ŻYCIE KONSTANTYNA

Wstęp, tłumaczenie, przypisyTeresa Wnętrzak

EUZEBIUSZ Z CEZAREI

Wydawnictwo WAMKraków 2007

WYDAWNICTWO WAMul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków

tel. 012 62 93 200 • fax 012 429 50 03e-mail: wam@wydawnictwowam.pl

DZIAŁ HANDLOWYtel. 012 62 93 254-256 • fax 012 430 32 10

e-mail: handel@wydawnictwowam.pl

Zapraszamy do naszejKSIĘGARNI INTERNETOWEJ

http://WydawnictwoWAM.pltel. 012 62 93 260 • fax 012 62 93 261

Drukarnia Wydawnictwa WAMul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków

Tytuł oryginałuEusebiou tou Pamphilou

eis ton bion tou makariou Konstantinou tou basileosPodstawa tłumaczenia

Patrologiae cursus completus. Series Graecaed. J.-P. Migne, t. XX, Parisiis 1857, 910-1232

© Wydawnictwo WAM, 2007

RedakcjaAgnieszka Caba

Projekt okładki i stron tytułowychAndrzej Sochacki

ISBN 978-83-7318-952-2

SPIS TREŚCI

Od Tłumacza .........................................................................................................5

Teresa WnętrzakKONSTANTYN WIELKI W OCZACH EUZEBIUSZA Z CEZAREI

I W BADANIACH WSPÓŁCZESNYCH HISTORYKÓW

1. KONSTANTYN WIELKI I JEGO EPOKA .....................................................91.1. Od narodzin do bitwy przy Moście Mulwijskim ....................................101.2. Nawrócenie na chrześcijaństwo ..............................................................151.3. Sytuacja chrześcijan. Edykt mediolański ................................................171.4. Wojny ......................................................................................................201.5. Reforma armii .........................................................................................231.6. Reformy wewnętrzne ..............................................................................26

1.6.1. Ceremoniał dworski .......................................................................261.6.2. Administracja .................................................................................271.6.3. System monetarny ..........................................................................281.6.4. Nowa stolica ...................................................................................29

1.7. Cesarz chrześcijanin ................................................................................301.8. Rozłamy w Kościele ...............................................................................34

1.8.1. Donatyści ........................................................................................351.8.2. Melecjanie ......................................................................................381.8.2. Arianie ............................................................................................39

1.9. Sobór w Nicei i synod w Tyrze ...............................................................421.10. Rodzina cesarza ....................................................................................47

2. EUZEBIUSZ Z CEZAREI I JEGO TWÓRCZOŚĆ .......................................502.1. Cezarea Palestyńska ................................................................................502.2. Biografia Euzebiusza z Cezarei ..............................................................512.3. Twórczość ...............................................................................................52

2.3.1. Prace teologiczne ............................................................................522.3.2. Prace historyczne ............................................................................54

3. „ŻYCIE KONSTANTYNA” ...........................................................................573.1. Treść dzieła .............................................................................................573.2. Treść ideowa ...........................................................................................593.3. Życie Konstantyna jako gatunek literacki ...............................................603.4. Elementy teologii politycznej Euzebiusza z Cezarei ..............................62

3.4.1. Cesarstwo .......................................................................................633.4.2. Cesarz .............................................................................................66

250

3.4.3. Cesarz chrześcijański .....................................................................713.4.4. Virtus cesarza chrześcijańskiego ....................................................763.4.5. Tyran...............................................................................................813.4.6. Cesarz chrześcijański jest zwierzchnikiem Kościoła .....................84

3.5. Źródła teologii politycznej Euzebiusza z Cezarei ...................................893.5.1. Źródła chrześcijańskie ....................................................................893.5.2. Źródła rzymskie ..............................................................................903.5.3. Źródła greckie ................................................................................91

BIBLIOGRAFIA .................................................................................................94

Euzebiusz z CezareiŻYCIE KONSTANTYNA

KSIĘGA I

1. Wstęp do księgi. O śmierci Konstantyna .........................................................992. Ciąg dalszy wstępu ........................................................................................1003. O Bogu, który obdarza czcią królów pobożnych i przywodzi

do zguby tyranów ..........................................................................................1004. Bóg uczcił Konstantyna .................................................................................1015. Jako jedynowładca panował ponad trzydzieści lat, żył ponad

sześćdziesiąt ...................................................................................................1026. Był sługą Boga, zwycięzcą narodów .............................................................1027. Porównanie z Cyrusem, królem Persów, i Aleksandrem

Macedończykiem ...........................................................................................1038. Podbił prawie cały świat ................................................................................1039. Syn pobożnego cesarza pozostawił władzę cesarskim synom .......................10410. Ta historia jest koniecznie potrzebna i pożyteczna

dla oddziaływania moralnego ......................................................................10511. Jedynym przedmiotem niniejszej historii są miłe Bogu dokonania

Konstantyna .................................................................................................10612. Jak Mojżesz-Konstantyn był wychowywany w pałacach tyranów .............10613. O Konstancjuszu, jego ojcu, który nie chciał naśladować Dioklecjana,

Maksymiana i Maksencjusza w prześladowaniu chrześcijan ......................10714. Jak Konstancjusz, jego ojciec, kiedy Dioklecjan wypominał mu jego

ubóstwo, napełnił swój skarbiec, a następnie oddał pieniądze tym,przez których zostały złożone ......................................................................108

15. O prześladowaniu wywołanym przez kolegów ...........................................10916. Jak Konstancjusz, ojciec, udając bałwochwalstwo, wypędził tych,

którzy zgodzili się złożyć ofiarę, zatrzymał zaś w swoim pałacupragnących wyznawać Chrystusa ................................................................ 110

17. O jego chrześcijańskim sposobie życia i postępowania .............................. 111

251

18. Po abdykacji Dioklecjana i Maksymiana pierwszym augustembył Konstancjusz, pobłogosławiony licznym potomstwem ........................ 111

19. O jego synu Konstantynie, który jako młodzieniec towarzyszył kiedyśDioklecjanowi w podróży do Palestyny ...................................................... 112

20. Powrót Konstantyna do ojca z powodu intryg Dioklecjana ........................ 11221. Śmierć Konstancjusza, który pozostawił syna, Konstantyna, jako cesarza . 11322. Jak po pogrzebie Konstancjusza wojsko proklamowało Konstantyna

augustem ...................................................................................................... 11423. Krótka wzmianka o upadku tyranów ........................................................... 11424. Wolą Boga było, aby władzę cesarską uzyskał Konstantyn ........................ 11525. Zwycięstwa Konstantyna nad barbarzyńcami i Brytami ............................. 11526. Jak postanowił uwolnić Rzym od Maksencjusza ........................................ 11527. Po refleksji nad upadkiem tych, którzy oddawali boską cześć idolom,

stanowczo wybrał chrześcijaństwo .............................................................. 11628. Jak podczas gdy się modlił, Bóg zesłał mu wizję krzyża ze światła

na niebie, chociaż było południe, z napisem upominającym,aby w nim zwyciężał ................................................................................... 117

29. Jak Chrystusa Boga ukazał mu się we śnie i nakazał, by używałw wojnach znaku uczynionego na kształt krzyża ........................................ 117

30. Sporządzenie tego znaku na podobieństwo krzyża ...................................... 11831. Opis znaku w kształcie krzyża, który Rzymianie nazywają teraz

„labarum” .................................................................................................... 11832. Jak Konstantyn stal się katechumenem i czytał Pismo Święte .................... 11933. O cudzołóstwach, jakich Maksencjusz dopuszczał się w Rzymie ............... 11934. Jak małżonka prefekta dla zachowania cnoty zadała sobie śmierć ..............12035. Masakra ludu rzymskiego urządzona przez Maksencjusza .........................12036. Praktyki magiczne Maksencjusza skierowane przeciwko Konstantynowi

i brak żywności w Rzymie ..........................................................................12137. Klęska wojsk Maksencjusza w Italii ............................................................12138. Śmierć Maksencjusza na moście rzeki Tyber ..............................................12139. Wejście Konstantyna do Rzymu ..................................................................12240. O posągu Konstantyna i jego inskrypcji ......................................................12341. Radość w prowincjach, akty łaskawości Konstantyna ................................12342. Zaszczyty przyznawane biskupom, budowa kościołów ..............................12443. Dobrodziejstwa Konstantyna świadczone ubogim ......................................12444. Jak uczestniczył w synodach biskupów .......................................................12545. Jego cierpliwość wobec nierozsądnych .......................................................12546. Zwycięstwa nad barbarzyńcami ..................................................................12647. Śmierć Maksymina oraz innych, którzy próbowali spiskować,

co Konstantyn odkrył przez objawienie Boże .............................................12648. Święto decennaliów Konstantyna ................................................................12749. Jak Licyniusz gnębił uciskiem Wschód .......................................................12750. Jak Licyniusz usiłował spiskować przeciwko Konstantynowi ....................12851. Intrygi Licyniusza przeciwko biskupom, uniemożliwianie synodów .........128

252

52. Wypędzenia chrześcijan i konfiskaty mienia ...............................................12953. Edykt, że kobiety nie mogą gromadzić się w kościołach razem

z mężczyznami ............................................................................................13054. Ci, którzy odmówią złożenia ofiar, mają być zdymisjonowani z wojska,

przebywający w więzieniach nie będą otrzymywać pożywienia ................13055. O łamaniu prawa i chciwości Licyniusza ....................................................13056. Ostatecznie przedsięwziął wszczęcie prześladowania .................................13157. Maksymian, pognębiony wrzodem przetokowym i robakami,

wydał edykt na korzyść chrześcijan ............................................................13258. Maksymin, prześladowca chrześcijan, zmuszony do ucieczki ukrył się

pod przebraniem niewolnika .......................................................................13359. Maksymin, którego choroba uczyniła ślepcem, wydał edykt na korzyść

chrześcijan ...................................................................................................134

KSIĘGA II

1. Ukryte prześladowanie Licyniusza, który spowodował śmierć pewnychbiskupów w Amazji Pontyjskiej ....................................................................135

2. Niszczenie kościołów, egzekucje biskupów ..................................................1353. Jak Konstantyn zaniepokoił się z powodu chrześcijan, którym groziło

prześladowanie ..............................................................................................1364. Konstantyn przygotowywał się do wojny przez modlitwy, zaś Licyniusz

przez praktyki wróżbiarskie ...........................................................................1375. Co Licyniusz powiedział o idolach, a co o Chrystusie, gdy składał ofiary

w gaju ............................................................................................................1376. Zjawy, które widziano w miastach podległych Licyniuszowi, mające

postać przechodzących przez nie wojsk Konstantyna ...................................1387. W bitwach odnoszono zwycięstwo tam, gdzie obecny był znak

w postaci krzyża ............................................................................................1398. Zostało wybranych pięćdziesięciu mężczyzn, aby nosili krzyż .....................1399. Jeden z noszących krzyż, który zbiegł ze swego posterunku, został zabity,

zaś ten, który wiernie wytrwał w służbie, został ocalony ..............................13910. Inne bitwy i zwycięstwa Konstantyna .........................................................14011. Ucieczka i czary Licyniusza ........................................................................14012. Konstantyn, po modlitwie w swoim namiocie, odniósł zwycięstwo ...........14013. Ludzkie traktowanie jeńców wojennych .....................................................14114. Jeszcze o modlitwach w namiocie ...............................................................14115. Zdradliwa przyjaźń i bałwochwalstwo Licyniusza ......................................14216. Licyniusz doradzał żołnierzom, aby nie atakowali krzyża ..........................14217. Zwycięstwo Konstantyna ............................................................................14218. Śmierć Licyniusza i świętowanie zwycięstwa .............................................14319. Radość i uroczyste zgromadzenia ................................................................14320. Dekrety Konstantyna na korzyść wyznawców ............................................144

253

21. Ustawy odnoszące się do męczenników oraz własności kościelnej ............14422. Jak zdobył przychylność ludu ......................................................................14523. Ogłosił, że Bóg jest sprawcą jego powodzenia; jego reskrypty ..................14524. Prawo Konstantyna o pobożności względem Boga i o religii

chrześcijańskiej ............................................................................................14525. Przykłady z dawnych czasów ......................................................................14626. O prześladowanych i prześladowcach .........................................................14727. Prześladowanie stało się przyczyna upadku agresorów ..............................14728. Bóg wybrał Konstantyna na swego sługę w udzielaniu dóbr ......................14729. Wyrazy pobożności Konstantyna względem Boga i pochwała

wyznawców .................................................................................................14830. Prawo przyznające zwolnienie z wygnania, służby w radach miejskich

i konfiskaty własności .................................................................................14931. Podobne zwolnienie udzielone wygnanym na wyspy .................................14932. To samo dla tych, których haniebnie zatrudniono w kopalniach

i przy pracach publicznych ..........................................................................15033. O wyznawcach, którzy pełnili służbę w wojsku ..........................................15034. Uwolnienie ludzi stanu wolnego, którzy zostali skazani na służbę

w pomieszczeniach kobiecych albo na niewolę ..........................................15035. O dziedziczeniu dóbr po męczennikach i wyznawcach oraz o osobach

skazanych na wygnanie i konfiskatę majątku ..............................................15136. Dziedzictwo po tych, którzy nie mają krewnych, otrzymuje Kościół;

pozostają też w mocy darowizny poczynione przez takie osoby ................15137. Zatrzymujący nielegalnie tego rodzaju grunty, ogrody i domy zobowiązani

są do ich oddania, z wyjątkiem bieżących plonów ......................................15238. Jak powinny być składane prośby w takich sprawach .................................15239. Skarb musi zwrócić Kościołowi grunty, ogrody, zabudowania ...................15240. Groby męczenników i cmentarze rozkazujemy oddać Kościołom ..............15341. Ci, którzy nabyli własność należącą do Kościołów albo otrzymali

w darze, zobowiązani są do jej zwrotu ........................................................15342. Skwapliwa zachęta do oddawania czci Bogu ..............................................15343. Jak rozporządzenia Konstantyna były wprowadzane w życie .....................15444. Wprowadzał chrześcijan na urzędy zarządców prowincji, zaś poganom

na tych stanowiskach zabronił składania ofiar ............................................15445. O prawach zabraniających składania ofiar, nakazujących zaś budowę

kościołów .....................................................................................................15446. List Konstantyna do Euzebiusza i innych biskupów w sprawie budowy

kościołów, zalecający odbudowę starych i wznoszenie nowycho większych wymiarach, przy współdziałaniu zarządców prowincji ..........155

47. Napisał list z potępieniem bałwochwalstwa ................................................15648. Edykt Konstantyna do ludności prowincji dotyczący błędu politeizmu;

wstęp z kilkoma uwagami o cnocie i występku ..........................................15649. O pobożnym ojcu Konstantyna i o prześladowcach Dioklecjanie

i Maksymianie .............................................................................................156

254

50. Prześladowanie rozpoczęło się od oświadczenia wyroczni Apollina,że nie może wieszczyć z powodu „sprawiedliwych ludzi” .........................157

51. Jak Konstantyn będący jeszcze młodzieńcem usłyszał od tego,który napisał edykt o prześladowaniu, że „sprawiedliwi ludzie”są chrześcijanami .........................................................................................157

52. Wielorakie formy tortur i kar stosowane przeciwko chrześcijanom ............15753. Barbarzyńcy życzliwie przyjęli chrześcijan ................................................15854. Jaka kara przyszła na tych, którzy z powodu słów wyroczni rozpętali

prześladowanie ............................................................................................15855. Konstantyn oddaje chwałę Bogu, przyznaje się do symbolu krzyża,

modli się za Kościół i za lud ........................................................................15856. Modli się, aby wszyscy byli chrześcijanami, nikogo jednak

nie przymusza ..............................................................................................15957. Głosi chwałę Boga, który przez swego Syna dał światło błądzącym ..........15958. Ponownie oddaje chwałę Bogu za Jego rządy nad światem ........................15959. Chwali Boga niezmiennie nauczającego dobra ...........................................16060. Upomnienie w zakończeniu edyktu, aby nikt nie czynił przykrości

swemu sąsiadowi .........................................................................................16061. Jak w Aleksandrii zrodziły się kontrowersje z powodu sprawy Ariusza .....16162. O samym Ariuszu i o melecjanach ..............................................................16263. Jak Konstantyn wysłał legata i list o pokoju ...............................................16264. List Konstantyna do biskupa Aleksandra i prezbitera Ariusza ....................16365. Jego nieustanna troska o pokój ....................................................................16366. Uporządkował też kontrowersje, które powstały w Afryce .........................16367. Religia rozpoczęła się na Wschodzie ...........................................................16368. Zasmucony z powodu niezgody doradza pokój ..........................................16469. Źródło kontrowersji między Aleksandrem i Ariuszem oraz

że tego rodzaju kwestie nie powinny być przedmiotem dyskusji ................16470. Zachęta do zgody .........................................................................................16571. Nie należy spierać się o słowa, które same w sobie nie mają

wielkiego znaczenia .....................................................................................16572. Niepokój o sprawy religii zmusił bardzo bolejącego cesarza do wylewania

łez, a jego zamierzona podróż na Wschód musiała zostać z tego powoduodłożona ......................................................................................................167

73. Kontrowersje nie straciły na sile nawet po tym liście .................................167

KSIĘGA III

1. Porównanie pobożności Konstantyna z niegodziwością prześladowców .....1682. Jeszcze o pobożności Konstantyna otwarcie wyznającego znak krzyża .......1693. O jego obrazie uwieńczonym krzyżem, a na dole mającym smoka ..............1704. Dalsze uwagi o kontrowersjach wywołanych w Egipcie przez Ariusza .......1705. Niezgoda dotycząca święta Wielkanocy ........................................................171

255

6. Jak rozkazał, że sobór ma odbywać się w Nicei ............................................1717. O soborze powszechnym, na którym byli obecni biskupi ze wszystkich

krajów ............................................................................................................1728. Tak jak opowiadają Dzieje Apostolskie, zgromadzenie tworzyli

przedstawiciele różnych narodów .................................................................1739. O cnocie i o wieku dwustu pięćdziesięciu biskupów ....................................17310. Obrady soboru w pałacu. Konstantyn wszedł i zasiadł razem z biskupami 17411. Milczenie soboru, potem kilka słów biskupa Euzebiusza ...........................17412. Mowa Konstantyna o pokoju .......................................................................17513. W jaki sposób doprowadził do zgody spierających się biskupów ...............17614. Deklaracja jednomyślności soboru w sprawie wiary i obchodzenia

święta Wielkanocy .......................................................................................17615. Jak Konstantyn podjął biskupów gościną z okazji swoich wicennaliów .....17716. Dary dla biskupów, listy ogólne do wszystkich ...........................................17717. List Konstantyna do Kościołów o soborze w Nicei .....................................17718. Mówi o zgodzie co do święta Wielkanocy i przeciwko praktykom Żydów 17819. Wezwanie, aby poszła za tym przykładem większa część świata ................17920. Nawoływanie do posłuszeństwa dekretowi soboru .....................................18021. Zalecenie dla biskupów opuszczających sobór, aby zachowali zgodę ........18022. Jak odesłał jednych, do drugich zaś napisał, i o rozdawaniu pieniędzy ......18123. Jak napisał do Egipcjan z wezwaniem do pokoju .......................................18124. O tym, że często pisał listy o charakterze religijnym do biskupów

i do ludu .......................................................................................................18225. Jak rozkazał zbudować w Jerozolimie kościół w świętym miejscu

Zmartwychwstania naszego Zbawiciela ......................................................18226. Bezbożni zakryli Święty Grób zwałami ziemi i posągami bożków ............18227. Konstantyn rozkazał, żeby materiał ze świątyń pogańskich i sama ziemia

były wyniesione jak najdalej .......................................................................18428. Odkrycie Najświętszego Grobu ...................................................................18429. Jak napisał w sprawie budowy kościoła do namiestników prowincji

i do biskupa Makariusza ..............................................................................18430. List Konstantyna do Makariusza o budowie kościoła Zbawiciela ..............18531. Budynek powinien przewyższać wszystkie kościoły świata pięknością

swoich ścian, kolumn i marmurów ..............................................................18632. O instrukcjach dla namiestników co do piękności sklepienia, a także

o pracownikach i o materiałach ...................................................................18633. Jak został zbudowany kościół Zbawiciela zapowiadany przez proroków

jako Nowa Jerozolima .................................................................................18734. Opis budowli Najświętszego Grobu ............................................................18735. Opis atrium wewnętrznego i portyków .......................................................18736. Opis ścian, dachu, dekoracji i złoceń budynku bazyliki ..............................18837. Opis podwójnych portyków po obu stronach i trzech bram wschodnich ....18838. Opis absydy i dwunastu kolumn z ich misami ............................................18839. Opis atrium, krużganków i przedsionków ...................................................188

256

40. O wielkiej ilości ofiarowanych darów .........................................................18941. O budowie kościoła w Betlejem i na Górze Oliwnej ..................................18942. Cesarzowa Helena, matka Konstantyna, odwiedzając niegdyś wspomniane

miejsca w celach religijnych, zbudowała te kościoły ..................................18943. Dalsze uwagi o kościołach w Betlejem .......................................................19044. O szlachetności i dobroczynności Heleny ...................................................19145. Pobożne zachowanie Heleny w kościołach .................................................19146. Jak sporządziła testament i zmarła w wieku osiemdziesięciu lat .................19247. Jak Konstantyn pochował matkę i jak okazywał jej szacunek za życia ......18248. Jak w Konstantynopolu zbudował kościoły na cześć męczenników

i jak całkowicie usunął kult idoli .................................................................19349. Znak krzyża w pałacu i przedstawienie Daniela na fontannach

publicznych .................................................................................................19350. O kościołach wzniesionych w Nikomedii i w innych miastach ..................19351. Rozkazał, żeby powstał kościół w Mamre ..................................................19452. List Konstantyna do Euzebiusza dotyczący Mamre ....................................19453. W tym miejscu Zbawiciel dał się ujrzeć Abrahamowi ................................19554. Zniszczenie świątyń idoli i posągów bóstw .................................................19655. Zburzenie świątyni w Aphaka w Fenicji i zlikwidowanie praktyk

rozpusty .......................................................................................................19756. Zburzenie świątyni Eskulapa w Ajgaj .........................................................19857. Jak Hellenowie, potępiając kult idoli, zwracali się ku poznaniu Boga ........19958. Jak zburzył świątynię Wenus w Heliopolis i zbudował pierwszy kościół

w tym mieście ..............................................................................................20059. O zamieszkach w Antiochii z powodu Eustacjusza ....................................20160. List Konstantyna do mieszkańców Antiochii, aby nie chcieli zabierać

z Cezarei Euzebiusza, ale poszukali kogo innego .......................................20261. List Konstantyna do Euzebiusza chwalący go za odmowę przyjęcia

biskupstwa Antiochii ...................................................................................20562. List Konstantyna do synodu potępiający zabieranie Euzebiusza z Cezarei .20663. Jak z gorliwością przystąpił do wytępienia herezji .....................................20764. Edykt Konstantyna przeciwko heretykom ...................................................20865. O odebraniu heretykom miejsc ich spotkań .................................................20966. Jak po znalezieniu u heretyków zakazanych ksiąg wielu z nich powróciło

do Kościoła katolickiego .............................................................................210

KSIĘGA IV

1. Jak bardzo wielu uhonorował darami i awansami na wysokie stanowiska ...2122. Darowanie czwartej części podatków ............................................................2133. Zrównanie nadmiernie obciążających podatków ...........................................2134. Przegrywającym w procesach dotyczących spraw pieniężnych okazywał

hojność z własnych zasobów .........................................................................213

257

5. Podporządkowanie Scytów zwyciężonych przez znak naszegoZbawiciela ..................................................................................................214

6. Podbój Sarmatów w następstwie rebelii ich niewolników ............................2147. Posłowie różnych narodów barbarzyńskich otrzymują od naszego

cesarza prezenty .............................................................................................2148. Napisał także do króla Persów, który wysłał do niego poselstwo,

w sprawie chrześcijan w jego królestwie .......................................................2159. List Konstantyna Augusta do Sapora, króla Persów, zawierający

najpobożniejsze wyznanie Boga i Chrystusa .................................................21510. Przeciwko idolom i słowa głoszące chwałę Boga .......................................21611. Przeciwko tyranom i prześladowcom i o wzięciu do niewoli Waleriana .....21612. Oświadcza, że jako świadek upadku prześladowców teraz cieszy się

z pokoju będącego udziałem chrześcijan .....................................................21713. Zwraca się do niego o życzliwość względem chrześcijan w jego kraju ......21714. Jak gorliwe modlitwy Konstantyna zapewniły pokój chrześcijanom ..........21715. Na monetach i na portretach kazał przedstawiać się w postawie

modlitewnej .................................................................................................21816. Zabronił prawem, by jego wizerunki umieszczane były w świątyniach

idoli ..............................................................................................................21817. O jego modlitwach w pałacu i o czytaniu Pism Świętych ...........................21818. Ustanowił prawo, że należy czcić dzień Pański i dzień

Przygotowania .............................................................................................21819. Nawet żołnierzom pogańskim nakazał modlić się w dniu Pańskim ............21920. Słowa modlitwy danej przez Konstantyna jego żołnierzom ........................22021. Rozkazał, aby znak krzyża Zbawiciela był na tarczach żołnierzy ...............22022. O jego gorliwości w modlitwie i czci, jaką oddawał świętu Wielkanocy ...22023. Jak zabronił kultu idoli, czcił zaś męczenników i obchodził święta

kościelne ......................................................................................................22024. Powiedział, że jest jakby biskupem w sprawach zewnętrznych ..................22125. Zakaz ofiar, wtajemniczeń w misteria i walk gladiatorskich

oraz wytępienie nieczystości związanej z kultem Nilu ...............................22226. Poprawka ustawy odnoszącej się do bezdzietnych i prawa

o testamentach .............................................................................................22227. Pośród innych zarządzeń stanowi, że chrześcijanie nie mogą być

niewolnikami Żydów i potwierdza ważność decyzji synodów ...................22428. Jego dary dla Kościołów oraz udzielanie wsparcia dziewicom i ubogim ...22429. Układanie mów i deklamacje Konstantyna .................................................22430. Pewnemu chciwemu człowiekowi nakreślił wymiary grobowca

i tak go zawstydził .......................................................................................22631. Drwiono z niego z powodu zbyt wielkiej życzliwości dla ludzi .................22632. O mowie Konstantyna, którą napisał do zgromadzenia świętych ...............22633. Jak na stojąco wysłuchał deklamacji Euzebiusza na cześć Grobu

Zbawiciela ...................................................................................................22634. Napisał do Euzebiusza o święcie Wielkanocy i o Świętych Księgach ........227

258

35. List Konstantyna do Euzebiusza z pochwałą jego rozważańo święcie Wielkanocy ..................................................................................227

36. List Konstantyna do Euzebiusza o przygotowaniu kopii Ksiąg Świętych ..22837. Jak zostały wykonane księgi ........................................................................22838. Jak miasto targowe Gaza stało się miastem chrześcijańskim

i przyjęło nazwę Konstantia ........................................................................22939. Pewne miejsce w Fenicji także stało się miastem, w innych miastach

porzucono kult idoli i zbudowano kościoły .................................................22940. Na trzy decennalia trzech swoich synów publicznie ogłaszał cezarami,

celebrował poświęcenie martyrionu w Jerozolimie .....................................22941. Z powodu kontrowersji powstałych w Egipcie zarządził,

aby w tym czasie odbył się synod w Tyrze .................................................23042. List Konstantyna do synodu w Tyrze ..........................................................23143. Biskupi ze wszystkich prowincji wzięli udział w święcie poświęcenia

nowej świątyni w Jerozolimie .....................................................................23244. O ich przyjęciu przez notariusza Marianusa, rozdawaniu pieniędzy

ubogim oraz o ofiarach złożonych kościołowi ............................................23345. Różne wystąpienia biskupów na zgromadzeniu, w tym Euzebiusza,

autora tego dzieła .........................................................................................23346. Następnie Euzebiusz przed samym Konstantynem wygłosił mowę

z opisem martyrionu Zbawiciela oraz mowę na trzydziestolecie ................23347. Sobór w Nicei odbył się na dwudziestolecie, a poświecenie kościoła

w Jerozolimie na trzydziestolecie rządów Konstantyna ..............................23448. Konstantyn nie był zadowolony, gdy ktoś chwalił go nadmiernie ..............23449. Małżeństwo jego syna, cezara Konstancjusza .............................................23450. Poselstwo i dary od Indów...........................................................................23551. Konstantyn podzielił Cesarstwo pomiędzy trzech synów i kształcił ich

w sztuce rządzenia oraz uczył powinności religijnych ................................23552. Kiedy osiągnęli wiek męski, był ich przewodnikiem w drodze

do pobożności ..............................................................................................23553. Rządził około trzydziestu dwóch lat, żył ponad sześćdziesiąt

i nadal zachowywał dobre zdrowie .............................................................23654. O tych, którzy nadużywali jego niezmiernej życzliwości z powodu

chciwości i hipokryzji ..................................................................................23655. Do ostatniego dnia życia Konstantyn pisał mowy .......................................23756. Na ekspedycję przeciwko Persom zabrał z sobą biskupów i namiot

w kształcie kościoła .....................................................................................23857. Jak przyjął poselstwo od Persów i wraz z innymi spędził na czuwaniu

noc wigilii święta Wielkanocy .....................................................................23858. O budowli martyrionu pod wezwaniem apostołów w Konstantynopolu .....23859. Dalszy opis samego martyrionu ..................................................................23960. W świątyni zbudował dla siebie grobowiec na miejsce pochówku .............23961. Choroba w Helenopolis i modlitwy oraz chrzest .........................................23962. Konstantyn zwraca się do biskupów o udzielenie chrztu ............................240

259

63. Jak po przyjęciu chrztu chwalił Boga ..........................................................24164. Śmierć Konstantyna w południe święta Pięćdziesiątnicy ............................24165. Lament żołnierzy i ich oficerów ..................................................................24266. Przeniesienie ciała z Nikomedii do pałacu w Konstantynopolu ..................24267. Po śmierci otrzymywał od towarzyszy i od innych te same honory

co za życia ...................................................................................................24368. Rezolucją armii tytuł augusta został przeniesiony odtąd na jego synów .....24369. Żałoba po Konstantynie w Rzymie i cześć oddawana mu tam po śmierci

w malowanych obrazach .............................................................................24470. Pochowanie ciała cesarza w Konstantynopolu przez jego syna

Konstancjusza ..............................................................................................24471. Obrzędy święte sprawowane w kościele Świętych Apostołów z okazji

pogrzebu Konstantyna .................................................................................24572. O ptaku Feniksie ..........................................................................................24573. Na monetach Konstantyn przedstawiany był jako wstępujący do nieba .....24574. Czczony przez niego Bóg zasłużenie uczcił go wzajemnie .........................24675. Wszystkich poprzednich cesarzy Konstantyn przewyższył pobożnością ....246

INDEKS OSÓB, NAZW ETNICZNYCH I GEOGRAFICZNYCH ................247

OD TŁUMACZA

Niniejsze tłumaczenie Życia Konstantyna, pierwsze w języku polskim,opiera się na tekście wydanym przez J. P. Migne’a: Patrologiae CursusCompletus, Series Graeca, Patrologiae Graecae tomus XX, 1857-1886.W swym układzie zewnętrznym przekład polski stara się możliwie zacho-wać układ oryginału. Dlatego poszczególne rozdziały dzieła opatrzone zo-stały numerem i tytułem. Dla przejrzystości i ułatwienia lektury spis tytu-łów rozdziałów podano także w spisie treści, zatem zrezygnowano z wyli-czania rozdziałów na początku każdej księgi, jak ma to miejsce w wydaniukrytycznym.

W zakresie nazewnictwa stosowano następujące zasady: nazwy geo-graficzne i osobowe podawano w miarę możliwości w brzmieniu tradycyj-nym: Rzym, Konstantynopol, a nie Roma czy Konstantinopolis, jedynienazwy i imiona rzadko spotykane pozostawiono w brzmieniu oryginalnym,łacińskim lub greckim. Miejsca Pisma Świętego przytoczone zostały w tłu-maczeniu własnym według tekstu Euzebiusza.

Obecne wydanie przekładu zostało opatrzone wstępem i przypisami.Mają one jednak charakter komentarza historycznego, a nie rozbioru kry-tycznego, bowiem w przeciwnym razie objaśnienia musiałyby przybraćrozmiary zbyt wielkie i stanowić całokształt historii politycznej i kościel-nej epoki Konstantyna. Komentarz musi się więc z konieczności ograni-czać do wskazówek najniezbędniejszych i służyć tylko do tego, aby umoż-liwić i ułatwić rozumienie treści i wprowadzić Czytelnika w lekturę tekstuEuzebiusza. We właściwym odczytaniu dzieła biskupa Cezarei szczegól-nie pomocna jest część komentarza poświęcona zagadnieniom literackim(charakterystyka Życia Konstantyna ze względu na jego specyficzny gatu-nek literacki) oraz ideologicznym. Ta część komentarza oparta została przedewszystkim na znakomitej pracy włoskiego uczonego Raffaele Fariny, L’im-

6

pero e l’imperatore cristiano in Eusebio di Cesarea, Zurich 1966. Przygo-towane w oparciu o najnowszą literaturę przedmiotu przypisy, o charakte-rze głównie historycznym, w zamierzeniach ich autorki stanowić mają cią-gły komentarz objaśniający, a gdy jest taka potrzeba, korygujący i uzupeł-niający przekaz Euzebiusza, tak by Czytelnik w trakcie lektury tekstu niemusiał sięgać do opracowań szczegółowych. Wobec tego zrezygnowanoz odsyłania do nich Czytelnika i nie podawano w przypisach prac, na któ-rych oparte zostały poszczególne informacje wstępu czy komentarzy. Nakońcu wstępu podano natomiast bibliografię, w której znajdują się rów-nież opisy bibliograficzne prac wykorzystanych przy opracowaniu zarów-no wstępu, jak i przypisów.

Obecne wydanie dzieła Euzebiusza z Cezarei pozwoli zaspokoić po-trzeby szerokich kręgów odbiorców tego rodzaju źródeł poznania, pozna-nia tak historii Rzymu i historii Kościoła, jak i historii naszej cywilizacjii kultury w ogóle.

TERESA WNĘTRZAK

1. KONSTANTYN WIELKI I JEGO EPOKA

Cesarz Konstantyn Wielki (Caius Flavius Valerius Aurelius ClaudiusConstantinus) należy do najbardziej znanych cesarzy rzymskich1. Z jegoosobą łączy się przede wszystkim zmiana polityki Cesarstwa wobec chrze-ścijaństwa. W konsekwencji w Imperium Romanum dokonał się w IV wie-ku zasadniczy zwrot, kiedy to z pogańskiego stało się państwem chrześci-jańskim. Niektórzy historycy posługują się pojęciem „przełom konstan-tyński”, upatrując w Konstantynie inicjatora i realizatora owego procesuprzemian. Kiedy mówimy o przełomie konstantyńskim, myślimy o epoko-wym czynie cesarza Konstantyna, który po okresie prześladowań nie tylkouznał Kościół, ale także związał go z państwem. Konstantyn podjął histo-

1 Do najważniejszych źródeł starożytnych dotyczących rządów Konstantyna należą:Panegyrici Latini, IV-XII – anonimowe przemówienia i petycje do Konstancjusza, Kon-stantyna etc.; Adversus nationes – utwór ARNOBIUSZA napisany po 295 roku, oraz De morti-bus persecutorum LAKTANCJUSZA, dzieło powstałe po 314 roku (te ostatnie to chrześcijańskiepisma polemiczne, pełne aluzji do wydarzeń współczesnych; o stosunku Laktancjusza doKonstantyna zob. T. D. BARNES, Lactantius and Constative, „Journal of Roman Studies”1973, 29n.; EUZEBIUSZ Z CEZAREI, Historia kościelna, VIII-IX, tłum. A. LISIECKI, Poznań 1924(repr.1993), przekład w oparciu o wydanie: EUSEBIUS, Kirchengeschichte, wyd. E. SCHWARZ,Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten Jahrhunderte, Leipzig 1903-1909;EUZEBIUSZ Z CEZAREI, De vita Constantini – Eusebii Pamphili Caesariensis Episcopi, Devita beatissimi imperatoris Constantini, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, to-mus XX, ed. J. P. MIGNE, Paris 1864; AURELIUSZ WIKTOR, Caesares, 39-41; Epitome de Ca-esaribus, 39-40 – Sexti Aurelii Victoris Liber de Caesaribus, praecedunt Origo gentis Ro-manae et Liber de viris illustribus urbis Romae, subsequitur Epitome de Caesaribus, wyd.F. PICHLMAYER, z poprawkami R. GRUNDELA, BSGRT, Leipzig 1970 (repr. 1993); EUTRO-PIUSZ, Eutropii Breviarium ab urbe condita, IX, wyd. C. SANTINI, BSGRT, Leipzig 1979;ZOSIMOS, (ZOSIMUS), Historia nova, II, wyd. L. MENDELSSOHN, Leipzig 1887 (repr. Hildeshe-im 1967), tłum. H. CICHOCKA, opr. E. WIPSZYCKA, Warszawa 1993.

10

ryczną decyzję, która wpłynęła zasadniczo na dalsze dzieje kultury antycz-nej. Połączył państwo i Kościół, jako pierwszy z cesarzy przejął zwierzch-nictwo nad sprawami kościelnymi, z drugiej zaś strony powierzył Kościo-łowi zadania państwowe. Od czasów Konstantyna chrześcijaństwo miałojeszcze długą drogę do przebycia, zanim stało się uniwersalną religią Im-perium Romanum. Z wyjątkiem może Syrii, Azji Mniejszej i Aleksandriiliczba chrześcijan nigdzie nie przekraczała połowy ludności – w Rzymiei na Zachodzie stanowili oni mniejszość. Jednakże już we wszystkich pro-wincjach mieli swoje ośrodki kultu, kler chrześcijański stał się warstwąo wielkich wpływach, a co najważniejsze, chrześcijaństwo zyskało w Ce-sarstwie sympatię ogromnej części inteligencji. W połowie IV stulecia nie-chętny nowej wierze, lecz uczciwy cesarz Julian Apostata, ostatni obrońcastarego porządku, musiał przyznać, że chrześcijaństwo odniosło w świecierzymskim ostateczny tryumf.

1.1. OD NARODZIN DO BITWY PRZY MOŚCIE MULWIJSKIM

Konstantyn urodził się 27 lutego ok. 272 roku w Naissus w Górnej Mezji(dziś Nisz w Serbii). Był synem jednego ze współrządców cesarza Diokle-cjana, Konstancjusza I (Caius Flavius Constantius), który w ramach stwo-rzonej przez Dioklecjana tetrarchii2 sprawował władzę nad Brytanią i Ga-

2 Dioklecjan (Caius Aurelius Valerius Diocletianus), cesarz w latach 284-305. Przeko-nany, że nie może być dłużej tak, aby jeden cesarz przebywający stale w Rzymie decydowało wszystkich skomplikowanych sprawach Imperium (musiał spieszyć na zagrożone granicepaństwa, jego obecność była konieczna na wielu frontach), postanowił zmieniać miejscepobytu, udając się ze swoją kancelarią i dworem wszędzie tam, gdzie wymagała tego sytu-acja (w ciągu swego panowania odwiedził Rzym tylko raz), a jednocześnie usprawnić swo-je rządy w drodze przekazania części obowiązków osobom o wysokim autorytecie. W 285roku mianował swego rodaka z ziem naddunajskich, Waleriusza Maksymiana (Marcus Au-relius Valerius Maximianus) cezarem i gdy sam przybrał tytuł Iovius (Jowijski), Maksymia-nowi nadał tytuł Herculius (Herkulijski). Dioklecjan i Maksymian mieli odtąd działać wspól-nie pod opieką swych boskich „ojców”. W następnym roku Maksymian otrzymał tytuł au-gusta w nagrodę za stłumienie rewolty w Galii. Chociaż przez wiele lat Maksymianwywiązywał się chwalebnie z powierzonych mu zadań, w 293 roku Dioklecjan postanowiłjeszcze dalej posunąć podział władzy: podzielił się władzą cesarską z dwoma młodszymidowódcami, Konstancjuszem Chlorusem (Flavius Valerius Constantius) oraz GaleriuszemWaleriuszem Maksymianusem (Galerius Valerius Maximianus). Podczas gdy Dioklecjani Maksymian rządzili Imperium jako współcesarze i nosili tytuły augustów, Galeriusz i Kon-stancjusz tytułowali się cezarami i zostali wyznaczeni następcami współcesarzy, Dioklecja-

TERESA WNĘTRZAK

11

lią. Jego matka Helena (Fulvia Iulia Helena), skromnego pochodzenia, byławłaścicielką zajazdu, zanim związała się z Konstancjuszem i została jegokonkubiną. Konstancjusz porzucił ją około roku 293, kiedy to został ceza-rem i na polecenie Dioklecjana poślubił Teodorę, pasierbicę Maksymiana,ówczesnego drugiego augusta. W jakiś czas potem Konstantyn został wy-słany na dwór Dioklecjana, gdzie spędził około dwunastu lat i otrzymałgodność tribunus primi ordinis3. Najprawdopodobniej widziano w nimwówczas zakładnika gwarantującego lojalność swego ojca. 1 maja 305 rokuDioklecjan abdykował w Nikomedii, a Maksymian w Mediolanie, a wła-dzę po nich objęli cezarowie Galeriusz i Konstancjusz jako augusti. Na-stępnymi cezarami zostali na Wschodzie Gajusz Waleriusz Maksymi-nus Daja, a na Zachodzie Flawiusz Waleriusz Sewerus. Przy podziale tery-torialnym Konstancjusz otrzymał Brytanię, Galię, Hiszpanię, jego zastępca,cezar Sewer, Afrykę, Italię i Panonię; Galeriuszowi przypadła Azja Mniej-sza, Maksyminowi zaś pozostałe prowincje azjatyckie oraz Egipt. ChociażKonstancjusz zajmował w tetrarchii pozycję najwyższą, najlepiej na po-dziale władzy wyszedł Galeriusz, ponieważ za pośrednictwem Sewera mógłrządzić znaczną częścią Zachodu, a w dodatku wywierać presję na Kon-stancjusza, gdyż teraz on trzymał na swoim dworze w Nikomedii (dziś Izmirw Turcji) jego syna Konstantyna.

Konstancjusz, który rozpoczął w tym czasie w Brytanii wojnę z Pikta-mi i musiał tam się udać, korzystając z okazji zwrócił się do Galeriuszao zezwolenie jego synowi na udział w tej kampanii. Galeriuszowi trudnobyło odmówić prośbie, gdyż ryzykowałby wybuch wojny domowej. Kon-stantyn opuścił więc Nikomedię, ale podróżował forsownymi etapami, za-bijając konie rozstawne na mijanych stacjach postojowych, gdyż podróżo-wanie przez terytorium Sewera było dla niego niebezpieczne, nawet gdybyGaleriusz nie podjął żadnej akcji. Dostał się szczęśliwie do swego ojcaw Bononii (Boulogne) na początku 306 roku i wspólnie z nim odbył kam-panię, w czasie której Rzymianie dotarli do północnej Szkocji. Wkrótce potych sukcesach Konstancjusz umarł w Eboracum (York), armia zaś okrzyk-

na i Maksymiana. Podział władzy między Dioklecjanem a pozostałymi tetrarchami miałcharakter terytorialny. Dioklecjan zatrzymał dla siebie prowincje wschodnie, a Maksymia-nowi przyznał Italię, Afrykę i Hiszpanię. Zastępca Maksymiana, cezar Konstancjusz, otrzy-mał Galię i Brytanię. Dioklecjan zachował pod swoją bezpośrednią władzą posiadłości rzym-skie na Wschodzie oraz Egipt, swemu zastępcy i sukcesorowi, cezarowi Galeriuszowi, przy-dzielił większość krajów bałkańskich; por. M. CARY, H. H. SCULLARD, Dzieje Rzymu, tom II,tłum. J. SCHWAKOPF, Warszawa 2001, 365-369.

3 Por. LAKTANCJUSZ, De mortibus persecutorum, XVIII.

1. Konstantyn Wielki i jego epoka

12

nęła augustem syna zmarłego, Konstantyna4. Ten przerzucił armię do połu-dniowej Galii, gdzie otrzymał wiadomość, że Galeriusz tytuł augusta przy-znał Sewerowi, jemu zaś nadał tytuł cezara. Konstantyn chwilowo wyraziłna to zgodę.

Sukces Konstantyna skłonił Maksencjusza, syna Maksymiana, do obję-cia przywództwa rewolty w Rzymie. Maksencjusz nakłonił też ojca, którywcześniej abdykował, by powrócił na arenę polityczną i przyszedł mu z po-mocą. W tej sytuacji Galeriusz wydał Sewerowi rozkaz marszu na Rzym,ale Maksymian wyparł go do Rawenny i tam wziął do niewoli. Maksencju-sza proklamowano augustem (307 r.). W obawie przed zbrojną interwencjąGaleriusza Maksencjusz i Maksymian starali się pozyskać życzliwość Kon-stantyna. Zawarty sojusz przypieczętowano ślubem córki Maksymiana,Fausty (Flavia Maxima Fausta), i Konstantyna. Musiał on jednak wcze-

4 Zgodnie z dotyczącymi sposobu obejmowania władzy w państwie przepisami, wyda-nymi przez Dioklecjana, Galeriusz powinien był teraz mianować nowego augusta i przydaćmu nowego cezara. Niewątpliwie pierwszeństwo mieliby synowie Konstancjusza z jegomałżeństwa z pasierbicą Maksymiana, Flawią Maksymianą Teodorą, a mianowicie Dalma-cjusz, Hannibalian i Juliusz Konstancjusz. Byli oni wprawdzie jeszcze bardzo młodzi, naj-starszy miał dopiero trzynaście lat. Tymczasem następstwo objął Konstantyn, syn Konstan-cjusza i jego nałożnicy Heleny, chociaż z punktu widzenia prawa był uzurpatorem. EUME-NIUSZ (Panegyrici, VII) mówi o nim w swoim panegiryku jako o prawowitym następcy,powołując się na pochodzenie Konstantyna z rodu wielkiego Klaudiusza Gockiego: „Świet-ność twojego rodu jest tak wielka, że nawet cesarstwo nie może nadać ci większej godności[...]. Ani przypadkowa zgoda innych, ani jakaś niespodziewana łaska nie uczyniły cię wład-cą; zasłużyłeś na władzę z urodzenia jako dar bogów” (cyt. za: J. BURCKHARDT, Czasy Kon-stantyna Wielkiego, tłum. P. HERTZ, Warszawa 1992, 210). Trudno ustalić, czy jego ojciecbezpośrednio upełnomocnił go jako następcę; może wezwał do siebie znającego rzemiosłowojenne, teraz już trzydziestodwuletniego syna tylko po to, by stał się obrońcą bezradnejrodziny. Inni autorzy, jak EUZEBIUSZ, LAKTANCJUSZ (De mortibus persecutorum, 24) i ORO-ZJUSZ piszą o następstwie Konstantyna jako o czymś oczywistym. W istocie to żołnierzejego ojca obwołali go imperatorem augustem – tak twierdzi EUZEBIUSZ, Historia kościelna,VIII, 13, 14: „Syn jego, Konstantyn, został zaraz od samego początku obwołany przez żoł-nierzy najwyższym cesarzem i augustem, a już dawno przedtem przez samego Boga, KrólaNajwyższego”. Ostatecznie rozstrzygnął o tym pewien przywódca Alamanów imieniemKrokus, którego Konstancjusz przyjął do służby wraz z jego ludźmi szykując się do wojnyz Piktami. Wspomniany wyżej EUMENIUSZ opisuje całe wydarzenie następująco: „Już kiedypo raz pierwszy ukazałeś się, jadąc konno, żołnierze narzucili ci, płaczącemu, purpurę naramiona [...]. Chciałeś ujść przed tą oznaką żarliwego przywiązania i spiąłeś konia ostroga-mi; ale, mówiąc szczerze, był to młodzieńczy błąd! Jakiż bowiem rumak byłby dość szybki,aby unieść cię w dal od władzy, która cię ścigała?” (cyt. za: J. BURCKHARDT, op. cit., 210).EUZEBIUSZ (Życie Konstantyna, I, 22 i 24) wskazuje na różnicę między Konstantynem a po-zostałymi cesarzami, mówiąc, że gdy tamci zostali wyniesieni za zgodą innych, ów otrzy-mał władzę od samego Boga.

TERESA WNĘTRZAK

13

śniej odsunąć od siebie Minerwinę, swą dotychczasową konkubinę, z któ-rą miał syna Kryspusa (Flavius Iulius Crispus). Zgodnie z przewidywania-mi Galeriusz dokonał wkrótce inwazji na Italię, ale nie mając dostatecz-nych środków, by zaatakować Rzym, wycofał się, a uwięziony Sewer zo-stał skazany na śmierć. Tymczasem przeciwko własnemu synowi zwróciłsię Maksymian: pod koniec 307 roku udał się do Rzymu i po kilku miesią-cach wspólnych rządów starał się obalić Maksencjusza, zdzierając nawetz niego purpurową szatę cesarską. Jednakże po stronie jego syna stanęłowojsko, a jego samego zmusiło do ucieczki na dwór zięcia, Konstantyna,i pozostawienia Rzymu w rękach Maksencjusza (początek 308 r.).

W tej sytuacji Galeriusz podjął próbę dokonania nowego podziału wła-dzy i zwrócił się do Dioklecjana, aby powrócił do życia publicznego i wziąłudział w spotkaniu w Carnutum (listopad 308 r.); uczestniczył w nim takżeMaksymian. Dioklecjan odmówił przywdziania po raz drugi purpury ce-sarskiej i nakłonił też Maksymiana do ponownej abdykacji. Galeriusz mia-nował więc drugim augustem Licyniana Licyniusza (Valerius LicinianusLicinius), oddając mu spuściznę po Sewerze: Italię, Afrykę i Hiszpanię.Maksyminus Daja pozostał cezarem wschodnich obszarów Imperium,a Konstantyn musiał zadowolić się godnością cezara z władzą tylko nadGalią i Brytanią. Ponieważ cezarowie nie przyjęli tytułów „synów augu-sta”, którym Galeriusz chciał zaspokoić ich ambicje, w końcu w 310 rokumusiał ustąpić i przyznać zarówno Konstantynowi, jak i Maksyminowi god-ność augustów. Od tej chwili Cesarstwo miało czterech augustów (Galeriu-sza, Licyniusza, Konstantyna i Maksymina), Maksencjusz natomiast, mimoże rządził Italią, Afryką i Hiszpanią, nie wszedł do grona współwładców.

W 310 roku zniknęła z politycznej szachownicy jedna z najważniejszychfigur. Konstantyn musiał stawić czoło rebelii (309 r.) przeciwko sobie, zor-ganizowanej w południowej Galii przez swego teścia, Maksymiana, którypróbował po raz kolejny powrócić do władzy, tym razem jego kosztem.W Arelate (dziś Arles), niedaleko ujścia Rodanu, dokonał zamachu stanu –przywdział purpurę i proklamował się augustem. Jednocześnie zawładnąłskarbem cesarskim i wysłał pisma do wszystkich jednostek wojskowychz wezwaniem, aby opowiedziały się po jego stronie. Trzon armii Konstan-tyna stał wówczas w rejonach niezbyt odległych od Arelate, na granicyalpejskiej, zapewne z obawy przed nagłym atakiem Maksencjusza. Uzur-pator rozpuścił też pogłoskę, że Konstantyn zmarł. Aby zdobyć poparcieżołnierzy, hojnie szafował pieniędzmi. Dzięki tym zabiegom uzyskał tylkotyle, że niektóre kohorty i legiony przyjęły postawę wyczekującą; nowegowładcę uznały oddziały straży przybocznej. Po opuszczeniu Arelate Mak-

1. Konstantyn Wielki i jego epoka

14

symian przeniósł się do Massalii (dziś Marsylia), gdzie został oblężonyprzez Konstantyna – w końcu opuszczony przez znaczną część swoich żoł-nierzy poddał się w następnym roku. Według relacji Laktancjusza5 żądnywładzy Maksymian nie poprzestał na nieudanej próbie obalenia swojegozięcia, lecz usiłował własnoręcznie go zamordować, namawiając swą cór-kę, Faustę, aby pozostawiła otwarte drzwi do ich sypialni. Ta jednak oka-zała lojalność swojemu mężowi, uprzedzając go o zamiarach ojca, w kon-sekwencji czego Maksymian został przyłapany na gorącym uczynku i zgła-dzony. Według Laktancjusza pozwolono mu jedynie wybrać rodzaj śmierci,według innych źródeł popełnił samobójstwo.

5 maja 311 roku Galeriusz zmarł w Sardyce w Mezji wskutek chorobyzesłanej, w jego przekonaniu, przez chrześcijańskiego Boga, którego takbezlitośnie prześladował. W przypływie skruchy ogłosił edykt, w którymnakazywał tolerancję wobec chrześcijan, przyznając w nim, że władza pań-stwowa w swej walce przeciwko chrześcijanom spotkała się z niepowo-dzeniem i w zakończeniu prosił dotychczas prześladowanych, aby wstawi-li się za nim do swojego Boga6.

Czterech pozostałych władców starało się zająć przed czekającą ich roz-grywką możliwie najkorzystniejsze pozycje. Maksyminus Daja najechałAzję Mniejszą, uprzedzając Licyniusza, ale wkrótce doszedł z nim do po-rozumienia. Konstantyn natomiast, w przewidywaniu konfliktu z Maksen-cjuszem, zawarł układ z Licyniuszem, który zaręczył się z jego siostrąKonstancją. Maksyminus z kolei sprzymierzył się z Maksencjuszem. Napoczątku 312 roku wypowiedziano wojnę, Konstantyn opuścił Galię, byzaatakować Maksencjusza w Italii.

Chociaż Konstantyn miał armię znacznie słabszą – Maksencjusz dowo-dził wojskami dwa, a może nawet cztery razy silniejszymi – to jednak ude-rzył od razu z wielkim impetem. Główne siły Maksencjusza zajęły pozycjew okolicy Werony. Konstantyn przeprawił się przez Mont Cenis i zadałMaksencjuszowi kilka dotkliwych klęsk; następnie padł Turyn, skapitulo-wał też Mediolan. Wtedy Konstantyn posunął się w stronę Werony, odno-sząc w pobliżu tego miasta decydujące zwycięstwo i stając się panem pół-nocnej Italii. W przewidywaniu oblężenia Rzymu Maksencjusz przygoto-wał miasto do obrony: sprowadził duże zapasy żywności, wzmocnił mury.Później jednak zmienił plany i zdecydował się zmierzyć z przeciwnikiemna otwartym terenie, być może nie ufając ludności stolicy. Poprowadził

5 Por. LAKTANCJUSZ, De mortibus persecutorum, XXX.6 Por. EUZEBIUSZ, Historia kościelna, VIII, 17, 3-10.

TERESA WNĘTRZAK

Polecamy książki wydane w serii „Źródeł Myśli Teologicznej”

1. Orygenes, O zasadach, 1996 2. Św. Atanazy, Listy do Serapiona, 1996 3. Pamfil, Obrona Orygenesa, Rufin, O sfałszowaniu pism Orygenesa, 1996 4. Trójca Święta. Tertulian, Przeciw Prakseaszowi, Hipolit, Przeciw Noetosowi, 1997 5. Teodeoret z Cyru, Komentarz do Listu św. Pawła Apostoła do Rzymian, 1997 6. Orygenes, Korespondencja, 1997 7. Ireneusz z Lyonu, Wykład nauki apostolskiej, 1997 8. Św. Hieronim, Komentarz do Księgi Jonasza, 1998 9. Teodoret z Cyru, Komentarz do I i II Listu do Koryntian, 199810. Orygenes, Komentarz do Ewangelii według Mateusza, cz. 1, 199811. Grzegorz Cudotwórca, Mowa na cześć Orygenesa, 199812. Grzech pierworodny. Augustyn, Proces Pelagiusza, 199913. Mariusz Wiktoryn, Dzieła egzegetyczne, 199914. Teodoret z Cyru, Komentarz do listów do Galatów, Efezjan, Filipian i Kolosan, 199915. Pelagiusz, Komentarz do Listu św. Pawła do Rzymian, 199916. Orygenes, Homilie o Księgach Izajasza i Ezechiela, 200017. Demonologia w nauce Ojców Kościoła. Hipolit, O antychryście, 200018. Św. Jan Chryzostom, Homilie na Ewangelię wg św. Mateusza, (cz. 1; hom. 1-40), 200019. Ambrozjaster, Komentarz do Listu św. Pawła do Rzymian, 200020. Teodoret z Cyru, Komentarz do Listów do Tes., Tym., Tyt., Filem. i Hebr., 200121. Św. Grzegorz z Nyssy, Drobne pisma trynitarne, 200122. Klemens Aleksandryjski, Wypisy z Theodota, 200123. Św. Jan Chryzostom, Homilie na Ewangelię wg św. Mateusza, (cz. 2; homilie 41-90), 200124. Dokumenty Soborów Powszechnych, tom I, 200125. Orygenes, Komentarz do Ewangelii według Mateusza (cz. 2), 200226. Dokumenty Soborów Powszechnych, tom II, 200227. Orygenes, Komentarz do Ewangelii według św. Jana, 200328. Ambrozjaster, Hieronim, Pelagiusz, Komentarze do Listu do Tytusa, 200329. Rufin z Akwilei, Obrona przed zarzutami Hieronima, 200330. Dokumenty Soborów Powszechnych, tom III, 200331. Św. Ambroży, Wyjaśnienie symbolu. O tajemnicach. O sakramentach, 200432. Orygenes – Hieronim, Homilie o Księdze Psalmów, 200433. Dokumenty Soborów Powszechnych, tom IV, 200434. Grzegorz z Nyssy, Homilie do błogosławieństw, 200535. Nowacjan, O Trójcy Świętej, 200536. Korespondencja między chrześcijaninem a muzułmaninem, 200537. Dokumenty synodów od 50 do 381 roku, (Synody i Kolekcje Praw, tom I), 200638. Augustyn z Hippony, O chrzcie, 200639. Grzegorz z Nyssy, O stworzeniu człowieka, 200640. Aureliusz Prudencjusz Klemens, Wieńce męczeńskie, 200641. Św. Jan Chryzostom, Mowy przeciwko judaizantom i Żydom. Przeciwko Żydom i Helle-

nom, 200742. Konstytucje apostolskie, (Synody i Kolekcje Praw, tom II), 200743. Grzegorz z Nyssy, Homilie do Pieśni nad Pieśniami, 200744. Euzebiusz z Cezarei, Życie Konstantyna, 2007