zygmunt freud o psychoanalizie wykad i, powstanie i rozwj psychoanalizy. histeria. przypadek doktora breuera. talking cure. powstawanie objaww z urazw psychicznych. objawy jako pomniki. przywizanie do urazw. odreagowanie wzrusze. przeistoczenie histeryczne. stany hipnoidalne. wykad ii, badania charcota i janeta. zmiany w pocztkowej technice breuera, porzucenie hipnozy. stumienie i opr. dynamiczny pogld na rozszczepienie psychiczne. powstawanie objawu wskutek nieudanego stumienia. cele psychoanalizy. wykad iii, odgadywanie z myli chorego. zasadnicza regua techniczna. dowiadczenie skojarzeniowe. interpretacja marze sennych. jawna i utajona tre marzenia sennego. marzenie senne jako spenione yczenie. przerbka snu. uchylenia, czynnoci objawowe i przypadkowe. o zarzutach przeciw psychoanalizie. wykad iv, seksualizm w etiologii neuroz. pciowo u dzieci. autoerotyzm i wybr przedmiotu. ostateczne uksztatowanie si ycia pciowego. zwizek midzy neuroz a zboczeniem. jdro neurozy. wykad v, regresja. ycie w fantazji. neuroza i sztuka. przeniesienie. o zarzutach przeciw stosowaniu psychoanalizy. wykad i panie i panowie! jest dla mnie nowym i niepokojcym uczuciem wystpowa tu, w nowym wiecie, jako prelegent. przypuszczajc, e tylko skojarzeniu mojego nazwiska z tematem psychoanalizy zawdziczam ten zaszczyt, mam zamiar mwi tu o niej i postaram si w moliwie treciwy sposb przedstawi pogld na histori powstania i dalszego rozwoju tej nowej metody badania i leczenia. zapocztkowanie psychoanalitycznego postpowania nie jest moj zasug. byem studentem i skadaem wanie ostatnie egzaminy, kiedy wiedeski lekarz, doktor jzef breuer, zastosowa to postpowanie u dziewczyny chorej na histeri (1880-1882). zajmijmy si najpierw tym przypadkiem, ktry jest obszernie opisany w studiach nad histeri (studien ber hysterie), opublikowanych pniej przez breuera i przeze mnie. przedtem jednak jeszcze jedna uwaga. z zadowoleniem dowiedziaem si, e wikszo obecnych tu nie naley do stanu lekarskiego; prosz si wic nie obawia, e do zrozumienia moich wywodw byaby potrzebna szczeglna wiedza lekarska. odbdziemy wprawdzie du cz naszej drogi z lekarzami, lecz wkrtce rozstaniemy si z nimi i bdziemy towarzyszy doktorowi breuerowi w zupenie odrbnej drodze. u pacjentki doktora breuera, 21-letniej dziewczyny, rozwin si w ponad dwuletnim przebiegu jej choroby szereg fizycznych i psychicznych zaburze, ktre zasugiway na to, by

1

potraktowa je powanie. byy to: sztywne poraenie i znieczulenie obu prawych koczyn, czasami te same objawy w lewych, zaburzenia ruchomoci gaek ocznych a take wzroku, trudno utrzymania gowy, silny kaszel nerwowy (tussis nervosa), jadowstrt, raz take przez kilka tygodni niemono picia pomimo drczcego pragnienia, zmniejszona sprawno mowy, ktra posuna si a do utraty monoci mwienia i porozumiewania si w jzyku ojczystym, wreszcie stany nieprzytomnoci, zamroczenia, majaczenia i zmiana jej caej osobowoci na ktre to stany zwrcimy nasz uwag pniej. nakrelony tu obraz chorobowy mgby szanownych suchaczy skoni do przypuszczenia, e zachodzia tu cika choroba, prawdopodobnie mzgu, w ktrej nie mona rokowa poprawy i ktra koczy si szybko mierci chorego. lekarze jednak pouczaj nas, e na cay szereg przypadkw o tak cikich objawach moemy zapatrywa si inaczej i korzystniej. kiedy bowiem tego rodzaju objawy znajdujemy u modej osoby, zwaszcza pci eskiej, u ktrej przedmiotowe badanie wykazuje normalny stan narzdw wewntrznych tak wanych jak serce, nerki itd., ktra natomiast doznaa silnego wstrzsu uczuciowego a przy tym poszczeglne objawy w swych subtelniejszych odcieniach odbiegaj od typowych lekarze nie traktuj wwczas zbyt powanie takiego przypadku. utrzymuj oni wtedy, e nie zachodzi tu organiczne cierpienie mzgowe, lecz w zagadkowy stan, ju przez greck medycyn nazywamy histeri, ktry moe naladowa cay szereg obrazw powanego cierpienia i uwaaj wtedy, e ycie nie jest zagroone i prawdopodobny jest zupeny powrt do zdrowia. odrnienie takiej histerii od cikiego cierpienia organicznego nie zawsze jest atwe. nie musimy jednak wiedzie, jak robi si tego rodzaju rozpoznanie rniczkowe; niech nam wystarczy zapewnienie, e przypadek pacjentki doktora breuera by wanie tego rodzaju, e kady sprawny lekarz z pewnoci stwierdziby histeri. w tym miejscu uzupeniamy histori choroby szczegem cierpienie nastpio u pacjentki, kiedy pielgnowaa kochanego przez ni ojca w cikiej, zakoczonej mierci chorobie, czego wskutek wasnej choroby musiaa zaniecha. oto droga, ktr z korzyci dla nas szlimy wraz z lekarzami; wkrtce jednak nasze drogi si rozejd. nie naley bowiem sdzi, e widoki chorego na pomoc lekarsk bardzo si poprawiy przez to, i przypuszczenie powanej organicznej choroby mzgu zastpiono rozpoznaniem histerii. wobec cikich chorb mzgu sztuka lekarska jest najczciej bezradna; lekarz jest jednak take bezsilny w przypadku cierpienia histerycznego. musi on pozostawi askawej naturze, kiedy i w jaki sposb zechce urzeczywistni jego pomyln przepowiedni. niewiele wic zmienia si dla chorego wraz z rozpoznaniem histerii, o wiele wicej jednak zmienia si dla lekarza. moemy zaobserwowa, e zupenie inaczej odnosi si do chorego histerycznie ni organicznie i nie okazuje mu tyle wspczucia co ostatniemu, gdy uwaa, e jego cierpienie nie jest nawet w przyblieniu tak powanie i za takie chce tylko uchodzi. wspistniej tu jeszcze inne czynniki. lekarz, ktry przez sw nauk pozna tyle rzeczy niedostpnych laikowi, zdoa stworzy sobie wyobraenia o przyczynach chorb oraz o zmianach chorobowych, np. w apopleksji czy przy nowotworze mzgu, wyobraenia, ktre do pewnego stopnia musz by trafne, gdy umoliwiaj mu zrozumienie szczegw obrazu chorobowego. wobec zjawisk histerycznych zawodzi go jednak caa jego wiedza i wyszkolenie anatomiczno-fizjologiczne oraz patologiczne. nie moe zrozumie histerii i sam stoi wobec niej jak laik, a to ju cakiem nie odpowiada komu tak bardzo poza tym zadufaemu w swojej wiedzy. histerycy trac wic jego sympati, uwaa ich za ludzi, ktrzy wykraczaj przeciwko zasadom jego nauki, i spoglda na nich tak, jak prawowierny na heretykw; posdza ich o zdolno do najgorszych rzeczy, o przesad i umylne udzenie, symulowanie i karze ich brakiem zainteresowania. doktor breuer nie zasuy jednak na ten zarzut w przypadku swojej pacjentki; chocia

2

wic nie umia jej z pocztku pomc, darzy j sympati i zainteresowaniem. uatwiay mu to prawdopodobnie nieprzecitne cechy ducha i charakteru pacjentki, o ktrych wspomina w opisanej przez siebie historii jej choroby. pena oddania obserwacja odkrya te wkrtce drog, ktra umoliwia niesienie pomocy. otoczenie chorej zauwayo mianowicie, e w stanach wzburzenia z zamroczeniem (absence) mruczaa zazwyczaj par sw, ktre wydaway si ogniwem acucha psychicznego, zajmujcego wwczas jej myli. lekarz, ktremu te wyrazy przedstawiono, wprawi j w rodzaj hipnozy i za kadym razem poddawa jej te sowa, chcc tym skoni j do zawizania wtku. chora czynia to odtwarzaa w ten sposb przed lekarzem te twory psychiczne, pod ktrych panowaniem znajdowaa si podczas swoich zamrocze, z ktrych zdradzaa si przez owe pomrukiwane sowa. byy to gboko smutne, czasem poetycko pikne fantazje, mona by powiedzie marzenia na jawie, ktrych punktem wyjcia by zazwyczaj nastrj psychiczny dziewczyny u oa chorego ojca. kiedy chora opowiedziaa pewn ilo fantazji, czua si jakby wolna i wracaa do normalnego ycia psychicznego, co trwao par godzin. nastpnego dnia chora popadaa jednak w ponowne zamroczenie, ktre usuwano w ten sam sposb, czyli przez wypowiedzenie ponownie stwarzanych fantazji. odnosio si silne wraenie, e ten zmieniony stan wiadomoci, wyraajcy si zamroczeniem, jest nastpstwem pobudzenia, spowodowanego tymi penymi emocji fantazjami. sama pacjentka, ktra dziwnym trafem w tamtym okresie choroby mwia i rozumiaa tylko po angielsku, nazwaa ten nowy sposb leczenia talking cure, bd okrelaa go artobliwie chimery sweeping. doktor breuer wkrtce odkry, e przez takie oczyszczanie duszy mona osign jeszcze wicej, nie tylko przemijajce usunicie zawsze powracajcych psychicznych zamrocze. udawao si usun objawy chorobowe, jeeli przy duym wzruszeniu w stanie hipnozy chora przypominaa sobie, w jakich okolicznociach objawy wystpiy po raz pierwszy. byo to podczas duych upaw, a pacjentka bardzo cierpiaa z pragnienia, poniewa nagle nie bya w stanie pi, nie mogc przy tym poda powodu. braa do rki upragnion szklank wody i kiedy tylko przysuwaa j do ust, odpychaa j jak chory na wodowstrt, przy czym w widoczny sposb przez tych par sekund bya w stanie zamroczenia. ywia si tylko owocami, melonami itp., by zagodzi drczce pragnienie. kiedy stan taki trwa ju okoo szeciu tygodni, zacza nagle podczas hipnozy wyrzeka na swoj angielsk znajom, ktrej nie lubia; opowiedziaa pniej z widocznym wstrtem, jak odwiedziwszy raz angielk w jej pokoju, zobaczya jej maego psa, wstrtne stworzenie, pijce ze szklanki. wwczas nic nie powiedziaa, gdy chciaa by uprzejma, teraz jednak energicznie okazaa utajon dotd irytacj, po czym zadaa, by dano jej pi, z atwoci wypia wielk ilo wody i ockna si z hipnozy ze szklank przy ustach, niemono picia znikna odtd na zawsze.1 prosz pozwoli, bymy zatrzymali si przez chwil przy tym dowiadczeniu. nikt jeszcze dotd nie usun objawu histerycznego takimi rodkami i nikt nie wnikn tak gboko w zrozumienie jego przyczyn. z pewnoci byoby odkryciem brzemiennym w nastpstwa, gdyby sprawdzio si oczekiwania, e take inne a nawet wikszo objaww chorej powstao w ten sam sposb i w taki te sposb daoby si je usun. breuer nie szczdzi trudu, by przekona si o tym i planowo docieka patogenezy innych, powaniejszych objaww chorobowych. i rzeczywicie byo tak, bo prawie wszystkie objawy powstay w ten sposb, to znaczy jako pozostaoci, osad przey penych wzruszenia, ktre nazwalimy pniej urazami psychicznymi, a rnorodno objaww daa si wytumaczy zwizkiem z urazow scen, ktra te objawy wywoaa. byy one, jak mwimy, okrelone (determiniert) przez te sceny, jako ich lady pamiciowe, wobec czego1 studien ber hysterie, 2 wyd., s. 26.

3

nie byy dowolnym ani zagadkowym tworem neurozy. co do jednego nasze przekonanie nie sprawdzio si, mianowicie rzadko jedno przeycie pozostawio swj lad w objawie, lecz zazwyczaj byo to kilka urazw. cay ten acuch wspomnie chorobotwrczych naleao odtworzy, w charakterystycznym wprawdzie, ale odwrconym porzdku, to znaczy najpierw ostatnie, na koniec pierwsze, nie mona byo natomiast dotrze do pierwszego urazu, ktry zazwyczaj najbardziej obfitowa w skutki, z pominiciem pniej powstaych urazw. zapewne chcielibycie pastwo usysze o innych, oprcz wodowstrtu, przykadach powstania histerycznych objaww. przytocz wic jeszcze nieliczne prbki. i tak opowiada breuer, e zaburzenia wzroku pacjentki mona byo sprowadzi do tego rodzaju przyczyn, pacjentka, siedzc ze zami w oczach u oa chorego ojca, zostaa nagle zapytana, ktra jest godzina. majc oczy pene ez, widziaa niewyranie, wysilaa si, przysuna wreszcie zegarek blisko oczu, przez co tarcza wydaa si jej bardzo wielka (makropsja i strab. conv.). innym razem staraa si stumi zy, by nie zobaczy ich chory ojciec.2 wszystkie chorobotwrcze wraenia pochodziy z czasu, gdy pielgnowaa ojca. pewnego razu czuwaa w nocy z wielk obaw o wysoko gorczkujcego chorego, w duym napiciu, bo oczekiwaa chirurga z wiednia do operacji. matka oddalia si na jaki czas a anna siedziaa przy chorym, przewiesiwszy prawe rami przez porcz krzesa. popada w stan rozmarzenia i zobaczya, jak do ciany zblia si do chorego czarny w, by go uksi. (jest prawdopodobne, e na ce za domem rzeczywicie byo kilka wy, ktrych ju dawniej pacjentka si przestraszya i posuyy teraz za materia do halucynacji). chciaa odpdzi zwierz, bya jednak jakby poraona; prawe rami, przewieszone przez porcz, byo odrtwiae, nieczue i nieruchome; kiedy je obejrzaa, palce zmieniy si w mae we o trupich gowach (paznokcie). usiowaa prawdopodobnie poraon praw rk odpdzi wa, przez co pojawio si pozbawienie czucia i poraenie jej wraz z wizj wy. kiedy halucynacje miny, chciaa w lku zmwi modlitw, nie moga jednak wysowi si w adnym jzyku, a przypomniaa sobie angielski wierszyk z lat dziecicych, aby mc odtd myle i modli si tylko w tym jzyku.3 kiedy pacjentka przypomniaa sobie t scen podczas hipnozy, ustpio trwajce od pocztku choroby sztywne poraenie prawego ramienia i zakoczonego leczenie. gdy po szeregu lat zaczem stosowa metod doktora breuera u swoich chorych, poczyniem identyczne dowiadczenia. pewna czterdziestoletnia kobieta cierpiaa na tik, dziwne mlaskanie, wystpujce przy kadej irytacji, czasem take bez wyranego powodu. brao si ono z dwch przey, ktrych wspln cech byo to, e za kadym razem postanowia nie robi haasu, przy czym w obu, jakby z przekory, wanie to mlaskanie przerywao cisz; raz, kiedy z trudem zdoaa upi swoje chore dziecko i powiedziaa sobie, e musi si teraz zachowywa cakiem cicho, po raz drugi, gdy zaskoczya j burza, kiedy jechaa z dziemi powozem, i sposzyy si konie a ona przede wszystkim chciaa unikn wszelkiego haasu, aby nie przestraszy koni jeszcze bardziej.4 niechaj ten przykad posuy za wiele innych, podanych w studiach nad histeri. jeeli wolno mi uoglnia, co przy takim streszczeniu jak obecne jest nieuniknione, moemy dotychczasow wiedz uj w nastpujc formu: chorzy na histeri cierpi przez reminiscencje. ich objawy s pozostaociami i pomnikami pewnych urazowych przey; s niejako ich symbolami. porwnanie z innymi pomnikami, z innych dziedzin, uatwi nam gbsze zrozumienie tej symboliki. pomniki, ktrymi zdobimy nasze due miasta, te s takimi symbolami. w londynie przed jednym z najwikszych dworcw znajduje si bogato ozdobiona kolumna, zwana charing cross. w xii wieku jeden z plantagenetw, ktry kaza przenie do2 studien ber hysterie, 2 wyd., s. 26. 3 loc. cit., s. 30. 4 loc. cit., s. 43 i 46.

4

westminster zwoki swojej ukochanej krlowej eleonory, wznosi gotyckie krzye w kadym miejscu, gdzie przystawano z trumn, a charing cross to ostatni pomnik, ktry mia przechowa pami o tym aobnym pochodzie. w innej okolicy miasta, niedaleko london-bridge, mona zobaczy wysok kolumn z nowszych czasw, nazywan krtko the monument. dziki niej ma si przechowa pami o wielkim poarze, ktry w 1666 r. wybuch w tamtej okolicy i zniszczy wielk cz miasta. pomniki te s wic symbolami, podobnie jak objawy histeryczne. co jednak powiedzielibycie pastwo o mieszkacu londynu, ktry dzi jeszcze staby peen blu przed pomnikiem krlowej eleonory zamiast z wymagan przez dzisiejsze warunki gorliwoci oddawa si swojej pracy, bd te pamita o modzieczej mioci swojego serca? nie mniej zdziwiby nas kto, kto stojc przed the monument opakiwaby poog drogiego miasta, ktre z tych zgliszcz podnioso si jeszcze wietniejsze. podobnie do tych dwch niepraktycznych londyczykw zachowuj si histerycy i wszyscy neurotycy; nie do, e zachowuj pami dawno minionych, bolesnych przey, przywizani s do nich emocjonalnie, nie mog oderwa si od przeszoci i zaniedbuj dla niej rzeczywisto i teraniejszo. to przywizanie ycia psychicznego do urazw chorobotwrczych stanowi jedn z najwaniejszych i praktycznie najdoniolejszych cech neurozy. chtnie godz si na zarzut, jaki pastwo zamierzacie teraz prawdopodobnie podnie w odniesieniu do pacjentki doktora breuera. wszak wszystkie jej urazy pochodziy z czasu, gdy pielgnowaa chorego ojca, a objawy naley rozumie jako pamiciowe znaki jego choroby i mierci. odpowiadaj one aobie, a przecie przywizanie do pamici zmarego tak krtko po jego mierci nie ma w sobie nic chorobliwego, jest raczej normalnym uczuciem. sam przyznaj, e to przywizanie do doznanych urazw psychicznych u pacjentki doktora breuera nie jest wyrane. jednak w innych przypadkach, jak choby w leczonym przeze mnie tiku, ktrego przyczyny miay miejsce przed pitnastoma i dziesicioma laty, przywizanie do przeszoci ujawnia si bardzo wyranie, a i u pacjentki doktora breuera uwydatnioby si z pewnoci gdyby nie poddaa si, w tak krtkim czasie po doznaniu urazw i powstaniu objaww, leczeniu katartycznemu. omawialimy dotychczas jedynie stosunek histerycznych objaww do historii ycia chorej. w dwch dalszych momentach obserwacji breuera dostajemy wskazwk, jak pojmowa powstanie choroby oraz powrt do zdrowia. naley przede wszystkim zaznaczy, e pacjentka breuera prawie we wszystkich sytuacjach chorobowych musiaa stumi silne wzruszenie, nie dajc mu ujcia przez odpowiednie przejawy emocji, sowa i czyny. we wspomnianym drobnym epizodzie z psem znajomej ze wzgldu na ni stumia ona wszelkie przejawy silnego obrzydzenia; czuwajc przy ojcu, stale si staraa, by chory nie dostrzeg jej obawy i blu. kiedy odtwarzaa pniej te same sceny przed swoim lekarzem, tumione wczeniej wzruszenie wystpio ze szczegln gwatownoci, jak gdyby przechowao si a do tego czasu. objaw za, ktry po tej scenie pozosta, bardzo si potgowa w miar zbliania si do jego przyczyny i znik po cakowitym wydobyciu jej. z drugiej strony przekonalimy si, e przypomnienie sceny przez lekarza byo bezskuteczne, jeeli, jak czasami si zdarzao, przebiegao bez wzruszenia. wynika z tego, e losy emocji, ktr mona byo sobie wyobrazi jako zmienn wielko, byy miarodajne tak dla zapadania na chorob jak dla wyzdrowienia. bylimy zmuszeni przypuci, i choroba nastpia przez to, e normalne ujcie dla wzruszenia powstaego w chorobotwrczej sytuacji, byo zablokowane oraz, e istota choroby polegaa na tym, e w uwiziony afekt zosta nienormalnie zuytkowany. istnia on nadal bd jako trwae obcienie ycia psychicznego i bywa wtedy rdem ustawicznego podranienia, bd te przeistacza si w nienormalne unerwienia cielesne (wzgldnie zahamowania), bdce cielesnym objawem danego przypadku. dla tej drugiej sytuacji przyjlimy nazw przeistoczenia histerycznego (hysterische conversion). pewna cz naszego psychicznego pobudzenia przechodzi normalnie w unerwienie cielesne i

5

jest tym, co nazywamy wyrazem pobudzenia psychicznego. przeistoczenie histeryczne przedstawia si natomiast jako znaczna przesada tego wyrazu pobudzenia, jest intensywniejszym wyrazem pobudzenia ni normalny, wyrazem, ktry wszed na niezwyke tory. rzecz ma si podobnie, jak z rzek pync w dwch korytach. kiedy zatamuje si jedno z nich, w drugim z pewnoci nastpi przepenienie. z tego wszystkiego, jak widzimy, wyania si czysto psychologiczna teoria histerii, w ktrej losy emocji zajmuj naczelne miejsce. drugie spostrzeenie breuera kae nam zaznaczy, e stany wiadomoci maj wielkie znaczenie dla scharakteryzowania stanu chorobowego. u chorej breuera oprcz stanu normalnego wystpoway najrozmaitsze inne stany psychiczne brak przytomnoci, zamroczenie a take zmiany charakteru. w stanie normalnym nie wiedziaa jednak nic ani o tych chorobotwrczych scenach, ani o ich zwizku z objawami choroby. zapomniaa o tych przeyciach, a przynajmniej o tym zwizku. kiedy wprowadzio si j w stan hipnotyczny, wtedy po wielkim wysiku, udawao si przypomnie jej te sceny. wanie przez wysiek przypomnienia usuwao si objawy. bylimy w wielkim kopocie, majc wytumaczy ten fakt, gdyby nie wskazyway tu drogi dowiadczenia zdobyte dziki hipnotyzmowi. przyzwyczailimy si bowiem przez badanie zjawisk hipnotycznych do zastanawiajcego z pocztku faktu, e u tej samej osoby moemy odkry kilka ugrupowa psychicznych, ktre istniej obok siebie do niezalenie, nic o sobie nawzajem nie wiedz i mog na zmian tworzy wiadomo osoby. tego rodzaju przypadki, nazywane podwjn wiadomoci (double conscience), wystpuj czasem samorzutnie, tj. bez hipnozy. przy tego rodzaju rozdwojeniu ten stan, ktry jest stale powizany ze wiadomoci, nazywamy stanem wiadomym, natomiast oddzielony od wiadomoci stanem niewiadomym. w znanym zjawisku sugestii pohipnotycznej, polegajcym na tym, e dane podczas hipnozy zlecenie jest pniej, w stanie normalnym, bezwarunkowo wypeniane, mamy doskonay przykad wpywu, jaki na nasz wiadomo wywiera stan niewiadomy, co moe suy nam do zrozumienia powyszych dowiadcze w histerii. breuer przypuszcza wic, e objawy histerii powstay w szczeglnych stanach psychicznych, ktre nazwa hipnoidalnymi. wzruszenia, powstae podczas takich stanw hipnoidalnych, atwo staj si chorobotwrcze, albowiem w tych stanach nie ma warunkw dla normalnego przebiegu wzruszenia. powstaje wwczas z niego produkt niezwyky, wanie objaw chorobowy, ktry tkwi w normalnym stanie wiadomoci jak obce ciao, natomiast w wiadomoci ta hipnoidalna, chorobotwrcza sytuacja pozostaje nieznana. tam, gdzie istnieje objaw, znajduje si zarazem amnezja, luka w pamici; wypenienie tej luki jest zarazem usuniciem warunkw, ktre umoliwiy powstanie objawu. obawiam si, e ta cz mojego wykadu nie jest do przejrzysta, prosz jednak o pobaanie, bo idzie tu o pogldy nowe i trudne, ktre nie mog by wiele janiejsze, co jest zarazem dowodem, e w naszej wiedzy nie zaszlimy jeszcze bardzo daleko. przypuszczenia breuera o stanach hipnoidalnych okazay si zreszt zbdne i komplikujce problem, s wic przez psychoanaliz porzucone. wspomn pniej troch o wpywach i zdarzeniach, ktre jako warunki choroby odkryem w miejscu owych stanw hipnoidalnych. prawdopodobnie odnielicie pastwo wraenie, zreszt bardzo suszne, e badania breuera day wam niekompletn teori i niezadowalajce wyjanienie obserwowanych zjawisk; wykoczone teorie nie spadaj jednak z nieba i nie dowierzalibycie pastwo jeszcze bardziej, gdyby poda wam kto kompletn i zaokrglon teori ju na pocztku swych bada. taka teoria byaby niewtpliwie produktem jego spekulacji, nie owocem bada, prowadzonych bez adnego uprzedniego zaoenia. wykad ii badania charcota i janeta. zmiany w pocztkowej technice breuera, porzucenie hipnozy.

6

stumienie i opr. dynamiczny pogld na rozszczepienie psychiczne. powstawanie objawu wskutek nieudanego stumienia. cele psychoanalizy. panie i panowie! w tym niemal czasie, gdy breuer przeprowadza lecznicze rozmowy (talking cure) ze swoj pacjentk, mistrz charcot w paryskiej salp tri re rozpocz badania nad histerykami, co zapocztkowao nowe rozumienie tej choroby. rezultaty jego bada nie mogy jeszcze by znane w wiedniu. kiedy jednak, w dziesi lat pniej, breuer i ja, nawizujc do katartycznego leczenia pierwszej jego pacjentki, opublikowalimy nasz prac o psychicznym mechanizmie objaww histerycznych (vorlnfige mitteilungen ber den psychischen mechanismus hysterischer phnomene), znajdowalimy si jeszcze cakiem pod wpywem bada charcota. chorobotwrcze przeycia naszych chorych zestawialimy jako psychiczne urazy z cielesnymi, ktrych wpyw na poraenia histeryczne charcot wanie stwierdzi, a hipoteza breuera jest niczym innym, jak tylko odzwieciedleniem faktu, e charcot sztucznie odtwarza podczas hipnozy owe urazowe poraenia. ten wielki badacz francuski, ktrego uczniem byem w latach 1885-86, nie skania si ku psychologicznemu spojrzeniu na histeri. dopiero jego ucze, p. janet, usiowa gbiej wnikn w szczeglne zajcia psychiczne histerykw, take my poszlimy wanie za jego przykadem, kadc gwny nacisk w naszych usiowaniach na rozszczepienie psychiczne i rozpad osobowoci. u janeta znajdujemy teori histerii, ktra uwzgldnia panujce we francji zapatrywania na rol dziedzicznoci i zwyrodnienia. wedug niego histeria jest form degeneracyjnych zmian w ukadzie nerwowym, ktra manifestuje si wrodzonym niedomaganiem w psychicznej syntezie. histerykom brakuje, twierdzi janet, ju od samego pocztku zdolnoci do spajania rnorodnych zaj psychicznych w jedno, skd ma u nich pochodzi skonno do psychicznego rozszczepienia. niech mi bdzie wolno uy banalnego wprawdzie, lecz dosadnego przykadu. histeryczka w pojciu janeta przypomina sab kobiet, ktra wysza po zakupy i wraca obciona mas pudeek i paczek. nie moe temu ciarowi sama podoa, spada jej jedna paczka; gdy schyla si, aby j podnie, usuwa si jej inna itd. z takim przyjtym przez janeta psychicznym niedomaganiem nie da si jednak pogodzi fakt, e czsto spostrzegamy u histerykw oprcz zmniejszonej sprawnoci, jakby dla wyrwnania, take czciowo spotgowan. by poda jako dowd: gdy pacjentka breuera zapomniaa swj ojczysty i inne jzyki z wyjtkiem angielskiego, nabya w tym jzyku takiej wprawy, e moga z podanej jej niemieckiej ksiki, wprost z kartki, bez adnego przygotowania, tumaczy nienagannie i pynnie. kiedy zaczem pniej na wasn rk prowadzi badania rozpoczte przez breuera, nabraem innego przekonania na powstanie histerycznego rozszczepienia wiadomoci. ta decydujca dla moich dalszych docieka rnica pogldw musiaa si wyoni, gdy moje zapatrywania nie byy, jak u janeta wynikiem bada laboratoryjnych, lecz zabiegw leczniczych. kierowaa mn przede wszystkim praktyczna potrzeba. warunkiem laboratoryjnej metody breuera byo wprawienie chorego w stan gbokiego upienia, bo tylko w tym stanie odnajdywa on zwizki chorobotwrcze, o ktrych nic nie wiedzia w stanie normalnym. hipnoza staa si dla mnie wkrtce nieprzyjemna, jako zawodny i, e tak powiem, mistyczny rodek pomocniczy. a kiedy si ponadto przekonaem, e mimo wszelkich usiowa mogem upi tylko czstk pacjentw, postanowiem zarzuci hipnoz i uniezaleni od niej leczenie katartyczne. skoro wic nie mogem zmienia stanu psychicznego pacjentw wedle mojego uznania, urzdziem si tak, by pracowa nad nimi podczas ich stanu normalnego. wydawao mi si to co prawda z pocztku niedorzecznym i beznadziejnym zaoeniem. zadanie miaem takie: wydoby z chorego co, czego si nie wiedziao i czego on sam nie wiedzia; jak mona byo si spodziewa, e jednak tego si dowiemy? przyszo mi tu z pomoc wspomnienie bardzo dziwnego, zarazem pouczajcego

7

dowiadczenia, ktrego wiadkiem byem u bernheima w nancy. pokaza on nam wtedy, e osoby wprawione w stan hipnotycznego somnambulizmu, ktre na jego polecenie doznaway w tym stanie najrozmaitszych przey obudzi ich wspomnienie w stanie normalnym. kiedy bernheim pyta ich o owe przeycia, twierdzili wprawdzie z pocztku, e nic nie wiedz gdy jednak nie ustpowa, nalega i zapewnia, e wiedz o nich, za kadym razem nastpowao zatracone przypomnienie. w taki sam sposb postpowaem wic ze swoimi pacjentami. kiedy dochodziem z nimi do jakiego momentu, w ktrym twierdzili, e nic o tym nie wiedz, zapewniaem ich, e jednak to wiedz, niechby to tylko powiedzieli, a nawet odwaaem si twierdzi, e trafne bdzie to wspomnienie, ktre wyoni si w chwili, gdy poo im do na czole. udao mi si w ten sposb bez hipnozy wydoby z chorego wszystko, co byo potrzebne, by odnale zwizek pomidzy zapomnianymi scenami chorobotwrczymi a pozostaymi po nich objawami. byo to jednak mudne, wyczerpujce przy duszym postpowaniu; nie przedstawiao sob dopracowanej techniki. zanim jednak porzuciem to postpowanie, wycignem bardzo doniose wnioski z poczynionych przy jego pomocy spostrzee. przekonaem si wic wyranie, e te zatracone wspomnienia nigdy w istocie nie byy zagubione. byy one w posiadaniu chorego i mogy kojarzy si z tym, co chory jeszcze wiedzia, ale jaka sia przeszkadzaa im pojawi si w wiadomoci i zmuszaa, by pozostay niewiadome. istnienie tej siy mona byo przyj z ca pewnoci, bo przy usiowaniu wprowadzenia tych niewiadomych wspomnie do wiadomoci chorego dawa si odczu wysiek, odpowiadajcy jakby owej sile, a si t, podtrzymujc stan chorobowy odczuwao si wprost jako opr. na tym pojciu oporu oparem swj pogld na stany psychiczne w histerii. okazao si, e w celu uleczenia chorego naleao koniecznie znie ten opr. z kolei z postpowania w leczeniu mona byo wyrobi sobie cise wyobraenia o powstaniu choroby. te same siy, ktre dzi jako opr przeciwstawiay si uwiadomieniu zapomnianego, doprowadziy kiedy do tego zapomnienia i wypary chorobotwrcze zdarzenia ze wiadomoci. ten przypuszczany przeze mnie mechanizm nazwaem stumieniem lub wyparciem (verdrngung) i dowodu na jego istnienie doszukiwaem si w niewtpliwym istnieniu oporu. naleao jednak zada sobie pytanie, jakiego rodzaju siy wchodz tu w gr i jakie s warunki stumienia, w ktrym dopatrujemy si chorobotwrczego mechanizmu histerii. zestawiajc chorobotwrcze sytuacje, ktre poznalimy przy pomocy metody katartycznej, i porwnujc je ze sob, moglimy da odpowied na powysze pytanie. we wszystkich tych przeyciach szo mianowicie o to, e wyonio si yczenie, ktre pozostawao w jaskrawej sprzecznoci z reszt ycze danej osoby i nie dao si pogodzi z jej etycznymi i estetycznymi wymaganiami. nastpi krtkotrway konflikt i ta wewntrzna walka zakoczya si tym, e wyobraenie, zawierajce owo yczenie, ulego stumieniu i wraz z nalecymi do niego wspomnieniami zostao wyparte ze wiadomoci i zapomniane. powodem stumienia bya wic niezgodno wyobraenia z jani chorego. etyczne i inne wymagania osoby byy tymi siami, ktre dokonyway stumienia. zaakceptowanie takiego yczenia nie do przyjcia, bd te dusze trwanie konfliktu wywoay bardzo niemie uczucia; osoba zaoszczdzia sobie tego przez stumienie, ktre przedstawia si jako mechanizm obronny osobowoci. zamiast wielu opowiem niestety tylko w wielkim skrcie, opuszczajc wane szczegy jeden z moich przypadkw, w ktrym wyranie wida uwarunkowanie i korzy pync ze stumienia. moda dziewczyna, ktra stracia niedawno ukochanego ojca, ktrym si podczas choroby opiekowaa sytuacja podobna wic do losu pacjentki breuera po zampjciu starszej siostry odnosia si do szwagra ze szczegln sympati, ktr dao si zamaskowa jako czuo midzy krewnymi. pod nieobecno pacjentki i jej matki siostra zachorowaa i zmara. nieobecne wezwano do natychmiastowego powrotu, nie powiadomiwszy ich jednak o bolesnym wypadku. kiedy

8

nasza pacjentka zbliya si do miertelnego oa siostry, przemkna jej przez chwil myl, dajca si tak wyrazi: teraz on jest wolny i moe si ze mn oeni. moemy przyj za rzecz pewn, e ta myl, ktra wiadomoci dziewczyny zdradzia nie uwiadomion dotychczas wielk mio do szwagra, zostaa wskutek powstaego u niej wzburzenia stumiona w nastpnej chwili. dziewczyna ta zachorowaa wrd cikich objaww histerycznych, a kiedy rozpoczem leczenie jej, okazao si, e cakowicie zapomniaa o owej scenie u oa siostry i brzydkim, egoistycznym uczuciu, ktre wwczas si ujawnio. przypomniaa to sobie podczas leczenia, odtworzya chorobotwrczy moment wrd przejaww jak najsilniejszego wzburzenia i ozdrowiaa wskutek tego leczenia. niechaj mi bdzie wolno unaoczni szanownym suchaczom mechanizm wypierania, a take konieczny jego stosunek do oporu, poprzez nastpujce porwnanie. przyjmijmy, e w tej sali i wrd tego audytorium jestem zreszt peen podziwu, e jest tak spokojne i uwane znajdowaby si kto, kto by ustawicznie przeszkadza i gburowatym miechem, szemraniem i szuraniem nogami odwraca moj uwag od tego, co mam zrobi. owiadczybym, e nie mog wykada w takich warunkach; kilku silniejszych spord panw wypiera wobec tego wichrzyciela za drzwi, po czym ja kontynuuj wykad. aby jednak sytuacja nie powtrzya si, gdyby wypchnity usiowa dosta si z powrotem do sali, panowie ci, ktrzy spenili moje yczenie, przysuwaj stoki do drzwi i lokuj si tam jako opr po dokonanym wyparciu. kiedy przeniesiemy te pomieszczenia na grunt psychiki, tu zlokalizujemy wiadome, za drzwiami niewiadome, otrzymamy cakiem dobry przykad mechanizmu wyparcia. widzimy wic, na czym polega rnica midzy pogldami naszymi a janeta. my nie wyprowadzamy rozszczepienia psychicznego z wrodzonej niezdolnoci do psychicznej syntezy, ale tumaczymy j dynamicznie, konfliktem sprzecznych z sob si psychicznych, i widzimy w nim rezultat czynnego spierania si obu grup psychicznych. z naszego przekonania wyania si mnstwo nowych pyta. konflikt psychiczny zdarza si przecie bardzo czsto, a usiowania naszej jani, by uchroni si przed przykrymi wspomnieniami, s wprost regu, a jednak nie pociga to za sob psychicznego rozszczepienia. nie mona pozby si myli, e konieczne s jeszcze inne warunki, by konflikt mia doprowadzi do rozszczepienia. przyznaj zreszt pastwu chtnie, e hipoteza wypierania nie jest ostatecznym rezultatem, lecz dopiero pocztkiem teorii psychologicznej; musimy jednak i krok za krokiem i pozostawi uzupenienie naszej wiedzy dalszym i gbiej sigajcym badaniom. prosz te nie rozpatrywa przypadku doktora breuera z punktu widzenia stumienia. ta historia choroby nie nadaje si do tego, gdy zdobyta jest za pomoc wpywu hipnotycznego. dopiero rezygnujc z hipnozy mona zauway opory i stumienia i wyrobi sobie trafne wyobraenia o rzeczywistym mechanizmie chorobotwrczym. hipnoza zakrywa opr i uatwia nam wprawdzie dostp do pewnego obszaru psychiki, gromadzi jednak opory na granicy tego obszaru, tworzc z nich wprost nieprzebyty wa. najcenniejszy wspord spostrzee breuera jest dla nas wgld w zwizek objaww z chorobotwrczymi przeyciami lub urazami psychicznymi, ktry naley teraz rozpatrzy ze stanowiska nauki o stumieniu. naprawd nie jest od razu jasne, w jaki sposb tumienie prowadzi do powstania objaww. zamiast zawiego wywodu teoretycznego wol powrci do uytego wczeniej porwnania. prosz wyobrazi sobie, e nie skoczyo si na wypchniciu owego wichrzyciela i ulokowaniu si stray przed drzwiami. atwo moe si zdarzy, e wyrzucony, tym bardziej, e teraz rozgoryczony i bezwzgldny, niepokoi nas nadal. nie ma go ju midzy nami. pozbylimy si jego obecnoci, jego szyderczego miechu, gonych uwag, ale pod pewnym wzgldem nie osignlimy rezultatu, bo on nieznonie haasuje za drzwiami, tak e jego wrzask i bicie piciami w drzwi przeszkadza nam znacznie bardziej, ni wczeniejsze niegrzeczne zachowanie.

9

w takich warunkach byoby nam bardzo mio, gdyby nasz szanowny prezes, dr stanley hall zechcia podj si roli porednika w celu przywrcenia spokoju. porozmawiaby z przeszkadzajcymi nam i zwrciby si do nas z propozycj, bymy wpucili go z powrotem do sali, a on, prezes, rczy za jego spokojne zachowanie. ulegajc powadze dr. halla, decydujemy si uniewani to wypchnicie, po czym znowu zapanuje cisza i spokj. jest to cakiem dobra ilustracja zadania, jakie przypada lekarzowi w psychoanalitycznym leczeniu neuroz. powiedzmy wyranie: przez badanie histerykw i innych neurotykw dochodzimy do przekonania, e im si stumienie niecenzuralnego yczenia nie powiodo. usunli je wprawdzie ze wiadomoci i z pamici, zaoszczdzili sobie dziki temu pozornie wiele przykroci (unlust), lecz w niewiadomoci wyparte yczenie nadal istnieje i czyha na sposobno, by znw si uaktywni i wytworzy w wiadomoci na swoim miejscu zupenie znieksztacony i nieznany twr zastpczy. z tym tworem cz si wkrtce takie same niemie uczucia, ktrych przez wyparcie chcieli sobie zaoszczdzi. ten twr objaw chorobowy zastpujcy teraz wypart myl, jest zabezpieczony przed atakami bronicej si jani, a miejsce krtkiego konfliktu zajmuje teraz choroba o nieskoczonym trwaniu. w objawie moemy zauway oprcz znieksztacenia pewien lad podobiestw z wypart myl, zaporedniczonego w jakikolwiek sposb; podczas leczenia psychoanalitycznego mona wykry take drogi, na ktrych dokonywao si powstanie tworu zastpczego, a do uleczenia konieczne jest, by objaw tymi samymi drogami doprowadzi do przeistoczenia w wypart myl. kiedy stumione wyobraenie wprowadzimy na powrt do wiadomoci chorego, co moe si sta tylko po pokonaniu duych oporw, wwczas z powstaym w ten sposb psychicznym konfliktem, przed ktrym chory ucieka, pod kierunkiem lekarza radzi sobie o wiele korzystniej anieli przez stumienie. istnieje kilka sposobw takiego rozstrzygnicia, ktre moe zakoczy konflikt i neuroz, czasem takie sposoby tworz kombinacje. albo przekonuje si chorego, e niesusznie odrzuci yczenie chorobotwrcze i skania si go do zaakceptowania yczenia czciowo lub w caoci, albo te skierowuje si to yczenie na jaki wyszy, wobec tego dopuszczalny cel, co nazywamy uwznioleniem (sublimierung). w innym jeszcze przypadku uznajemy wprawdzie, e yczenie to zostao susznie odrzucone, lecz zastpujemy automatyczny i przez to niedostateczny mechanizm stumienia potpieniem, dokonanym za pomoc najwyszych duchowych funkcji czowieka i osigamy przez to wiadome opanowanie yczenia. prosz mi wybaczy, jeeli nie udao mi si przejrzycie przedstawi zasady postpowania, zwanego ju teraz psychoanaliz, lecz trudno ta wynika nie tylko z nowoci przedmiotu. o rodzaju ycze niezgodnych ze wiadomoci danej osoby, ktre wyaniaj si z niewiadomoci mimo stumienia, a take o tym, jakie podmiotowe lub konstytucjonalne warunki s potrzebne, by stumienie si nie powiodo i powsta twr zastpczy lub objaw chorobowy o tym poinformuj nas pniejsze uwagi. wykad iii odgadywanie z myli chorego. zasadnicza regua techniczna. dowiadczenie skojarzeniowe. interpretacja marze sennych. jawna i utajona tre marzenia sennego. marzenie senne jako spenione yczenie. przerbka snu. uchylenia, czynnoci objawowe i przypadkowe. o zarzutach przeciw psychoanalizie. panie i panowie! nie zawsze atwo powiedzie prawd, zwaszcza jeeli jest si zmuszonym wypowiedzie si krtko. dlatego te czuj si zobowizany do sprostowania pewnej niedokadnoci mojego ostatniego wykadu. powiedziaem, e zrezygnowawszy z hipnozy, nalegaem na moich pacjentw, by powiedzieli mi, co przychodzi im na myl w zwizku z omawianym tematem, e przecie widz wszystko, co rzekomo zostao

10

zapomniane i e wyaniajca si myl (einfall) z pewnoci bdzie to zawieraa, powiedziaem wwczas, e istotnie najbliszy pomys chorego przynosi waciw rzecz, ktra bya owym zapomnianym dalszym cigiem wspomnienia. w takim uoglnieniu nie jest to jednak zgodne z rzeczywistoci; przedstawiem to tak tylko dla skrcenia. w rzeczywistoci tylko kilka razy tak si zdarzyo, e przez zwyczajne naleganie z mojej strony udao si wydoby z zapomnienia waciwy szczeg. przy duszym stosowaniu metody nalegania nasuway si myli, ktre nie mogy by waciwe, bo nie czyy si z poprzednimi, chorzy zreszt sami je odrzucili. naleganie tu nie pomagao, tak e niemal ju aowaem, e porzuciem hipnoz. w tym czasie bezradnoci poszedem za przekonaniem, jakie zawsze ywiem, ktrego naukowe uzasadnienie wiele lat pniej przedstawi mj przyjaciel, c. g. jung z zurichu oraz jego szkoa. czasem jednak korzystnie jest mie takie uprzednie zaoenia. zawsze byem przekonany, e zdarzenia psychiczne s cile uwarunkowane, i nie mogem uwierzy, e jaka myl chorego, wypowiedziana w stanie skupionej uwagi, bya zupenie dowolna i bez zwizku z poszukiwanym przez nas zapomnianym wyobraeniem, e nie bya z nim identyczna, wynikao jasno z przypuszczonej przeze mnie sytuacji psychologicznej. w chorym cieray si dwie siy; z jednej strony wiadome denie do uwiadomienia sobie niewiadomego zapomnianego, z drugiej za znany ju nam opr przeciw temu uwiadomieniu wypartego wyobraenia lub te jego pochodnych. jeeli ten opr rwna si zeru lub by bardzo may, chory uwiadamia sobie zapomniane bez adnego znieksztacenia; naleao wobec tego przypuci, e znieksztacenie poszukiwanego bdzie tym wiksze, im wikszy jest opr przed jego uwiadomieniem. myl chorego, ktra wesza w miejsce poszukiwanego wyobraenia, powstaa wic w ten sam sposb co objaw; bya ona nowym, sztucznym, przejciowym tworem zastpczym dla stumionego wyobraenia, i tym bardziej do niego niepodobnym, im wikszemu znieksztaceniu ulega pod wpywem oporu. ju przez to, e bya objawem, musiaa mie zwizek z poszukiwanym wyobraeniem i przy niezbyt silnym oporze musiao da si odgadn z nasuwajcej si pacjentowi myli owo ukryte i poszukiwane przez nas: wyobraenie. myl ta bya niejako aluzj do stumionego pierwiastka, przedstawieniem go w sposb poredni, przy pomocy napomknie. w normalnym yciu psychicznym take spotykamy analogiczne sytuacje, ktre prowadz do podobnych rezultatw. tego rodzaju sytuacja powstaje w dowcipie. zagadnienia techniki psychoanalitycznej zmusiy mnie do zajmowania si technik dowcipu. wyjani to pastwu na przykadzie angielskiego dowcipu. ot dwu niezbyt skrupulatnym kupcom udao si przez cig bardzo ryzykownych interesw zdoby duy majtek, po czym za wszelk cen starali si dosta do tak zwanego dobrego towarzystwa. robili to w rny sposb, midzy innymi tak, e kady z nich kaza si sportretowa przez najsynniejszego, zarazem najdroszego malarza, ktrego obrazy zawsze byy towarzysk sensacj. pokazano te drogie obrazy na urzdzonym w tym celu duym zebraniu. obaj gospodarze sami zaprowadzili najwybitniejszego znawc i krytyka do salonu, gdzie na cianie w pewnej odlegoci od siebie wisiay te portrety, by z jego ust usysze sowa podziwu. ten przez dugi czas przyglda si ptnom, wreszcie pokiwa gow, jakby mu czego brakowao, i zapyta tylko, wskazujc na wolne miejsce midzy obrazami: and where is the saviour? (a gdzie jest zbawiciel?) widz, to miejecie si pastwo z tego dobrego dowcipu, ktrego technik postaramy si teraz zrozumie. wiemy, e krytyk chcia powiedzie: jestecie par otrw, jak ci, midzy ktrymi ukrzyowano zbawiciela. nie wypowiada tego jednak, natomiast mwi co, co wydaje nam si z pocztku niestosowne i nie nalece do rzeczy, co jednak w nastpnej chwili rozumiemy jako aluzj do zamierzonej obelgi i zastpienie jej. nie oczekujmy, e w dowcipie zachodz te same stosunki, ktre przypuszczamy w genezie nasuwajcych si myli (einflle) naszych chorych, ale musimy zaakcentowa tosamo motyww w konstrukcji tych myli i dowcipu. dlaczego nasz krytyk nie wypowiada wprost wobec obu otrw tego, co chciaby im powiedzie? poniewa mimo chci wypowiedzenia tego bez ogrdek, ma mocne motywy, by

11

tego nie robi. nie jest bowiem bezpiecznie obraa ludzi, u ktrych jest si w gocinie, ktrzy maj do dyspozycji silne pici licznej suby, atwo wic mona podzieli los wichrzyciela podanego przeze mnie za przykad w poprzednim wykadzie. z tego wanie powodu krytyk nie wypowiada wprost zamierzonej obelgi, lecz robi to w zmienionej formie jako aluzj z pominiciem. takie samo uwarunkowanie sprawia moim zdaniem to, e pacjent w miejsce poszukiwanego przez nas zapomnianego pierwiastka wytwarza mniej lub bardziej zmienion myl zastpcz. (ersatzeinfall). bardzo przydatnie jest, za szko zurysk (bleuler, jung i inni), nazwa grup zwizanych ze sob i zabarwionych wzruszeniem pierwiastkw wyobraeniowych zespoem (kompleksem). widzimy wic, e jeeli w poszukiwaniu wypartego zespou pacjenta wemiemy za punkt wyjcia ostatni szczeg, ktry zdoa sobie jeszcze przypomnie, mamy wielkie szans odkry kompleks, jeli tylko chory dostarczy nam dostatecznej iloci swych swobodnych skojarze. pozwalamy wic mwi choremu, co mu si ywnie podoba i trzymamy si zaoenia, e nie moe mu przyj na myl nic innego jak tylko to, co porednio pochodzi od poszukiwanego zespou. gdyby ten sposb do odnalezienia stumionych wyobrae mia si wydawa zbyt uciliwy, nie zapominajmy, e jest to jedyny moliwy sposb. przy zastosowaniu tej techniki napotykamy jeszcze na takie przeszkody, e pacjent czsto milknie, zacina si i twierdzi, e nie ma nic innego do powiedzenia oraz e nic nie przychodzi mu na myl. gdyby istotnie tak si rzecz miaa i to twierdzenie byo suszne, wwczas nasze postpowanie byoby znowu niedostateczne. subtelniejsza obserwacja wykazuje jednak, e tego rodzaju zastj waciwie nigdy nie ma miejsca i jest tylko pozorny; pozr ten powstaje w ten sposb, e chory pod wpywem oporu, przybierajcego szaty krytycznego wartociowania nasuwajcej si myli, myl tak zataja lub usuwa. moemy si uchroni przed takim zachowaniem pacjenta, zapowiadajc mu je i dajc od niego, by zupenie nie zwaa na tak krytyk. polecamy mu, by zaniecha cakowicie tego krytycznego doboru i wypowiada wszystko, co mu przyjdzie na myl, choby uwaa, e jest to nieprawdziwe, nie nalece do rzeczy, bezsensowne, a przede wszystkim wtedy, gdyby dana myl wydaa mu si wyranie niemia. dziki przestrzeganiu tego zlecenia przez pacjenta zapewniamy sobie materia, ktry prowadzi nas na trop stumionego zespou. zdobyty w ten sposb materia mylowy, ktry chory z lekcewaeniem odrzuca, gdy jest pod wpywem swoich oporw a nie pod wpywem lekarza, przedstawia niejako dla psychoanalityka rud, z ktrej, dziki sztuce interpretacji, wydobywa szlachetny kruszec. jeeli za chcemy szybko i pobienie zapozna si ze stumionymi zespoami chorego, bez wzgldu na ich wkad oraz wzajemne zwizki, badamy za pomoc dowiadczenia skojarzeniowego, ktre jung i jego uczniowie udoskonalili. takie postpowanie daje analitykowi tyle, co analiza jakociowa chemikowi; jest ono wprawdzie zbdne przy leczeniu neuroz, jest jednak niezbdne, gdy chodzi o przedmiotowe wykazanie zespow oraz o badanie chorb umysowych, ktre z wielkim powodzeniem prowadzi szkoa zuryska. badanie myli nasuwajcych si pacjentowi, przy zachowaniu powyszej gwnej zasady psychoanalitycznej, nie jest jednak jedynym rodkiem technicznym umoliwiajcym nam dostp do niewiadomoci. dymy do tego samego celu jeszcze dwiema innymi drogami, mianowicie poprzez interpretacj marze sennych pacjenta oraz przez wykorzystanie jego uchyle i tzw. czynnoci przypadkowych. wyznaj, e dugi czas wahaem si, czy nie naleaoby raczej zamiast zwizego streszczenia caej dziedziny psychoanalizy obszernie omwi interpretacj marze sennych. jedynie drugorzdne wzgldy odwiody mnie od tego pierwotnego zamiaru. wydawao mi si niemal gorszce wystpienie w tym kraju, uznajcym gwnie praktyczne cele, jako interpretator snw, zanim mgbym wskaza, jak doniose znaczenie moe mie ta przestarzaa i wyszydzana sztuka. w rzeczywistoci interpretacja snw jest zasadniczym

12

sposobem poznania niewiadomoci, najpewniejsz podstaw psychoanalizy, a zarazem t dziedzin, w ktrej kady pracownik zdobywa swe przekonanie i wyszkolenie. kiedy pytaj mnie, jak mona zosta psychoanalitykiem, odpowiadam: przez stosowanie wasnych marze sennych, bd te poprzestaj na najpytszych zarzutach przeciw niej. jeeli jednak szanowni suchacze zdoaj zgodzi si na przedstawione im tutaj rozwizanie problemu marzenia sennego, rezultaty psychoanalizy nie bd przedstawiay dla nich adnych trudnoci. przede wszystkim pamitajmy o tym, e marzenia senne z jednej strony s zewntrznie bardzo podobne do wytworw chorb umysowych, z drugiej doskonale si godz z peni naszego zdrowia na jawie. rzeczywicie nie jest niedorzecznym twierdzeniem, e kto odnosi si ze zdziwieniem do tych normalnych zudze, obkanych idei i zmian charakterologicznych, zamiast ze zrozumieniem, nie moe te cakowicie inaczej ni laik pojmowa take nienormalne wytwory chorobliwych stanw psychicznych. moemy wic z caym spokojem zaliczy do laikw prawie wszystkich dzisiejszych psychiatrw. teraz zechciejcie pastwo towarzyszy mi w pobienym przegldzie problemw dotyczcych marze sennych. zwyklimy po obudzeniu si traktowa sny tak lekcewaco, jak pacjent te myli, ktrych domaga si od niego lekarz. odrzucamy je ponadto, z reguy zapominajc o nich szybko i zupenie. to nasze lekcewaenie tumaczy si obcoci nawet tych marze, ktre nie s pogmatwane i bezsensowne, a take wyran niedorzecznoci i bezsensownoci innych; odrzucenie ich natomiast tumaczy si tym, e w niektrych marzeniach zupenie jawnie wystpuj denia bezwstydne i niemoralne. jak wiadomo, staroytno nie podzielaa tego lekcewaenia dla marze sennych, a i dzisiaj jeszcze nisze warstwy naszego spoeczestwa przypisuj im znaczn warto; podobnie jak dawniej, ludzie spodziewaj si po nich objawienia przyszoci. wyznaj, e nie odczuwam potrzeby mistycznych zaoe w celu wypenienia luk naszej obecnej wiedzy i dlatego nigdy nie mogem znale czego, co mogoby potwierdzi prorocz istot marze sennych. mona natomiast powiedzie wiele innych rzeczy o marzeniach sennych, ktre s niemniej dziwne. przede wszystkim nie wszystkie sny s dla nicego z istoty obce, niezrozumiae i pogmatwane. jeeli wemiemy pod uwag marzenia bardzo maych dzieci, od ptora roku poczwszy, odkrywamy, e s one cakiem proste i atwe do wytumaczenia. mae dziecko ni zawsze, e speniaj mu si yczenia, ktre obudzono w nim poprzedniego dnia i ich nie zaspokojono. aby odkry tak proste rozwizanie, nie potrzebujemy adnej sztuki interpretacji; w zupenoci wystarczy nam pozna przeycia dziecka z poprzedniego dnia. niewtpliwie najbardziej zadowalajcym rozwizaniem problemu byoby, gdyby marzenia senne dorosych byy takie same jak dziecice, czyli byyby spenieniem ycze z poprzedniego dnia. tak rzeczywicie jest; trudnoci, jakie napotyka takie rozwizanie, dadz si stopniowo usun dziki dokadnej analizie marze sennych. przede wszystkim wic pierwszy, najwaniejszy zarzut: marzenia senne dorosych maj zazwyczaj niezrozumia tre, w ktrej nie wida adnego ladu spenionego yczenia. odpowied na to jest taka te marzenia senne ulegy znieksztaceniu; odpowiadajce im zdarzenie psychiczne ujawnioby si w sowach zupenie inaczej. musimy odrni jawn tre marzenia, ktre sobie niewyranie przypominamy rano i z trudem wyraamy w sowach, jakby przypadkowych, od treci utajonej, co do ktrej naley zaoy, e znajduje si w niewiadomoci. znieksztacenie marzenia jest tym samym mechanizmem, ktry poznalimy przy badaniach powstawania objaww histerycznych; wskazuje ono, e przy powstawaniu marzenia sennego siy psychiczne cieraj si ze sob tak, jak przy tworzeniu si objawu. jawna tre snu jest znieksztaconym tworem zastpczym zastpujcym niewiadome myli a znieksztalcenie jest dzieem odpychajcych si naszej jani, oporw, ktre na jawie zabraniaj stumionym yczeniom niewiadomoci wstpu do wiadomoci, za podczas snu, pomimo zmniejszonej czujnoci, posiadaj jeszcze tyle siy, by przynajmniej zmusi je do

13

zamaskowania. nicy przez to tak samo nie zna pniej znaczenia swych marze sennych, jak histeryk nie zna zwizku i znaczenia swoich objaww. o tym, e rzeczywicie istnieje ukryta tre marzenia i e pomidzy ni a treci jawn istotnie zachodzi powyszy stosunek, przekonuje nas analiza marze sennych, ktrej technika jest taka sama jak metoda psychoanalizy. nie troszczymy si wcale o pozorny zwizek pierwiastkw w jawnej treci i doszukujemy si wedug metody psychoanalitycznej myli, ktre w swobodnym kojarzeniu nasuwaj si w odniesieniu do kadego pierwiastka sennego. na podstawie tak otrzymanego materiau odgadujemy utajon tre marzenia, podobnie jak u chorego wyparty zesp, z myli odnoszcych si do jego objaww i wspomnie. a z odnalezionej w ten sposb utajonej treci marzenia wida, jak suszne byo zestawienie marze sennych dorosych z marzeniami dzieci. to bowiem, co jako waciwy sens marzenia wchodzi teraz w miejsce jawnej treci, zawsze jest jasno zrozumiae, nawizuje do wrae poprzedniego dnia i okazuje si spenieniem nie zaspokojnego yczenia. jawn tre, ktr znamy z przypomnienia przy obudzeniu si, moemy okreli jako zamaskowane spenienie stumionego yczenia. dziki pewnej pracy syntetycznej moemy teraz wejrze w mechanizm, ktry doprowadzi do przeksztacenia ukrytej, niewiadomej treci w jawn tre marzenia; mechanizm, ten nazywamy przerbk marzenia. zasuguje on na nasze due zainteresowanie, bo najlepiej moemy si przeze przekona, jak nieprzewidziane zdarzenia psychiczne mog zachodzi w niewiadomoci, a raczej pomidzy dwoma oddzielnymi ukadami psychicznymi, czyli wiadomoci i niewiadomoci. spord tych nowo poznanych zdarze psychicznych na pierwszy plan wysuwaj si stoczenie i przesunicie nacisku psychicznego. przerbka marzenia to szczeglny przykad wzajemnego oddziaywania na siebie rozmaitych grup psychicznych, czyli przykad efektu rozszczepienia psychicznego, i wydaje si by identyczna z tym znieksztacajcym mechanizmem, ktry przy nieudanym stumieniu przeksztaca stumiony zesp w objawy. przy analizie marze sennych a najbardziej przekonuj nas nasze wasne ze zdziwieniem dowiadujemy si, jak nieprzewidzianie duy wpyw na rozwj czowieka wywieraj wraenia i przeycia z pierwszych lat dziecistwa. w marzeniu sennym dziecko w czowieku kontynuuje niejako swoje istnienie, z zachowaniem wszystkich swoich cech i ycze, nawet takich, ktre stay si bezuyteczne w pniejszym yciu. wyranie si przy tym przekonujemy, e tak zwany normalny czowiek powstaje z zupenie odmiennie skonstruowanego psychicznie dziecka poprzez pewne procesy rozwojowe, stumienia, uwzniolenia; twory reakcji; czowiek ten niesie mudnie zdobyt kultur, poniekd po czci bdc jej ofiar. zwracam ponadto uwag na to, e przy analizie marze sennych odkrylimy, i niewiadomo posuguje si, zwaszcza dla wyraenia zespow seksualnych, pewn symbolik, ktra w czci jest indywidualnie zmienna, w czci za typowa; wydaje si ona identyczna z symbolik, jakiej doszukujemy si w podaniach i baniach. nie jest wykluczone, e i te utwory ludowe wyjani si dziki wgldowi w istot marze sennych. take to, e bywaj marzenia powizane z lkiem, nie sprzeciwia si wcale naszemu pojmowaniu marzenia sennego jako spenienia yczenia. pomijajc ju bowiem to, e take te sny lkowe naleaoby najpierw zinterpretowa, zanim wyda si o nich sd, naley nadmieni, e lk ten nie pozostaje w tak prostym stosunku do treci snu, jak mgby sobie wyobraa kto nie znajcy i nie uwzgldniajcy warunkw lku nerwowego. lk take jest reakcj naszej jani w celu odparcia stumionych, bardzo spotgowanych ycze i dlatego te atwo zrozumie, e wystpi on w marzeniu sennym, jeli tylko te yczenia zbyt jaskrawo si w nim wybij. widzimy wic, e badanie marze sennych byoby usprawiedliwione choby tylko tym, e dostarcza nam wyjanie odnonie rzeczy, ktrych poza tym trudno dociec. nam nasuno si ono w zwizku z psychoanalitycznym leczeniem neurotykw. w myl tego, co wyej wywodziem, atwo chyba zrozumie, w jaki sposb interpretacje marze sennych o ile nie jest ona zbyt utrudniona przez opory chorego prowadzi nas do poznania ukrytych i

14

stumionych ycze, a take do zasilanych przez nie zespow objaww pacjenta. przechodz wobec tego obecnie do trzeciej grupy zjawisk psychicznych, ktre rwnie stanowi techniczny rodek psychoanalizy. grup t stanowi mae pomyki, u normalnych jak i nerwowych ludzi, do ktrych zazwyczaj nie przywizuje si adnej wagi, jak np. zapominanie szczegw, ktre powinni zna, zazwyczaj im znanych (np. czasowe zapominanie imion), przejzyczenia, ktre tak czsto si nam zdarzaj, oraz w pisaniu i czytaniu, w postrzeganiu przedmiotw, gubienie i tuczenie przedmiotw itd. wszystko to s pomyki, dla ktrych nie doszukujemy si zazwyczaj przyczyn psychologicznych i traktujemy z caym spokojem jako wydarzenia przypadkowe, jako wynik roztargnienia, nieuwagi i tym podobnych warunkw. nale tu ponadto ruchy i gesty, ktre ludzie wykonuj, nie zwracajc na nie adnej uwagi, nie przypisujc im jakiegokolwiek znaczenia psychicznego, jak np. bawienie si przedmiotami, nucenie melodii, ruchy przy wasnym ciele czy ubieraniu itp. te drobiazgi, jak te czynnoci objawowe i przypakowe, nie s tak bez znaczenia, jak skonni jestemy przypuszcza. zdecydowanie maj one znaczenie, ktre atwo wyprowadzi z sytuacji, w jakiej si zdarzaj, po czym okazuje si, e s one wyrazem pobudek i zamiarw, ktre chcemy odsun, ukry przed wiadomoci, bd te, e s to pochodne tych samych stumionych ycze i zespow, ktre, jak ju wiemy, mog tworzy objawy i marzenia senne. uchylenia te zasuguj wic na to, by ocenia je jako objawy, a badanie ich, podobnie jak analiza marze sennych, moe odsoni nam ukryte strony naszej psychiki. poprzez nie czowiek zdradza zazwyczaj swoje najgbsze tajemnice. to, e mog zdarza si tak atwo i czsto i to nawet u zdrowych, ktrych stumienie niewiadomych prdw na og si udaje zawdziczaj swoje bahoci i niepozornoci. posiadaj one jednak du warto teoretyczn, gdy dowodz, e take przy zupenym zdrowiu zachodz stumienia oraz twory zastpcze. atwo mona wywnioskowa z tego, e psychoanalityk jest szczeglnie mocno przekonany o uwarunkowaniu ycia psychicznego. dla niego nic nie jest dobre, dowolne czy przypadkowe. spodziewa si on dostatecznego umotywowania nawet tam, gdzie zazwyczaj tego nie damy, ba, jest on nawet przygotowany na to, e jeden i ten sam wytwr psychiczny moe by kilkakrotnie umotywowany, podczas gdy wrodzona nam rzekomo potrzeba przyczynowoci zadowala si zazwyczaj tylko jedn przyczyn psychiczn. jeeli wemiemy pod uwag rodki, jakimi rozporzdzamy w celu odsonicia tego, co w yciu psychicznym ukryte, zapomniane i stumione, czyli badanie myli pacjentw przy swobodnym kojarzeniu, ich marze sennych oraz ich uchyle i czynnoci objawowych, a ponadto dodamy do tego wykorzystanie innych zjawisk wystpujcych podczas leczenia psychoanalitycznego, ktrym powic niej kilka uwag, jako tak zwanemu przeniesieniu, dochodzimy do wniosku, e nasza technika jest ju na tyle zasobna, by mc podoa postawionemu przed ni zadaniu, ktre polega na wprowadzeniu do wiadomoci chorobotwrczego materiau psychicznego i usuniciu cierpie powstaych przez utworzenie objaww zastpczych. niewtpliwie szczeglnym powabem i zalet tej pracy jest to, e przy naszych zabiegach leczniczych wzbogaca si i pogbia znajomo ycia psychicznego zdrowego i chorego czowieka. nie wiem, czy odnielicie pastwo wraenie, e technika, ktrej zasoby przejrzelimy tutaj, jest szczeglnie trudna; sdz, e jest zupenie przystosowana do zadania, ktremu ma sprosta. jedno jest pewne naley t technik opanowa podobnie jak histologiczn czy chirurgiczn. zdziwicie si moe, szanowni suchacze, jeeli powiem, e syszelimy w europie mnstwo sdw o psychoanalizie od osb, ktre nic o tej technice nie wiedz i nie stosuj jej, a od nas pniej jakby celem wykpienia daj, abymy im dowiedli trafnoci naszych wynikw. midzy naszymi przeciwnikami s ludzie, ktrym poza tym nie jest obcy naukowy sposb mylenia, ktrzy nie odrzuciliby np. rezultatu badania mikroskopowego dlatego, e nie mona go stwierdzi goym okiem na preparacie anatomicznym, ktrzy nie

15

uczyniliby tego tak dugo, pki sami nie zbadaliby stanu rzeczy przy pomocy mikroskopu. kiedy jednak chodzi o uznanie psychoanalizy, warunki istotnie s mniej sprzyjajce. psychoanaliza dy bowiem do wiadomego uznania tego, co jest stumione w naszym yciu psychicznym, a kady przecie, ktry j ocenia, jest czowiekiem, ktry ma tego rodzaju stumienia, moe nawet z trudem tylko je podtrzymuje. musi wic ona wywoywa taki sam opr jak u chorego, a nic atwiejszego od tego, e opr ten przybiera intelektualne szaty i posuguje si argumentami podobnymi do tych, ktre u naszych chorych rozpoznajemy za pomoc metody psychoanalitycznej. podobnie jak u naszych chorych, moemy i u przeciwnikw zauway jaskrawy i obniajcy zdolno sdzenia wpyw afektu. zarozumiao naszej wiadomoci, ktra np. odrzuca marzenia senne z takim lekcewaeniem, naley do najsilniejszych mechanizmw ochronnych przed przedarciem si niewiadomych kompleksw i dlatego te tak trudno jest przekona ludzi o rzeczywistym istnieniu niewiadomoci i zapozna ich z czym nowym, co sprzeciwia si ich wiadomej wiedzy. wykad iv seksualizm w etiologii neuroz. pciowo u dzieci. autoerotyzm i wybr przedmiotu. ostateczne uksztatowanie si ycia pciowego. zwizek midzy neuroz a zboczeniem. jdro neurozy. panie i panowie! pragnlibycie zapewne dowiedzie si teraz, czego dowiedzielimy si przy pomocy wyej opisanych rodkw technicznych o kompleksach chorobotwrczych i stumionych yczeniach neurotykw. przede wszystkim wic psychoanalityczne badanie z zadziwiajc wprost regularnoci wyprowadza objawy chorobowe pacjentw z wrae z ich ycia miosnego, wykazuje nam, e pragnienia chorobotwrcze s w swojej istocie skadnikami popdu pciowego, i zmusza nas do przypuszczenia, e zaburzenia w yciu erotycznym maj najwiksze znaczenie wrd czynnikw prowadzcych do choroby, i to u obu pci. wiem, e te stwierdzenia rzadko znajduj wiar. nawet tacy badacze, ktrzy chtnie podzielaj moje psychologiczne pogldy, skonni s do przypuszczenia, e przeceniam znaczenie czynnika pciowego w etiologii neuroz i zwracaj si do mnie z pytaniem, dlaczego inne bodce psychiczne nie miayby rwnie by powodem opisanych wyej zjawisk stumienia i objaww zastpczych. odpowiadam na to, e nie wiem, dlaczego nie miayby by, ale dowiadczenie pokazuje, e nie maj one takiego znaczenia, co najwyej wspomagaj dziaalno czynnikw pciowych, nie mog ich jednak nigdy zastpi. ten stan rzeczy nie jest moim teoretycznym postulatem; jeszcze w studiach nad histeri, opublikowanych wsplnie z doktorem breuerem w 1895 roku, nie zajmowaem takiego stanowiska; musiaem je zaj dopiero wtedy, kiedy na podstawie liczniejszych dowiadcze lepiej wniknem w przedmiot. moi panowie! znajduje si tu midzy wami kilku moich najbliszych przyjaci i zwolennikw, ktrzy razem ze mn odbyli podr do worcester. prosz ich zapyta, a dowiecie si, e wszyscy oni odnosili si z niedowierzaniem do mojego twierdzenia o istotnym znaczeniu czynnikw pciowych, pki wasne psychoanalityczne dociekania nie zmusiy ich stan na tym samym stanowisku co ja. zachowanie si pacjentw nie uatwia nam jednak przekonania si o susznoci tego twierdzenia. zamiast dostarczy nam wiadomoci o swym yciu seksualnym, staraj si wszelkimi siami zatai je przed nami. ludzie w ogle nie s szczerzy, jeeli chodzi o sprawy natury pciowej. nie opisuj swobodnie swojej pciowoci, lecz przykrywaj j grub warstw kamstwa. maj zreszt w czci racj, bo w naszej kulturze nie ma sprzyjajcych warunkw dla rozadowania seksualnego; nikt z nas waciwie nie moe swobodnie odsoni swej erotyki przed innymi. dopiero kiedy nasi pacjenci zorientuj si, e mog sobie pofolgowa podczas leczenia, zrzucaj z siebie t kamliw powok i wwczas dopiero mona wyrobi sobie sd co do tej spornej kwestii. niestety take lekarze nie rni si od innych ludzi, jeeli chodzi o ich osobisty stosunek do

16

problemu ycia pciowego i wielu z nich ywi pogldy zabarwione pruderi i lubienoci, ktre cechuj stosunek ludzi kulturalnych do kwestii pciowoci. teraz omwmy jednak nasze dalsze wyniki. w innych przypadkach badanie psychoanalityczne naprowadza nas co prawda nie na seksualne, lecz zwyczajne urazowe przeycia. ta rnica traci jednak znaczenie wskutek innej okolicznoci. analiza, ktra ma doprowadzi do gruntownego wyjanienia i ostatecznego wyzdrowienia, nie poprzestaje w adnym przypadku na przeyciach z okresu zachorowania, lecz we wszystkich przypadkach zmierza a do czasu dojrzewania i wczesnego dziecistwa chorego, by tam dopiero natkn si na wraenia i zajcia, ktre miay znaczenie dla pniejszego zachorowania. dopiero przeycia dziecistwa tumacz nam wraliwo na pniejsze urazy i tylko odkrycie i uwiadomienie tych niemal regularnie zatraconych ladw pamiciowych daje moliwo usunicia objaww chorobowych. dochodzimy tutaj do tego samego efektu jak przy badaniu marze sennych, odkrywamy mianowicie, e nie zaspokojone, stumione pragnienia dziecistwa s czynnikiem, ktry umoliwi powstanie objaww, tak e bez nich oddziaywanie na pniejsze urazy przebiegoby normalnie. te olbrzymie pragnienia dziecistwa moemy natomiast oglnie okreli jako seksualne. teraz dopiero pewien jestem zdziwienia szanownych suchaczy. zapytacie pastwo czy istnieje seksualizm dziecicy? czy wiek dziecicy nie jest okresem ycia, ktry odznacza si wanie brakiem popdu pciowego? nie, moi panowie. z pewnoci rzecz nie przedstawia si tak, e dopiero w okresie dojrzewania popd pciowy wciela si w dzieci, podobnie jak w ewangelii diabe w wini. dziecko od samego pocztku ma swoje denia i zachowania seksualne, przynosi je ze sob na wiat, a wskutek doniosego, penego etapw rozwoju tworzy si z nich tzw. normalna pciowo dorosego. nie jest nawet trudno dostrzec przejawy tego pciowego zachowania si dzieci; przeciwnie, potrzeba nawet sztuki, by je przeoczy czy opacznie tumaczy. przychylny los sprawi, e mog powoa si na wiadka z grona tego audytorium. tu oto mam prac doktora sanforda bella, wydrukowan w 1902 r. w american journal of psychology. jej autor jest wykadowc clark university, tego samego instytutu, w ktrego murach znajdujemy si teraz. w pracy zatytuowanej a preliminary study of the emotion of love between the sexes, ktra ukazaa si trzy lata wczeniej ni moje trzy rozprawy o teorii seksualnoci, autor mwi tak samo, jak wanie powiedziaem: uczucie mioci pciowej [...] nie pojawia si po raz pierwszy w okresie dojrzewania, jak dotd sdzono. pracowa on, jak mwimy w europie, w amerykaskim stylu, i zebra w cigu pitnastu lat wicej ni 2500 potwierdzonych obserwacji, w tym 800 wasnych. o objawach tego zakochania si mwi: badajc bez uprzedze te przejawy setek dziecicych par, nie mona unikn przypisania ich seksualizmowi. najbardziej dociekliwy badacz zostanie przekonany, jeeli do tych spostrzee doda si wyznania tych, ktrzy jako dzieci dowiadczyli tego w znacznym stopniu i ktrych wspomnienia z dziecistwa s wzgldnie odlege. jeszcze bardziej jednak zdziwi si ci wrd obecnych, ktrzy nie chcieli wierzy w seksualno dziecic, jeeli zaznacz, e wrd tak wczenie zakochanych dzieci niemaa ilo bya w nader wczesnym wieku, trzech i piciu lat. nie zdziwibym si, gdybycie pastwo uwierzyli raczej tym spostrzeeniom swojego rodaka ni moim. mnie samemu udao si niedawno uzyska z analizy picioletniego, lkowo chorego chopca, ktr to analiz przeprowadzi wedug wszelkich zasad sztuki jego wasny ojciec, cakiem dokadny obraz cielesnych przejaww i psychicznych efektw popdu z wczesnego okresu seksualizmu u dzieci. niechaj wolno mi bdzie te przypomnie, e mj przyjaciel, doktor c. g. jung, niewiele godzin wczeniej w tej samej sali omwi swe spostrzeenia u jeszcze modszej dziewczynki, ktra z tego samego powodu co mj pacjent przyjcia na wiat drugiego dziecka zdradzia takie same zmysowe pobudzenia, pragnienia i kompleksy. nie trac wic nadziei, e pogodzicie si pastwo z tak obcym wam zrazu wyobraeniem o seksualnoci dzieci i przytaczam jeszcze jako wymowny przykad

17

psychiatr z zurychu, e. bleulera, ktry jeszcze niewiele lat temu twierdzi, e nie ma zrozumienia dla moich teorii seksualnych, a jednak od tego czasu zdoa stwierdzi przez swe wasne spostrzeenia pciowo dzieci w caej rozcigoci. atwo zrozumie, e wikszo ludzi, lekarze i inni, nie chce nic wiedzie o yciu pciowym dziecka. pod wpywem wychowania skierowanego na kultur, zapomnieli oni o wasnej dziecicej pciowoci i nie chc, by przypominano im o tym, co stumili. doszliby do odmiennego przekonania, gdyby badania nad tym tematem rozpoczli od analizy siebie, czyli od przejrzenia i wyjanienia swych wspomnie dziecicych. pozbdcie si wic pastwo wtpliwoci i razem ze mn zabierzcie si do oceny pciowoci dziecicej, poczwszy od lat najwczeniejszych. popd pciowy dziecka jest bardzo zoony. mona go rozoy na wiele skadnikw, pochodzcych z rozmaitych rde. przede wszystkim jest on jeszcze niezaleny od funkcji rozrodczej, ktrej pniej si poddaje. suy on do uzyskania rozmaitych rodzajw rozkoszy, ktr na podstawie zwizku i analogii uwaamy za rozkosz seksualn. najwaniejszym rdem rozkoszy pciowej u dziecka jest odpowiednie dranienie pewnych szczeglnie wraliwych okolic ciaa, oprcz narzdw pciowych take ust, odbytu, ujcia cewki moczowej, skry itp. ze wzgldu na to, e w tej pierwszej fazie ycia pciowego dziecko pociga rozkosz z wasnego ciaa, z pominiciem innego przedmiotu, nazywamy ten okres, podobnie jak havelock ellis, autoerotyzmem, za te tak doniose dla uzyskania rozkoszy pciowej okolice ciaa strefami erogennymi. cmokanie malutkich dzieci jest dobrym przykadem takiego autoerotycznego zaspokojenia za porednictwem strefy erogennej. pierwszy naukowiec, badajcy to zjawisko, doktor linder, okreli je jako rozkosz pciow i wyczerpujco opisa przejcie od niego do innych, wyszych stopni zaspokojenia seksualnego. innym sposobem osigania rozkoszy pciowej w tym okresie jest onanistyczne dranienie narzdw pciowych, ktre ma tak olbrzymie znaczenie dla pniejszego ycia i ktrego wiele osb nigdy si cakowicie nie wyzbywa. oprcz tych i innych czynnoci autoerotycznych przejawiaj si u dziecka ju bardzo wczenie te skadniki popdu pciowego (libido), ktre za przedmiot maj inn osob. popdy te wystpuj parami, w antytezie, jako czynne i bierne. jako najbardziej reprezentacyjne dla tej grupy wymieni tu rozkosz odczuwan z zadawania blu (sadyzm) i jej bierne przeciwiestwo (masochizm), dalej czynny popd do ogldania i bierny do pokazywania narzdw pciowych. podczas gdy z czynnej odmiany tego ostatniego popdu wywodzi si dza wiedzy, z biernej tworzy si pocig do artystycznych i aktorskich popisw. inne czynnoci pciowe dziecka s ju uzalenione od wyboru przedmiotu, przy czym chodzi ju gwnie o drug osob, ktrej znaczenie dla dziecka bierze si zrazu z jego popdu samozachowawczego. pe nie ma jednak jeszcze w tym okresie decydujcego znaczenia, moemy wic kademu dziecku, bez adnej jego krzywdy, przypisa take homoseksualne denia. to tak bogate, lecz rozszczepione ycie seksualne dziecka, w ktrym kady skadnik popdu niezalenie od drugiego dy do uzyskania rozkoszy, podlega zatem ujciu i zorganizowaniu w dwch gwnych kierunkach, tak e z zakoczeniem dojrzewania ostateczny charakter pciowy osoby jest ju cakowicie uksztatowany. z jednej strony owe lune popdy podporzdkowuj si hegemonii narzdw pciowych, przez co cae ycie pciowe oddaje si na usugi funkcji rozrodczej, odtd zaspokajanie tych popdw suy niejako tylko przygotowaniu i uatwieniu waciwego aktu seksualnego. z drugiej za strony wybr przedmiotu wypiera autoerotyzm, tak e odtd w yciu miosnym wszystkie skadniki popdu pciowego zaspokajane s przez kochan osob. nie wszystkie jednak pierwotne skadniki popdu pciowego bior udzia w ostatecznym uksztatowaniu ycia pciowego. jeszcze przed okresem dojrzewania odbywa si bardzo energiczne tumienie pewnych popdw, a zarazem powstaj siy psychiczne takie jak wstyd, wstrt, moralno, ktre podtrzymuj te stumienia. kiedy pniej, w okresie dojrzewania napywa fala podania seksualnego, napotyka te psychiczne opory, jakby groble, ktre dla jej odpywu wytyczaj

18

tzw. normalne koryto i uniemoliwiaj odezwanie si stumionych popdw. najgruntowniejszemu stumieniu ulegaj szczeglnie denia koprofilne, tj. pobudzenia pciowe zwizane z ekstrementami, ponadto przywizania do osb, pochodzce z czasw prymitywnego wyboru przedmiotw. panowie! patologia oglna twierdzi, e kady proces rozwojowy zawiera w sobie zarazem zarodki usposobienia patologicznego, o ile mianowicie ten rozwj zostanie pohamowany, opniony lub przebiega niezupenie. temu samemu prawu podlega te rozwj czynnoci seksualnych. nie przebiega on u wszystkich osb bez kopotw, a wwczas pojawiaj si albo nienormaloci, albo te w drodze uwstecznienia, tak zwanej regresji, skonnoci do pniejszych zachorowa. moe si take zdarzy, e nie wszystkie skadniki podporzdkowuj si hegemonii narzdw pciowych, taki niezalenie pozostay popd rozwija si pniej w perwersj (zboczenie), ktra normalny cel seksualny zastpuje swoim wasnym. zdarza si bardzo czsto, e autoerotyzm nie zostaje doszcztnie stumiony, czego dowodz najrniejsze wtrne zaburzenia. podobnie te moe utrzyma si traktowanie osb obu pci na rwni, z czego w wieku dojrzaym wynika skonno do homoseksualizmu, ktra moe si spotgowa do wycznego homoseksualizmu. przytoczone tu zaburzenia s bezporednim zahamowaniem rozwoju funkcji seksualnej; nale tu dewiacje seksualne oraz do czsto spotykane oglne dziecictwo (infantilismus) ycia pciowego. skonno do neuroz wyprowadza si natomiast w inny sposb z uszkodzenia rozwoju pciowego. neurozy tak si maj do zbocze, jak negatyw do pozytywu; odkrywamy, e te same czynniki popdowe s w nich aktywne, co w zboczeniach, ale ich dziaalno prowadzca do powstania zespow i objaww pochodzi z niewiadomoci. doznay wic wprawdzie stumienia, mimo to jednak utrzymay si w peni w niewiadomoci. psychoanaliza poucza nas, e zbyt silne przejawy tych popdw w bardzo wczesnym wieku prowadz do czciowego przytwierdzenia (fixierung), ktre w ukadzie funkcji seksualnej stanowi niejako nadwyrone miejsce. jeeli normalne dziaanie funkcji seksualnej napotyka w wieku dojrzaym na przeszkody, wwczas w tym wanie miejscu moe to rozwojowe stumienie zosta udaremnione, a wtedy moe ody to dziecice przytwierdzenie. spotka mnie moe teraz zarzut, e to wszystko nie jest seksualizmem i e stosowaem ten w zakresie o wiele szerszym, ni zazwyczaj si go pojmuje. przyznaj to. naleaoby jednak zapyta, czy nie pojmuje si go zbyt wsko, ograniczajc tylko do dziedziny rozrodczej. zatracamy wwczas zrozumienie zbocze, zwizek midzy zboczeniem, neuroz i normalnym yciem pciowym, i nie potrafimy dokadnie oceni, co waciwie znacz te psychiczne i fizyczne zacztki ycia erotycznego u dzieci, ktre wszak tak atwo obserwowa. jakiekolwiek mielibycie jednak pastwo zaj stanowisko co do uycia tego wyrazu, prosz pamita, e psychoanalityk pojmuje seksualizm w tym penym znaczeniu, do ktrego dochodzi przez uwzgldnienie dziecicej pciowoci. powrmy jednak jeszcze do rozwoju pciowoci u dziecka. musimy wiele uzupeni, poniewa dotychczas zwracaem uwag bardziej na psychiczne przejawy ycia pciowego. pierwotny wybr przedmiotu pada przede wszystkim na osoby pielgnujce dziecko; jest wic motywowany przez popd samozachowawczy; wkrtce jednak przenosi si na rodzicw. bezporednia obserwacja dzieci oraz pniejsze analityczne badanie dorosych wskazuj zgodnie, e stosunek dzieci do rodzicw nie jest wolny od zabarwienia pciowego. dziecko czyni oboje rodzicw, a szczeglnie jedno z nich, przedmiotem swych ycze erotycznych. zazwyczaj daj mu do tego pobudki rodzice, ktrych czuo ma bardzo wyrane cechy czynnoci pciowych, co prawda pohamowanych w ostatecznych celach. ojciec z reguy wyrnia crk, matka syna; dziecko reaguje na to w ten sposb, e syn pragnie zaj miejsce ojca, crka za miejsce matki. uczucia, ktre wskutek tego wyaniaj si w stosunkach midzy rodzicami a dziemi, a take midzy rodzestwem, posiadaj tak dodatnie, czyli czue, jak ujemne, to znaczy wrogie, zabarwienie. wytworzony w ten sposb zesp skazany jest wprawdzie na prdkie stumienie,

19

jednak take z niewiadomoci wywiera jeszcze ogromne i trwae dziaanie. naley przypuci, e stanowi on wraz ze swoimi rozgazieniami jdro (kernkomplex) kadej neurozy; spotykamy go ponadto i w innych dziedzinach ycia psychicznego, gdzie wywiera nie mniejszy wpyw. podanie o krlu edypie, ktry zabija swego ojca i polubia matk, jest takim mao zmienionym przejawem dziecicego yczenia, ktry w wieku dojrzalszym przycicha wobec cicego na nim pitna kazirodztwa. hamlet shakespeare'a rwnie wysnuty jest z zespou kazirodczego, cho co prawda bardziej osonitego. w tym czasie, kiedy dziecko znajduje si jeszcze pod panowaniem tego nie stumionego zespou, dua cz jego intelektu idzie na usugi pciowoci. zaczyna ono docieka, skd bior si dzieci i przy pomocy nasuwajcych mu si oznak odgaduje z rzeczywistoci znacznie wicej ni przypuszczaj doroli. zazwyczaj to zainteresowanie odzywa si w nim po przyjciu na wiat nastpnego dziecka, w ktrym dopatruje si zrazu tylko wspzawodnika, zagraajcego mu materialnie. pod wpywem odzywajcych si w nim skadnikw popdowych tworzy ono cay zesp dziecicych teorii seksualnych. tak np. przypisuje obu pciom takie same mskie narzdy pciowe, sdzi, e dzieci poczynaj si przez jedzenie a rodz przez odbytnic, wyobraa sobie stosunek pciowy jako akt wrogi, troch jak pokonanie w walce. jednak niegotowo jego wasnego ukadu seksualnego oraz luka w wiadomociach spowodowana gwnie nieznajomoci eskich narzdw pciowych zniewalaj dziecko do zaniechania tych docieka, nie przynoszcych rezultatw. ale sam fakt tego dociekania i wynikajce z niego poszczeglne teorie maj istotne znaczenie dla uksztatowania charakteru dziecka oraz dla treci jego pniejszej choroby nerwowej. jest rzecz nieuniknion i najzupeniej normaln, e dziecko czyni swoich rodzicw przedmiotem swojej pierwszej mioci. jego dza nie powinna jednak zosta przytwierdzona do tych pierwszych przedmiotw, lecz powinna je wzi pniej tylko za wzr i spyn do nich w czasie ostatecznego wyboru przedmiotu na obce osoby. wyzwolenie si (ablsung) dziecka od rodzicw jest wic nieuniknionym zadaniem, jeli spoeczna sprawno modej osoby nie ma by zagroona. w czasie, kiedy przez stumienie dokonuje si wybr midzy skadnikami seksualizmu, i pniej, kiedy zmniejsza si wpyw rodzicw, przez ktry gwnie dokonywao si to stumienie, przypadaj wychowaniu wielkie zadania, ktre spenia si teraz nie zawsze niestety w rozumny i nienaganny sposb. prosz nie sdzi, e przez te wywody o yciu pciowym i psychoseksualnym dziecka zanadto odbieglimy od psychoanalizy i od naszego tematu leczenia zbocze nerwowych. leczenie psychoanalityczne jest przecie prowadzonym dalej wychowaniem w celu usunicia pozostaoci wieku dziecicego. wykad v regresja. ycie w fantazji. neuroza i sztuka. przeniesienie. o zarzutach przeciw stosowaniu psychoanalizy. panie i panowie! wskutek odkrycia pciowoci dziecicej oraz wyprowadzenia objaww neurotycznych ze skadnikw popdu pciowego wyonio si kilka zupenie dla nas nieoczekiwanych pogldw na istot i denia chorb neurotycznych. widzimy, e ludzie zapadaj na chorob, jeeli wskutek zewntrznych przeszkd lub te wewntrznego braku przystosowania nie mog zaspokoi swoich potrzeb erotycznych w rzeczywistoci. widzimy, e uciekaj si do choroby, by z jej pomoc znale zastpcze zaspokojenie w miejsce uniemoliwionego. widzimy dalej, e objawy chorobowe zawieraj cz lub te cae ycie seksualne danej osoby, i uwaamy, e to odsunicie go od rzeczywistoci jest gwnym deniem, ale te i gwn szkodliwoci choroby. domylamy si wic, e opr naszych chorych przed przywrceniem ich do zdrowia nie jest prosty, ale ma wiele powodw. nie do, e ja chorego broni si przed porzuceniem stumie, za pomoc ktrych wyodrbnia

20

si przecie z pierwotnego zaoenia, ale te popdy pciowe niechtnie rezygnuj ze swojego zastpczego zaspokojenia, dopki nie jest pewne, czy rzeczywisto dostarczy im co lepszego. ucieczka od rzeczywistoci nie dajcej zadowolenia do tego, co wskutek biologicznej szkodliwoci nazywamy chorob, co jednak dla chorego czy si zawsze z bezporedni rozkosz, dobywa si w drodze rozwoju wstecznego (regresji), to jest powrotu do wczeniejszych faz ycia pciowego, ktrym nie brako zaspokojenia. regresja ta jest podwjna: w czasie, bo dza, potrzeby erotyczne, powracaj do wczeniejszych stopni rozwoju, i w formie, bo wyraa si pierwotnymi i prymitywnymi rodkami psychicznymi. oba rodzaje regresji sigaj jednak a do dziecistwa i zbiegaj si, by przywrci dziecicy stan ycia pciowego. im gbiej wnikamy w patogenez choroby nerwowej, tym bardziej ujawni si nam zwizek midzy neurozami a innymi najcenniejszymi nawet wytworami duszy ludzkiej. kae to nam pamita o tym, e my, ludzie, na skutek wysokich wymogw naszej kultury oraz wewntrznych stumie oglnie odkrywamy, e rzeczywisto nie jest zadowalajca; dlatego te wiedziemy ycie fantazji, a wytwarzajc w niej spenione pragnienia, wyrwnujemy w ten sposb braki rzeczywistoci. te fantazje zawieraj w sobie wiele istotnych, konstytucjonalnych pierwiastkw danej osobowoci, a take wiele jej stumionych uczu, ktre zaginy dla rzeczywistoci. tego, komu przez prac udaje si zamieni w rzeczywisto pragnienia swojej fantazji, uwaamy za czowieka energicznego i majcego powodzenie. tam, gdzie si to nie udaje, wskutek oporu wiata zewntrznego i niedomaga osoby, zachodzi odwrcenie si od rzeczywistoci; osoba cofa si do bardziej zadowalajcego wiata swojej fantazji, ktrej zawarto w razie choroby przeksztaca w objawy chorobowe. w pewnych pomylnych warunkach kto moe znale jeszcze inn drog od tych fantazji do rzeczywistoci, zosta jej obcym na zawsze przez regresj do dziecistwa. jeeli osoba porniona z rzeczywistoci ma talent artystyczny, bdcy dla nas jeszcze zagadk psychologiczn, moe ona wwczas przeksztaci swoje fantazje nie w objawy, lecz w dziea sztuki, unikn w ten sposb neurozy i na tej drodze przywrci swj stosunek do rzeczywistoci. tam jednak, gdzie przy zbuntowaniu si przeciw rzeczywistoci brak tego cennego daru lub jest on niewystarczajcy, tam staje si rzecz nieuniknion, e dza, idc ladem fantazji, dochodzi drog regresji do oywienia dziecicych pragnie a wic do neurozy. neuroza zastpuje w naszych czasach klasztory, do ktrych wycofywali si wszyscy ci, ktrych ycie rozczarowao, lub te ci, ktrzy wobec ycia czuli si sabi. prosz pozwoli, bym zaznaczy w tym miejscu gwny rezultat naszych psychoanalitycznych bada nad neurotykami, to mianowicie, e neurozy nie maj swoistej treci psychicznej, ktrej nie moglibymy odnale take u ludzi zdrowych, lecz, jak si wyrazi c. g. jung, choruj oni wskutek tych samych kompleksw, z ktrymi take i my, zdrowi, walczymy. zaley od wzgldw natury ilociowej, od wzajemnego stosunku spierajcych si si, czy walka ta zakoczy si zdrowiem, neuroz, bd te, jak np. u artysty, doprowadzi do rezultatw przechodzcych zwyk miar. panie i panowie! nie podzieliem si jeszcze z wami najwaniejszym spostrzeeniem, ktre potwierdza nasze przypuszczenia co do seksualnych pobudek w neurozie. za kadym razem, kiedy leczymy chorego nerwowo przy pomocy psychoanalizy, wystpuje u niego zadziwiajce zjawisko, tzw. przeniesienie (bertragung), ktre polega na tym, e odnosi si on do lekarza z nadmiarem serdecznych uczu, czsto zmieszanych z wrogoci. nie znajduj one adnego uzasadnienia w rzeczywistym stosunku tych dwch ludzi, tak e sdzc po szczegach, w jakich si przejawiaj, musimy je wyprowadzi z owych dawnych i popadych w niewiadomo pragnie chorego. t wic cz swoich uczu, ktrych nie moe sobie przypomnie, chory przeywa na nowo w swoim stosunku do lekarza i dopiero przez to ponownie przeywanie w przeniesieniu przekonuje si o istnieniu i nasileniu tych

21

niewiadomych pobudek psychicznych. podobnie jak w procesie chemicznym w wysokiej temperaturze osad przechodzi w roztwr, tak objaw, ktry jest osadem dawniejszych przey miosnych (w najszerszym ich znaczeniu), take moe w wysokiej temperaturze przeniesienia znikn i zmieni si w inne twory psychiczne. lekarz w tej reakcji, wedug doskonaego porwnania s. ferenczi, peni rol katalitycznego fermentu, ktry porywa ku sobie oswobodzone przez ten proces wzruszenia. badanie przeniesienia daje nam klucz do zrozumienia sugestii hipnotycznej, ktr posugiwalimy si zrazu jako rodkiem technicznym do badania niewiadomoci u naszych chorych. hipnoza okazaa si wwczas pomocniczym rodkiem leczniczym, zarazem jednak take przeszkod do naukowego poznania stanu rzeczy, bo usuwaa wprawdzie opory psychiczne z pewnego terenu, lecz tylko po to by nagromadzi je na jego granicach jako nieprzebyty wa ochronny. prosz zreszt nie sdzi, e zjawisko przeniesienia, ktrego niestety nie mog tu obszerniej omwi, powstaje wskutek leczenia psychoanalitycznego. przeniesienie wystpuje samoistnie we wszystkich stosunkach i tym silniej oddziauje, im mniej hamuje si jego istnienie. psychoanaliza wic nie wytwarza go, lecz osania je tylko przed wiadomoci i wada nim, by zdarzenia psychiczne skierowa ku podanemu celowi. nie mog jednak porzuci tematu przeniesienia, nim nie zaznacz, e zjawisko to stanowi nie tylko o przekonaniu chorego, lecz take lekarza. wiem, e dopiero dowiadczenia nad przeniesieniem przekonay moich zwolennikw o susznoci mych twierdze o patogenezie neuroz, i bardzo dobrze rozumiem, e nie mona urobi sobie pewnego sdu, pki samemu nie stosowao si psychoanalizy, zatem nie obserwowao si skutkw przeniesienia. panie i panowie! sdz, e ze strony intelektu zachodz dwie wane przeszkody dla uznania psychoanalitycznych pogldw. po pierwsze, nie przywyklimy liczy si ze cisym uwarunkowaniem, ktre w yciu psychicznym kadego panuje bez adnego wyjtku, po drugie, nieznane s waciwoci jakie niewiadome zdarzenia psychiczne odrniaj od znanych nam wiadomych. jeden z najbardziej rozpowszechnionych oporw przed psychoanaliz tak u chorych, jak zdrowych pochodzi wanie z tego drugiego czynnika. i tak, ludzie obawiaj si, e psychoanaliza moe przynie szkod, lkaj si wprowadzi do wiadomoci chorego jego stumione pogldy seksualne, tak, jakby zwizane byo z tym niebezpieczestwo, e mogyby one pogwaci jego wysze denia etyczne i pozbawi go jego kulturowych zdobyczy. widz, e chory ma rany w swym yciu psychicznym, nie mi jednak ich dotkn, by nie spotgowa jego cierpie. trzymajmy si tego porwnania. niewtpliwie ogldniej jest nie dotyka bolcych miejsc, jeeli nic innego si tym nie sprawi, jak tylko bl. wiadomo jednak, e chirurg nie moe nie bada i nie dotyka ogniska choroby, skoro zamierza wykona zabieg, ktry ma zapewni trwae uleczenie. nikt nie myli go wini za nieuniknione dolegliwoci badania lub operacji, jeeli tylko osiga ona swj cel i chory, choby przez czasowe pogorszenie swego stanu, dochodzi do ostatecznej poprawy. podobnie rzecz si ma z psychoanaliz, roci ona sobie te sama prawa; pomnoenie dolegliwoci chorego podczas leczenia jest przy dobrej technice nierwnie mniejsze, ni czyni to chirurg, i nie wchodzi w ogle w gr wobec doniosoci zasadniczego cierpienia. obawa zniszczenia kulturowego charakteru przez oswobodzone popdy jest natomiast zupenie nieuzasadniona. nie uwzgldnia ona bowiem tego, co wykazay nasze dowiadczenia, z wszelk pewnoci, a mianowicie, e psychiczna i fizyczna potga pragnienia skoro nie udao si go stumi jest o wiele wiksza, jeeli jest ono niewiadome, ni wtedy, kiedy jest nam wiadome, tak e przez uwiadomienie moe ono tylko straci na swym nasileniu. niemoliwe jest wywieranie jakiegokolwiek wpywu na yczenie niewiadome, tak e jest ono zupenie niezalene od de przeciwnych; wiadome yczenie moe natomiast zosta pohamowane przez wszystkie inne wiadome, sprzeczne z tym pragnieniem denia. tak wic psychoanaliza, wchodzc w miejsce bezcelowego stumienia, suy wanie najwyszym i najcenniejszym deniom kulturowym.

22

jakie s waciwie losy tych oswobodzonych przez psychoanaliz, niewiadomych pragnie i za pomoc jakich rodkw moemy je uczyni nieszkodliwymi dla danej osoby? takich sposobw mamy wicej. najczstszy jest ten rezultat, e ju podczas analizy poprawna czynno psychiczna prdw dodatnich prowadzi do pochonicia tych sprzecznych z nimi oswobodzonych popdw. stumienie zostaje zastpione przez potpienie, dokonane przy pomocy znakomitych rodkw. jest to moliwe dlatego, e w najwikszej czci mamy usun ze swej jani tylko pozostaoci z o wiele wczeniejszego okresu jej rozwoju. wwczas osoba zdobya si tylko na stumienie nieuytecznego popdu dlatego, e sama wwczas bya jeszcze niezupenie zorganizowana i wta; teraz, bdc ju dojrza i siln potrafia ju nad tym wrogiem nienagannie zapanowa. drugim wynikiem psychoanalizy jest to, e po odsoniciu niewiadomych popdw mona zrobi z nich dobry uytek, jak waciwie powinno mie to miejsce przy prawidowym rozwoju. doszcztne wytpiene dziecicych pragnie nie jest bowiem wcale idealnym celem rozwoju. neurotyk poprzez swe stumienia postrada wiele rde psychicznej energii, ktrych dopywy byyby bardzo cenne dla rozwoju jego charakteru oraz sprawnoci yciowej. znany nam jest o wiele korzystniejszy proces rozwojowy, tzw. uwzniolenie (sublimierung), przez ktry energia pragnie dziecicych nie zostaje odcita, lecz zuytkowana, a to w ten sposb, e tym poszczeglnym deniom, w miejsce nieuytecznego, wytycza si cel wyszy, ewentualnie nieseksualny. a wanie skadniki popdu pciowego odznaczaj si szczegln podatnoci na uwzniolenie, do zamiany swojego seksualnego celu na bardziej oddalony od pierwotnego i posiadajcy wiksz warto spoeczn. uzyskanej std energii zawdziczamy prawdopodobnie nasze najwysze kulturowe zdobycze. wczenie dokonane stumienie uniemoliwia uwzniolenie stumionego popdu; po zniesieniu stumienia otwiera si przed nami droga do uwzniolenia. nie zapomnijmy wzi pod uwag trzeciej jeszcze moliwoci wyniku psychoanalizy. pewna cz stumionych poda erotycznych ma prawo do bezporedniego zaspokojenia i powinna je znale w yciu. nasze wymogi kulturowe czyni dla przewaajcej wikszoci ludzi ycie zbyt cikim. popieraj one przez to odwrcenie si od rzeczywistoci i powstanie neuroz, nie zyskujc przez ten nadmiar stumienia seksualnego adnych korzyci dla kultury. nie wolno nam tak bardzo si wywysza, bymy zupenie nie dbali o pierwotn, zwierzc stron naszej natury, a zarazem nie wolno nam zapomina, e nie mona osobistego szczcia wykreli z zada naszej kultury. plastyczno skadnikw popdu seksualnego, przejawiajca si w ich podatnoci na uwzniolenie, stanowi wprawdzie wielk pokus, by przez coraz dalej postpujce uwzniolenie ich uzyskiwa coraz wysze wartoci kulturowe. podobnie jednak jak w naszych maszynach liczmy na to, e tylko pewna cz wytworzonego ciepa przeistoczy si w poyteczn prac mechaniczn, tak samo nie powinnimy dy do odwrcenia popdu pciowego, w caym jego zakresie, od jego swoistych celw. to nie moe si uda, a zbyt daleko posunite ograniczanie seksualizmu jest niejako gospodark rabunkow, pocigajc za sob nieobliczalne szkody. nie wiem, czy przestroga, ktr mam zamiar zakoczy, nie bdzie mi poczytana za zarozumiao. omielam si tylko porednio wyrazi swoje przekonanie i opowiem w tym celu star anegdot. w literaturze niemieckiej znane jest miasteczko schilda, o ktrego mieszkacach opowiadaj najrozmaitsze kaway. i tak, podanie mwi, e mieszkacy schildy mieli konia, ktrego sprawno bardzo ich zadowalaa i ktremu tylko to mieli do zarzucenia, e zjada zbyt wiele drogiego owsa. postanowili wic w ogldny sposb oduczy go tego zwyczaju. w tym celu zmniejszali codziennie jego porcj o kilka dziebe, by przyzwyczai go do zupenej wstrzemiliwoci. przez jaki czas szo doskonale, ko poprzestawa ju tylko na jednym dble dziennie; nastpnego dnia mia ju nareszcie pracowa zupenie bez owsa. jednak rankiem tego dnia to podstpne zwierz znaleziono bez ycia. a obywatele schildy zachodzili w gow, dlaczego ta mier nastpia. my jestemy skonni do

23

przypuszczenia, e ko zagodzi si na mier. dzikuj pastwu za zaproszenie mnie i za uwag, jak darzylicie moje wywody.

24