionalnej będą fundusze unijne wydatkowane w ramach programów operacyjnych. Z punktu widzenia rozważań nad naturą oraz dynamiką aktywności eksportowej w odniesie niu do regionów, uwagi wymaga przede wszystkim „Program operacyjny Polska Wschodnia 2014–2020” (POPW), ale też „Program operacyjny inteligentny rozwój na lata 2014–2020” (Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju 2014b, 2014a).

Lektura analiz handlu zagranicznego od wielu lat prowadzonych dla Polski w ujęciu regionalnym nie pozostawia wątpliwości, że regiony Polski Wschodniej charakteryzuje relatywnie (względem regionów zachodnich) niska intensywność eksportu, mierzona wartością eksportu per capita czy też udziałem eksportu w przychodach ze sprzedaży ogółem. O niższej konkurencyjności eksportu świadczą też takie jakościowe wskaźniki, jak (niska) intensywność handlu wewnątrzgałęziowego oraz (niski) udział produktów technologicznie zaawansowanych. Zmiany eksportu w regionach Polski w znacznym stopniu determinowane są przez ZIB, które lokują się jednak głównie poza wschodni-mi województwami. Nie oznacza to jednak, że w (makro)regionie nie można wskazać przykładów sukcesu eksportowego. Na tle województw wschodnich wyróżnia się podkarpackie, które ze względu na powiązania handlowe generowane przez podmioty z tzw. Doliny Lotniczej charakteryzuje wysoki udział produktów technologicznie za-awansowanych oraz wyższa intensywność handlu wewnątrzgałęziowego.

Umiędzynarodowienie gospodarki uzyskało wysoką rangę pośród priorytetów polityki regionalnej Polski. Traktowane jest ono jako instrument poprawy konku-rencyjności (oraz innowacyjności). Jednym z działań POPW jest „tworzenie nowych modeli biznesowych w celu umiędzynarodowienia działalności MŚP” (MIR 2014b, s. 8). Rozwój eksportu towarów i usług traktowany jest jako narzędzie służące do osiągnięcia jednego ze szczegółowych celów zawartych w „Strategii Rozwoju Kraju 2020”, czyli wzrostu produktywności gospodarki. Problemem podmiotów mających siedzibę we wschodnich regionach jest też niska świadomość korzyści związanych z umiędzynarodowieniem działalności, słaba znajomość rynków zagranicznych, a także brak opracowanych i realizowanych strategii rozwoju eksportu (MIR 2014b, s. 10).

Działania mające na celu wzrost umiędzynarodowienia przedsiębiorstw w nad-chodzących latach realizowane będą także w ramach „Programu operacyjnego in-teligentny rozwój na latach 2014–2020”, aczkolwiek ze względu na jego charakter finansowanie ograniczone będzie do małej liczby podmiotów o największym potencjale innowacyjnym.

Przedstawione powyżej dwa ważne dokumenty programowe dotyczące polityki rozwoju regionalnego mają charakter ogólnych ram określających kierunki wsparcia


raczej w skali makroregionalnej. Problem wsparcia eksportu na poziomie regionów pojawia się jednak też w skali subregionalnej, ze względu na różnice w zakresie umię-dzynarodowienia w układzie powiatowym czym też gminnym (zostało to już omówione na przykładzie Obszaru Metropolitalnego Gdańska, Gdyni, Sopotu).

Jak wynika z dokumentów strategicznych dotyczących wydatkowania funduszy strukturalnych, zwłaszcza POPW, wzrost umiędzynarodowienia uzyskał w nich bardzo wysoką rangę. Umiędzynarodowienie postrzegane jest jako instrument poprawy sytu-acji na rynku pracy oraz wzrostu efektywności gospodarowania (konkurencyjności). Powiązanie umiędzynarodowienia z innowacyjnością jest nawiązaniem do koncepcji heterogeniczności podmiotów gospodarczych Melitza. Jest to bardzo wyraźny syg-nał, że problematyka eksportu znalazła właściwy oddźwięk w polityce regionalnej. Zniwelowanie różnic w zakresie umiędzynarodowienia między wschodnią a zachodnią częścią Polski jest ważnym celem polityki regionalnej.

Pytanie, które należy zadać, dotyczy możliwości redukcji zróżnicowań w zakresie przestrzennego rozmieszczenia działalności eksportowej. Są one pochodną nierówno-miernego rozmieszczenia działalności gospodarczej jako takiej. W globalnej gospodarce, poddanej presji konkurencyjnej, przedsiębiorstwa maksymalizują skalę produkcji, przyczyniając się do intensyfikacji procesów aglomeracyjnych. Nowa geografia eko-nomiczna podpowiada nam, że wraz z redukcją kosztów handlu i postępem procesów integracyjnych działalność gospodarcza podlega aglomeracji. Istotną rolę mają w tym podmioty z udziałem kapitału zagranicznego. Z drugiej strony, w wielu przedsiębior-stwach istnieje znaczny, nieujawniony jeszcze, potencjał eksportowy, który dzięki wsparciu na przykład z funduszy strukturalnych może się stać podstawą zagranicznej ekspansji. Należy jednakże pamiętać o przesłaniu wynikającym z koncepcji Melitza – eksporterami stają się tylko najbardziej produktywne podmioty.

POPW będzie realizowany w trudnym okresie, kiedy kryzys ekonomiczny na świecie przyczynia się do wzrostu konkurencji na rynkach. Zrealizowanie założonych celów (wzrost internacjonalizacji) nie będzie łatwe. Wydaje się, że istotnym czyn-nikiem pominiętym w programie jest napływ ZIB do wschodniego makroregionu. Napływ ZIB i działalność podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego w znacznym stopniu determinowały zarówno wzrost eksportu poszczególnych regionów per se, jak i zmiany strukturalne (np. przesunięcia struktury produktowej w kierunku wyrobów o większym zaawansowaniu technologicznym). Przesłanką działań mających na celu wzrost umiędzynarodowienia jest założenie, że wzrost eksportu jest korzystny nie tylko podmiotów, też lecz także dla regionu. Jest to słuszna przesłanka, należy jednak zauważyć, że wzrost znaczenia eksportu prowadzi do większej ekspozycji na ryzyka z nim związane (w tym ryzyko kursowe, ryzyko polityczne na rynku eksportera, ryzyko spadku popytu). Problem ten został dostrzeżony wyraźnie w czasie kryzysu w tych regionach Polski, których gospodarki cechuje największy stopień otwartości (w zakresie handlu oraz ZIB)111.

111 Przy okazji warto nawiązać do badań, które rozważają kwestię wpływu eksportu na rozwój regio-nalny i rynek pracy, np. R.A. Erickson (1989); F. Hack, A. Vaidya (1995); R.M. Leichenko i J. Silva (2004); M. Polèse, R. Shearmur (2006); S. Coulombe (2007); J.R. Baldwin, W.M. Brown (2004); D.W. Edgington,



Jedną z polityk, które w pozytywny sposób mogą oddziaływać na promocję eks-portu, jest polityka przemysłowa. Obecnie, podstawowym jej celem jest kreowanie środowiska sprzyjającego przedsiębiorstwom, szczególnie sektorowi MSP oraz „bu-dowanie solidnej i trwałej bazy przemysłowej, konkurencyjnej w skali światowej” oraz wspieranie innowacji.

Rola polityki przemysłowej jest szczególnie ważna wobec planów reindustrializacji gospodarki Unii Europejskiej, które zakładają odrodzenie przemysłu europejskiego i przywrócenie mu należnej rangi (udział przemysłu w PKB powinien kształtować się na poziomie 20%). Ważny jest również fakt, że po latach „lansowania” opcji horyzontalnej tej polityki, wraca się do podejścia sektorowego, polegającego na promocji i wsparciu, strategicznie ważnych dla gospodarki dziedzin produkcji. Typowanie tych dziedzin leży w gestii krajów członkowskich.

W dokumentach strategicznych, dotyczących rozwoju polskiej gospodarki nie prze-widziano precyzyjnie określonych działań na rzecz renesansu przemysłu, co wskazuje na to, że nadal nie docenia się możliwości interwencji sektorowych112. Tymczasem trafne „wytypowanie” gałęzi, które mają szanse konkurowania na rynku międzynarodowym, mogłoby przyczynić się do zwiększenia stopnia otwartości gospodarki i wzrostu ob-rotów handlowych.

Warto podkreślić, że zainteresowanie problematyką handlu międzynarodowego w badaniach ekonomicznych przesuwa się również na poziom regionalny. W wymiarze teoretycznym oraz praktycznym proces ten rozpoczął się w USA. Z czasem tego typu badania stały się coraz bardziej liczne także w Europie.

W regionach rośnie tzw. świadomość międzynarodowa. Coraz wyraźniej dostrze-gane są międzynarodowe powiązania gospodarek regionalnych. Kryzys pokazał po-zytywne i negatywne strony intensywnych relacji kapitałowych i handlowych regionu z gospodarką międzynarodową.

W Polsce dominuje podejście zorientowane na przyciąganie ZIB oraz intensyfikację eksportu. Wzrost umiędzynarodowienia traktowany jest przede wszystkim jako szansa dla regionu, sposób na poprawę konkurencyjności oraz kreację miejsc pracy.

Powiązania regionu z gospodarką międzynarodową (poprzez ZIB oraz eksport) są kolejną sferą regionalnych różnic. Stopień otwarcia/otwartości regionalnych gospodarek jest wysoce zróżnicowany.

Polityka rozwoju regionalnego uwzględnia te różnice. Wzrost umiędzynarodowie-nia postrzegany jest jako ważny priorytet zwłaszcza w odniesieniu do regionów mniej rozwiniętych. Przejawem tego jest na przykład konstrukcja „Programu Operacyjnego Polska Wschodnia 2014–2020” oraz „Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój 2014–2020”.

R. Hayter (1997); S. Bagchi-Sen (1999); R.A. Erickson (1989); J. Dufort, F. Murray (2004). Wnioski w nich formułowane nie są jednoznaczne. 112 Nowy rząd podkreśla rolę reindustrializacji, jednak brak jest dotychczas konkretnych planów realizacji takiej strategii.


Wsparcie eksportu na poziomie regionalnym musi pozostawać w zgodzie z prze-pisami UE. Paradoksalnie istnieje ryzyko, że przyznane z unijnych środków wsparcie na rzecz wzrostu umiędzynarodowienia będzie niezgodne z unijnymi przepisami dotyczącymi konkurencji, pomocy publicznej oraz polityki handlowej.

Warunkiem podstawowym dla skutecznej promocji eksporterów jest rozpoznanie ich potrzeb. Rozpoznanie to jest lepsze na poziomie regionalnym niż centralnym, na którym lepiej znane są ewentualne „wąskie gardła”.

W wyniku przeprowadzonej analizy wykazano doniosłe znaczenie polityki go-spodarczej dla wsparcia eksportu. Promocja eksportu w coraz mniejszym stopniu dotyczy eksportu per se, natomiast coraz częściej wiąże się ze wsparciem konkuren-cyjności i innowacyjności oraz z tworzeniem otoczenia prawnego i ekonomicznego sprzyjającego przedsiębiorczości. Uwidoczniono konieczność działania na wszystkich poziomach od indywidualnych przedsiębiorców, poprzez sektory, regiony i państwa, po Unię Europejską. Bezdyskusyjna jest rola Unii Europejskiej w działaniu na rzecz harmonijnego rozwoju handlu światowego, stopniowego zniesienia ograniczeń w handlu międzynarodowym i w bezpośrednich inwestycjach zagranicznych. Wspólne reguły wywozu oparte zostały o zasadę swobody wywozu tak, by wywóz do państw trzecich nie podlegał żadnym ograniczeniom ilościowym. Ewentualne wyjątki znajdują gruntowne uzasadnienie na przykład względami ochrony praw człowieka, ochrony zasobów natu-ralnych czy też ochrony europejskich dóbr kultury. Środki wsparcia eksportu z poziomu UE są różnorodne i mają charakter zarówno polityczny, jak i prawny. Unia Europejska stale działa na rzecz otwarcia rynków przede wszystkim zwalczając protekcjonizm. Dobór stosownych działań jest wynikiem założenia, według którego handel jest częścią rozwiązania problemu kryzysu gospodarczego. Tymczasem niekiedy pomimo dobrego prawa można zidentyfikować przykłady złej praktyki.

Zapisy Traktatu o funkcjonowaniu UE w odniesieniu do wspólnej polityki handlo-wej nie są przestrzegane w praktyce. Polityka handlowa w obszarze promocji eksportu nie jest bowiem w pełni uwspólnotowiona – wbrew zapisom Traktatu. Stan taki może skutkować nieuczciwą konkurencją w dziedzinie promocji eksportu.

Wiedza na temat prawnych uwarunkowań wspierania eksportu na poziomie re-gionalnym powinna zostać szerzej rozpowszechniona. Tym bardziej, że w praktyce rozróżnienie między dostawą wewnątrzwspólnotową a eksportem poza UE jest trudne (kraj wysyłki/przeznaczenia).

Zasada subsydiarności w odniesieniu do promocji eksportu może zostać odczytana niejednoznacznie. Z jednej strony nie powinna ona być odnoszona do promocji eks-portu – ta dziedzina pozostaje bowiem w sferze wyłącznych kompetencji UE. Z drugiej strony stanowi ona niezwykle przydatną koncepcję uzasadniającą wsparcie eksportu na poziomie regionalnym. Argumenty za promocją eksportu na poziomie regionów można także wywieść z traktatowych zapisów dotyczących spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej.

Kryterium podziału aktywności między regiony, kraje oraz organy UE jest efektyw-ność (test efektywności). W odniesieniu do wsparcia eksportu na poziomie regionów, należy przedstawić argumenty uzasadniające podejmowanie działań promocyjnych.


Władze regionalne jedynie pośrednio mogą wpływać na kształt polityki handlowej, prowadząc lobbing na rzecz wprowadzenia określonych rozwiązań. W danym regio-nie – bądź patrząc szerzej, w grupie regionów w UE o podobnym profilu problemów wynikających z określonej struktury przemysłu oraz eksportu i importu – może wystąpić popyt na wprowadzenie danego instrumentu w zakresie polityki handlowej. Tym samym polityka handlowa UE także ma swój wymiar regionalny w tym sensie, że jej kształt (instrumenty) oraz skutki mają wymiar przestrzenny. Warto także podkreślić dużą rolę skutecznego lobbingu/reprezentacji polskich regionów na forach UE oraz współpracy z podobnymi (doświadczającymi podobnych problemów) regionami innych krajów.

Zakończenie


Obecna zagraniczna wymiana handlowa Polski jest kształtowana w znacznym stopniu przez uwarunkowania zewnętrzne, które mogą mieć charakter pozytywny lub negatywny. Do pozytywnych należy wzrost konkurencyjności gospodarki polskiej – co jest wynikiem liberalizacji, członkostwa w UE i związanej z tym presji na producentów krajowych, którzy po to, aby skutecznie konkurować na wymagającym rynku między-narodowym, muszą zwiększać produktywność. Znaczenie ma też napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich, które w znacznym stopniu generują eksport.

Do negatywnych czynników należy zaliczyć skutki kryzysu 2008+. Mimo że od jego początku upłynęło osiem lat świat ciągle jeszcze nie wrócił na przedkryzysową ścieżkę rozwoju, w związku z czym na rynkach międzynarodowych wciąż utrzymuje się nie-pewność. W dodatku załamanie koniunktury spowodowało proces powrotu do praktyk protekcjonistycznych, co w ewidentny sposób deformuje konkurencję i jest niezgodne z międzynarodowymi umowami. Wprowadzanie narzędzi godzących w wolny handel stało się powszechną praktyką. Fali protekcjonizmu nie są w stanie przeciwstawić się międzynarodowe organizacje mające na celu wpieranie wolnego handlu (WTO czy UE).

Kolejnym czynnikiem, który ma znaczący wpływ na eksport, są zagraniczne inwesty-cje bezpośrednie. Jak wiadomo, to przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego są najbardziej aktywnymi eksporterami, a zarazem mają największy udział w impor-cie i przyczyniają się do wzrostu poziomu technologicznego oraz konkurencyjności przemysłu Polski. Analizując rolę korporacji w generowaniu strumieni handlu, nie sposób jednak nie wspomnieć o ciemnej stronie ich natury. Podstawowym celem ich działania jest dążenie do osiągania zysków, stąd nie gwarantują one stabilności, szczególnie w warunkach pogorszenia czy załamania koniunktury. Ponadto, w ramach handlu wewnątrzgałęziowego, mogą narzucać specjalizację w produkcji dóbr niskiej technologii, a tym samym utrwalać niekorzystną strukturę produkcji. Utrzymywanie się takiej specjalizacji w dłuższym okresie może zagrażać uwięzieniem gospodarki w pułapce średniego dochodu.

Oceniając handel zagraniczny Polski, warto wspomnieć o tym, że de facto zaczął się on rozwijać w normalnym środowisku dopiero po 1990 r. Niską konkurencyj-ność polskiej gospodarki obnażyło wprowadzenie oficjalnego kursu wymiany złotego w stosunku do USD, które pozwoliło w jednoznaczny sposób porównać poziom cen produktów polskich i zagranicznych. Nie ulega kwestii, że miano terapii szokowej,


które nadano pakietowi reform zmierzających do sanacji polskiej gospodarki, można odnieść również do szoku związanego z ujawnieniem faktycznego jej stanu, realnego poziomu cen i płac oraz produktywności w stosunku do krajów wysoko rozwiniętych.

Przypomnienie początku okresu transformacji jest celowe, ponieważ dopiero 1990 r. może być traktowany jako punkt, od którego analiza handlu zagranicznego Polski ma sens. Z kolei zważywszy na to, że w 2008 r. zaczął się najpoważniejszy od 80 lat kryzys gospodarczy, który w bardzo poważny sposób zakłócił wymianę międzynarodową, można uznać, że uczciwa, niezakłócona naruszaniem konkurencji walka polskich eksporterów o udziały w światowych rynkach trwała zaledwie 17 lat. W kontekście tych danych szczególnego znaczenia nabiera fakt, że handel zagraniczny Polski nie tylko utrzymał pozycję ważnego czynnika wzrostu gospodarczego, lecz także jego rola znacznie wzrosła.

Od 1990 r. trwa systematyczny wzrost eksportu i importu (poza latami spadku w 2009 i 2012 r.). Największy udział w obrotach mają dobra przemysłowe. W eksporcie natomiast przeważają towary średnich i niskich technologii, lecz w niewielkim stopniu zwiększa się udział produktów o wysokim wsadzie technologicznym. W ostatniej deka-dzie nastąpiła nieznaczna poprawa wskaźników RCA. Polska w coraz większym stopniu włącza się w handel międzygałęziowy, przede wszystkim z krajami UE. W strukturze wymiany wewnątrzgałęziowej dominuje udział komponentu horyzontalnego – w ostat-niej dekadzie zwiększył się wskaźnik wymiany produktów zarówno niskiej, jak i wysokiej jakości. Można się spodziewać, że znaczenie IIT będzie wzrastać wraz z procesami zmniejszania się dystansu w rozwoju między Polską a wysoko rozwiniętymi krajami.

Jeżeli chodzi o kierunki geograficzne handlu, to najpoważniejszym polskim part-nerem pozostaje UE, a szczególnie Niemcy. Rola pozostałych rynków zbytu (mierzona ich udziałem w eksporcie) stale się zmienia.

Spojrzenie na handel z punktu widzenia wolumenu, struktury czy wymiany we-wnątrzgałęziowej jest rodzajem analizy skoncentrowanej na wynikach i pozwala ocenić, czy i w jakim stopniu zmienia się jego znaczenie jako czynnika wzrostu gospodarczego. Dobrą bazę teoretyczną do badania wymiany na tym poziomie stanowią teorie zaliczane do nurtu tradycyjnych i handlu wewnątrzgałęziowego.

Prawdziwym wyzwaniem badawczym jest dzisiaj próba zejścia z analizą do poziomu firm i identyfikacja przyczyn, dlaczego w tej samej branży, jedne z przedsiębiorstw stają się eksporterami, natomiast inne ograniczają swoją działalność wyłącznie do rynku krajowego. Podstawę teoretyczną tego typu badań tworzy teoria heterogeniczności firm Melitza i jej rozwinięcia.

Kompleksowe i wszechstronne badania polskiego handlu zagranicznego Polski, za-równo w ujęciu modeli klasycznych, jak i współczesnych, przy wykorzystaniu różnych metod (m.in. badań ankietowych i modeli ekonometrycznych) pozwoliły na pozytywną weryfikację tez nowej nowej teorii handlu. Polscy eksporterzy i nieeksporterzy znacznie się różnią. Firmy eksportujące są większe, cechuje je wyższy poziom produktywności i innowacyjności. Prawdopodobieństwo wejścia na rynek zagraniczny jest większe dla firm z udziałem kapitału zagranicznego, a większa skłonność do eksportu cechuje przedsiębiorstwa, które są importerami. Wszystkie wymienione cechy stwarzają pewien

253Zakończenie

wzorzec eksportera, który poza wymienionymi musi posiadać jeszcze jedną właściwość: skłonność do podejmowania ryzyka.

Warto zwrócić uwagę, że eksporterzy, dzięki działaniu w szerszej skali, mają szanse rozwijać się szybciej niż nieeksporterzy. Wynika to z korzyści skali, wzrostu jakości i poziomu innowacyjności, a w konsekwencji ze wzrostu konkurencyjności.

Jakie zdaniem ankietowanych przedsiębiorstw są podstawowe bariery wejścia na rynki zagraniczne? Do najczęściej wskazywanych należą: wysoka konkurencja na rynkach zagranicznych, ryzyko kursowe oraz niedostateczne wsparcie dla eksportu. Ponadto przedsiębiorcy skarżą się na niedostateczną informację o możliwościach biznesowych w innych krajach oraz nieumiejętność współpracy z innymi firmami w ekspansji zagranicznej.

Istotny jest fakt, że na największą presję konkurencyjną skarżą się nieeksporterzy, ponieważ ich firmy są relatywnie w gorszej pozycji. Decyzja o eksporcie wynika nie tylko z pokonania progu produktywności, lecz także wiąże się z pokonaniem pewnej bariery psychologicznej, trudnej do przezwyciężenia, bo wiążącej się z ryzykiem. Wejście na rynek międzynarodowy wymusza jednak szereg – wspomnianych wyżej – procesów dostosowawczych, polegających na wzroście produktywności i poprawie konkuren-cyjności, a w rezultacie zmniejszeniu odczuwanej presji konkurencji.

W kontekście wyników badań warto odnieść się do możliwości zachęcenia nieeks-porterów do wejścia na rynki zagraniczne poprzez uruchomienie narzędzi wsparcia eks-portu. Do dostępnych instrumentów można zaliczyć te, które pozostają w gestii polityki handlowej, przemysłowej i innowacyjnej oraz polityki wobec sektora MSP. W opraco-waniu ograniczono się do analizy instrumentów leżących w gestii polityki handlowej, przemysłowej oraz spójności.

Jak wiadomo, polityka handlowa jest polityką wspólną, co oznacza, że jest prowa-dzona na szczeblu unijnym. Istnieje jednak pewien wąski margines swobody, który stwarza możliwości wykorzystania instrumentów nienaruszających zasad WPH. Należy do nich zaliczyć:■ rozpoznanie potrzeb przedsiębiorstw,■ rozpowszechnianie wiedzy na temat prawnych uwarunkowań wspierania eksportu

na poziomie regionalnym,■ wzmocniony lobbing prowadzony przez władze regionalne oraz zawieranie aliansów

z innymi regionami UE o podobnych problemach.Odnosząc się do roli WPH, należy wspomnieć o wysiłkach UE na rzecz wypraco-

wania tzw. nowego podejścia w polityce handlowej. Zarówno cel „tradycyjnego”, jak i „nowego podejścia” jest taki sam – liberalizacja handlu. Podkreśla się jednocześnie, że debata i negocjacje prowadzone w ramach UE oraz WTO powinny zmierzać do tego, aby polityka handlowa UE miała „bardziej strategiczny i długofalowy charakter”, co jest konieczne w kontekście trendów globalnych.

Nowe podejście zmierza zatem do skuteczniejszej realizacji „starego” celu: likwidacji barier w handlu oraz zwiększenia możliwości eksportowych krajów członkowskich, przy uwzględnieniu zmian wynikających z procesów globalizacji1. W „nowym podejściu”

1 Nie bez przyczyny część nowej polityki handlowej określa się mianem „globalny wymiar Europy”.


zakłada się, że skuteczność działań KE zapewni: „nowe, zdecentralizowane partner-stwo między Komisją, państwami członkowskimi a przedsiębiorstwami działającymi w krajach trzecich, w których dzięki znajomości lokalnych uwarunkowań łatwiej jest określić bariery dla handlu i je pokonywać”. Zakres i skala aktywności Komisji powinna być adekwatna do znaczenia różnych rynków zbytu.

Nie ulega wątpliwości, że „nowe podejście” stanowi próbę przeciwstawienia się globalnym trendom, godzącym w wolny handel. UE ma zamiar bardzo aktywnie angażować się w działalność WTO, w tym w finalizację Rundy Doha. Trudno w tej chwili przesądzić, czy ta nowa opcja polityki będzie na tyle skuteczna, że przyczyni się do zahamowania niebezpiecznej fali protekcjonizmu.

Inne możliwości promocji eksportu stwarza wykorzystanie narzędzi polityki spójno-ści, które są zgodne z zasadami WPH. Jak wiadomo, w obecnej perspektywie finansowej (2014–2020) priorytety tej tak ważnej dla Polski polityki uległy modyfikacji: wyraźny nacisk położono na konkurencyjność – kosztem spójności. W rozporządzeniu ogól-nym KE wyartykułowano kierunki interwencji. Spośród tych, które pośrednio mogą się odnosić do wsparcia eksportu, można wymienić:■ wzmacnianie badań, rozwoju technologicznego i innowacji,■ zwiększanie dostępu do wykorzystania technologii informacyjnych i komunikacyj-

nych oraz podnoszenie ich jakości,■ wzmacnianie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw.

Kolejną polityką, która powinna być wykorzystana do wspierania eksportu, jest polityka przemysłowa. Podobnie jak w polityce handlowej, KE wypracowała nowe podejście, które ma na celu przeciwstawienie się negatywnym procesom dezindu-strializacji i globalizacji. Nowe podejście łączy elementy interwencji horyzontalnych i sektorowych. Powrót do praktyki oddziaływania sektorowego oznacza możliwość typowania branż „największych szans”. Stwarza to możliwości uruchomienia specy-ficznych, ukierunkowanych sektorowo inicjatyw.

Najważniejsze cechy nowej opcji to:■ stosowanie indywidualnego podejścia do wszystkich sektorów,■ uwzględnienie całego łańcucha wartości i dostaw (niektóre ogniwa tego łańcucha

znajdują się poza Europą),■ regularne informowanie przez Komisję o realizowanej polityce dotyczącej konku-

rencyjności i polityce przemysłowej Europy.Polskie strategiczne dokumenty rządowe nadal wskazują, że polityce przemysłowej

„na każdym szczeblu jej działania i w każdym obszarze będą przyświecać zasady ho-ryzontalne”. Oznacza to konieczność pilnej redefinicji celów i priorytetów, ponieważ nowe podejście stwarza większe możliwości oddziaływania selektywnego, o czym w polskiej strategii się nie wspomina.

Na koniec warto odnieść się do poziomu firm. Czy – zważywszy na heterogeniczność firm – narzędzia wspierania eksportu powinny mieć charakter horyzontalny, czy też powinno się typować przedsiębiorstwa, które warto szczególnie wspierać? Odnosząc się do teorii Melitza, należy pamiętać, że eksporterem zostaje się po przekroczeniu okre-ślonego progu produktywności. Na tej podstawie można wnioskować, że najbardziej efektywna byłaby pomoc skierowana do przedsiębiorstw, które znajdują się najbliżej

255Zakończenie

tego progu. Takie selektywne podejście wydaje się najbardziej efektywne, ponieważ mogłoby się przyczynić do relatywnie szybkiego przyrostu populacji eksporterów.

Jeżeli chodzi o wsparcie eksportu, bardzo ważne powinny być działania zmierzające do wzrostu innowacyjności i poprawy poziomu konkurencyjności, co skutkowałoby poprawą pozycji konkurencyjnej wobec firm zagranicznych. Istotna jest również stra-tegia mająca na celu pozyskanie inwestorów zagranicznych.

Reasumując, wszechstronne badanie wymiany zagranicznej Polski pozwoliło na weryfikację postawionych na wstępie hipotez. Wyniki przeprowadzonej analizy stwo-rzyły merytoryczną podstawę do stwierdzenia, że:■ firmy w Polsce są heterogeniczne i tylko część z nich realizuje eksport,■ strumienie handlu zagranicznego Polski są generowane w większym stopniu przez

podmioty z udziałem kapitału zagranicznego niż przez firmy rodzime,■ 2008 r. (i lata pokryzysowe) wpłynęły na konkurencyjność eksportu Polski, co

było rezultatem zarówno zmian zachodzących w Polsce, jak i zmian na rynkach międzynarodowych,

■ firmy z Polski w coraz większym stopniu uczestniczą w wymianie wewnątrzgałę -ziowej,

■ narzędzia polityki wspierania eksportu nie są w pełni wykorzystywane, zarówno na poziomie krajowym, jak i regionalnym, szczególnie w kontekście nowej fali protekcjonizmu.

Aneks

Metoda liczenia indeksu ujawnionych przewag komparatywnychMetoda liczenia indeksu ujawnionych przewag komparatywnych

(RCA) Indeks ujawnionych przewag komparatywnych (wskaźnik Balassy) – The Revealed Comparative Advantage Index – mierzy relatywną specjalizację w eksporcie kraju R do W (świat) dla danego sektora i. Wyraża względną przewagę kraju w mię-dzynarodowym eksporcie danego dobra (lub grupy dóbr) w stosunku do całkowitego udziału tego kraju w eksporcie światowym (lub EU).

,

RiW R

R WiW W

iW WW

xXRCA

xX

gdzie:RiWRCA – wskaźnik ujawnionej przewagi komparatywnej kraju R w świecie (W) w sek-

torze i,RiWx – wielkość eksportu w sektorze i kraju R,RWX – całkowity eksport kraju R,

WiWx – wielkość eksportu w sektorze i w świecie,WWX – całkowity eksport światowy.

Indeks przyjmuje wartości powyżej zera. Jeśli jest większy od jedności, to oznacza przewagę komparatywną eksportu kraju R w danym sektorze w porównaniu z eksportem pozostałych krajów – oznacza to, że kraj R specjalizuje się w eksporcie danych dóbr, a tym samym dobra te są konkurencyjne. Jeśli natomiast indeks RCA jest mniejszy od jedności, to kraj R nie posiada takiej przewagi – jest relatywnie niewyspecjalizowany w eksporcie danych dóbr, a tym samym nie jest konkurencyjny w ich eksporcie.

Dla potrzeb analizy w poniższym badaniu będą porównywane przewagi w eksporcie różnych grup EU do pozostałych państw EU w handlu wewnętrznym i zewnętrznym. W ten sposób dane państwo (grupa państw) będzie analizowane na tle pozostałych krajów EU28 – badane są relatywne przewagi w stosunku do „średniej EU”:

fgff ,

RiP R

R PiP UE

iP UEP

xXRCA

xX

gdzie:RiPRCA – wskaźnik ujawnionej przewagi komparatywnej kraju R w sektorze i,

257Aneks

RiPx – wielkość eksportu w sektorze i kraju R,

RPX – całkowity eksport kraju R,

UEiPx – wielkość eksportu w sektorze i w EU,UEPX – całkowity eksport EU.

Dodatkowo dla oceny zmian zachodzących w kolejnych okresach będą porówny-wane zmiany indeksów:

–1– .R Rt R tiP iP iPRCA RCA RCA

Podział krajów UE na grupyPodział krajów UE na grupy

W związku z heterogenicznością państw EU konieczne jest zagregowanie ich w grupy. W tym badaniu proponujemy podział na grupy według schematu przedsta-wionego na rys. A1.

Rysunek A1. Grupy państw ujęte w badaniuŹródło: opracowanie własne.

EZ12_n_PIGS VIS_n_POLPOLPIGS

NMS_n_VISVISEZ15_n_EZ

NMS

EZ12

EU15

EU28

FTA

ROW RTA

CU

EIA

Obecnie w Unii Europejskiej zrzeszonych jest 28 państw członkowskich (EU28), wśród których można wyróżnić państwa członkowskie EWG (EU15) oraz państwa, które są nowymi członkami EU (NMS). Pośród 15 państw członkowskich EWG wyodrębnia się 12 państw należących do strefy euro (EZ12) oraz trzy spoza niej (EU15_n_EZ). Dla potrzeb analizy uwzględniamy także dwie oddzielne grupy: pierwszą – tworzoną przez Portugalię, Irlandię, Grecję i Hiszpanię (PIGS), które w czasie kryzysu miały najtrud-niejszą sytuację gospodarczą, oraz drugą – tworzoną przez pozostałe państwa strefy euro (EZ12_n_PIGS). Wśród nowych państw członkowskich istotne jest wskazanie państw z Grupy Wyszehradzkiej (VIS; państwa spoza Grupy Wyszehradzkiej ozna-czone zostały jako: NMS_n_VIS), do których należy Polska (POL; pozostałe państwa oznaczone zostały jako VIS_n_POL). W tab. 0.1 znajduje się wykaz skrótów tych grup

258 Aneks

państw wraz ze wskazaniem państw, które do nich należą. W badaniu porównujemy sytuacje zachodzące między następującymi grupami państw:■ w analizie ogólnej sytuacji Polski w EU: EU28 i POL,■ w analizie ogólnej sytuacji EU: EZ12_n_PIGS, PIGS, EU15_n_EZ, POL, NMS_n_VIS

oraz VIS_n_POL.

Tabela A1. Grupy państw ujęte w badaniu

Skrót Państwa

EZ12_n_PIGS Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Włochy

PIGS Grecja, Hiszpania, Irlandia, Portugalia

EU15_n_EZ Dania, Szwecja, Wielka Brytania

NMS_n_VIS Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Rumunia, Słowenia

VIS_n_POL Czechy, Słowacja, WęgryŹródło: opracowanie własne.

Podział partnerów handlowych UE na grupy wg porozumień handlowychPodział partnerów handlowych UE na grupy wg porozumień handlowych

W ramach wspólnej polityki handlowej EU zawiera regionalne porozumienia han-dlowe (RTA), których głównym celem jest liberalizacja przepływu towarów, szczególnie tych bardziej zaawansowanych, a także usług. Ze względu na umowy RTA partnerów Unii Europejskiej można podzielić na cztery grupy państw. Pierwszą grupą są państwa, z którymi Unia Europejska ma zawartą unię celną (CU), kolejną jest grupa państw, z którymi EU zawarła porozumienie o integracji gospodarczej (EIA). Ponadto wyróż-niono grupę państw, z którymi EU wprowadziła tylko strefę wolnego handlu (FTA), oraz ostatnią grupę, do której zalicza się pozostałe państwa (ROW). Teoria integracji gospodarczej wskazuje, że przede wszystkim z tymi krajami powinna się nawiązywać silna współpraca gospodarcza.

Bazy wykorzystane wBazy wykorzystane w badaniu struktury produktowej handlubadaniu struktury produktowej handlu

Dane do badania zostały zaczerpnięte z Eurostatu, głównie za lata 1999–2013. Baza Comext (czyli handlowa baza Eurostat) pozwoliła na zastosowanie danych bilateralnych obejmujących wszystkie kraje Unii Europejskiej, a także uwzględniających rodzaje produktów (wykorzystano ośmiocyfrowe kody CN – w sumie ok. 15 tys. produktów), które zostały zagregowane do poziomu sekcji i grup produktowych oraz grup krajów.

W badaniu wykorzystujemy klasyfikację NACE (patrz tab. A2).

259Aneks

Tabela A2. Zagregowane działy NACE Rev. 2 wg zaawansowania technologicznego

Grupa produktowa

Sektory

Low--technologymanufacturing (LT_indu)

przemysł spożywczy i napojowyprzemysł tytoniowyprzemysł tekstylnyprodukcja ubrań i wyrobów skórzanychprzemysł produktów z drewna i papierudrukowanieprodukcja mebli

Medium-low--technologymanufacturing (MLT_indu)

reprodukcja zapisanych nośników informacjiprzemysł koksowy i produktów naftowychprzemysł produktów gumowych i plastikowychprzemysł pozostałych niemetalicznych produktów mineralnychprzemysł podstawowych metaliprodukcja wyrobów metalowych z wyłączeniem maszynprodukcja statków i łodziprodukcja maszyn naprawiających i montażowych

Medium-high--technologymanufacturing (MHT_indu)

produkcja chemikaliów i produktów chemicznychprodukcja broni i amunicjiprodukcja sprzętu elektrycznegoprodukcja maszyn i pojazdów silnikowychsprzęt transportowy z wyłączeniem statków, łodzi, samolotów i statków kosmicznychprodukcja sprzętu medycznego i dentystycznego

High-technology (HT_indu)

produkcja podstawowych produktów farmaceutycznych i preparatów farmaceutycznychprodukcja komputerówproduktów elektronicznych i produktów optycznychprodukcja statków kosmicznych i odpowiednich urządzeń

Źródło: opracowanie własne na podstawie http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_SDDS/Annexes/htec_esms_an3.pdf.

Bibliografia

Adam C., Cobham D. (2007). Modelling multilateral trade resistance in a gravity model with exchange rate regimes, Centre For Dynamic Macroeconomic Analysis Conference Papers 2007, http://www.st-andrews.ac.uk/CDMA/papers/cp0702.pdf.

Aiginger K. (2014). Industrial policy for a sustainable growth path, „Policy Paper”, 13, June, WIFO. Altomonte C. et al. (2013). Internationalization and innovation of firms: Evidence and policy,

„Economic Policy”, 28 (76), 663–700. Ambroziak Ł. (2013). Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na handel wewnątrz-

gałęziowy państw Grupy Wyszehradzkiej. Warszawa: Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur.

Anderson J.E. (1979). A theoretical foundation for the gravity equation, „American Economic Review”, 69, 106–116.

Anderson J.E. (2011). The gravity model, „Annual Review of Economics”, 3 (1), 133–160.Anderson J.E., Van Wincoop E. (2003). Gravity with gravitas: A solution to the border puzzle,

„American Economic Review”, 93 (1), 170–192.Anderson J.E., Yotov Y.V. (2010a). The changing incidence of geography, „American Economic

Review”, 100, 2157–2186.Anderson J.E., Yotov Y.V. (2010b). Specialization: pro- and anti-globalizing, 1990–2002, „NBER

Working Paper”, 16301. Arkolakis C. (2008). Market penetration costs and the new consumers margin in international

trade, „NBER Working Paper”, 14214. Armington P.S. (1969). A theory of demand for product distinguished by place of production,

„IMF Staff Papers”, 16 (1), 159–178. Aw B.Y. et al. (2011). R&D investment, exporting, and productivity dynamics, „American Economic

Review”, 101 (4), 1312–1344. Azevêdo R. (2015). Informal Trade Policy Review Body meeting on trade monitoring. Remarks by

Director-General Roberto Azevêdo, https://www.wto.org/english/news_e/spra_e/spra74_e.htm (dostęp: 5.11.2015).

Bagchi-Sen S. (1999). The small and medium sized exporters’ problems: An empirical analysis of Canadian manufacturers, „Regional Studies”, 33 (3), 231–245.

Baier S.L., Bergstrand J.H. (2007). Do free trade agreements actually increase members’ interna-tional trade?, „Journal of International Economics”, 71 (1), 72–95.

Baier S.L., Bergstrand J.H. (2009). Bonus vetus OLS: A simple method for approximating inter-national trade-cost effects using the gravity equation, „Journal of International Economics”, 77 (1), 77–85.

Balassa B. (1963). An empirical demonstration of classical comparative cost theory, „Review of Economics and Statistics”, 45 (3), 231–238.

Balassa B. (1965). Trade liberalization and revealed comparative advantage, „The Manchester School”, 33, 99–123.

261Bibliografia

Balassa B. (1966). Tariff reductions and trade in manufactures among the industrial countries, „American Economic Review”, 56, 466–473.

Balassa B. (1986). The determinants of intra-industry specialization in United States trade, „Oxford Economic Papers”, 38, 220–233.

Balassa B., Bauwens L. (1988). Changing Trade Patterns in Manufactured Goods: An Econometric Investigation. Amsterdam: North-Holland.

Balcerowicz L. (2014). Euro imbalances and adjustment: a comparative analysis, „Cato Journal”, 34 (3), 453–482.

Baldwin J.R., Brown W.M. (2004). Regional manufacturing employment volatility in Canada: The effects of specialisation and trade, „Papers in Regional Science”, 83 (3), 519–541.

Baldwin R.E. (1982). Gottfried Haberler’s contributions to international trade theory and policy, „The Quarterly Journal of Economics”, 97 (1), 141–148.

Baldwin R.E. (2006). The Euro’s trade effects, „European Central Bank Papers”, 594. Barber W.J. (1970). A History of Economic Thought. Harmondsworth: Penguin Books. Basile R. (2001). Export behaviour of Italian manufacturing firms over the nineties: The role of

innovation, „Research Policy”, 30 (8), 1185–1201. Batabyal A.A., Nijkamp P. (2014). The Region and Trade: New Analytical Directions. New Jersey:

World Scientific. Begg D., Fisher S., Dornbusch R. (2003). Mikroekonomia (tłum. B. Czarny et al.). Warszawa:

Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Beine M., Bos Ch.S., Coulombe S. (2012). Does the Canadian economy suffer from Dutch disease?,

„Resource and Energy Economics”, 34, 468–492. Berman H.J. (1995). Prawo i rewolucja. Kształtowanie się zachodniej tradycji prawnej (tłum.

S. Amsterdamski). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.Bernard A.B., Eaton J., Jensen B., Kortum S. (2003). Plants and productivity in international

trade, „American Economic Review”, 93 (4), 1268–1290.Bernard A.B., Jensen J.B. (1999). Exceptional exporter performance: cause, effect, or both?, „Journal

of International Economics”, 47 (1997), 1–25. Bernard A.B., Jensen J.B. (2004). Why some firms export?, „The Review of Economics and

Statistics”, 86 (2), 561–569.Bernard A.B., Jensen J.B., Redding S.J., Schott P.K. (2007). Firms in international trade, „National

Bureau of Economic Research”, 13054.Bernard A.B., Wagner J. (2001). Export entry and exit by German firms, „Review of World

Economics” („Weltwirtschaftliches Archiv”), 137 (1), 105–123. Bernhofen D. (1999). Intra industry trade and strategic interaction: Theory and evidence, „Journal

of International Economics”, 47, 225–244. Besedes T., Cole M.T. (2013). Distorted trade barriers: A dissection of trade costs in a “distorted

gravity” model, materiał konferencyjny, konferencja European Trade Study Group 2014. Bevan A.A., Estrin S. (2004). The determinants of foreign direct investment into European tran-

sition economies, „Journal of Comparative Economics”, 32 (4), 775–787. Bhagwati J., Davis D. (1994). Intra-industry trade: issues and theory, „Harvard University Dis -

cussion Paper”, 1695. Bianchi P., Labory S. (2011). Industrial Policy after the Crisis: Seizing the Future. Cheltenham:

Edward Elgar Publishing.Bianchi P., Labory S. (2011). Industrial policy after the crisis: The case of the Emilia-Romagna

Region in Italy, „Policy Studies”, 32 (4), 429–445. Blaug M. (1994). Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne (tłum. I. Budzyńska et al.). Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.

262 Bibliografia

Boschma R., Minondo A., Navarro M. (2012). Related variety and regional growth in Spain, „Papers in Regional Science”, 91 (2), 241–257.

Bossak J., Bieńkowski W. (red.) (2000). Konkurencyjność gospodarki Polski w dobie integracji z Unią Europejską i globalizacji (t. 1–2). Warszawa: Instytut Gospodarki Światowej. Kolegium Gospodarki Światowej SGH.

Bowen H.P., Hollander A., Viaene J.-M. (1998). Applied International Trade Analysis. Basingstoke, UK: Palgrave Macmillan.

Bowen H.P., Leamer E.E., Sveikauskas L. (1987). Multicountry, multifactor tests of the factor abundance theory, „The American Economic Review”, 77 (5), 791–809.

Brander J.A. (1981). Intra-industry trade in identical commodities, „Journal of International Economics”, 11, 1–14.

Brander J.A., Krugman P. (1983). A “reciprocal dumping” model of international trade, „Journal of International Economics”, 15, 313–321.

Bresslein M., Burgard J.P. (2014). Which gravity? A comparison approach using finite mixture modelling, materiał konferencyjny, konferencja European Trade Study Group 2014.

Brodzicki T. (2013). Potencjał konkurencyjny państw Grupy Wyszehradzkiej – zmiany struktu-ralne w wymianie handlowej, w: A. Zielińska-Głębocka, K. Gawlikowska-Hueckel (red.), Konkurencyjność międzynarodowa i regionalna państw Grupy Wyszehradzkiej: Polski, Węgier, Czech i Słowacji. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.

Brodzicki T., Kuczewska J. (red.) (2012). Klastry i polityka klastrowa w Polsce. Konkurencyjność przedsiębiorstw, sektorów i regionów. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.

Bukowski S., Siek E. (2013). International technology and innovation competitiveness of Poland as compared to other Central and Eastern European countries (EU-10). „Central European Review of Economics & Finance”, 3 (1), 5–25.

Burger M., Oort F.G. van, Linders G.M. (2009). On the specification of the gravity model of trade: Zeros, excess zeros and zero-inflated estimation, „Spatial Economic Analysis”, 4 (2), 167–190.

Cadot O. (2008). International trade, materiał powielony, 1–203. Cappellin R. (1996). Federalism and the network paradigm: Guidelines for a new approach in

national regional policy. European Regional Science Association, materiał konferencyjny. Carey H.C. (1858-1859). Principles of Social Science. Philadelphia: J.B. Lippincott & Co. Carrère C. (2006). Revisiting the effects of regional trade agreements on trade flows with proper

specification of the gravity model, „European Economic Review”, 50, 223–247. Caruana J. (2014). The role of central banks in macroeconomic and financial stability, w: M.S. Mo -

hanty (red.), The Role of Central Banks in Macroeconomic and Financial Stability. BIS Papers, 76, 1–5.

Cassey A.J. (2010). Analyzing the export flow from Texas to Mexico, „Staff Papers Federal Reserve Bank of Dallas”, 11.

Cassey A.J. (2011). Does the type of exports affect the odds that an overseas office exists?, „American Journal of Agricultural Economics”, 93 (2), 457–462.

Cassey A.J. (2014). The location of US States’ overseas offices, „Review of International Economics”, 22 (2), 310–325.

Cassey A.J., Schmeiser K.N. (2012). The agglomeration of exporters by destination, „The Annals of Regional Science”, 51 (2), 495–513.

Cassey A.J.., Holland D.W., Razack A. (2010). Comparing the economic impact of an export shock in two modeling frameworks, „School of Economic Sciences Working Paper Series”, 12.

Cassiman B., Golovko E. (2011). Innovation and internationalization through exports, „Journal of International Business Studies”, 42 (1), 56–75.

263Bibliografia

Chesbrough H. (2007). Business model innovation: it’s not just about technology anymore, „Strategy & Leadership”, 35 (6), 12–17.

Chojnicki Z. (2011). Rozwój koncepcji modeli grawitacji i potencjału, w: Z. Chojnicki, T. Czyż, W. Ratajczak, Model potencjału. Podstawy teoretyczne i zastosowania w badaniach przestrzen-no-ekonomicznych oraz regionalnych. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe.

Cieślik A. (2000, 2001). Nowa teoria handlu zagranicznego w świetle badań empirycznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Cieślik A. (2005). Geografia inwestycji zagranicznych. Przyczyny i skutki lokalizacji spółek z udzia-łem kapitału zagranicznego w Polsce. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszaws kiego.

Cieślik A. (2008). Wpływ przedsiębiorstw międzynarodowych na fragmentaryzację produkcji i handel wewnątrzgałęziowy Polski z krajami OECD, „Gospodarka Narodowa”, 10, 1–21.

Cieślik A., Michałek J.J., Mycielski J. (2009). Prognoza skutków handlowych przystąpienia do Europejskiej Unii Monetarnej dla Polski przy użyciu uogólnionego modelu grawitacyjnego, „Bank i Kredyt”, 40 (1), 69–88.

Cieślik A. et al. (2014). The influence of firm characteristics and export performance in Central and Eastern Europe: Comparisons of Visegrad, Baltic and Caucasus states, „Entrepreneurial Business and Economics Review”, 2 (1), 7–18.

Ciżkowicz P., Rzońca A., Umiński S. (2013). The determinants of regional exports in Poland: A panel data analysis, „Post-Communist Economies”, 25 (2), 206–224.

COM (2002) 714 final. Industrial policy in an enlarged Europe, Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of the Regions Brussels.

COM (2010). Real GDP growth rate value. Eurostat, wersja ostateczna, http://appsso.eurostat.ec.europa.eu. (dostęp: 29.11.2012).

COM (2012) 582 final. Silniejszy przemysł europejski na rzecz wzrostu i ożywienia gospodarczego. Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego Regionów, Bruksela.

Conley J.P., Driskill R., Konishi H. (2012). Dixit-Stiglitz approaches to international trade: Enough is enough, http://www.econ.kyoto-u.ac.jp/~jinji/Project/docs/CDK20120309.pdf (dostęp: 20.07.2015).

Converse P.D. (1949). New laws of retail gravitation, „Journal of Marketing”, 14, 379–384. Coughlin C.C., Wall H.J. (2003). NAFTA and the changing pattern of state export, „Papers in

Regional Science”, 82, 427–450. Coulombe S. (2007). Globalization and regional disparity: A Canadian case study, „Regional

Studies”, 41 (1), 1–17. Cristea A.D. (2011). Buyer-seller relationships in international trade: Evidence from US State

exports and business-class travel, „Journal of International Economics”, 84 (2), 207–220. Czarny E. (2002). Teoria i praktyka handlu wewnątrzgałęziowego. Warszawa: Oficyna Wydawnicza

Szkoły Głównej Handlowej.Czarny E., Śledziewska K. (2009). Polska w handlu światowym. Warszawa: Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne. Dajud C.U. (2014). Do visas hinder international trade in goods, materiał konferencyjny, European

Trade Study Group 2014. Daszkiewicz N. (2004). Internacjonalizacja małych i średnich przedsiębiorstw we współczesnej

gospodarce. Gdańsk: Scientific Publishing Group. Davis D. (1995). Intra-industry trade: A Heckscher–Ohlin–Ricardo approach, „Journal of Inter-

national Economics”, 39, 201–226.

264 Bibliografia

De Benedictis L., De Santis R., Vicarelli C. (2005). Hub-and-spoke or else? Free trade agreements in the enlarged EU. A gravity model estimate, „European Journal of Comparative Economics”, 2 (2), 245–260.

De Benedictis L., Pinna A.M. (2014). Islands as ‘bad geography’. Insularity, connectedness, trade costs and trade, materiał konferencyjny, European Trade Study Group 2014.

De Benedictis L., Vicarelli C. (2005). Trade potentials in gravity panel data models, „Topics in Economic Analysis and Policy”, 5 (1), 1–31.

De Sousa J., Lochard J. (2011). Does the single currency affect foreign direct investment?, „The Scandinavian Journal of Economics”, 113 (3), 553–578.

Deardorff A.V. (1998). Determinants of bilateral trade: Does gravity work in a neoclassical world?, w: J.A. Frankel (red.), The Regionalization of the World Economy. Chicago: University of Chicago Press, 7–32.

Desquens J. (2003). Europe’s stateless nations in the era of globalization. The case for Catalonia’s secession from Spain, „The Bologna Center Journal of International Affairs”, Spring, http://www.jhubc.it/bcjournal/articles/desquens.cfm.

DiPietro W.R., Anoruo E. (2006). Creativity, innovation, and export performance, „Journal of Policy Modeling”, 28, 133–139.

Dixit A., Stiglitz J. (1977). Monopolistic competition and optimum product diversity, „American Economic Review”, 67 (3), 297–308.

Djankov S., La Porta R., Lopez-de-Silanes F., Shleifer A. (2002). The regulation of entry, „Quarterly Journal of Economics”, 117, 1–37.

Dodd S.C. (1950). The interactance hypothesis: A gravity model fitting physical masses and human groups, „American Sociological Review”, 15, 245–256.

Dornbusch R., Fischer S., Samuelson P.A. (1977). Comparative advantage, trade, and payments in a Ricardian model with a continuum of goods, „American Economic Review”, 67 (5), 823–839.

Drzewoszewska N., Pietrzak M.B., Wilk J. (2013). Grawitacyjny model przepływów handlo-wych między krajami Unii Europejskiej w dobie globalizacji, „Roczniki Kolegium Analiz Ekonomicznych Szkoły Głównej Handlowej”, 30, 187–202.

Dufort J., Murray F. (2004). Impact of the Exchange Rate Appreciation on Québec Export and GDP Growth. Quebec: Ministère du Développement Economique et Régional et de la Recherche.

Dunning J.H., Lundan S.M. (2008). Multinational Enterprises and the Global Economy. Second Edition. Cheltenham UK / Northampton, MA: Edward Elgar.

Eaton J., Kierzkowski H. (1982). Oligopolistic competition, product variety and entry deterrence, „Discussion Paper”, No. 423, August, Yale University, New Haven.

Eaton J., Kierzkowski H., (1984), Oligopolistic competition, product variety, entry deterrence, and technology transfer, „The RAND Journal of Economics”, 15 (1), 99–107.

Eaton J., Kortum S. (2002). Technology, geography, and trade, „Econometrica”, 70 (5), 1741–1779. Ederveen S., Gelauff G., Pelkmans J. (2008). Assessing subsidiarity, w: G. Gelauff, I. Grilo,

A. Lejour (red.), Subsidiarity and Economic Reform in Europe. Berlin: Springer. Edgington D.W., Hayter R. (1997). International trade, production chains and corporate strategies:

Japan’s timber trade with British Columbia, „Regional Studies”, 31 (2), 151–166.EFIGE (2010). The Global Operations of European Firms. The second EFIGE Policy Report.

Brussels: Bruegel. Egger P.H., Nigai S. (2014). Structural gravity with dummies only. Constrained ANOVA-type

estimation of gravity panel data models, materiał konferencyjny, European Trade Study Group 2014.

Egger P.H., Staub K.E. (2014). GLM estimation of trade gravity models with fixed effects, materiał konferencyjny, European Trade Study Group 2014.

265Bibliografia

Eichengreen B., Irwin D. (1997). The role of history in bilateral trade flows, „National Bureau of Economic Research Working Paper”, 5565.

Eichengreen B., Irwin D.A. (1998). The role of history in bilateral trade flows, w: J.A. Frankel (red.), The Regionalization of the World Economy. Chicago, IL–London: University of Chicago Press.

Employment Growth and Activity Branches. Eurostat, http://appsso.eurostat.ec.europa.eu (dostęp: 29.11.2012).

Erickson R.A. (1989). Export performance and state industrial growth, „Economic Geography”, 65 (4), 280–292.

European Commission (2002). Communication of 11 December 2002 on: Industrial policy in an enlarged Europe, COM(2002), 714 final.

European Commission (2010). Communication from the Commission: Europe 2020. A Strategy for Smart, Sustainable and Inclusive Growth, COM(2010), 2020 final.

European Commission (2012). A stronger European industry for growth and economic recovery. Press conference, Vice President Tajani’s Presentation, 10 October.

European Commission (2012). Mission Growth: Europe at the Lead of the New Industrial Re -volution, http://ec.europa.eu/growth/tools-databases/newsroom/cf/itemdetail.cfm?item_id=5968&lang=en&tpa_id=1007&title=Mission-Growth%3A-Europe-at-the-Lead-of-the-New-Industrial-Revolution (dostęp: 29.11.2012).

European Commission (2012). The EU in the World. A Statistical Portrait. Luxembourg: Pub -lications Office of the European Union. Eurostat (dostęp: 29.11.2012).

Evans M. (2013a). The principle of subsidiarity as a social and political principle in catholic social teaching, „Solidarity: The Journal of Catholic Social Thought and Secular Ethics”, 3 (1), Article 4.

Evans M. (2013b). The principle of subsidiarity in European Union law: Some comparisons with catholic social teaching, „Solidarity: The Journal of Catholic Social Thought and Secular Ethics”, 3 (1), Article 5.

Evenett S.J. (2014). The Global Trade Disorder. The 16th GTA Report. London: CEPR Press.Evenett S.J., Fritz J. (2015). The Tide Turns? Trade, Protectionism, and Slowing Global Growth.

The 18th Global Trade Alert Report. London: CEPR Press.Evenett S.J., Fritz J. (2015). Throwing Sand in the Wheels: How Trade Distortions Slowed LDC

Export-Led Growth. London: CEPR Press.Falvey R. (1981) Commercial policy and intra-industry trade, „Journal of International Economics”,

11, 495–511. Falvey R., Kierzkowski H. (1987). Product quality, intra-industry trade and (im)perfect compe-

tition, w: H. Kierzkowski (red.), Protection and Competition in International Trade. Essays in Honor of W.M. Corden. London: Basil Blackwell, 143–161.

Feenstra R.C. (2004). Advanced International Trade: Theory and Evidence. Princeton: Princeton University Press.

Feenstra R.C. et al. (2013). The next generation of the Penn World Table, „NBER Working Paper”, 19255.

Feenstra R.C., Inklaar R., Timmer M. (2015). The next generation of the Penn World Table, „American Economic Review”, 105 (10), 3150–3182.

Filippini C., Molini V. (2003). The determinants of East Asian trade flows: A gravity equation approach, „Journal of Asian Economics”, 14 (5), 695–711.

Finger M. (1975). Trade overlap and intra-industry trade, „Economic Inquiry”, 13, 581–589. Fisher E., May S.L. (2006). Relativity in trade theory: Towards a solution to the mystery of

missing trade. „CESifo Working Paper Series”, 1818, http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=940343.

266 Bibliografia

Flam H., Helpman E. (1987). Vertical product differentiation and North-South trade, „American Economic Review”, 77 (5), 810–822.

Flowerdew R., Aitkin M. (1982). A method of fitting the gravity model based on the Poisson distribution, „Journal of Regional Science”, 22, 191–202.

Fontagné L., Freudenberg M. (1997). Intra-industry trade: Methodological issues reconsidered, „CEPII Working Papers”, 1997–01.

Frankel J., Rose A. (2002). An estimate of the effect of common currencies on trade and income, „Quarterly Journal of Economics”, 117 (2), 437–466.

Frankel J., Stein E., Wei S. (1997). Regional Trading Blocks in the World Economic System. Washington DC: Institute for International Economics.

Frankel J., Wei S. (1993). Trade blocs and currency blocs, „NBER Working Paper”, 4335. Frenken K., Van Oort F.G., Verburg T. (2007). Related variety, unrelated variety and regional

economic growth, „Regional Studies”, 41, 685–697. Friedman M., Schwartz A.J. (1963). A Monetary History of the United States, 1867–1960, Prince -

ton: Prin ceton University Press. Gawlikowska-Hueckel K. (1993). Transformacja polskiej gospodarki w świetle Progra mu 1992

i Umowy o stowarzyszeniu Polski z EWG, w: K. Gawlikowska-Hueckel, A. Stępniak, A. Zie -lińska-Głębocka (red.), Polska–EWG. Wybrane aspekty dostosowań w świetle Rynku 1992 i Umowy o stowarzyszeniu. Gdańsk: Ośrodek Badań EWG, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego.

Gawlikowska-Hueckel K. (2014). Polityka przemysłowa i spójności wobec planów reindustrializacji Unii Europejskiej. Wnioski dla Polski, „Gospodarka Narodowa”, 5, 53–80.

Gawlikowska-Hueckel K., Umiński S. (2014a). Zdolność do konkurowania. Eksport Polski w ujęciu regionalnym w latach 2009–2011, w: K. Gawlikowska-Hueckel, J. Szlachta (red.), Wrażliwość polskich regionów na wyzwania współczesnej gospodarki. Implikacje dla polityki rozwoju regionalnego. Warszawa: Wolters Kluwer.

Gawlikowska-Hueckel K., Umiński S. (2014b). Diagnoza sektorowa. Internacjonalizacja Obszaru Metropolitalnego, opracowanie sporządzone dla GOM, Instytut Rozwoju.

Ghatak S., Mulhern A., Watson J. (2008). Inter‐regional migration in transition economies: The case of Poland, „Review of Development Economics”, 12 (1), 209–222.

Ghosh S., Yamarik S. (2004). Are regional trading arrangements trade creating? An application of extreme bounds analysis, „Journal of International Economics”, 63 (2), 369–395.

Gierczyńska K. (2010). Bogactwa naturalne jako czynnik destabilizujący wzrost gospodarczy. Próba identyfikacji zjawiska choroby holenderskiej w gospodarce Federacji Rosyjskiej, „Oeconomia Copernicana”, 1, 43–64.

Gilroy M., Seiler V., Schreckenberg H. (2013). Subsidiarity between economic freedom and Harmonized Regulation: Is there an optimal degree of European integration?, „Federal Go -vernance”, 10 (2), 3–18.

Gopinath G., Helpman E., Rogoff K. (2004). The Handbook of International Economics (t. 4). Amsterdam: North-Holland.

Gómez-Tarragona E.B., Gómez-Altamirano D. (2015). The TPP: How to facilitate business through legislative and regulatory reform?, „ILSA Journal of International & Comparative Law”, 21 (2), 369–383.

Gradziuk A., Wnukowski D. (red.) (2014). Rosja nie do zastąpienia. Alternatywne rynki dla polskiego eksportu. Warszawa: PISM.

Greenaway D., Hine R., Milner C. (1995). Vertical and horizontal intra-industry trade: A cross industry analysis for the United Kingdom, „The Economic Journal”, 105, 1505–1518.

267Bibliografia

Greenaway D., Milner C. (1983). On the measurement of intra-industry trade, „The Economic Journal”, 93, 900–908.

Greenaway D., Milner C. (1987). Intra-industry trade: current perspectives and unresolved issues, „Weltwirtschaftliches Archiv”, 123, 39–57.

Greenspan A. (2008). Era zawirowań: krok w nowy wiek (tłum. A. Krajewski). Warszawa: Muza. Grossman G., Rogoff K. (red.) (1995). Handbook of International Economics (t. 3). Amsterdam:

North–Holland. Grubel H.G. (1967). Intra-industry specialization and the pattern of trade, „Canadian Journal of

Economics and Political Science”, 33, 374–388.Grubel H.G., Lloyd P. (1961). The empirical measurement of intra-industry trade, „The Economic

Record”, 47, 494–517. Grubel H.G., Lloyd P.J. (1975). Intra-industry Trade: The Theory and Measurement of International

Trade in Differentiated Products. New York: Wiley. Gruszczyński M. (red.) (2010). Mikroekonometria. Modele i metody analizy danych indywidu-

alnych. Warszawa: Wolters Kluwer. Grzegorczyk A. (1998). Subsydiarność w filozoficznej wizji działań społecznych, w: D. Milczarek

(red.), Subsydiarność. Warszawa: Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego. Guan J., Ma N. (2003). Innovative capability and export performance of Chinese firms, „Techno-

vation”, 23, 737–747.GUS (2013). „Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego”. Warszawa: Główny Urząd Statys -

tyczny. Haberler G. (1950). Some problems in the pure theory of international trade, „The Economic

Journal”, 60 (238), 223–240. Hack F., Vaidya A. (1996). State economic growth and international export orientation, „Applied

Economics Letters”, 3 (2), 131–134. Hagemejer J., Kolasa M. (2008). Internationalization and economic performance of enterprises:

evidence from firm-level data, „National Bank of Poland Working Paper”, 51. Hausner J. (red.) (2013). Konkurencyjna Polska. Jak awansować w światowej lidze gospodarczej?

Kraków: Fundacja Gospodarki i Administracji Publicznej. Hawksworth J., Tiwari A. (2011). The World in 2050. The Accelerating Shift of Global Economic

Power: Challenges and Opportunities. London: PwC. Head K., Mayer T. (2014). Gravity equations: Workhorse, toolkit, and cookbook, w: G. Gopinath,

E. Helpman, K. Rogoff (red.), The Handbook of International Economics (t. 4). Amsterdam: North-Holland.

Head K., Mayer T., Ries J. (2009). How remote is the offshoring threat?, „European Economic Review”, 53 (4), 429–444.

Heckscher E.F., Ohlin B.G. (1991). Heckscher-Ohlin Trade Theory. Cambridge: MIT Press. Helpman E. (1981). International trade in the presence of product differentiation, economies of

scale and monopolistic competition: A Chamberlin–Heckscher–Ohlin approach, „Journal of International Economics”, 11, 305–340.

Helpman E. (1987). Imperfect competition and international trade: Evidence from fourteen indus-trial countries, „Journal of the Japanese and International Economies”, 1, 62–81.

Helpman E., Krugman P. (1985). Market Structure and International Trade. Increasing Returns, Imperfect Competition and the International Economy. Cambridge: MIT Press.

Helpman E., Melitz M.J., Rubinstein Y. (2008). Estimating trade flows: Trading partners and trading volumes, „Quarterly Journal of Economics”, 73, 441–486.

268 Bibliografia

Hirose K., Yoshida Y. (2012). Intra-national regional heterogeneity in international trade: Foreign growth on exports and production of domestic regions, Kyushu Sangyo University Discussion Paper, 54.

Hirsch S. (1975). The product cycle model of international trade: A multi-country cross-section analysis, „Oxford Bulletin of Economics and Statistics”, 37 (4), 305–317.

Hobday M. et al. (2004). Approaching the innovation frontier in Korea: The transition phase to leadership, „Research Policy”, 33 (10), 1433–1457.

Hofstede G. (2001). Culture’s Consequences: Comparing Values, Behaviors, Instititions and Or -ganizations Across Nations. London: Sage Publications.

Hryniewicz J.T. (2013). Wspólna europejska polityka przemysłowa, „Gospodarka Narodowa”, 11–12, 49–71.

Hummels D., Levinsohn J. (1995). Monopolistic competition and international trade: Reconsidering the evidence, „Quarterly Journal of Economics”, 110, 799–836.

IMF (2014). Annual Report on Exchange Arrangements and Exchange Restrictions 2014. Wa -shington: International Monetary Fund.

Industry Production Index, Eurostat, http://appsso.eurostat.ec.europa.eu (dostęp: 29.11.2012). Isard W. (1965). Metody analizy regionalnej (tłum. E. Vielrose, A. Wróbel, Z. Czerwiński).

Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Iwanowicz-Drozdowicz M. (red.) (2002). Kryzysy bankowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo

Ekonomiczne. James R.F., Cato M.S. (2014). From resilient regions to bioregions: An exploration of green post-

-keynesianism, „Post Keynesian Economics Study Group Working Paper”, 1407. Janda K., Munich D. (2004). The intra-industry trade of the Czech in the economic transition,

„Emerging Markets Finance and Trade”, 40 (2), 27–50. Janowski B. (1908). O odległościach jako czynniku rozwoju kultury, „Archiwum Naukowe”,

4 (2), 1–6. Jasiński L.J. (2014). Korzyści handlowe dla wszystkich. Uogólnienie i reinterpretacja teorii kosztów

komparatywnych. Warszawa: Centrum Europejskie Natolin. Jaworski K., Olipra J., Hueckel T. (2014). Polacy nie zjedzą tego, czego Rosjanie nie kupią. Ob -

serwatorfinansowy.pl, http://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/makroekonomia/polacy-nie-zjedza-tego-czego-rosjanie-nie-kupia/

Jorda O., Schularick M., Taylor A. (2013). When Credit Bites Back: Leverage, Business Cycles, and Crises. San Francisco: Federal Reserve Bank of San Francisco, Working Paper Series.

Kamińska T., Babula E. (2014). Does the gravity model work as regards FDI?, „Journal of Business and Policy Research”, 9 (1), 106–116.

Karemera D., Oguledo V.I., Davis B. (2000). A gravity model analysis of international migration to North America, „Applied Economics”, 32 (13), 1745–1755.

Kaufmann D. et al. (2010). The worldwide governance indicators: Methodology and analytical issues, „World Bank Policy Research Working Paper”, 5430.

Kaufmann D., Kraay A., Mastruzzi M. (2005). Governance matters IV: governance indicators for 1996–2004, „World Bank Policy Research Paper”, 3630.

KE (2010). Inteligentne regulacje w UE, COM 543, 8 październik, Bruksela.KE (2011). Polityka przemysłowa: wzmocnienie konkurencyjności, 14 października 2011 r. Bruk -

sela. Keeley L. et al. (2013). Ten Types of Innovation. The Discipline of Building Breakthroughs. Hoboken,

New Jersey: Wiley. Keller W., Yeaple S.R. (2009). Gravity in the weightless economy, „NBER Working Paper”, 15509.

269Bibliografia

Kemp M.C. (1964). The Pure Theory of International Trade. Englewood Cliffs, New Jersey: Pren tice-Hall.

Kennedy P. (1989). The Rise and Fall of the Great Powers. New York: Vintage Books. Kepaptsoglou K., Karlaftis M.G., Tsamboulas D. (2010). The gravity model specification for mod-

eling international trade flows and free trade agreement effects: A 10-year review of empirical studies, „The Open Economics Journal”, 3, 1–13.

Kerem Cosar A., Fajgelbaum P.D. (2013). Internal geography, international trade and regional specialization, „NBER Working Paper Series”, 19697.

Kiewra D., Darteyre Ph., Jakubowski A., Januszkiewicz T., Portet S., Towalski R., Ulianiuk A. (współpr. P. Morvannou) (2011). Polityka przemysłowa gwarantem zatrudnienia. Warsza-wa: Syndex.

Kim W.C., Mauborgne R. (1999). Creating new market space, „Harvard Business Review”, 77 (1), 83–93.

Kim W.C., Mauborgne R. (2015). Blue Ocean Strategy, Expanded Edition: How to Create Un -contested Market Space and Make the Competition Irrelevant. Harvard: Harvard Business Review Press.

Kleinert J., Toubal F. (2010). Gravity for FDI, „Review of International Economics”, 18 (1), 1–13.Komisja Europejska (2011). Miasta przyszłości. Wyzwania, wizje, perspektywy. Luksemburg:

Urząd Publikacji Unii Europejskiej.Komisja Europejska (2014). Wspieranie umiędzynarodowienia małych i średnich przedsiębiorstw

(MŚP) – Przewodnik po dobrych praktykach. Luksemburg: Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich.

Komornicki T. (2012). Odporność gospodarek lokalnych na globalne czynniki ekonomiczne. w: S. Ciok, S. Dołzbłasz (red.), Problemy współpracy transgranicznej i kształtowania ponadkrajo-wych powiązań gospodarczych (s. 25–40). Wrocław: Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego.

Komornicki T., Zaucha J., Szejgiec B., Wiśniewski R. (2015). Wpływ globalnych procesów ekono-micznych na rozwój lokalny. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodaro -wania im. Stanisława Leszczyckiego PAN.

Konopczak K. (2013). Efekt Balassy-Samuelsona i mechanizmy jego absorpcji w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, „Materiały i Studia” (Narodowy Bank Polski), 294.

Kośka M. (2015). Putin destroys bourgeois food, while Poland builds new trade channels. Central European FinancialObserver.eu, http://www.financialobserver.eu/poland/macroeceon-omy/putin-destroys-bourgeois-food-while-poland-builds-new-trade-channels/ (dostęp: 12.11.2015).

Kozioł K. (2007). Rozwój przedsiębiorstw wysokiej technologii w Polsce (kontekst regionalny), w: S. Pangsy-Kania (red.), Wiedza i innowacje w rozwoju polskich regionów: siły motoryczne i bariery. Gdańsk: Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, s. 171–188.

Kravis I.B. (1956). Availability and other influences on the commodities composition of trade, „Journal of Political Economy”, 64, 143–155.

Kren J. (2014). Effects of geography and economic similarity on intra-industry trade, materiał konferencyjny, European Trade Study Group 2014.

Krugman P. (1979). Increasing returns, monopolistic competition, and international trade, „Journal of International Economics”, 9 (4), 469–480.

Krugman P. (1980). Scale economies, product differentiation, and the pattern of trade, „American Economic Review”, 70 (5), 950–959.

Krugman P. (1996). Development, Geography, and Economic Theory. London: MIT Press Cam -bridge MA.

270 Bibliografia

Krugman P., Obstfeld M. (2001). Międzynarodowe stosunki gospodarcze, t. 1. Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe PWN.

Krugman P.R., Venables A.J. (1995). The Seamless World: A Spatial Model of International Specialization. Cambridge, MA: National Bureau of Economic Research.

Lakatos C., Nilsson L. (2014). Anticipation and trade policy uncertainty: The case of the EU-Korea FTA, materiał powielony: work in progress.

Lancaster K. (1980). Intra-industry trade under perfect monopolistic competition, „Journal of International Economics”, 10, 151–175.

Landes D. (2005). Bogactwo i nędza narodów: dlaczego jedni są tak bogaci, a inni tak ubodzy (tłum. H. Jankowska). Warszawa: Muza.

Lankhuizen M.B.M., Graaff T. de, Groot H.L.F. de (2012). Product heterogeneity, intangible bar-riers and distance decay: The effect of multiple dimensions of distance on trade across different product categories, „Tinbergen Institute Discussion Paper”, 2012–065/3.

Leamer E. (1974). The commodity composition of international trade in manufactures: An empirical analysis, „Oxford Economic Papers”, 26, 350–374.

Leamer E. (1992). Testing trade theory, „NBER Working Paper”, 3957.Leamer E., Levinsohn J. (1995). International trade theory: The evidence, w: G. Grossman,

K. Rogoff (red.), Handbook of International Economics (t. 3, s. 1339–1394). Amsterdam: North-Holland.

Leamer E., Stern R.M. (1970). Quantitative International Economics. Boston: Allyn and Bacon. Leichenko R.M., Silva J. (2004). International trade, employment and earnings: Evidence from

US rural counties, „Regional Studies”, 38 (4), 355–374. Lejour A. (2008). Subsidiarity and EU Support for Innovation. CPB Netherlands Bureau for

Economic Policy Analysis, http://www.cpb.nl/sites/default/files/publicaties/download/memo 208.pdf.

Leontief W. (1954). Domestic production and foreign trade: The American capital position re-ex-amined, „Economica Internazionale”, 7 (1), 9–38.

Licio V.M., Pinna A.M. (2013). Measuring insularity as a state of nature: Is there a case of bad geography?, „Crenos Working Papers”, 2013/22.

Limao N., Venables A.J. (2001). Infrastructure, geographical disadvantage and transport costs, „World Bank Economic Review”, 15, 451–479.

Linder S.B. (1961). An Essay on Trade and Transformation. Uppsala: Almqvist & Wiksells Bok-tryckeri AB.

Linders G.J.M., Groot H.L.F. de (2006). Estimation of the gravity equation in the presence of zero flows, „Tinbergen Institute Discussion Paper”, 06–072/3.

Linnemann H. (1966). An Econometric Study of International Trade Flows. Amsterdam: North--Holland.

Loertscher R., Wolter F. (1980). Determinants of intra-industry trade: Among countries and across industries, „Review of World Economics”, 116 (2), 280–293.

Lombardía M.J., Sperlich S. (2012). A new class of semi-mixed models and its application in small area estimation, „Computable Statistical Data Analysis”, 56, 2903–2917.

Lubiński M., Smuga T. (red.) (1995). Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki Polski: uwa-runkowania i perspektywy. Warszawa: Instytut Rozwoju i Studiów Strategicznych.

Lurié A., Kalinina M. (2015), Protecting animals in international trade: A study of the recent successes at the WTO and in Free Trade Agreements, „American University International Law Review”, 30 (3), 431–487.

Łapińska J. (2009). Przyczyny rozwoju wymiany wewnątrzgałęziowej w nowych teoriach handlu międzynarodowego, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Ekonomia”, 40, 147–161.

271Bibliografia

Maćkowiak H. (2013). Zróżnicowanie struktury handlu zagranicznego Polski w ujęciu regional-nym oraz konkurencyjność eksportowa regionów. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe.

Maddala G.S. (1983). Limited Dependent and Qualitative Variables in Econometrics. Cambridge: Cambridge University Press.

Maddison A. (2003). The World Economy: Historical Statistics. Paris: OECD Development Centre.MAiC (Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji) (2013). Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności.

Długookresowa strategia rozwoju kraju. Warszawa. Majewska M., Grala J. (2003). Rozwój handlu zagranicznego i zagraniczne inwestycje bezpośred-

nie w Polsce w świetle współczesnych teorii ścieżek rozwoju kraju, w: J. Rymarczyk (red.), Regionalizacja i globalizacja w gospodarce światowej. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, t. 1, s. 437–448.

Markus A. (2014). Disappearing borders in Central and Eastern Europe – border effect estimation in the Visegrad countries, materiał konferencyjny, European Trade Study Group 2014.

Markusen J.R. (1986). Explaining the volume of trade: an eclectic approach, „American Economic Review”, 76 (5), 1002–1011.

Markusen J.R. (2010). Putting per-capita income back into trade theory, „NBER Working Paper”, 150903, http://spot.colorado.edu/~markusen/w15903.pdf (dostęp: 10.06.2015).

Martin P., Rey H. (2004). Financial super-markets: Size matters for asset trade, „Journal of International Economics”, 64, 335–361.

Martin R. (2012). Regional economic resilience, hysteresis and recessionary shocks, „Journal of Economic Geography”, 12 (1), 1–32.

Martínez-Zarzoso I. (2013). The log of gravity revisited, „Applied Economics”, 45, 311–327. Martínez-Zarzoso I., Nowak-Lehmann D.F., Horsewood N. (2009). Are regional trading agree-

ments beneficial? Static and dynamic panel gravity models, „North American Journal of Economics and Finance”, 20, 46–65.

Martin-Montaner J., Rios V. (2002). Vertical specialization and intra-industry trade: The role of factor endowments, „Review of World Economics”, 138 (2), 340–365.

Maślak E. (2000). Innowacyjność gospodarki jako czynnik warunkujący międzynarodową przewa-gę konkurencyjną w kontekście integracji Polski z Unią Europejską, w: J.A. Schroeder (red.), Procesy przystosowawcze w polskim handlu zagranicznym w kontekście członkostwa w Unii Europejskiej. Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, s. 184–198.

Mayer T. (2011). Euroland’s hidden balance-of-payments crisis. Frankfurt: Deutsche Bank Re -search, EU Monitor 88.

Mayer T., Ottaviano G.I. (2008). The happy few: The internationalisation of European firms, „Intereconomics”, 43 (3), 135–148.

McCallum J. (1995). National borders matter: Canada-U.S. regional trade patterns, „American Economic Review”, 85 (3), 615–623.

McFadden D.L. (1974). Conditional logit analysis of qualitative choice behavior, w: P. Zarembka (red.), Frontiers in Econometrics (s. 105–142). New York: Academic Press.

McKelvey R.D., Zavoina W. (1975). A statistical model for the analysis of ordinal level dependent variables, „Journal of Mathematical Sociology”, 4, 103–120.

Melitz J., Toubal F. (2012). Native language, spoken language, translation and trade, “CEPR Discussion Papers”, 8994.

Melitz M.J. (2003). The impact of trade in intra-industry reallocations and aggregate industry productivity. „Econometrica”, 71 (6), 1695–1725.

Melitz M.J., Redding S. (2014). Heterogeneous firms and trade, w: G. Gopinath, E. Helpman, K. Rogoff (red.), Handbooks of International Economics (t. 4, s. 1–54). Amsterdam: Elsevier.

272 Bibliografia

Michalski B. (2014). Zaawansowanie technologiczne polskiej wymiany handlowej w perspekty-wie problematyki bezpieczeństwa ekonomicznego. Przypadek sektorów low-tech w latach 2001–2012, http://www.ism.uni.wroc.pl/sites/ism/art/michalski_zaawansowanie_technolog-iczne_polskiej_wymiany_handlowej_w_perspektywie_problematyki_bezpiecze%C5%84st-wa_ekonomicznego.pdf (dostęp: 6.07.2016).

Michałek J. (2002). Polityka handlowa. Mechanizmy ekonomiczne i regulacje międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Michałek J. (2010). Eksport a rozwój gospodarczy: co może wynikać dla Polski z nowej-nowej teorii handlu i analizy wymiany na poziomie firm. Warszawa: Uniwersytet Warszawski.

Milet E. (2014). Linguistic proximity and export dynamics, materiał konferencyjny, European Trade Study Group 2014.

Miller M. (1999). Merton Miller o instrumentach pochodnych (tłum. A. Migdał). Warszawa: Wydawnictwo Liber.

Millon-Delsol Ch. (1998). Zasady subsydiarności – założenia, historia, problemy współczes-ne, w: D. Milczarek (red.), Subsydiarność. Warszawa: Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego.

Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji (2013). Długookresowa strategia rozwoju kraju 2030. Warszawa: Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji.

Ministerstwo Gospodarki (2007). Koncepcja horyzontalnej polityki przemysłowej w Polsce. Warszawa: Ministerstwo Gospodarki.

Ministerstwo Gospodarki (2010). Założenia do strategii innowacyjności i efektywności gospodarki. Warszawa: Ministerstwo Gospodarki.

Ministerstwo Gospodarki (2013). Strategia efektywności i innowacyjności gospodarki. Dynamiczna Polska 2020. Warszawa: Ministerstwo Gospodarki.

Ministerstwo Gospodarki (2015). Polska 2015. Raport o stanie handlu zagranicznego. Warszawa: Ministerstwo Gospodarki.

Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju (2014a). Program operacyjny Inteligentny Rozwój na lata 2014–2020. Warszawa: Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju.

Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju (2014b). Program operacyjny Polska Wschodnia 2014–2020. Warszawa: Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju.

Mińska E. (2000). Teoretyczno-empiryczna analiza siły powiązań handlowych pomiędzy Polską a Unią Europejską, w: J.A. Schroeder (red.), Procesy przystosowawcze w polskim handlu za-granicznym w kontekście członkostwa w Unii Europejskiej. Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, s. 199–210.

Mińska-Struzik E. (2013). Znaczenie eksportu w działalności innowacyjnej polskich przedsiębiorstw wysokiej techniki, w: Ekonomia dla przyszłości: odkrywa naturę i przyczyny zjawisk gospo-darczych: IX Kongres Ekonomistów Polskich. Warszawa: Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, streszczenia referatów, 28–29 listopada 2013 r.

Misala J. (2000). Korzyści z handlu międzynarodowego w świetle teorii, w: A. Budnikowski (red.), Międzynarodowe stosunki gospodarcze. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne.

Misala J., Pluciński E.M. (2000). Handel wewnątrzgałęziowy między Polską a Unią Europejską. Teoria i praktyka. Warszawa: Szkoła Główna Handlowa.

Miszczyk K. et al. (2015). Raport o stanie handlu zagranicznego. Warszawa: Ministerstwo Gos -podarki.

Murray M.P. (2006). Econometrics. A Modern Introduction. Boston: Pearson Addison Wesley. Nacewska-Twardowska A. (2013). Polityka handlowa UE a Strategia Europa 2020. Wrocław:

Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 305.

273Bibliografia

Nassimbeni G. (2001). Technology, innovation capacity, and the export attitude of small manu-facturing firms: A logit/tobit model, „Research Policy”, 30, 245–262.

Neumayer E. (2011). On the detrimental impact of visa restrictions on bilateral trade and foreign direct investment, „Applied Geography”, 31 (3), 901–907.

Nicita A., Olarreaga M. (2006). Trade, Production and Protection 1976–2004, „World Bank Economic Review”, 21 (1).

Nowak-Lehmann F., Herzer D., Martínez-Zarzoso I., Vollmer S. (2007). The impact of a customs union between Turkey and the EU on Turkey’s exports to the EU, „Journal of Common Market Studies”, 45 (3), 719–743.

Nunn N., Puga D. (2012). Ruggedness: The blessing of bad geography in Africa, „Review of Economics and Statistics”, 94 (1), 20–36.

OECD (2003). The Sources of Economic Growth in OECD Countries. Paris: OECD. Ohlin B. (1933). Interregional and international trade. Cambridge, MA: Harvard University Press. Ohmae K. (1990). The Borderless World: Power and Strategy in the Interlinked Economy. New

York: Harper Business. Okawa Y., Wincoop E. van (2012). Gravity in international finance, „Journal of International

Economics”, 87 (2), 205–215. Olanike Kareem F., Martínez-Zarzoso I., Bruemmer B. (2014). Fitting the gravity model when

zero trade flows are frequent: a comparison of estimation techniques, materiał konferencyjny, European Trade Study Group 2014.

Onkelinx J., Sleuwaegen L. (2010). Internationalization strategy and performance of small and medium sized enterprises. National Bank of Belgium, Working Paper, 197.

Opinia Sekcji Stosunków Zewnętrznych w prawie komunikatu Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów: „Handel, wzrost i polityka światowa – Polityka handlowa jako kluczowy element strategii «Europa 2020»”. COM (2010) 612

Orłowski W. (2009). Dziesięć przyczyn kryzysu i ich analiza, w: J. Szambelańczyk (red.), Globalny kryzys finansowy i jego konsekwencje w opiniach ekonomistów polskich. Warszawa: Związek Banków Polskich.

Orłowski W. (2011a). Świat do przeróbki. Spekulanci, bankruci, giganci i ich rywale. Warszawa: Agora.

Orłowski W. (2011b), Kryzys finansowy a pozycja Zachodu, w: R. Kuźniar (red.), Kryzys 2008 a pozycja międzynarodowa Zachodu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Osterwalder A., Pigneur Y. (2010). Business Model Generation. London: Wiley. Ottaviano G.I.P. (2010). New new economic geography: firm heterogeneity and agglomeration

economies, „Journal of Economic Geography”, 11, 231–240. Owen G. (2012). Industrial Policy in Europe since the Second World War: What has been learned?,

ECIPE Occasional Paper No 1, The European Centre for International Political Economy, Brussels.

Pangsy-Kania S. (2003). Innowacyjność polskiej gospodarki na tle procesów globalizacyjnych w gospodarce światowej, w: J. Rymarczyk (red). Regionalizacja i globalizacja w gospodar-ce światowej. Wrocław: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, t. 2, s. 102–109.

Pangsy-Kania S. (2004). Konkurencyjność polskiej gospodarki przez pryzmat międzynarodowych rankingów, w: A. Manikowski, A. Psyk (red.), Unifikacja gospodarek europejskich: szanse i zagrożenia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego.

274 Bibliografia

Pera B. (2013). Competitive position of Poland in international trade in high-tech goods and services in 2007–2012, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Bankowości w Krakowie”, 30, zeszytnaukowy.pl/download.php?article=1089 (dostęp: 17.11.2014).

Pilarska C. (2010). Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki polskiej na tle innych państw Europy Środkowo-Wschodniej nowo przyjętych do Unii Europejskiej, w: Z. Dach (red.), Polska wobec procesów globalizacji. Aspekty społeczno-ekonomiczne. Kraków: Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, www.krakow.pte.pl/pliki/Rozdzial_5.doc.pdf (dostęp: 3.11.2014).

Pisani-Ferry J. (2012). The Euro Crisis and the New Impossible Trinity. Brussels: Breugel. Polèse M., Shearmur R. (2006). Why some regions will decline: A Canadian case study with thoughts

on local development strategies, „Papers in Regional Science”, 85 (1), 23–46. Poole J. (2010). Business Travel as an Input to International Trade. University of California,

Santa Cruz. Popov G. (1992). What’s to Be Done. London: Centre for Research into Communist Economies. Porter M.E. (1998). Competitive Strategy. New York: The Free Press. Porter M.E. (2003). The economic performance of regions, „Regional Studies”, 37, 549–578. Porter M.E. (2001) Porter o konkurencji (tłum. A. Erlich). Warszawa: Polskie Wydawnictwo

Ekonomiczne. Portes R., Rey H., Oh Y. (2001). Information and capital flows: The determinants of transactions

in financial assets, „European Economic Review”, 45 (4–6), 783–796. Portuese A. (2010-2011). Principle of subsidiarity as a principle of economic efficiency, „Columbia

Journal of European Law”, 17, 231–262. Posner M.V. (1961). International trade and technical change, „Oxford Economic Papers”, 13

(3), 323–341. Proença I. et al. (2015). Semi-mixed effects gravity models for bilateral trade, „Empirical Eco -

nomics”, 48 (1), 361–387. Pryce V. (2012). Britain needs a fourth generation industrial policy, Centre Forum, London. Pugacewicz A., Wincenciak L. (2007). Struktura handlu Polski w świetle teorii handlu, w: P. Krug -

man, M. Obstfeld (red.), Ekonomia międzynarodowa: teoria i praktyka (tłum. P. Gierałtowski et al.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Pyć D. (2006). Zasada zrównoważonego rozwoju. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdań -skiego.

Pyöhönen P. (1963). A tentative model for the volume of trade between countries, „Weltwirtschaft-liches Archiv”, 90, 93–99.

Raport Komisji Europejskiej (2013). Polska. Poprawa jakości bazy naukowej i wspieranie inno-wacji w przedsiębiorstwach, http://ec.europa.eu/research/innovation-union/pdf/state-of--the-union/2012/countries/poland_2013.pdf/ (dostęp: 20.06.2015).

Ratajczak W. (2011a). Potencjał fizyczny (grawitacyjny), w: Z. Chojnicki, T. Czyż, W. Ratajczak, Model potencjału. Podstawy teoretyczne i zastosowania w badaniach przestrzenno-ekonomicz-nych oraz regionalnych. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe.

Ratajczak W. (2011b). Potencjał geograficzny, w: Z. Chojnicki, T. Czyż, W. Ratajczak, Model potencjału. Podstawy teoretyczne i zastosowania w badaniach przestrzenno-ekonomicznych oraz regionalnych. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe.

Ravenstein E.G. (1885). The laws of migration, „Journal of the Statistical Society”, 48, 167–235.Ravenstein E.G. (1889). The laws of migration, „Journal of the Statistical Society”, 52, 241–305. Reich A. (2009). Bilateralism versus multilateralism in international economic law: Applying the

principle of subsidiarity, „Bar-Ilan University Public Law Working Paper”, 14, 1–28. Reilly W.J. (1929). Methods for the study of retail relationships, „University of Texas Bulletin”, 2944.Reilly W.J. (1931). The Law of Retail Gravitation. New York: W.J. Reilly Inc.

275Bibliografia

Reinhart C., Rogoff K. (2011). This Time Is Different: Eight Centuries of Financial Folly. Princeton: Princeton University Press.

Rifkin J. (2011). The Third Industrial Revolution. How Lateral Power is Transforming Energy, Economy and the World. New York: Palgrave McMillan.

Roberts M.J., Tybout J. (1997). The decision to export in Colombia: An empirical model of entry with sunk costs, „American Economic Review”, 87 (4), 545–564.

Rodríguez-Pose A., Tselios V., Winkler D., Farole T. (2013). Geography and the determinants of firm exports in Indonesia, „World Development”, 44, 225–240.

Rodrik D. (2006). Industrial Development: Stylized Facts and Policies. Harvard University, Draft, August.

Roper S., Love J.H. (2002). Innovation and export performance: Evidence from the UK and German manufacturing plants, „Research Policy”, 31 (7), 1087–1102.

Roxburgh C. et al. (2012). Debt and Deleveraging: Uneven Progress on the Path to Growth. Updated Research. Washington: McKinsey Global Institute.

Rynarzewski T., Zielińska-Głębocka A. (2006). Międzynarodowe stosunki gospodarcze Teoria wymiany i polityki handlu międzynarodowego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Sagan I., Canowiecki Z. (2011). Między integracją a konkurencją. Gdańsko-Gdyński Obszar Metropolitalny. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Sala-i-Martin X., Subramanian A. (2003). Addressing the natural resource curse: an illustration from Nigeria, „NBER Working Paper”, 9804.

Santos Silva J.M.C., Tenreyro S. (2006). The log of gravity, „The Review of Economics and Statistics”, 88, 641–658.

Santos Silva J.M.C., Tenreyro S. (2008). Comments on the log of gravity revised, http://personal.lse.ac.uk/TENREYRO/mznlv.pdf.

Santos Silva J.M.C., Tenreyro S. (2009). Trading partners and trading volumes: Implementing the Helpman-Melitz-Rubinstein model empirically, „CEP Discussion Paper”, 935.

Santos Silva J.M.C., Tenreyro S. (2011). Further simulation evidence on the performance of the Poisson-PML estimator, „Economics Letters”, 112 (2), 220–222.

Savaşcı D. (2011). Three studies on semi-mixed effects models. Dissertation presented for the degree of Doctor of Philosophy at the Faculty of Economic Sciences of the Georg-August-Universität Göttingen. Göttingen.

Schipper S. (2014). The financial crisis and the hegemony of urban neoliberalism: Lessons from Frank furt am Main, „International Journal of Urban and Regional Research” 38 (1), 236–255.

Schumpeter J.A. (2009). Kapitalizm, socjalizm, demokracja (tłum. M. Rusiński). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Schwab K. (2014). The Global Competitiveness Report 2014–2015: Full Data Edition. Davos: World Economic Forum.

Seib G.F. (2011). Schumer’s bad-cop role on yuan has its benefits, „The Wall Street Journal”, 18.01.2011.

Shaffer G., Nedumpara J.J., Sinha A. (2015). State transformation and the role of lawyers: The WTO, India, and transnational legal ordering, „Law & Society Review”, 49 (3), 595–629.

Shaked A., Sutton J. (1984). Natural oligopolies and international trade, w: H. Kierzkowski (red.), Monopolistic Competition and International Trade. Oxford: Oxford University Press.

Shiller R. (2005). Irrational Exuberance. Princeton: Princeton University Press. Skousen M. (2012). Narodziny współczesnej ekonomii: życie i idee wielkich myślicieli. Warszawa:

Fijorr Publishing. Sobell V. (1984). The Red Market: Industrial Co-operation and Specialisation in Comecon. London:

Gower Publishing Company.

276 Bibliografia

Sohns R. (1976). Theorie der internationalen Arbeitsteilung. Stuttgart: Gustav Fischer Verlag. Soukiazis E., Antunes M. (2011). Is foreign trade important for regional growth? Empirical evidence

from Portugal, „Economic Modelling”, 28, 1363–1373. Stankiewicz W. (2007). Historia myśli ekonomicznej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo

Ekonomiczne. Sterlacchini A. (1999). Do innovative activities matter to small firms in non-R&D-intensive in-

dustries? An application to export performance, „Research Policy”, 28 (8), 819–832. Stern R.M. (2013). The Craft of Economics: Lessons from the Heckscher–Ohlin Framework by

Edward E. Learner, Cambridge. MA: MIT Press, 2012, „World Trade Review”, 12 (1), 122–125. Stewart J.Q. (1948). Demographic gravitation. Evidence and applications, „Sociometry”, 11, 31–58. Stiglitz J.E. (2006). Szalone lata dziewięćdziesiąte: nowa historia najświetniejszej dekady w dziejach

świata (tłum. H. Simbierowicz). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Stiglitz J.E., Lin J.Y., Monga C. (2013). The rejuvenation of industrial policy, „World Bank Policy

Research Working Paper”, 6628, September. Szamrej-Baran I. (2012). Konkurencyjność gospodarki Polski na tle wybranych gospodarek Unii

Europejskiej, „Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania”, 25, 125–142, www.wneiz.pl/nauka_wneiz/sip/sip25-2012/SiP-25-125.pdf (dostęp: 3.11.2014).

Świerkocki J. (2004). Zarys międzynarodowych stosunków gospodarczych. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.

Taylor J. (2009). Getting Off Track: How Government Actions and Interventions Caused, Prolonged, and Worsened the Financial Crisis. Stanford: Hoover Institution Press.

Tendera-Właszczuk H. (2000). Analiza konkurencyjności polskiego handlu z UE w latach 1992–1997, w: J.A. Schroeder (red.), Procesy przystosowawcze w polskim handlu zagranicznym w kontekście członkostwa w Unii Europejskiej (s. 314–338). Poznań: Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu.

Tidd J., Bessant J. (2009). Managing Innovation. Integrating Technological, Market and Orga-nizational Change. Haddington: Wiley and Sons.

Tidd J., Bessant J., Pavitt K. (2005). Managing Innovation: Integrating Technological, Managerial Organizational Change. New York: Mc-Graw-Hill.

Tinbergen J. (1962). Shaping the World Economy: Suggestions for an International Economic Policy. New York: Twentieth Century Fund.

Total high-tech trade in million euro and as a percentage of total (from 2007, SITC Rev. 4). Eurostat, http://appsso.eurostat.ec.europa.eu (dostęp: 29.11.2012).

Trefler D. (1995). The case of the missing trade and other mysteries, „The American Economic Review”, 85 (5), 1029–1046.

Turowski K. (2002). Rozwój sektora wysokich technologii a konkurencyjność polskiej gospodarki. Przemiany i perspektywy polskiej gospodarki w procesie integracji z gospodarką światową. Warszawa: Instytut Wiedzy, t. 1.

Umiński S. (2012). Rozważania nad naturą, przyczynami oraz konkurencyjnością działalności eks-portowej w ujęciu regionalnym dla Polski. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.

Umiński S. (2014a). Handel międzynarodowy na poziomie regionalnym. Stan teorii i badań. w: K. Gawlikowska-Hueckel, J. Szlachta (red.), Wrażliwość polskich regionów na wyzwania współ-czesnej gospodarki. Implikacje dla polityki rozwoju regionalnego. Warszawa: Wolters Kluwer.

Umiński S. (2014b). Integration of Poland’s regions with the European Union: Assessment of intra industry trade relations, „European Integration Studies”, 8, 93–98.

Vanek J. (1963). The Natural Resource Content of United States Foreign Trade 1870–1955. Cam -bridge: The M.I.T. Press.

277Bibliografia

Vernon R. (1966). International investment and international trade in the product cycle, „Quarterly Journal of Economics”, 80 (2), 190–207.

Vernon R. (1979). The product cycle hypothesis in a new international environment, „Oxford Bulletin of Economics and Statistics”, 41 (4), 255–267.

Vogel A., Wagner J. (2010). Higher productivity in importing German manufacturing firms: self- -selection, learning from importing, or both?, „Review of World Economics”, 145 (4), 641–665.

Volpe Martincus C., Blyde J. (2013). Shaky roads and trembling exports: Assessing the trade effects of domestic infrastructure using a natural experiment, „Journal of International Economics”, 90, 148–161.

Wakelin K. (1998). Innovation and export behaviour at the firm level, „Research Policy”, 26, 829–841.

Warwick K. (2013). Beyond industrial policy. Emerging issues and new trends, „OECD Science, Technology and Industry Policy Papers”, 2.

Westerlund J., Wilhelmsson F. (2009). Estimating the gravity model without gravity using panel data, „Applied Economics”, 43, 641–649.

Wood A. (1994). Give Heckscher and Ohlin a chance, „Weltwirtschafstiches Archiv”, 130 (1), 20–49. Wooldridge J.M. (2003). Introductory Econometrics: A Modern Approach. Cincinnati, OH:

South-Western College.World Integrated Trade Solution, wits.worldbank.org. Wróbel A. (2012). Komentarz do art. 3 TFUE, w: A. Wróbel (red.), Traktat o funkcjonowaniu

Unii. Komentarz, t. I Art. 1–89. Warszawa: Wolters Kluwer.WTO (2008). World Trade Report 2008. Trade in a Globalizing World. World Trade Organization.WTO OMC (2015). Report on G-20 Trade Measures (Mid-October 2014 to Mid-May 2015).

WTO OMC, 1–7. Wysokińska Z. (2002). Konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu towarami

technologicznie intensywnymi (high-tech), „Studia Europejskie”, 1, 127–159, http://www.ce.uw.edu.pl/pliki/pw/1-2002_Wysokinska.pdf (dostęp: 17.11.2014).

Yardeni E., Quintana M. (2015). Global Economic Briefing: Central Bank Balance Sheets. Yardeni Research Inc.

Zielińska-Głębocka A. (1996). Handel krajów uprzemysłowionych w świetle teorii handlu mię -dzynarodowego. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.

Zielińska-Głębocka A. (2004). Przegląd teorii podstawowych, w: W. Iskra (red.), Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze. Warszawa: Fundacja Innowacja Wyższa Szkoła Społeczno-Ekono-miczna.

Zielińska-Głębocka A. (2012). Współczesna gospodarka światowa, Przemiany innowacje, kryzysy rozwiązania regionalne. Warszawa: Wolters Kluwer.

Zielińska-Głębocka A., Gawlikowska-Hueckel K. (red.) (2013). Konkurencyjność międzynaro-dowa i regionalna państw Grupy Wyszehradzkiej: Polski, Węgier, Czech i Słowacji. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.

Noty o autorach

Krystyna Gawlikowska-Hueckel, profesor Uniwersytetu Gdańskiego, doktor habili-towany nauk ekonomicznych, pracownik Katedry Ekonomiki Integracji Europejskiej, Wydział Ekonomiczny Uniwersytetu Gdańskiego, współzałożycielka i wiceprezes Instytutu Rozwoju. Członek Stowarzyszenia Badań Integracji Europejskiej (PECSA) oraz Zespołu Problemowego ds. Zintegrowanej Polityki Rozwoju Polski i Europy KPZK PAN. Autorka wielu publikacji poświęconych problematyce zróżnicowań i procesom konwergencji regionalnej oraz kwestiom wymiany międzynarodowej, przygotowa-nych m.in. dla Narodowego Banku Polskiego, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Narodowego Centrum Nauki, USAiD. W latach 2008–2011 dyrektor reprezentujący Polskę w Radzie Dyrektorów Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju w Londynie.

Stanisław Umiński, profesor Uniwersytetu Gdańskiego, doktor habilitowany nauk ekonomicznych, pracownik Ośrodka Badań Integracji Europejskiej Uniwersytetu Gdańskiego oraz współzałożyciel i wiceprezes Instytutu Rozwoju. Członek Stowarzy -szenia Badań Integracji Europejskiej (PECSA). Uczestnik i kierownik projektów ba-dawczych dotyczących zwłaszcza problematyki zagranicznych inwestycji bezpośrednich i rozwoju regionalnego, realizowanych m.in. dla Komisji Europejskiej, Narodowego Banku Polskiego, Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Narodowego Centrum Nauki oraz Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości. Autor i współautor publikacji z dzie-dziny inwestycji zagranicznych, handlu zagranicznego oraz konkurencyjności.

Tomasz Brodzicki – doktor nauk ekonomicznych, partner naukowy Instytutu Rozwoju, adiunkt na Wydziale Ekonomicznym Uniwersytetu Gdańskiego w Katedrze Ekonomiki Integracji Europejskiej. Wykładowca Hochschule Bremen. Ukończył studia wyższe na Uniwersytecie Gdańskim, University of Turku oraz University of Southern Denmark w Odense. Stypendysta Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej oraz MSZ Królestwa Danii. W przeszłości samodzielny pracownik naukowy Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową w Gdańsku – Obszar Badawczy Przedsiębiorstwa i Innowacje. Autor licznych publikacji naukowych i eksperckich z zakresu handlu międzynarodowego, wzrostu i rozwoju gospodarczego, ekonomii regionalnej, innowacyjności oraz strategii rozwoju. Kierownik bądź główny wykonawca licznych projektów badawczych m.in. dla PARP, MG, MNiSW, NCN, Komisji Europejskiej, OECD.

Dorota Ciołek, doktor nauk ekonomicznych, Uniwersytet Gdański, adiunkt na Wydzia -le Za rządzania Uniwersytetu Gdańskiego w Katedrze Ekonometrii, partner naukowy Instytutu Rozwoju. Redaktor tematyczny w zakresie metod ilościowych czasopisma

279Noty o autorach

„Zarządzanie i Finanse”. W latach 1999–2003 współpracownik Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową w zakresie szacowania i prognozowania polskich rachunków narodowych. Uczestniczyła w projektach badawczych dotyczących problematyki roz-woju regionalnego, konwergencji gospodarczej, klastrów przemysłowych, handlu za-granicznego, czy też ewaluacji projektów unijnych. Autorka i współautorka wielu analiz z wykorzystaniem modelowania ekonometrycznego ze szczególnym uwzględnieniem modelowania danych panelowych, ekonometrii przestrzennej oraz modeli logitowych.

Tomasz Jurkiewicz, doktor nauk ekonomicznych, adiunkt na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego w Katedrze Statystyki. Redaktor statystyczny i sekretarz redakcji czasopisma „Zarządzanie i Finanse”, redaktor statystyczny w czasopiśmie „International Business and Global Economy”. Uczestnik projektów badawczych po-święconych sektorowi MSP, przedsiębiorczości, samorządowi terytorialnemu. Autor i współautor publikacji z zakresu statystyki małych obszarów, metod aktuarialnych i ubezpieczeń, analizy przeżycia, sektora MSP.

Sylwia Majkowska-Szulc, doktor habilitowany nauk prawnych, zatrudniona w Katedrze Prawa Handlowego i Międzynarodowego Prawa Prywatnego Wydziału Prawa i Admini-stracji Uniwersytetu Gdańskiego. Specjalizuje się w prawie Unii Europejskiej i europej-skim prawie prywatnym międzynarodowym. Od 2011 r. sekretarz i członek Zarządu Polskiego Stowarzyszenia Prawa Europejskiego.

Witold M. Orłowski, profesor nauk ekonomicznych, rektor Akademii Vistula w War-szawie, główny doradca ekonomiczny PwC Polska. Członek Narodowej Rady Rozwoju przy Prezydencie RP, przewodniczący Rady Powierniczej Muzeum Narodo wego w War-szawie. Były szef zespołu doradców ekonomicznych prezydenta Aleksandra Kwaś-niewskiego, członek Narodowej Rady Rozwoju przy prezydencie Lechu Kaczyńskim i Rady Gospodarczej Rządu przy premierze Donaldzie Tusku.

Katarzyna Śledziewska, doktor habilitowany nauk ekonomicznych, dyrektor zarządza -jący DELab UW (Digital Economy Lab Uniwersytetu Warszawskiego). Adiunkt w Kated-rze Makroekonomii i Teorii Handlu Zagranicznego na Wydziale Nauk Ekonomicznych UW. Prowadzi wykłady na temat wspólnych polityk UE, teorii integracji gospodarczej i regionalnych ugrupowań integracyjnych. Prowadzi badania naukowe i pisze o regio-nalnych porozumieniach handlowych, wymianie międzynarodowej oraz gospodarce cyfrowej. Jest autorką książki na temat regionalizmu XXI wieku i w tym kontekście prowadzi również badania nad TTIP. Dodatkowo zajmuje się wyzwaniami związanymi z wprowadzaniem Jednolitego Rynku Cyfrowego w UE, badając między innymi wpływ znoszenia geoblokowania na handel w Internecie.

Indeks nazwisk

Adam C. – 260Aiginger K. – 228, 260Aitkin M. – 102, 266Altomonte C. – 185, 260Ambroziak Ł. – 115, 141, 142, 260Anderson J.E. – 97–99, 142, 145, 260Anoruo E. – 110, 264Antunes M. – 235, 276Arkolakis C. – 97, 260Armington P.S. – 85, 97, 260Aw B.Y. – 109, 260Azevêdo R. – 260

Babula E. – 99, 268Bagchi-Sen S. – 247, 260Baier S.L. – 98, 104, 260Balassa B. – 88, 113, 146, 260, 261Balcerowicz L. – 25, 34, 261Baldwin J.R. – 246, 261Baldwin R.E. – 76, 98, 261Bangeman M. – 224Barber W.J. – 77, 261Barro R. – 235Basile R. – 110, 261Batabyal A.A. – 235, 261Bauwens L. – 146, 261Begg D. – 261Beine M. – 233, 261Bergstrand J.H. – 98, 104, 260Berman H.J. – 261Bernard A.B. – 105–108, 261Bernhofen D. – 91, 114, 261Besedes T. – 102, 261Bessant J. – 276Bevan A.A. – 261Bhagwati J. – 88, 261

Bianchi P. – 223, 261Bieńkowski W. – 262Blaug M. – 77, 231, 261Blyde J. – 236, 277Bos Ch.S. – 233, 261Boschma R. – 233, 262Bossak J. – 262Bowen H.P. – 79, 262Brander J.A. – 89, 262Bresslein M. – 102, 262Brodzicki T. – 12, 87, 104, 113, 130, 135,

169, 172, 262, 278Brown W.M. – 246, 261Bruemmer B. – 102, 103, 273Budnikowski A. – 272Bukowski S. – 262Burgard J.P. – 102, 262Burger M. – 102, 262

Cadot O. – 103, 262Canowiecki Z. – 275Cappellin R. – 243, 244, 262Carey H.C. – 95, 262Carrère C. – 97, 100, 101, 104, 262Caruana J. – 24, 33, 262Cassey A.J. – 99, 104, 234, 262Cassiman B. – 109, 184, 262Cato M.S. – 244, 268Chesbrough H. – 263Chojnicki Z. – 95, 263, 274Cieślik A. – 78, 89, 100, 109, 114, 142, 231,

263Ciok S. – 269Ciołek D. – 12, 135, 169, 278Ciżkowicz P. – 232, 263Clinton B. – 222

281Indeks nazwisk

Cobham D. – 260Cole M.T. – 102, 261Conley J.P. – 263Converse P.D. – 95, 263Coughlin C.C. – 99, 263Coulombe S. – 233, 246, 261, 263Cournot A.A. – 85, 91Cristea A.D. – 102, 263Czarny E. – 78, 86, 88, 115, 263Czyż T. – 263, 274

Dach Z. – 274Dajud C.U. – 263Darteyre Ph. – 230, 269Daszkiewicz N. – 263Davis B. – 88, 268Davis D. – 91, 261, 263De Benedictis L. – 101, 264De Santis R. – 264De Sousa J. – 99, 264Deardorff A.V. – 97, 264Desquens J. – 264DiPietro W.R. – 110, 264Dixit A. – 90–92, 104, 264Djankov S. – 103, 264Dodd S.C. – 95, 264Dołzbłasz S. – 269Dornbusch R. – 86, 87, 261, 264Driskill R. – 263Drzewoszewska N. – 264Dufort J. – 247, 264Dunning J.H. – 231, 264

Eaton J. – 87, 261, 264Ederveen S. – 243, 264Edgington D.W. – 246, 264Egger P.H. – 100, 104, 264Eichengreen B. – 102, 265Erickson R.A. – 246, 247, 265Estrin S. – 261Evans M. – 265Evenett S.J. – 34–37, 39, 40, 265

Fajgelbaum P.D. – 234, 269Falvey R. – 89, 92, 265Farole T. – 232, 233, 275

Feenstra R.C. – 89, 97, 131, 147, 265Filippini C. – 100, 265Finger M. – 88, 265Fischer S. – 86, 87, 264Fisher E. – 79, 265Fisher S. – 261Flam H. – 89, 92, 266Flowerdew R. – 102, 266Fontagné L. – 117, 266Frankel J.A. – 144, 148, 264–266Frenken K. – 233, 266Freudenberg M. – 117, 266Friedman M. – 21, 23, 266Fritz J. – 265

Gawlikowska-Hueckel K. – 9, 12, 28, 34, 44, 45, 75, 119, 222, 229, 232, 241, 251, 262, 266, 276, 277, 278

Geary R.C. – 85Gelauff G. – 243, 264Ghatak S. – 266Ghosh S. – 266Gierczyńska K. – 79, 266Gilroy M. – 243, 266Golovko E. – 109, 185, 262Gopinath G. – 266, 267, 271Gómez-Altamirano D. – 216, 266Gómez-Tarragona E.B. – 216, 266Graaff T. de – 102, 270Gradziuk A. – 42, 266Grala J. – 271Greenaway D. – 89, 92, 116, 141, 266, 267Greenspan A. – 18, 267Grilo I. – 264Groot H.L.F. de – 102, 270Grossman G. – 267, 270Grubel H.G. – 88, 116, 131, 267Gruszczyński M. – 174, 176, 267Grzegorczyk A. – 267Guan J. – 110, 267

Haberler G. – 76, 80, 267Hack F. – 246, 267Hagemejer J. – 107, 267Hamlin K. – 38Hausman J.A. – 104, 115

282 Indeks nazwisk

Hausner J. – 230, 267Hawksworth J. – 27, 267Hawley W.C. – 28Hayek F. – 244Hayter R. – 247, 264Head K. – 95, 96, 98, 99, 103, 104, 267Heckscher E.F. – 77–80, 96, 149, 231, 235,

267Helpman E. – 89, 92, 93, 97, 102–104, 114,

145, 146, 148, 266, 267, 271Herzer D. – 273Hine R. – 116, 266Hirose K. – 235, 268Hirsch S. – 83, 268Hobday M. – 268Hofstede G. – 102, 268Holland D.W. – 234, 262Hollander A. – 79, 262Horsewood N. – 100, 104, 271Hryniewicz J.T. – 222, 268Hueckel T. – 41, 268Hummels D. – 114, 268

Inklaar R. – 265Irwin D.A. – 102, 265Isard W. – 96, 230, 268Iskra W. – 277Iwanowicz-Drozdowicz M. – 20, 268

Jakubowski A. – 269James R.F. – 244, 268Janda K. – 115, 268Janowski B. – 95, 268Januszkiewicz T. – 269Jasiński L.J. – 81, 268Jaworski K. – 41, 268Jensen J.B. – 105, 107, 261Jorda O. – 19, 268Jurkiewicz T. – 12, 154, 279

Kalinina M. – 204, 270Kamińska T. – 99, 268Karemera D. – 268Karlaftis M.G. – 100, 269Kaufmann D. – 102, 131, 147, 268Keeley L. – 268

Keller W. – 99, 268Kemp M.C. – 269Kennedy P. – 27, 269Kepaptsoglou K. – 100, 269Kerem Cosar A. – 234, 269Kierzkowski H. – 89, 92, 264, 265, 275Kiewra D. – 230, 269Kim W.C. – 269Kleinert J. – 99, 101, 269Kolasa M. – 107, 267Komornicki T. – 232, 269Konishi H. – 263Konopczak K. – 269Kortum S. – 87, 261, 264Kośka M. – 269Kozioł K. – 55, 269Kraay A. – 102, 268Kravis I.B. – 81, 269Kren J. – 101, 269Krugman P.R. – 9, 89, 91–93, 100, 104, 146,

148, 193, 222, 231, 262, 267, 269, 270, 274

Kuczewska J. – 172, 262Kuźniar R. – 273

La Porta R. – 103, 264Labory S. – 223, 261Lakatos C. – 101, 270Lancaster K. – 89, 92, 270Landes D. – 27, 270Lankhuizen M.B.M. – 102, 270Launhardt C.W.F. – 231Leamer E.E. – 79, 89, 97, 262, 270Leichenko R.M. – 246, 270Lejour A. – 264, 270Leontief W. – 79, 84, 270Levinsohn J. – 89, 114, 268, 270Licio V.M. – 101, 270Limao N. – 270Lin J.Y. – 227, 276Linder S.B. – 84, 85, 93, 270Linders G.J.M. – 102, 262, 270Linnemann H. – 95, 97, 270Lloyd P.J. – 88, 116, 131, 267Lochard J. – 99, 264Loertscher R. – 113, 270

283Indeks nazwisk

Lombardía M.J. – 142, 145, 270Lopez-de-Silanes F. – 103, 264Love J.H. – 109, 275Lubiński M. – 270Lundan S.M. – 231, 264Lurié A. – 204, 270

Łapińska J. – 270

Ma N. – 110, 267Maćkowiak H. – 232, 271Maddala G.S. – 176, 271Maddison A. – 21, 271Majewska M. – 271Majkowska-Szulc S. – 12, 194, 279Manikowski A. – 273Markus A. – 85, 101, 271Markusen J.R. – 271Marshall A. – 77Martin P. – 99, 271Martin R. – 244, 271Martínez-Zarzoso I. – 100, 102–104, 144,

271, 273Martin-Montaner J. – 115, 271Mastruzzi M. – 102, 268Maślak E. – 56, 271Mauborgne R. – 269May S.L. – 79, 265Mayer T. – 25, 95, 96, 98, 99, 103–105, 107,

267, 271McCallum J. – 96, 271McFadden D.L. – 176, 271McKelvey R.D. – 176, 271Melitz M.J. – 9, 91, 102, 103, 105, 106, 108,

145, 154, 176, 189, 193, 246, 252, 254, 267, 271

Michalski B. – 56, 272Michałek J.J. – 78, 100, 107, 263, 272Milczarek D. – 267, 272Milet E. – 101, 272Mill J.S. – 77Miller M. – 17, 272Millon-Delsol Ch. – 242, 272Milner C. – 89, 116, 266, 267Minondo A. – 233, 262Mińska E. – 56, 272

Mińska-Struzik E. – 57, 272Misala J. – 78, 81, 86, 88, 272Miszczyk K. – 272Mohanty M.S. – 262Molini V. – 100, 265Monga C. – 227, 276Morawiecki M. – 230Morvannou P. – 269Mulhern A. – 266Munich D. – 115, 268Murray F. – 247, 264Murray M.P. – 176, 272Mycielski J. – 263

Nacewska-Twardowska A. – 272Nash J.F. Jr – 91Nassimbeni G. – 110, 273Navarro M. – 233, 262Nedumpara J.J. – 217, 275Neumayer E. – 273Newton I. – 10, 96, 98, 103Nicita A. – 101, 273Nigai S. – 100, 104, 264Nijkamp P. – 235, 261Nilsson L. – 101, 270Nowak-Lehmann D.F. – 100, 104, 271, 273Nunn N. – 101, 273

Obstfeld M. – 222, 270, 274Oguledo V.I. – 268Oh Y. – 99, 274Ohlin B.G. – 77–80, 96, 149, 231, 235, 267,

273Ohmae K. – 96, 273Okawa Y. – 99, 273Olanike Kareem F. – 102, 103, 273Olarreaga M. – 101, 273Olipra J. – 41, 268Onkelinx J. – 108, 273Oort F.G. van – 102, 233, 262, 266Orłowski W. – 12, 15–17, 20, 21, 24–27, 30,

32, 273, 279Osterwalder A. – 273Ottaviano G.I.P. – 104, 105, 107, 271, 273Owen G. – 223, 273

284 Indeks nazwisk

Pangsy-Kania S. – 55, 269, 273Pareto V. – 105Pavitt K. – 276Pelkmans J. – 243, 264Pera B. – 56, 274Pietrzak M.B. – 264Pigneur Y. – 273Pilarska C. – 55, 274Pinna A.M. – 101, 264, 270Pisani-Ferry J. – 27, 274Pluciński E.M. – 88, 272Poisson S.D. – 144Polèse M. – 246, 274Poole J. – 102, 274Popov G. – 45, 274Porter M.E. – 106, 233, 274Portes R. – 99, 274Portet S. – 269Portuese A. – 244, 274Posner M.V. – 81, 82, 84, 274Proença I. – 142, 147, 274Pryce V. – 223, 274Psyk A. – 273Puga D. – 101, 273Pugacewicz A. – 114, 274Pyć D. – 210, 274Pyöhönen P. – 97, 274

Quintana M. – 277

Ratajczak W. – 96, 263, 274Ravenstein E.G. – 95, 274Razack A. – 234, 262Reagan R. – 222Redding S.J. – 261, 271Reich A. – 243, 274Reilly W.J. – 95, 274Reinhart C. – 17, 275Rey H. – 99, 271, 274Ricardo D. – 76, 77, 82, 86Ries J. – 99, 267Rifkin J. – 227, 275Rios V. – 115, 271Roberts M.J. – 107, 275Rodríguez-Pose A. – 232, 233, 275Rodrik D. – 222, 275

Rogoff K. – 17, 266, 267, 270, 271, 275Roper S. – 109, 275Rose A. – 148, 266Roxburgh C. – 20, 26, 27, 30, 275Rubinstein Y. – 102, 103, 145, 267Rybczyński T.M. – 79Rymarczyk J. – 271, 273Rynarzewski T. – 78, 275Rzońca A. – 232, 263

Sagan I. – 275Sala-i-Martin X. – 79, 275Samuelson P.A. – 77–79, 86, 264Santos Silva J.M.C. – 103, 143, 144, 275Savaşcı D. – 142, 145, 275Schetyna G. – 211Schipper S. – 208, 275Schmeiser K.N. – 234, 262Schott P.K. – 261Schreckenberg H. – 243, 266Schroeder J.A. – 271, 272, 276Schularick M. – 19, 268Schumpeter J.A. – 82, 275Schwab K. – 150, 275Schwartz A.J. – 21, 23, 266Seib G.F. – 29, 275Seiler V. – 243, 266Shaffer G. – 217, 275Shaked A. – 92, 275Shearmur R. – 246, 274Shiller R. – 18, 22, 275Shleifer A. – 103, 264Siek E. – 262Silva J. – 143, 246, 270Sinha A. – 217, 275Skousen M. – 75–77, 275Sleuwaegen L. – 108, 273Smith A. – 76Smoot R. – 28Smuga T. – 270Sobell V. – 44, 275Sohns R. – 83, 84, 276Soukiazis E. – 235, 276Sperlich S. – 142, 145, 270Stankiewicz W. – 75, 276Staub K.E. – 104, 264

285Indeks nazwisk

Stein E. – 266Sterlacchini A. – 109, 276Stern R.M. – 97, 270, 276Stewart J.Q. – 96, 276Stępniak A. – 266Stiglitz J.E. – 16, 17, 90–92, 104, 227, 264,

276Stolper W. – 79Stone R. – 85Subramanian A. – 79, 275Sutton J. – 92, 275Sveikauskas L. – 79, 262Szambelańczyk J. – 273Szamrej-Baran I. – 55, 276Szejgiec B. – 269Szlachta J. – 266, 276

Śledziewska K. – 12, 44, 115, 119, 135, 263, 279

Świerkocki J. – 79, 276

Taylor A. – 19, 268Taylor J. – 23–25, 34, 276Taylor W.E. – 104, 115Tendera-Właszczuk H. – 56, 276Tenreyro S. – 103, 143, 144, 275Tidd J. – 276Tiebout Ch. – 244Timmer M. – 265Tinbergen J. – 95, 97, 142, 276Tiwari A. – 27, 267Toubal F. – 99, 101, 102, 269, 271Towalski R. – 269Trefler D. – 96, 276Tsamboulas D. – 100, 269Tselios V. – 232, 233, 275Turowski K. – 56, 276Tybout J. – 107, 275

Ulianiuk A. – 269Umiński S. – 12, 78–80, 85, 94, 100, 154,

230, 232, 233, 241, 263, 266, 276, 278

Vaidya A. – 246, 267Vanek J. – 86, 96, 276

Venables A.J. – 100, 270Verburg T. – 233, 266Vernon R. – 82–84, 277Viaene J.M. – 79, 262Vicarelli C. – 264Vogel A. – 106, 189, 277Vollmer S. – 273Volpe Martincus C. – 236, 277

Wagner J. – 105, 106, 189, 261, 277Wakelin K. – 109, 277Wall H.J. – 99, 263Walras L. – 97Warwick K. – 223, 277Watson J. – 266Weber A. – 231Wei S. – 144, 266Westerlund J. – 144, 277White H.L. – 115Wilhelmsson F. – 144, 277Wilk J. – 264Wilson A.G. – 96Wincenciak L. – 114, 274Wincoop E. van – 97–99, 142, 145, 260, 273Winkler D. – 232, 233, 275Wiśniewski R. – 269Wnukowski D. – 42, 266Wolter F. – 113, 270Wood A. – 80, 277Wooldridge J.M. – 176, 277Wróbel A. – 200, 277Wysokińska Z. – 56, 277

Yamarik S. – 266Yanping L. – 38Yardeni E. – 24, 33, 277Yeaple S.R. – 99, 268Yoshida Y. – 235, 268Yotov Y.V. – 97, 260

Zarembka P. – 271Zaucha J. – 269Zavoina W. – 176, 271Zielińska-Głębocka A. – 77, 78, 80, 88, 90,

91, 262, 266, 275, 277Zipf G.K. – 96

Gawlikowska Analiza - Instytut Rozwoju · Analiza determinant działalności eksportowej firm ... w...

Documents

Transcript of Gawlikowska Analiza - Instytut Rozwoju · Analiza determinant działalności eksportowej firm ... w...