Europejski Dzień Walki z Rakiem Piersi KCO 3… · Europejski Dzień Walki z Rakiem Piersi 15...

Nr 3

(7) 2

019

Paźd

zier

nik

Nowa Pracownia HistopatologiiŚródoperacyjnej

Wręczenie certyfikatu akredytacji dla KCO

Europejski DzieńWalki z RakiemPiersi15 października

Katowickie Centrum Onkologiiul. Raciborska 26, 40-074 Katowice

2 3Nr 3(7) 2019 Październik

Spis treści Od redakcji

Aktualności

4. WręczeniecertyfikatuakredytacjiKCO

6. CertyfikatjakościISO

8. BezpieczeństwoPacjenta

10.DofinansowaniezMinisterstwaZdrowia

Twój szpital

12.BrestCancerUnit„Mamma”wKCO

14.Zaproszenienacyklicznewarsztaty dlaPacjentówonkologicznychiich Rodzin

15.Zbadajświadomieswojezdrowie

16.Noweopcjeterapeutycznewleczeniu chorychnazaawansowanegoraka piersi-palbocyklibirybocyklib. Drn.medIzolda Mrochen-Domin

18.„BrestFit.Kobiecybiust. Męskasprawa”–lekmed. Krzysztof Zembrzycki

22.NowaPracowniaHistopatologii Śródoperacyjnej

24.Nowotworyzarodkowe(germinalne) cz.2Rodzajeterapii– lek.med.Bartosz Wilk

26.Raktrzonumacicy,cz.1Objawy– lek.med.Paweł Stróżyński

Ciało i umysł

30.Raknosogardła–drn.med. Robert Kwiatkowski

32.MiędzynarodowyDzieńOsóbStarszych

33.Oncogeriatria.Problemynadchodzącej przyszłości–lek.med.Adriana Stryczyńska-Mirocha

35.Problembóluupacjentówwwiekupodeszłym– lekmed.Adriana Stryczyńska-Mirocha

36.Wszystkobędziedobrze,czyliempatia wpigułce

38.BiblioteczkapacjentaKCO

18

22

30 34

16

Redakcja:

Wydawca: Katowickie Centrum Onkologii ul. Raciborska 26, 40-074 KatowiceOpracowanie: IRONteam Sp. z o.o.Grafika i DTP: Piotr ZgorzelskiDruk: TOP DRUK Sp. z o.o. sp. k. w Łomży ul. Nowogrodzka 151ANakład: 3 000 egz.E-mail: [email protected] internetowa: www.kco.katowice.pl

Redaktor Naczelna:Barbara Zembrzycka

Szanowni Państwo!

OddajemywPaństwaręcekolejnynumermagazynuKatowic-kiegoCentrumOnkologii.Naczterdziestustronachpostaramysięomówićnajważniejszewydarzeniazżycianaszejplacówki,atakżeprzybliżyćzagadnieniazzakresudostępnychdlapacjen-tówmetoddiagnostykiorazterapii.

NaszeCentrumwtymrokuodnowiłoeuropejskicertyfikatza-rządzaniajakościąISO9001:2015.Jesttodokumentpoświadcza-jący,żenaszszpitalspełniawymaganiadotyczącewysokiegostopniabezpieczeństwapacjentóworazciągłegorozwojuiudo-skonalaniametodzarządzaniaipracynaszejplacówki.Dodat-kowonałamachtegonumeruprzedstawiamyrelacjęzwręczeniacertyfikatuakredytacjiCentrumMonitorowaniaJakościwOchronieZdrowia.Jesttokolejnydowódpoświadczającywy-sokąjakośćświadczonychprzeznasusługzdrowotnychorazdajeleczonymprzeznaspacjentompewność,żewnaszymszpitaluzawszeotrzymająnależnąimpomoc.

WdzialeTwójSzpital,zokazji15października,naktórytodzieńprzypadaEuropejskiDzieńWalkizRakiemPiersi,oma-wiamyszerokozagadnienietegonowotworu.Rakpiersijestdru-gimnajczęściejwystępującymoraznajgroźniejszym,zarazporakupłuc,nowotworem,któryroczniedotykaponad15tys.osób.Dlategotakważnajestodpowiedniaprofilaktykaorazwykony-wanecykliczniebadaniadiagnostyczne.Specjalniedlapacjen-tekKatowickiegoCentrumOnkologiiprzygotowanyzostałcyklwarsztatówprofilaktycznych,naktórymnaszwysokowykwa-lifikowanypersonelprzekazujepełnyzakresinformacjidoty-czącychtegoschorzeniaorazpraktycznychporad,jaksobieznimradzićwcodziennymżyciu.OprzebiegudotychczasowychwarsztatówmogąsięPaństwozapoznaćzszerokiejrelacjidrn.med.IzoldyMrochen-Domin,któratakżewjednymznaszychartykułówpiszeonowoczesnychmetodachwalkiztąchorobą.

NakolejnychstronachprzedstawiamyzasadyfunkcjonowanianaszejPracowniHistopatologiiŚródoperacyjnej.Niekażdyznaszdajesobiesprawę,jakważnejesttobadanieijakdużemaznaczeniedlaostatecznejdiagnozyirozpoznaniachorobyno-wotworowej,odktórejzależywybórdalszegopostępowaniate-rapeutycznego.Ginekolog-lekmed.PawełStróżyńskiwswoimartykuleopisujezagrożeniazwiązaneznowotworemtrzonuma-cicy,zaśdrn.med.RobertKwiatkowskiomawiaproblemrakanosogardłazuwzględnieniemdostępnychmetoddiagnostykiorazleczenia.

NapaździernikprzypadarównieżMiędzynarodowyDzieńOsóbStarszych.Ztejokazjipiszemyszerzejoproblemachseniorów.Lekmed.AdrianaStryczyńska-Mirochapiszeozagadnieniuoncogeriatrii,którazewzględunazjawiskostarzeniasięspołe-czeństwa,będziestawaćsięcorazistotniejszymobszaremdzia-łańpolskiejmedycynyorazosposobachleczeniabóluuosóbstarszych.

Mamynadzieję,żekażdyznaszychczytelnikówznajdziewtymmagazyniecośinteresującegodlasiebie,anaszeartykułypo-mogązadbaćowłasnezdrowie.Życzymymiłejlektury.

12

10 6

4 5

Aktualności Aktualności

W dniu16kwietnia2019r.odbyłasięuroczystośćwręczeniaCertyfikatuAkredytacyjnegoMini-straZdrowiaKatowickiemuCentrumOnkologii.OficjalnegowręczeniaCertyfikatudokonałZa-

stępcaDyrektoraCentrumMonitorowaniaJakości,PanMichałBedlicki,któryzaznaczył,żeprzyznanieakredytacjiszpitalowipotwierdzawysokąjakośćświadczonychusług,ależetawysokajakośćniebyłabymożliwadoosiągnięcia,gdybynieogromnezaangażowaniepersonelu-lekarzyipielęgniarek,którzyznaj-wyższympoświęceniempełniąswojąmisję.

JakubChełstowski,MarszałekWojewództwaŚląskiegopogratu-lowałcałemuzespołowiszpitalauzyskanegocertyfikatu.Podkre-śliłtakże,żeKatowickieCentrumOnkologiitoważnaplacówkamedycznanamapiewojewództwaśląskiego.

GratulacjenaręceWłodzimierzaMigacza,dyrektoranaczel-negoKCOicałegozespołuzłożyłtakżeDariuszStarzycki,Wi-cemarszałekWojewództwaŚląskiegosprawującypieczęm.in.nadrozwojemzdrowiawwojewództwieśląskim.WicemarszałekDariuszStarzyckipodkreślił,iżcertyfikatakredytacyjnytonietylkowysokajakość,aleilepszewarunkifinansowedlaszpitala.

Wuroczystościwzięliudział:ZastępcaDyrektoraCentrumMo-nitorowaniaJakościwOchronieZdrowiaPanMichałBedlicki,MarszałekWojewództwaŚląskiegoPanJakubChełstowski,Wi-cemarszałekWojewództwaŚląskiegoPanDariuszStarzycki,DyrektorWydziałuZdrowiaiPolitykiSpołecznejUrzęduMar-szałkowskiegoPaniBarbaraDaniel,SkarbnikWojewództwaPaniElżbietaStolorz–Krzisz,PrzewodniczącaRadySpołecz-nejszpitalaPaniBożenaSiedlecka.SwojąobecnościązaszczycilinasrównieżpozostaliCzłonkowieRadySpołecznej.ZaproszenigościezłożylinaręceDyrektoraMigaczażyczeniadalszejpo-myślnościirozwojuszpitala.

Wręczenie certyfikatu akredytacji

KCOPodczasuroczystościPanDyrektorpodziękowałwszystkimpracownikomszpitalazazaangażowanieitrudwłożonywprzygotowaniaplacówkidoakredytacji.Wsposóbszczególnypodziękowałswoimnajbliższymwspółpracownikom:Dyrekto-rowids.LecznictwaPanulekmed.WitoldowiNowakowi,Dyrek-tords.PielęgniarstwaPaniMarzenieCiastek,PełnomocnikomDyrektorads.ZarządzaniaKontraktemMedycznym:lekmed.ZbigniewowiWiąkowiorazlekmed.MirosławowiUrbańskiemu.PełnomocnikomDyrektorads.AkredytacjiorazZarządzaniaJa-kością,Panomdrnmed.JanuszowiPiotrowskiemuorazPanulekmed.KrzysztofowiZembrzyckiemuzaszczególnywkładizaangażowaniewprocesakredytacyjny.

Wwynikudokonanejocenypunktowejjednostkaotrzymała81%możliwejdouzyskanialiczbypunktówwzakresiestandardówakredytacyjnych.ZgodniezrozporządzeniemMinistraZdrowia,doudzieleniaakredytacjiniezbędnejestuzyskanieconajmniej75%punktów.Przyznanaakredytacjadowodziwysokiejjakościświadczeńmedycznychgwarantującejpoczuciebezpieczeństwapacjentów.WpisujesięrównieżwmisjęKatowickiegoCentrumOnkologii:TwójszpitalPacjencie,TwójszpitalPracowniku.

Fot | Zbigniew Sawicz



Nr 3(7) 2019 Październik




6 7

Aktualności Aktualności

KatowickieCentrumOnkologiiod2002rokuposiadaeuropejskicertyfikatzarządzaniaja-kościąnadanyprzezLloyd’sRegisterQualityAssurance.Wramachdziałańprojakościo-

wychtrwającychodwielulat,porazkolejnyodnowionocertyfikatwlipcu2019roku.Dokumentpoświadcza,żeszpitalspełniawymaganiaeuropejskiejnormyISO9001:2015dotyczącejzarządzaniajakościąnaobszarachusługmedycznychwzakresieopiekizdrowotnejstacjo-narnej,ambulatoryjnejiprofilaktyki.Wymaganianormyspowodowaływpierwszejkolejnościidentyfikacjępro-cesówiprocedurrealizowanychwKCOzgodniezdobrąpraktyką,wymogamiprawnymiiwymaganiamiNaro-dowegoFunduszuZdrowia,następniewszystkieprocesyiproceduryopisanoiprzezkolejnelatanadzorowanoichrealizacjęwsposóbudokumentowany.Pozwoliłotopodnieśćbezpieczeństwopacjentówipracowników,utrzymaćCertyfikatorazwspieraćrozwójKCOpoprzezwymógciągłegodoskonalenia.

Certyfikatprzyznawanyjestnatrzylataisprawdzanycoroku.Systemtendopingujewięcplacówkędosukce-sywnegopodnoszeniajakościopiekimedycznej.ObecnieNormaISO9001:2015wymagadodatkowozarządza-niaryzykiemwszerokimznaczeniutegosłowaawięcprzewidywaniawszelkichzagrożeń.Oznaczatozwięk-szenienaciskunadziałaniazapobiegawczemającedaćnaszympacjentompoczuciebezpieczeństwaipewność,żewszystkieaspektyopiekiileczeniautrzymywanesąnanajwyższympoziomie.Wtensposóbszpitalreali-zujeswojąmisję.

Mającnauwadzedobropacjentów,KatowickieCentrumOnkologiiprowadzianalizęocenysatysfakcjipacjenta.

Ankietowaniepozwalapoznaćopiniepodopiecznychiichro-dzinnatematjakościusługmedycznychświadczonychwna-szymSzpitalu.

Współczesnemyślenieofunkcjonowaniuzakładuopiekizdro-wotnejmusiuwzględniaćproblematykębezpieczeństwapa-cjenta.Szpitaljestspecyficznąinstytucjąorozbudowanejstrukturzeorganizacyjnej,gromadzącąwjednymmiejsculu-dzichorych,personelsprawującybezpośredniąipośredniąopiekęnadpacjentemorazodwiedzających.Zasobykadrowezakładuopiekizdrowotnejstanowią,obokwyposażenia,in-frastrukturyorazsytuacjifinansowej,podstawowywalorjegostruktury.Wielośćiróżnorodnośćzłożonychzadańwymagazatrudnianiapracownikówowysokichkwalifikacjach,do-brzeprzygotowanychdosprawnejiwłaściwejrealizacjiobo-wiązkównastanowiskupracy.

Pełnyprocesopiekinadpacjentemcechowaćpowinnaświa-domaorientacjanapacjentaimyśleniewkategoriachjegodobra.Wymagatointegrowaniawszystkichkomponentówprocesówświadczeniausługistałegowdrażaniaprogramówpoprawyjakości.Pomocnewtymzakresiesązewnętrznesys-temyocenyjakościświadczeńmedycznych.Zarównosystemakredytacjiszpitali,jakicertyfikacjaMiędzynarodowejOr-ganizacjiNormalizacyjnej(ISO,InternationalOrganizationforStandardization)wswoichwymaganiachwyrażajątro-skęopacjentaipersonelzatrudnionywszpitalu,zapewniającwłaściwypoziomusługi.NiestetywustawodawstwiepolskimniemaobowiązkudbałościojakośćświadczeńzdrowotnychitylkonieliczneszpitalewPolscepodejmujątrudnewyzwa-niedlaambitnych.Ichzainteresowanieproblematykąjakościizaangażowaniecałegopersoneluudowadniasensdziałańnarzeczobronypacjentaprzedzagrożeniami,któremogąwyda-rzyćsięwczasiehospitalizacji.

CERTYFIKAT JAKOŚCI ISO

Misja KCOSzpitalrealizujemisję"TwojegoSzpitala",toznaczySzpitalaprzyjaznegochorym,personelowiinajbliższemuotoczeniu.StarasięzapewnićnowoczesneusługiwielospecjalistycznewoddziałachiwprzychodniachKCO,którychcelemjestpo-prawaiutrzymaniestanuzdrowiaspołeczności,którejsłuży.

Hasłem przewodnim realizowanej misji jest

„Twój Szpital – Pacjencie, Twój Szpital – Pracowniku”

WizjaZapewnieniedostępnościusługmedycznychnanajwyższymmożliwympoziomiewyni-kającymzprzekazywanychśrodków.


Pełnomocnik Dyrektora ds. Bezpieczeństwa Pacjentów

to odpowiednik Patient Safety Officer lub Patient Safety Speclialist, bardzo ważnej funkcji związanej z bezpieczeństwem pacjentów w szpitalach wielu krajów Europy i świata.

KatowickieCentrumOnkologiiprawdopodobniejestpierwszymszpitalemwPolsce,którynadałzagad-nieniomzwiązanymzbezpieczeństwempacjentatakwysokipriorytetpoprzezpowołaniededykowanego

Pełnomocnikawtymzakresie.

KatowickieCentrumOnkologiiodkilkunastulatrozwijasys-temyzarządzaniajakością,wroku2018uzyskałocertyfi-katakredytacyjny,wprowadzanowetechnologie.Wszystkiepodejmowanezinicjatywydyrekcjiszpitaladziałaniaprzydużymzaangażowaniupersonelusprawiają,żejakośćopiekiwszpitalustoinawysokimpoziomie.KatowickieCentrumOnkologiiwwieluobszarachopiekizdrowiajestpionieremirównieżwzakresiebezpieczeństwapacjentapodejmujeta-kiewyzwanie.

Mówiąc o bezpieczeństwie pacjentów, naprawdę mówimy o tym, w jaki sposób szpitale chronią swoich pacjentów przed błędami, urazami, wypadkami i infekcjami.

Chociażopiekazdrowotnastałasiębardziejskuteczna,stałasięrównieżbardziejzłożona,zwiększymwykorzystaniemnowychtechnologii,lekówiterapii.Leczymystarszychichorychpacjentów,którzyczęstocierpiąnapoważnecho-robywspółistniejące,wymagającecoraztrudniejszychde-cyzjidotyczącychpriorytetówopiekizdrowotnej.Rosnącapresjaekonomicznanasystemyopiekizdrowotnejczęstopro-wadzidoprzeciążeniaśrodowiskopiekizdrowotnej.Ztegopowodubardzoważnejestposzukiwaniesposobówzmniej-szeniaryzyka.Szacunkipokazująże1na10pacjentówzo-stajeposzkodowanypodczasopiekiszpitalnej.Szkodymogąbyćspowodowaneszeregiemzdarzeńniepożądanych,apra-wie50%uważasięzamożliwedouniknięcia.Szkodydlapacjentawystępujązarównowporadniachlekarzarodzin-nego,poradniachspecjalistycznych,jakrównieżwszpitalu.Donajczęstszychrodzajówbłędównależązdarzenianiepo-żądanezwiązanezlekami,nieprawidłowalubopóźnionadia-gnoza,zakażeniazwiązanezopiekązdrowia,błędyzwiązanezidentyfikacjąpacjenta,odleżyny,upadkipacjentów,powi-kłaniapooperacji.

Dostrzeganietychzagrożeńtopierwszywarunekbudowybezpieczniejszejopieki,drugitosystemuczeniasięnabłę-dach,bardzoważnajestkulturabezpieczeństwawszpitalu,poradni,którazachęcadozgłaszaniabłędów,wyciąganiawnioskóworaztworzyśrodowiskowolneodwinyikary,trzecitoodpowiedzialnypersonelznającyzarównozagro-żenia,jakrównieżskutecznemetodyichredukcji,zaanga-żowaniepacjentawprocesdiagnostykiileczeniatokolejnybardzoważnyelementbudowybezpieczeństwapacjenta,takąfunkcjęwwielusytuacjachpełninajbliższarodzina,opie-kunowiepacjenta.

RoląPełnomocnikads.BezpieczeństwaPacjentówjestpromo-waniezagadnieńbezpieczeństwapacjentówpoprzezszkoleniepersonelu,wdrażaniesprawdzonychnaświeciemetodzwięk-szającychbezpieczeństwopacjenta.BardzoważnymzadaniemjestkoordynacjadziałańwzakresiebezpieczeństwapacjentazPełnomocnikiemDyrektoraSystemówZarządzaniaJakościąorazPełnomocnikiemds.Akredytacji,działemepidemiologiiorazlaboratorium.Kolejnymzadaniemjestwprowadzaniein-nowacyjnychrozwiązańzwykorzystaniemnowychtechnologii.Dodatkowymobszarempracyjestkontaktzpacjentami,którychzaangażowaniejestuznawanezaintegralnączęśćopiekizdro-wotnejikluczowyelementichbezpieczeństwa.Wceluefek-tywnejpracykoniecznyjestbezpośrednikontaktznielicznymiwPolsceosobamiznającymizarównoaspektteoretyczny,jakiposiadającymipraktyczneumiejętnościichwdrożenia,atakżestałałącznośćpoprzezmediaspołecznościowezspecjalistamiztegozakresunaświecie.Interdyscyplinarnośćzadańzwiąza-nychzzagadnieniamibezpieczeństwapacjentawymagadosko-nałejkomunikacji,właściwegopodziałuzadańorazwyraźnegookreśleniaróliobowiązków.Dlategoumiejętnośćrozmowy,słu-chaniatobardzoważnyelementpracyosobyodpowiedzialnejzabezpieczeństwopacjenta.

JakważnymwyzwaniemjestbezpieczeństwopacjentówświadczyzaangażowanieŚwiatowejOrganizacjiZdrowia.Nasiedemdziesią-tymdrugimŚwiatowymZgromadzeniuZdrowiawmajutegorokuwskazałabezpieczeństwopacjentówjakoglobalnypriorytetzdro-wotny,ustanawiającjednocześnie17wrześniajakoobchodzonycorokuŚwiatowyDzieńBezpieczeństwaPacjenta.KatowickieCentrumOnkologiizgodniezinicjatywąŚwiatowejOrganizacjiZdrowiazor-ganizowałoobchodyŚwiatowegoDniaBezpieczeństwaPacjentawKatowickimCentrumOnkologiiwdniu17września2019

W ramach obchodów nastąpiło symboliczne otwarcie

ŚWIATOWEGO DNIA BEZPIECZEŃSTWA PACJENTAw Katowickim Centrum Onkologii na Skwerze przy Wiktorii rzucającej wieniec.

Następnie w Sali Konferencyjnej Zakładu Radioterapii odbyło się spotkanie pracowników Szpitala, w czasie którego dr Janusz Pokorski wygłosił bardzo pasjonujący wykład „Bezpieczeństwo pacjenta w ujęciu holistycznym”. W spotkaniu brała udział również dr Joanna Pokorska, która razem mężem Januszem Pokorskim od kilkunastu lat zajmuje się szeroko rozumianym zagadnieniami bezpieczeństwa pacjenta z uwzględnieniem czynników ergonomicznych oraz czynników ludzkich. W drugiej części spotkania mgr Stanisław Iwańczak Pełnomocnik Dyrektora ds. Bezpieczeństwa Pacjentów przedstawił prezentację „Bezpieczeństwo pacjenta” z perspektywy pasjonatów bezpieczeństwa pacjenta w kraju i na świecie.

Uzupełnieniem obchodów I Światowego Dnia Bezpieczeństwa Pacjenta w Katowickim Centrum Onkologii było spotkanie w dniu 20.09.2019 w Muzeum Medycyny i Farmacji, Śląskiego Uniwersytetu Medycznego Wydziału Farmacji, Sosnowiec, ul. Ostrogórska 30. W ramach spotkania uczestnicy mieli możliwość oderwania się od teraźniejszości i przeniesienie się do tajemnego świata medycyny, farmacji, diagnostyki laboratoryjnej od XVIII do XX wieku. Warto dodać że Katowickie Centrum Onkologii jest jednym z ofiarodawców muzealnych eksponatów, kilkanaście pochodzi z laboratorium szpitala.

8 9

Twój szpital Twój szpital


mgr Stanisław IwańczakAbsolwent Śląskiej Akademii medycznej Wydział Farmacji Oddział Analityki Medycznej rocznik 1989,diagnosta laboratoryjny.

W Katowickiem Centrum Onkologii pracuję od 20 lat , pełniąc funkcje Zarządzającego Pracownią Diagnostyki Laboratoryjnej w latach 1999-2018 oraz Zastępcy Kierownika Laboratorium w okresie 2018-2019. Od 1.09.2019 zostałem powołany przez Włodzimierza Migacza Dyrektora Naczelnego KCO na stanowisko Pełnomocnika Dyrektora ds. Bezpieczeństwa Pacjentów.

Bezpieczeństwo PacjentaTekst | mgr Stanisław Iwańczak

Fot | Stanisław Iwańczak

Fot

| Kr

zysz

tof Z

embr

zyck

i

W dniu26.08.2019rokuKCOpodpisałoUmowęnarealizacjeNarodowegoProgramuZwalczaniaChoróbNowotworowych.Przedmiotemumowyjestdoposażeniezakładówradioterapii-wymiana

aparatówHDR.

Ministerstwoprzekażewramachumowyśrodkipublicznewwysokościnieprzekraczającejkwoty2266510zł.Szpitalwyżejwymienionąkwotęmusiwykorzystaćwterminienieprzekra-czającymdo31.12.2019r.

Wdniu16.09.2019rokuzostałogłoszonyprzetargnieograni-czonynazakupidostarczenieaparatuHDRorazstacjiplano-wanialeczeniadlaZakładuRadioterapiiKatowickiegoCentrumOnkologii.Umowaprzetarguprzewidujetakżeprzeprowadze-nieszkoleniapersoneluZakładuRadioterapiiwzakresiewyko-rzystanianowegosprzętu.

Narodowy Program Zwalczania Chorób Nowotworowych na lata 2016-2024Dofinansowanie Ministerstwa Zdrowia dla Katowickiego Centrum Onkologii zostało dokonane w ramach Narodowego Programu Zwalczania chorób Nowotworowych. Program jest odpowiedzią na wciąż rosnącą liczbę przypadków zachorowań na nowotwory w naszym kraju, stając się przyczyną 30% zgonów u mężczyzn i 40% u kobiet w wieku średnim. Celem programu jest zahamowanie tego trendu, poprawa standardów w zakresie wczesnego wykrywania nowotworów oraz dostępności do najbardziej skutecznych metod leczenia, a także usystematyzowanie oraz wdrażanie najnowszych rozwiązań i odkryć z dziedziny onkologii w standardowe programy leczenia. To wszystko ma się przełożyć na wyrównanie różnic do dostępności metod terapii onkologicznej na terenie całego kraju do jednolitego poziomu. W ramach tego programu realizowane są m.in. dofinansowania do wymiany lub zakupu nowej aparatury medycznej. Głównym celem na rok 2019 był zakup akceleratorów, stacji planowania leczenia, aparatów HDR, a także mammografów.

Stacjaplanowanialeczeniatonowocze-sne,specjalistyczneoprogramowanieumożliwiającewsposóbprecyzyjnyiszczegółowyustaleniekolejnycheta-pówterapiizapomocąpromieniowa-niawzakładachradioterapii.Dziękiwykorzystywaniuspecjalniezaprogra-mowanegodotegocelusystemukom-puterowegomożliwestajesiędokładneokreśleniemiejscanapromieniowaniatak,abygłównawiązkapromienitra-fiałabezpośredniowprzyjednocze-snymoszczędzeniuzdrowychtkanekbędącychwbezpośrednimsąsiedztwieguza.Wpływatonazmniejszeniery-zykapowikłańorazmożliwychskutkówubocznychwdalszychetapachleczenia.Równieważnajestuzyskiwanazajegopomocąprecyzjawustawieniuaparatuorazkatunachylenianapromienienia,coprzekładasięnaefektywnośćwykorzy-stywanychmetodradioterapii.Kosztystacjiplanowanialeczeniawahasięwprzedziale400-500tys.złotych.

Nowoczesnysprzętdoradioterapiitrafi,opróczKatowickiegoCentrumOnko-logii,takżedo19innychplacówekwcałymkraju,m.in.Białegostoku,Byd-goszczy,Gdańska,Gdyni,Lublina,Ło-dzi,czyWrocławia.

Aparaty HDR (High Dose Rate)umożliwiają przeprowadzenie brachyterapii wysoką mocą dawki promieniowania. Do jej niezaprzeczalnych zalet należą m.in. skrócenie czasu leczenia przy jednoczesnym wzroście unieszkodliwionych komórek nowotworowych, a także zwiększenie precyzji, co pozwala na oszczędzenie zdrowych tkanek sąsiadujących oraz ochronę narządów krytycznych. Przekłada się to na komfort i bezpieczeństwo pacjenta, zwiększenie liczby możliwych do wykonania zabiegów tego typu w porównaniu do konwencjonalnych metod, a także duże oszczędności dla samego szpitala.

Fot |

dot

med

.com

Dofinansowaniez Ministerstwa Zdrowia

10 11



Fot | Zdjęcia opublikowane za zgodą Ministerstwa Zdrowia

Brest Cancer Unit„Mamma” w KCO

12 13

Ciało i umysł


W dniu12.02.2014roku,Zarządzeniemwewnętrz-nymDyrektoraNaczelnegozostałapowołanaKo-misjawielospecjalistyczna,działającawramachprogramuBreastCancerUnit/„Mamma”,napod-

stawieporozumieniazawartego,wdniu12.02.2014r.wspra-wieutworzeniaRegionalnegoCentrumDiagnostykiiLeczeniaRakaPiersi,akredytowanegoprzezMiędzynarodoweTowarzy-stwoSenologiczne(SIS).

BreastCancerUnittowyspecjalizowanajednostkalekarzyspe-cjalistów,stosującaspecjalneprocedury,któremajązapewnićpacjentkomzrakiempiersikompleksowąopiekęiwypracowaćindywidualnyprocesleczenia.

W skład komisji wchodzą:• lekarzeonkolodzykliniczni• lekarzeradioterapeuci• lekarzechirurdzyonkologiczni• lekarzeradiolodzy• lekarzpatomorfolog

PierwszespotkanieKomisjiodbyłosięwdniu27.02.2014rokuiodtegoczasukonsylialekarskiedlapacjentówzrakiempiersiodbywająsięwZakładzieRadioterapiiwkażdyczwartekogo-dzinie13.00.Podczaskonsyliumpacjentkisąinformowaneowszystkichmożliwychopcjachleczenia,bymogłybraćświa-domyudziałwprocesieleczenia.

W2014rokuwramachprogramuBreastCancerUnitzostałoob-jętychkompleksowąopiekąokoło150pacjentek,aw2019rokudowrześniauczestniczyłowBCU300pacjentekzezdiagno-zowanymrakiempiersi.

Tekst | Redakcja KCO

Metody leczenia raka piersiChirurgiczne leczenierakapiersipoleganawycięciuguzazodpowiednimmarginesemzdrowejtkanki,przyzachowaniumiąższugruczołuiskórywtakimstopniu,któryniepozwolinanawrótchoroby.Bardzoważnejestzachowaniejaknajlepszegoefektukosmetycznegozarównopooperacjioszczędzającej,jakipopełnejmastektomii–cobędziemiałowpływnapóźniejszesamopoczucieifunkcjonowaniekobiety.Operacjechirurgiczneodpowiadajązawyleczenie7spośród10chorych.Imprecyzyj-niejiwcześniejzostaniewykonanyzabieg,tymmniejjestpo-wikłańiczęstszesąpięcioletnieprzeżycia.

Chemioterapia,tojednazkolejnychmetodleczeniarakapiersi,któradziałacałościowonaorganizmimanajszerszyzasięgdzia-łania.Metodataukobietznowotworempiersizmniejszaryzykonawrotuchorobyipowstaniaprzerzutów.Tentypleczeniamadoprowadzićdozniszczeniakomóreknowotworowychobecnychworganizmiepooperacjichirurgicznej,aleniewykrywalnychprzyzastosowaniubadańdiagnostycznych.Leczenierakapiersizapomocąchemioterapiipoleganastosowaniulekówprzeciw-nowotworowych,któreniszcząkomórkinowotworowe.

Terapia celowana molekularnietoformaleczenianowotworówzaliczanadochemioterapii,choćużywasięwniejleków,któreniesątypowymicytostatykami.Jestonaopartanalekachplano-wanychmolekularnie,czylitakich,którewykorzystująswoistemechanizmykomórkowe,blokująctemechanizmyalborecep-torykomóreknowotworowych.

Radioterapiapoleganazastosowaniuoddziaływaniapromie-niowaniajonizującego,ajejcelemjestzmniejszenieryzykana-wrotunowotworu.Leczenierakapiersimożebyćstosowanesamodzielnielubwpołączeniuzinnymimetodami.Napromie-nianiupodlegaćmożecałygruczołpiersiowyalbo–uniektó-rychchorych–takżeregionalnewęzłychłonne.

Hormonoterapia(leczeniehormonalnerakasutka)jeststo-sowaneupacjentek,którychkomórkinowotworoweposiadająreceptoryhormonalne.Leczenierakapiersizapomocąhormo-noterapiimaprowadzićdozmniejszeniawpływuhormonównawrażliwekomórkinowotworowe.

Leczenie raka piersi w KCO składa się z kilku modułów.

Pierwszytodiagnostykawstępnaipogłębiona,realizowanawPoradniOnkologicznej.Drugitoleczeniechirurgiczne,radiote-rapia,brachyterapia,leczeniesystemoweorazchirurgiarekon-strukcyjnaiplastyczna.

Pacjentkiobjętesąskoordynowanąwielospecjalistycznąopiekąnawysokimpoziomie,realizowanąbezopóźnieńizgodniezobowiązującymstandardamiklinicznymi.

Chore,uktórychwwynikuprzeprowadzonejdiagnostykiusta-lonowbadaniuhistopatologicznymrozpoznaniechoroby,kie-rowanesąprzezlekarzadoWielospecjalistycznejKomisjicelemustaleniadalszegoleczenia.

Konsylia lekarskie odbywają się w Zakładzie Radioterapii w każdy czwartek o godz. 13.00 i składają się z dwóch części:

Część I-Pookreśleniustopniazaawansowaniachorobyprzypadekkażdejpacjentkijestomawianyprzezzespółspe-cjalistów(konsylium).Najczęstszymsposobemleczeniapierwotnegojestjednakleczeniechirurgiczne.

Komisjaanalizujeprzebiegchorobyiustalazalece-nianapodstawieobowiązującegowBreastCancerUnit„MAMMA”algorytmuterapeutycznego(wtejfazieobradpacjentnieuczestniczy).

Część II -PrzedstawieniepacjentceustaleńKomisjiiplanuleczenia.Wraziewątpliwościzestronychorejkomisjaprzedstawiainnymożliwydozaakceptowaniasposóbpo-stępowaniazuwzględnieniemjegozaletiwad.Pouzyska-niujednolitegostanowiskaprotokółterapeutycznypodpisująobecniczłonkowieKomisjiipacjent.

Pozabieguchirurgicznym,lubleczeniuwstępnym–indukcyj-nym,pacjentkazgłaszasięponownienakonsyliumlekarskieBCU,któreanalizujewynikbadaniahistopatologicznegopo-operacyjnego,lubefektyleczeniaindukcyjnego.Każdyprzypa-dekjesttraktowanyindywidualnieiwzależnościodczynnikówprognostycznych,planowanejestdalszeleczenieuzupełniające.Możebyćtochemioterapia,hormonoterapialubradioterapia.

Zgłoszona przez lekarza pacjentka do Breast Cancer Unit „Mamma” w KCO ma:

1. gwarancjękompleksowejopiekimedycznej,tj.zapew-nieniediagnostyki,leczeniaoperacyjnegowrazzopiekąpooperacyjną,leczeniafarmakologicznego(hormono-terapia),leczeniachemioterapiąorazradioterapią,re-alizacjęprogramuzdrowotnego(lekowego)wzakresienowotworówpiersi,rehabilitacji,opiekępsychologicznąorazopiekępaliatywną.

2. zapewnionąwłaściwąkoordynacjęoraznadzórnadreali-zacjąświadczeńwustalonychramachczasowych;

3. zapewnionemożliwościbezpośredniegodostępudole-czeniawKCObezskierowania,napodstawieKartyDia-gnostykiiLeczeniaOnkologicznego(DILO)jeślilekarzpodejrzewaupacjentalubrozpoznajenowotwórzłośliwypiersi.

4. zapewnionąstałąwspółpracęizaangażowanieinterdy-scyplinarnegozespołuekspertówwplanowaniuireali-zacjileczenia.

5. zapewnionewysokiejjakościświadczeńzzakresuonko-logii,chirurgiiorazradioterapii,któresąrealizowanenaterenieKCO.

6. zapewnieniedostępudorehabilitacjileczniczejpolecze-niuchorobynowotworowejpiersi.

7. zapewnieniemonitorowaniastanupacjentapozakończe-niuprocesuterapeutycznegoirehabilitacyjnegowPo-radniOnkologicznejKCO.

Zawszewdecyzjachterapeutycznychbranesąpoduwagęinneczynnikitakiejakwiekchorej,chorobywspółistniejące,prefe-rencje.Chorepoddaneterapiimajądodyspozycjileczenieam-bulatoryjnelubstacjonarne.

Poleczeniuprowadzimybadaniakontrolnemającenaceluocenęskutecznościleczenia,atakżewykryciewznowylubkolejnegoogniskaraka(wdrugiejpiersi).

Pierwotne leczeniechirurgiczne z leczeniem

systemowym

Pierwotne leczeniechirurgiczne

skojarzone z RTH

Pierwotne leczeniechirurgiczne

Pierwotne leczeniechirurgiczne z leczeniem

systemowym i RTH

Leczeniesystemowe

Do opracowania przez zespółonkologii klinicznej

Do opracowania przez zespółradioterapii

Do opracowania przez zespół chirugiczny


i radioterapii


Algorytm terapeutyczny postępowania z potwierdzonym histopatologicznie rakiem piersi

14 15



Tematy:

1. Makijaż permanentny u pacjentek onkologicznych

2. Aktywność fizyczna jako wspomaganie leczenia onkologicznego

3. Prawda czy fałsz? Najpopularniejsze mity żywieniowe

4. Potrzeby i ich zaspokajanie

5. Pytania i dyskusja

Zbadajświadomieswoje zdrowie! 3Nasze warsztaty onkologiczne: III spotkanie dla chorych na raka piersi

Katowickie Centrum Onkologii Sala Konferencyjna w Zakładzie Radioterapii 1 piętro Ul Raciborska 27 40-074 Katowice Telefon kontaktowy 32 420 0 251 / 32 420 0 380

13 grudnia 2019r od godz. 15:00 do godz. 17:30

Szanowni Państwo – Drodzy Pacjenci i ich Najbliżsi.

Zaproszenie na cykliczne warsztaty dla Pacjentów onkologicznych i ich Rodzin

PaździerniktoMiesiącŚwiadomości/ProfilaktykiRakaPiersi.Pomysłtenzostałzainicjowanyw1985rokuprzezbrytyjsko–szwedzkikoncernfarmaceutycznyAstraZeneca.

Jednocześniedzień15październikaobchodzimyEuropejskiDzieńWalkizRakiemPiersi,któregooficjalnymsymbolemjestróżowawstążka.Różowykolortosymbolnadzieiiwspar-cia.Symboltenznanyjestnacałymświecie.

WnawiązaniudotychwydarzeńPracownicymedyczniKato-wickiegoCentrumOnkologiiwrazzPrzyjaciółmizaangażo-wanymiwpoprawęjakościżyciaPacjentówonkologicznychwtrakcieterapiionkologicznychipoichzakończeniumająprzy-jemnośćzaprosićPacjentkizrozpoznanymrakiempiersi,ichRodzinyiZnajomychnakolejnespotkanie.

Spotkanie odbędzie się 11 października 2019r (piątek) w go-dzinach 15.00 do 17.30 w Sali Konferencyjnej Zakładu Ra-dioterapii na pierwszym piętrze Katowickiego Centrum Onkologii przy ul Raciborskiej 27.

Tymrazemwtrakciewarsztatówporuszanezostanąciekawete-matydotycząceciałaiducha.

Rozpoczniemyodciekawegowykładuzwiązanegozprofilak-tykąileczeniemobrzękuchłonnego.Wedługpublikowanychdanych,pomimocorazlepszychmetodleczeniaoperacyjnego,ażcotrzeciaosobapoddanaamputacjipiersimożedoświadczaćobrzękulimfatycznegokończynygórnejpostronieoperowanej.

Zatemskalaproblemujestduża.Cowartowiedzieć,conależyzrobić,wjakimczasieigdzieskierowaćsięzpytaniemopomocwtejkwestii?Mamynadzieję,żewykładtenpomożeodpowie-dziećnateiinnepytaniaPacjentekktórychtenproblemdotyka.

Wśladzapierwszymwykłademdrugiskoncentrujesięnazale-tach,wadach,wskazaniachiprzeciwwskazaniachkompresotera-pii.Metodatojestważnymelementemzmaganiasięzobrzękiemlimfatycznympooperacjachonkologicznych.Podczasprezen-tacjiuczestnicydowiedząsięrównieżjakwłaściwienależydo-braćprotezypiersiowe.

Kolejnympunktemspotkaniabędzieomówieniepopularnejchoćniekoniecznieidealnejdietyketogenicznej,którajestczęstoza-lecanaPacjentomzchorobąonkologiczną.Czynapewnojestdo„dietaczyniącacuda”imającaistotnedziałanielecznicze?

Polecamyrównieżostatniwykładorównowadzepsychicznejwtrakciezmaganiasięzchorobąikonsekwencjamileczenia.Ona-szeemocje,naszego„ducha”należyintensywniedbaćniemniejniżociało.Równowagapsychicznaidobrostanemocjonalnyod-grywaistotnąrolęwpokonywaniutrudnościdniacodziennegowchorobieizdrowieniu.

Wczasiespotkaniabędziemożliwośćwymianydoświadczeń,skonfrontowaniapraktykizteoriąwtrakciedyskusjizprowa-dzącymispotkanie.

Będzie Nam miło Państwa gościć - Zapraszamy serdecznie!

Warsztaty profilaktyczne okiem pacjentki

Z poważaniem Danuta z Rybnika

W czerwcu bieżącego roku byłam uczestnikiem spotkania dotyczą-cego problemów onkologicznych, a jako osoba po przebytej ope-racji raka piersi, tym bardziej byłam zainteresowana tym tematem.

Spotkanie obejmowało trzy bloki tematyczne, które w sposób przy-stępny i bardzo fachowy zostały nam przekazane. Poszerzyły wiedzę z zakresu prawidłowego odżywiania, jak również rozdane broszurki na ten temat okazały się bardzo cennym materiałem do prawidło-wego postępowania po przebytej chorobie.

Mnie jednak najbardziej zainteresował temat poruszony przez Panią dr Engelmann dotyczący rehabilitacji po odbytej chorobie. Uważam że ten temat jest mało doceniany, a jest ważnym aspektem przy-wracającym osiągnięcie sprawności fizycznej chorego. Wykład Pani Doktor był dla mnie skarbnicą wiedzy jak postępować po chorobie.

Jestem jej za to wdzięczna i mam nadzieję, że na następnych spotka-niach poszerzy ten temat. Kierując się już zdobytą wiedzą z tego spo-tkania, widzę postępy w sprawności fizycznej.

Oczekuję z niecierpliwością na następne spotkania, zapewne zostaną poszerzone o następne ważne tematy. Osobiście jestem bardzo zadowolona z tego spotkania i pragnę serdecznie podzięko-wać organizatorowi tego pomysłu. To bardzo dobra inicjatywa wnosząca dużo dobrego dla osób pokrzywdzonych tą chorobą.

Każda inicjatywa podnosząca na duchu cho-rego jest bodźcem pozytywnym ratującym psychikę chorego, za co serdecznie dziękuję. Czekam z niecierpliwością na nowe spotkanie

Tekst | Redakcja KCO

16 17



PooceniewynikówbadańPALOMA-1,2,3orazMONALE-ESA2,3,7ustalono,żepołączeniehormonoterapiizinhibito-ramiCDK4/6wpierwszejliniizawansowanegorakapiersiukobietprzedipomenopauziezdodatnimireceptoramiestroge-nowymiiHER2ujemnymspowodowałoopóźnieniewłączenialeczenianastępnejlinii.Swoistymprzełomemwleczeniuza-awansowanegorakapiersiwnaszymkrajubyłopojawieniesięnawrześniowejliścierefundacyjnejdwóchleków–Kisqali(ry-bocyklibu)iIbrance(palbocyklibu).

Lekitestosujesięwskojarzeniu.Takwięcrybocyklibzinhibi-toramiaromatazy,apalbocyklibzinhibitoramiaromatazyorazzfulwestrantemuchorychzrakiempiersigdywynikrecepto-rówestrogenowychjestdodatniaHER2ujemny.

Terapia nowymi środkami jest możliwa u chorych spełniających kryteria kwalifikacji zgodne z opublikowanymi na stronie Ministerstwa Zdrowia danymi dotyczącymi programu terapeutycznego leczenia raka piersi (załącznika B.9).

Abypacjentkamogłaotrzymaćlekmusiściślespełniaćwszyst-kiewymogiokreślonewprogramie.

Nowotwórpiersimimostałegopostępuwbadaniachdiagnostycznych,leczeniuzabiegowym,atakżepomimostosowaniainnowacyjnychmetodterapii,wciążjestnajczęściejwystępującymnowotworem

ukobietnaświecieoraznajczęstsząprzyczynązgonu.Stanowi¼wszystkichzachorowańnanowotworyukobiet.Corokuroz-poznanierakapiersiustalasięu1,8mlnkobietauponad500tysięcyjestonpowodemzgonu.Zatemciągleposzukujesięno-wychmetodleczeniabypoprawićtenstan.

Stosowanie terapii hormonalnej u pacjentek z rakiem piersi to jedna z opcji leczenia gdy w guzie stwierdza się ekspresję receptora estrogenowego i/lub progesteronowego. Rak piersi z dodatnim receptorem estrogenowym występuje najczęściej u kobiet w okresie menopauzy (60% wszystkich raków piersi).

DotejporyleczeniehormonalnezużyciemjednegolekubyłopowszechniestosowanąmetodąterapiiuchorychzrozpoznanymrakiempiersizdodatnimireceptoramiestrogenowymiiHER2ujemnym.Leczenietojestobciążonemniejszątoksycznościąniżzastosowaniechemioterapii.Tegotypuopcjaterapeutycznapowodujejednaknawrótchorobyzwiązanyzezmniejszeniemwrażliwościnalekiirozwinięciemswoistejoporności.

Piśmiennictwo:• BreastCancerResearchandTreatmenttom174,nr3kwiecień2019ISSN:0167-6806• DubiańskiR,Jagiełlo-GruszfeldA.iwsp.:Cyklin–dependentkinase4/6inhibitorsinthetreatmentofadvancedestrogenreceptor–

positivebreastcancer.Oncol.Clin.Pract.2016;12:209-2014.DOI:10.5603/OCP.2016.0017

Dlaczego warto zainteresować się palbocyklibem i rybocyklibem?

Odpowiedźjestprosta.Rakpiersijakwiększośćinnychchoróbnowotworowychcharakteryzujesięznacznąheterogennościąihimerycznościącojestpowodemutratykontrolinadrozwo-jemchoroby.

Ciągleposzukiwanesąnowelekiantynowotworowe-znaciskiemnarozwójterapiicelowanych,któremogąstaćsięskutecznedlaróżnychpodtypówmolekularnychwystępującychwrakachpiersi.

PalbocyklibirybocyklibnależądoinhibitorówkinazCDK4/6,którehamującyklkomórkowyipodziałkomórkinowotworowej-jejproliferacjęczylinamnażanie.Ograniczająrozwójguzówes-trogenozależnychprzezobniżeniestężeniaestrogenówwekrwi.

Sątolekidoustnewpostacitabletek.Zalecanądawkęlekupo-bierasięraznadobęprzez21dniz7-dniowąprzerwą.Lecze-nieprzebiegawwarunkachdomowych.

Stosowaniepalbocyklibuirybocyklibuwiążesięzróżnymiob-jawamiubocznymi,doktórychnależą:uszkodzenieodwracalneszpiku(najczęściejneutropenia),leukopenia(spadekliczbykrwi-nekbiałych-występujeu66,4%pacjentów),zmęczenie,ane-mia,zakażeniadrógoddechowych,nudności,zapaleniajamyustnej,łysienie,biegunki,spadekliczbypłytekkrwi,podwyż-szeniestężeniaenzymówwątrobowychASPAT,ALAT,zabu-rzeniawobrazieEKG.Objawytewycofująsiępozmniejszeniudawkilekui/lubodroczeniuterminukontynuacjileczenia.Ob-jawyubocznepowodującekoniecznośćprzerwaniaterapiiwy-stępujątylkouokoło4%chorych.

Palbocyklib

WbadaniuPALOMA2,wktórymocenionoterapięskojarzonąpalbocyklibzinhibitoremaromatazy(letrozolem)wykazanoistotnewydłużenieprzeżyciawolnegoodprogresjichorobywporównaniuzestosowaniemplaceboiletrozolu–byłotoodpo-wiedniowgrupiedwulekowej24,8m-ca,awmonolekowej14,5m-ca.Medianaczasuobserwacjiwynosiła23miesiące.Badaniejestkontynuowanewceluocenycałkowitegoczasuprzeżycia.

WbadaniuPALOMA3połączeniepalbocyklibuzfulvestran-tempozwoliłouzyskaćczaswolnyodprogresji9,5m-ca,costa-nowiznaczącypostępwporównaniuzleczeniemfulvestrantem,wprzypadkuktóregobyłoto4,6m-ca.

Rybocyklib

WbadaniuMONALEESA2uchorychpomenopauziebezlecze-niasystemowegozpowoduprzerzutówporównanoskutecznośćrybocyklibustosowanegozletrozolemzterapiąsamymletrozo-lem.Wgrupieleczonejwyłącznieletrozolemuzyskanomedianęczasuwolnegoodprogresjichoroby14,7m-ca,podczasgdywgrupiezrybocyklibemnieodnotowanoprogresjichoroby.Od-notowanodłuższyczastrwaniaodpowiedziwramieniurybocy-klibiletrozol(26,7miesiaca),wporównaniuzramieniemplaceboiletrozol(18,6miesiąca).PonadtowbadaniuMONALLESA2,wgrupiepacjentekuktórychzastosowanorybocyklibiletrozoluzyskanotrwalsząodpowiedźnaleczenieiwiększąregresjęcho-robynowotworowej,po8tygodniowymzastosowaniuterapii.

WynikibadańIIIfazy(oceniającychskuteczność,bezpieczeń-stwoiprzeciwwskazania)zpalbocyklibemirybocyklibemwy-kazałymożliwośćdołączeniadostosowanejoddawnaterapiihormonalnejnowegoleku,którypowodujewydłużenieczasuprzeżyciawolnegoodprogresjichoroby.Stanowitoistotnyprze-łomwleczeniuzaawansowanegorakapiersiestrogenowododat-niegoiHER2ujemnego.

WprzypadkuzastosowaniainhibitorówCDK4/6odsetekod-powiedzinaleczeniebyłwyższy,przyakceptowalnejtoksycz-nościleczenia.

Całyczastocząsiębadaniamającenaceluidentyfikacjędo-datkowychmarkerówodpowiedzinaleczeniezkorzyściądlawieluchorych.

Aktualnieprowadzonesąbadaniazkolejnymlekiem–trzeciminhibitoremabemacyklibemorazbadanianadpołączeniemin-hibitorówCDK4/6zeksemestanem,inhibitoramimTORorazewerolimusem.OczekujesięteżnawynikibadańzastosowaniainhibitorówCD4/6wleczeniuuzupełniającymczynp.przedo-peracyjnymanietylkowchorobiezaawansowanej.

Onkolodzymająnadzieję,żepacjentkizrakiempiersioudo-kumentowanejekspresjireceptoraestrogenowegobędąmogłypowszechniekorzystaćznowejterapiizzastosowaniempalbo-cyklibulubrybocyklibu.

Aby poznać szczegóły programu leczenia raka piersi odsyłam do stron Ministerstwa Zdrowia https://www.gov.pl/web/zdrowie/choroby-onkologiczne – szczegóły w pliku „Leczenie raka piersi”

Nowe opcje terapeutyczne w leczeniu chorych na zaawansowanego raka piersi – palbocyklib

i rybocyklib.Dr n. med Izolda Mrochen-Domin Specjalizacja: Choroby wewnętrzne, Specjalista medycyny ogólnej, Onkologia klinicznaDorobek naukowy:

• 1992 dyplom ukończenia Śląskiej Akademii Medycznej; Wydział Lekarski w Katowicach, studia w latach 1986-1992,

• 1998 dyplom pierwszego stopnia specjalizacji w zakresie chorób wewnętrznych,

• 2005r dyplom drugiego stopnia specjalizacji z zakresu onkologii klinicznej,

obrona pracy doktorskiej 31.08.2009r „Ocena toksyczności i skuteczności chemioterapii uzupełniającej u chorych na raka jajnika w III stopniu zaawansowania wg klasyfikacji FIGO. Porównanie chemioterapii zawierającej Paklitaksel z innymi schematami”.

Tekst | dr n. med Izolda Mrochen-Domin

18 19



Lek med. Krzysztof Zembrzycki Specjalista ginekolog -położnik.

Absolwent Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach.W pierwszych latach swojej kariery pracował w Górniczym Zespole Opieki Zdrowotnej w Katowicach, przez rok na oddziale chirurgii ogólnej, w szpitalu górniczym w Murckach. W 1987 roku podjął pracę w Oddziale Położnictwa i Ginekologii Szpitala im. Stanisława Leszczyńskiego w Katowicach przy ulicy Raciborskiej (obecnie Katowickie Centrum Onkologii), w którym pracuje do dziś na stanowisku starszego asystenta. Swój czas pracy dzieli pomiędzy oddziałem Gin-Poł, a Pracownią USG, gdzie w chwili obecnej w większej części zajmuje sie diagnostyką zmian nowotworowych, poszerzoną o diagnostykę histopatologiczną (biopsje).Absolwent Górnośląskiej Wyższej Szkoły Handlowej w Katowicach „Zarządzanie i marketing w ochronie zdrowia”

Rak piersi (rak sutka)

JedenznajczęściejwystępującychnowotworówzłośliwychwśródkobietwEuropie(ok.22%nowotworów).Każdegorokudotykaponad17tys.osóbwtymok.200mężczyzn.Wostatniejdeka-dziestałsiędrugim,zarazporakuoskrzeliipłuc,najbardziejśmiertelnymnowotworemdotykającymPolek.Wostatnichla-tachwzrosłaliczbarozpoznańtegonowotworuwEuropie.We-długdanychKrajowegoRejestruNowotworówwPolsce.

• zachorowalnośćnarakapiersiwczasieostatnich30latwzrosłaponaddwukrotnie,

• wczasienajbliższych10latliczbakobiet,którezachorująprzekroczy20000rocznie,

• aktualniewPolscezrakiempiersizdiagnozowanymwciąguostatnich5latżyjeblisko70000kobiet.

Ryzyko zachorowania

Wpiśmiennictwiewymieniasięwieleczynnikówryzykazacho-rowanianarakapiersi.Sątom.in.

• płećżeńska,• starszywiekaczkolwiekzdarzająsięzachorowaniaw

grupiewiekowej20-30lat,• czynnikigenetyczne,wtymwszczególnościzachoro-

wanianarakapiersiukrewnych1.stopnia(np.usiostry)orazpotwierdzonyzespółzwiększonegoryzykazacho-rowanianarakapiersi.Zespółtenjestzwiązanyzmuta-cjamigenówtzw.BRCA1/2,

• przebytełagodnezmianyrozrostowepiersi,• wczesnywiekwystąpieniapierwszejmiesiączki,

• późnywiekwystąpieniaostatniejmiesiączki,• bezdzietność,• pierwszyporódwśrednimwieku,• stosowaniehormonalnejterapiizastępczej,• otyłość,nieracjonalnadieta(nadmiartkankitłuszczowej

zaburzarównowagehormonalną),• częstespożywaniealkoholu,• brakaktywnościfizycznej.

Zdecydowanajednakwiększośćprzypadkówrakapiersirozwijasięukobiet,uktórychniestwierdzasięwymienionychwyżejczynnikówryzyka.

Rozpoznanie raka piersi

Rakpiersipowodujecharakterystyczneobjawy,ułatwiająceko-biecieilekarzowipowzięciepodejrzeniatejchoroby:

• wyczuwalnyguzwpiersi,• zmianawielkości,kształtu,obrysuinapięciaskóry

piersi,• wciągnięciebrodawkisutkowej(występującenagle,tj.

rozwijającesięwciągu,np.kilkutygodni),• wciągnięcieskórypiersiipojawieniesięzmianwobrębie

skórypiersilubzmianwobrębieskórybrodawki(wgłę-bieniaskóry,zaczerwienienia,usztywnieniaitp.),

• krwistywyciekzbrodawkisutkowej.• miejscowabolesność

„BreastFit. Kobiecy biust. Męska spra wa”

Tekst | lek. med. Krzysztof Zembrzycki

20 21



Okiem Ginekologa KCO

Profilaktykarakapiersisprowadzasięgłównie,opróczelimino-waniamożliwychczynnikówryzyka,dojaknajwcześniejszegowykryciazmianynowotworowej.Dziękiwzrostowiświadomościzdrowotnejpacjentekorazobowiązującymalgorytmompostępo-waniawzakresieprofilaktykizdrowotnejcorazwięcejpacjen-tekobejmowanychjestróżnymiprogramamiprofilaktycznyminp:Programprofilaktykirakaszyjkimacicy(cytologia)programadresowanyjestdokobietwwieku25-59lat,programprofilak-tykirakapiersi(mammografia)programadresowanyjestdoko-bietwwieku50-69lat.

Pacjentkiwwiekuponiżej50latmogąbadaćpiersiulekarzaPOZ,ginekologa(wizytybezskierowania)izwykletaksiędzieje.Badaniasąprzeprowadzanecojakiśczas.Badaniepiersiwga-binecieginekologicznymjestbadaniemrutynowym.NależytupodkreślićznaczeniebadaniaUSG-jestonojedynymbadaniemobrazowym,któremożnawykonywaćukobietpomiędzy20-50rokiemżyciaco12miesięcy,takżewciąży(ukobietpo35r.z.2x).Badaniepiersinajlepiejprzeprowadzićwpierwszejpoło-wiecyklu.

Istotnym czynnikiem wpływającym na rozpoznanie raka piersi są opóźnienia w diagnostyce związane z identyfikacją zagrożenia przez pacjentkę. Tutajnależyzaakcentowaćrolęsamobadaniawykonywanegoregularniecomiesiącprzezpacjentkę(instrukcjaodlekarzalubnastronachinternetowych).Kobietyczęstosięzniechęcająponieważniepotrafiązinter-pretowaćtegocowyczuwająwpiersiach.

KCOwramachprofilaktykiiopiekizdrowotnejoferujepacjent-komkompleksowądiagnostykęiopiekę.

Pierwsze kroki należy skierować do:• PoradniProfilaktykiChoróbPiersi,• PoradniGinekologicznej,• PoradniLekarzaPodstawowejOpiekiZdrowotnej,• PoradniaChirurgiiogólnej,• PoradniaOnkologiczna.

Wnastępnejkolejnościpacjentkibędąkierowanedo:• diagnostykiobrazowejiewentualniehistopatologicznej.

Wzależnościodrozpoznaniamożliwejestdalszekompleksowe(operacyjnelubzachowawcze)leczenienatutejszychoddzia-łach.W2019r.objętokompleksowąopieką300pacjentekzroz-poznanymrakiempiersi.WKCOwykonujesięmiesięcznieok.300badańUSGpiersi,ok.300mammografiimiesięcznieadowrześniab.r.400biopsjigruboigłowych.

„BreastFit. Kobiecy biust. Męska sprawa”Kampania„BreastFit.KobiecyBiust.Męskasprawa”Głównymodbiorcakampanii,wbrewdotychczasowejpraktyce,jestniekobieta,leczmężczyzna–życiowypartner.Kampaniazachęcamężczyzndosystematycznejkontroliorazobserwacjipiersipart-nerekwceluwykrycianieprawidłowości(guzków,zmiannaskórzeczywkształciepiersi).Intencjaorganizatorówjestprze-łamaniepewnegorodzajutabuorazzwrócenieuwagipanównaproblem,którybyćmożeniedotykaichbezpośrednio,alematakżeogromnywpływnaichżycie.

Ważnympunktemkampaniijestwydawaniespecjalnegoka-lendarza„PowerofComunity”.Dochódzjegosprzedażyprze-znaczanyjestnawsparciepacjentekdotkniętychzaawansowanąpostaciąrakapiersi.Corokuwakcjibierzeudziałdwunastuspor-towcówzcałejPolski,którychsylwetkisąuwiecznianienako-lejnychkartachkalendarza.Jakpisząsamiorganizatorzyotymprzedsięwzięciu:„Tegorocznaedycjakalendarzapokazuje,żetoniesiłaiwielkośćmięśnidecydujeomęskości,leczczujnośćiodpowiedzialnośćzazdrowiebliskiejkobiety”.

Istotabadaniapolegajednaknatym,bysprawdzićtylko,czyjesttaksamojakmiesiącwcześniej,jeżelinie,tonależyudaćsiędole-karzaitudodatkowomożnadoonkologa(takżebezskierowania).Dalszepostępowanietodiagnostykaobrazowa;częstojużpodczaswizyty-usgpiersilubskierowaniedopracowniUSGlub/imam-mografii.Wprzypadkustwierdzeniazmianypodejrzanejpobierasięzwyklewycinkidobadaniahistopatologicznegoiwzależno-ściodwyniku(ok.10dni)ustalasiędalszepostępowanie.Wprzy-padkurozpoznanianowotworowegopacjentkajestkierowananakonsyliuminterdyscyplinarnegoleczeniarakapiersigdzieustalanejestoptymalneleczenie.

Podsumowując, profilaktyka to:• Samodzielnebadaniepiersiprzezpacjentkę-comiesiąc• Badanielekarskierazwrokulubwraziewątpliwości• Badanieusgpiersirazwrokulubwprzypadkuzalecenia

przezlekarza• Mammografiawramachprogramuprofilaktycznegolubw

przypadkuzaleceniaprzezlekarza.(wmaju2019rokuzo-stałuruchomionywPracowniMammografiiKCOnajnow-szycyfrowymammografGiottoClassTomosynthesiszopcjamibiopsjistereotaktycznej,tomosyntezyimammo-grafiispektralnej).Wuzasadnionychprzypadkachrezonansmagnetyczny.

Wielutragediiudałobysięuniknąć,gdybyleczeniepodjętood-powiedniowcześnie,dlategotakważneobecniejestszerokieinformowanieorazstopniowepoprawianieświadomościspo-łecznejnatematrakasutka.TunależyteżwspomniećoNaro-dowymProgramieZwalczaniaChoróbNowotworowychnalata2016−2024.Wprzypadkurakapiersinajważniejszedziałaniapowinnyskupiaćsięna:

• motywowaniukobietdoudziałuwbadaniachprzesiewowych,

• promocjikarmieniapiersią,• aktywnegotrybużyciaorazzdrowegoodżywiania,• atakżemotywowaniukobietdoniepaleniatytoniui

ograniczeniaspożywaniaalkoholu.

Obserwujesięróżneinicjatywyspołecznemającenaceludzia-łaniaedukacyjne,poprawiająceświadomośćatakżewspiera-jąceosobywpotrzebie.

Kampania„BreastFit.Kobiecybiust.Męskasprawa”organizo-wanajestprzezFundacjęOnkocafe–RazemLepiej.JejpowołaniepoprzedziłoutworzenieprzezAnnęKupieckągrupywsparciadlaosóbdotkniętychchorobąnowotworowąnaportaluspołecznościo-wymFacebook.Możnabyłopodzielićsięnaniejswoimidoświad-czeniamizwiązanymizleczeniemiuzyskaćpomociwsparciewcodziennychzmaganiachznowotworem.Ztejinicjatywyw2013rokuwyłoniłasięznanajużfundacja.

Głównymicelamiinicjatorówprzedsięwzięciajestszerzeniewie-dzynatematchoróbnowotworowychwspołeczeństwieorazprzedewszystkimwparciepacjentówonkologicznych.Podejmowanyjestszeregdziałańmającychintegrowaćśrodowiskochorychonko-logicznieorazichbliskich.Orgaznizowanesąnatereniecałegokrajuklubypacjentów,uczestnicyktórychmająszansędzielićsiędotychczasowymidoświadczeniamiorazwspieraćosoby,któresądopieronapoczątkudrogiwwalceznowotworem.Fundacjawspieratakżeorganizacjęwarsztatów,grupwsparcia,wyjazdówintegracyjnychorazzajęćrehabilitacyjnych.Dziękipodejmowanydziałaniomwpomocpacjentomonkologicznymwłączanisąwo-lontariuszewspierającychorych.

1

2

3

4

5

22 23

Ciało i umysł Ciało i umysł

Pod koniec sierpnia bieżącego roku zakończono w naszym szpitalu instalację wyposażenia nowej pracowni histopatologii, na które składają się:

• „Patolog”unikatowywskalikrajuzdalnysystemwi-zyjnypozwalającylekarzowipatomorfologowinama-kroskopowąocenęmateriałutkankowegoipodjęciedecyzji,któryfragmentnależypoddaćszczegółowejoceniemikroskopowej,

• kriostat–urządzeniesłużącedoszybkiegomrożeniafragmentówtkankowych,

• zestawdoautomatycznegobarwieniapreparatówhi-stopatologicznychhematoksylinąieozyną,

• skanerikomputerzdostępemdointernetudlatelepa-tologii–służącedoprzekazywaniazdigitalizowanychobrazówpreparatówmikroskopowychnaodległość.

5 września pod bacznym okiem Prof. dr hab. Dariusza Lange wykonaliśmy pierwsze badanie śródoperacyjne ¬ zwane również ,,intrą'' to procedura patomorfologiczna polegająca na ocenie materiału tkankowego w trakcie trwającego zabiegu operacyjnego.

Etapy badaniaPierwszymetapembadaniaśródoperacyjnegojestpobraniefragmentutkanki,którynastępniezostajezamrożonywkrio-staciewtemperaturzeponiżej-20°C.Zamrożonymateriałjestpoddawanyskrawaniunacienkieprzekrojegrubościok.10mikrometrów.Uzyskaneznichpreparatypoddawanesąbarwieniu.

Wieloetapowyprocesbarwieniaodbywasięwzautomatyzo-wanymurządzeniu,któregwarantujepowtarzalnośćiwysokąjakośćpreparatów.Obrazywybarwionychpreparatówwfor-miecyfrowej,dziękispecjalistycznemuoprogramowaniusąudostępnianeon-linepatologowidooceny.

Szybkaocenapreparatówmikroskopowychmanaceluusta-leniewstępnejdiagnozypatomorfologicznej,awięcokre-śleniecharakteruzmianypotwierdzeniebądźwykluczeniezłośliwości.

Wynikibadaniaśródoperacyjnegosąniezwłocznieprzeka-zanielekarzowiprzeprowadzającemuoperację,którynaichpodstawiepodejmujedecyzjęodalszymjejprzebiegu.

Opisana procedura powinna być wykonana w czasie 30 minut.Szyb-kośćwykonaniabadaniaorazprawidłowośćdiagnozyzależąoddobrejiścisłejwspółpracychirurgazdoświadczonympatomorfologiemorazzapewnieniamiejscawykonaniabadaniaśródoperacyjnegowsąsiedz-twieblokuoperacyjnego.

Wokreślonychprzypadkachklinicznychwykonanieśródoperacyjnejocenypatomorfologicznej,dokonywanejprzyużyciupreparatówświeżomrożonych,warunkujedalszepostępowaniechirurgiczneimoże,przy-najmniejwczęściprzypadków,uchronićpacjentówprzedkoniecznościąwykonaniakolejnegozabieguoperacyjnego.Skracawięcczasoczeki-waniana,niezbędnezazwyczaj,leczenieuzupełniające.

Reasumując:Chirurgplanujeiwykonujeoperację,pracownikpracownihistopatologiiprzygotowujepreparaty,apatologwkolejnymetapieoce-niaśródoperacyjniemateriałtkankowy.

Ścisławspółpracamiedzytymispecjalistamiorazdobraorganizacjapracownihistopatologiiśródoperacyjnejzwykorzystaniemnajnow-szychtechnologiiwpływanajakośćwykonanejproceduryisłużybez-pieczeństwuizdrowiuchorego.

Badanie histopatologiczneTo wykonywana pod mikroskopem ocena materiału pobranego z ciała pacjenta w celu oceny charakteru schorzenia. Wyniki badania histopatologicznego umożliwiają wiarygodną i ostateczną diagnozę, dlatego są kluczowym elementem procesu rozpoznania choroby nowotworowej. Badanie to jest podstawą do wyboru indywidualnej ścieżki leczenia oraz rodzaj zastosowania najskuteczniejszej w danym przypadku metody: chirurgicznej, chemioterapii, radioterapii lub skojarzonej. Na dalszym etapie leczenia za jego pomocą określa się także skuteczność prowadzonych terapii poprzez ocenę rozwoju lub remisji nowotworu. Poza zagadnieniami z dziedziny onkologii badanie histopatologiczne ma zastosowanie również w przypadku schorzeń zapalnych i zwyrodnieniowych.

BiopsjaBadanie diagnostyczne, w czasie którego od pacjenta pobiera się materiał do dalszych badań mikroskopowych. Wyróżnia się kilka rodzajów biopsji, w zależności od sposobu, miejsca i ilości pobranej tkanki, jednak do głównych zalicza się: • biopsję aspiracyjną cienkoigłową• biopsję gruboigłową• biopsję chirurgiczną (otwartą)

stosowaną najrzadziej, jedynie w przypadku, gdy pozostałe rodzaje biopsji nie dały jednoznacznych wyników

Biopsja jest uznawana powszechnie za badanie wyjątkowe bezpieczne, nieobarczone ryzykiem powikłań i niewymagającym żadnych większych przygotowań poza oznaczeniem grupy krwi.

Histopatologii ŚródoperacyjnejNowa Pracownia


Lek. Bartosz Wilk ukończył Wydział Lekarski na Uniwersytecie Jagiellońskim w 2004 roku. Uzyskał tytuł specjalisty z onkologii klinicznej w Klinice Onkologii Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie w 2011 roku. Szczególnie interesuje się nowotworami układu moczowo-płciowego.

24 25


Nowotwory zarodkowe (germinalne) jąder cz. 2 Rodzaje terapiiNowotworyzłośliwejąderstanowiąokoło1,5%

wszystkichnowotworówzłośliwychumężczyzn,sąwięcnowotworamiwzględnierzadkimi.Jed-nakjeśliprzeanalizujesięzachorowaniaumłodych

mężczyzn,wwieku15-35latwówczas,sąnajczęstszymino-wotworamizłośliwymimężczyznwtejgrupiewiekowej.Sątojednocześnienowotworyonajlepszymrokowaniu,znakomitąwiększośćpacjentówmożnawyleczyć.

Pierwszymetapemleczeniajestwspomnianawpierwszejczę-ściartykułu(KCO2(6)/2019)orchiektomia,czyliusunięciecałegojądra,copozwalanaustalenierozpoznaniaimożebyćdefinitywnymleczeniem,oileniemawskazańdodalszychdziałańterapeutycznych.Istniejemożliwośćwszczepieniapro-tezywmiejscepousuniętymjądrzecelemprzywrócenianor-malnegowyglądu.

Czym jest chemioterapia i kiedy ją się stosuje?

Chemioterapia(leczeniesystemowe)oznaczapodawanieleków,którezabijająkomórkinowotworowepoprzezuszkadzaniepro-cesuichpodziału.Ponieważwiększośćzdrowychkomórekor-ganizmudorosłegoczłowiekanieulegaaktywnympodziałom,toniesąoneażtakwrażliwenauszkadzającedziałanielekówprzeciwnowotworowych(cytotoksycznych).Jednakkomórkiszpikukostnego,mieszkówwłosowychibłonyśluzowejprze-wodupokarmowego,zracjiciągłychpodziałówkomórkowych,sąnarażonenauszkodzenia.Działanianiepożądanechemiote-rapiiobejmują:utratęwłosów,nudnościiwymioty,niedokrwi-stość(zmniejszenieilościczerwonychciałekkrwi),zwiększoneryzykoinfekcji(zmniejszenieilościbiałychciałekkrwi),krwa-wienia(zmniejszenieilościpłytekkrwi).Chemioterapiępodajesiędożylniewokreślonychodstępachczasowychzwanychcy-klamichemioterapii.Cyklchemioterapiioznaczawięcczaspo-danialekówwrazzokresemregeneracjiorganizmu.

Chemioterapiawrakujądrajestniekiedystosowanawpierw-szymstopniuzaawansowaniaijestpodstawowymsposobemleczeniawraziestwierdzeniaprzerzutównowotworowych.Chemioterapiauzupełniająca(adjuwantowa)jestleczeniemonkologicznympozabieguoperacyjnymgdyniestwierdzasięprzerzutówaleidentyfikujeczynnikiryzykanawrotu.Lecze-nieadjuwantowezmniejszaprawdopodobieństwonawrotucho-robynowotworowejizwiększaszansenatrwałewyleczenie.

Leczenie chirurgiczne choroby przerzutowejNajczęstsząlokalizacjązmianprzerzutowychsąwęzłychłonneprzestrzenizaotrzewnowej.Wtejsytuacjichoryleczonyjestsys-temowo(chemioterapia).Wprzypadkunienasieniaków,poza-kończonejchemioterapiiwykonujesiębadaniaobrazoweiocenęmarkerówpoczymusuwasięzmianyresztkoweośrednicyprze-kraczającej1cm.Zkoleizmianyresztkowepoleczeniunasienia-kówprzekraczające3cm(mniejszeobserwujesięwbadaniachobrazowych)oceniasięwbadaniuPET-CT(pozytonowaemi-syjnatomografia)jeżeliwykazująaktywnośćwtymbadaniu,sąusuwanechirurgicznie.Proceduratanazywasięusunięciemwęzłówchłonnychprzestrzenizaotrzewnowejijestbezpiecznąprocedurąpodwarunkiemwykonaniajejprzezdoświadczonyzespółchirurgiczny.Podobnastrategiadotyczyzmianprzetrwa-łychpochemioterapiizlokalizowanychwinnychnarządachnp.:wpłucachczyśródpiersiu.

Radioterapia czym jest i kiedy ma zastosowanie?Radioterapiapoleganapodaniuwysokoenergetycznychfotonówi/lubelektronówwwybranymobszarzeanatomicznymcelemzniszczeniakomóreknowotworowych.Ponieważchorobowozmienionekomórkinowotworowesąbardziejpodatnenauszko-dzeniawywołaneenergiąpromienistąniżprawidłowekomórki,radioterapiaznalazłazastosowaniejakojednazmetodleczeniaraka.NasieniakijakonowotworypromieniowrażliwemogąbyćleczonetąmetodąwII(przerzutowewęzłychłonneprzestrzenizaotrzewnowejmniejszeniż5cm)iniekiedyIstopniuzaawan-sowania(jakoopcjaleczeniauzupełniającego).Wprzypadkunienasieniakówradioterapianiemazastosowania.Ponieważra-dioterapiawiążesięzpewnątoksycznością(zmniejszeniepłodno-ści,drugienowotwory,późnepowikłaniasercowo-naczyniowe)decydującojejzastosowaniunależymiećtonauwadze.

Ponieważ chorobowo zmienione komórki nowotworowe są bardziej podatne na uszkodzenia wywołane energią promienistą niż prawidłowe komórki, radioterapia znalazła zastosowanie jako jedna z metod leczenia raka.

Ponieważ radioterapia wiąże się z pewną toksycznością (zmniejszenie płodności, drugie nowotwory, późne powikłania sercowo-naczyniowe) decydując o jej zastosowaniu należy mieć to na uwadze.


Rak trzonu macicy, cz.1 Objawy

Rak trzonu macicy - czy to aż tak duży problem?

Raktrzonumacicyjesttonowotwórzłośliwywywodzącysięzbłonyśluzowejmacicy,czylitkankiwyścielającejjamęmacicy.

Problemwystępowaniarakatrzonumacicyjestpo-wszechny.Nowotwórtenjestdrugim,porakuszyjkimacicynajczęściejwystępującymnowotworemżeń-skiegoukładurozrodczego.Wgstatystykświatowychnowotwórtenstanowi4,8%wszystkichnowotworówzłośliwychrozpoznawanychukobiet,coczynigoszó-stym,najczęstszymrakiemwystępującymwżeńskiejpopulacjinaświecie.ChorobadotyczykilkusettysięcykobietwEuropie,akażdegorokustwierdzanychjestblisko88000nowychzachorowańwsamejUniiEu-ropejskiej.Wprzełożeniunapolskiestatystykiw2010rokustwierdzono5125przypadkównowychzachoro-wańnarakatrzonumacicy,costanowi7%wszystkichnowotworówzłośliwychukobietwPolsce.Statystycz-nie1-2kobietyna100zachorujewswoimżyciunarakatrzonumacicy.

Czy to dużo ? - natopytaniechybanietrzebaodpowiadać.Niestetyliczbazachorowańwzarównowkrajachrozwiniętychjakirozwijającychsięsukcesywniewzrasta.

Pomimocorazlepszejdiagnostykiileczeniachorobastanowisiódmącodoczęstościprzyczynęzgonówko-bietwEuropieZachodniej.UmieralnośćnanowotworytrzonumacicywPolscestanowiła1042przypadkiw2010rokuijestniestetyniecowyższaniżprzeciętnadlakrajówUniiEuropejskiej.

Czy jestem w grupie ryzyka raka trzonu macicy?

Rakendometriumwwiększościprzypadkówdotyczypacjentekpo50rokużycia,czyliwokresieokołoipomenopauzalnym.Chociażnachorobętęnarażonesąwszystkiekobiety,ryzykowy-stępowaniawzrastazwiekiem,adozachorowanianajczęściejdochodzipomenopauzie.Nowotwórtennajczęściejwystępujeukobietmieszkającychwkrajachrozwiniętych.Istniejewielepotwierdzonychlicznymibadaniamiczynnikówryzykawystą-pieniarakatrzonumacicy.Jednymzczynnikówryzykanajsil-niejpredysponującychdochorobyjestotyłość.WedługdanychAmericanInstituteforCancerResearchwzrostBMIokażde5[kg/m2]podnosiryzykoażo50%!Awięcotyłośćjestczynni-kiemryzyka,naktórymożemymiećwpływ.

Inneczynnikipredysponującedowystąpieniarakaendome-triumto:cukrzyca,występowaniarakaendometriumwwy-wiadzierodzinnym(zachorowaniekrewnejpierwszegostopnia-matki,siostrylubcórki-zwiększaryzykorozwojurakaendo-metrium),brakaktywnościfizycznej,zespółpolicystycznychjaj-ników,bezdzietność,niepłodność,długiokresmiesiączkowania,obecnośćwwywiadzierakasutka(piersi)lubjajnikaudanejpa-cjentki(szczególnieupacjentekleczonychhormonalnieTamoxi-fenem¬zpowodurakapiersi.Równieżnadciśnienietętnicze(sugerujesię,żenadciśnieniezwiązanejestzezwiększonymry-zykiemrozwojurakaendometrium,pomimo,żeniewyjaśnionodotądmechanizmuodpowiedzialnegozatenmożliwyzwiązek).

Jednakżesąpoznanerównieżczynnikizmniejszająceryzykoza-chorowanianaomawianynowotwór.Mianowiciewczesnameno-pauzaipóźnamenarche,wcześniejszeciąże,aktywnośćfizyczna,właściwadietazdużąilościąowocówiwarzyw.Równieżprzyj-mowaniedoustnejantykoncepcjihormonalnejwznaczącyspo-sóbobniżaryzykozachorowanianarakaendometrium.

26 27


Tekst | Lek. med. Paweł Stróżyński


Lek med. Paweł Stróżyński Fot | Krzysztof Zembrzycki

Zatem czy mogę zredukować ryzyko zachorowania na raka błony śluzowej trzonu macicy ?

RedukcjamasyciaładoprawidłowegoBMIorazutrzymywa-nieaktywnościfizycznejznaczącoredukujeryzykowystąpie-niarakaendometrium.Ponadtounormowanewartościglikemiiwprzypadkupacjentekzrozpoznanącukrzycąpozwalająnaobniżenietegoryzyka.Istotnajestrównieżodpowiedniadieta.

Kiedy mogę podejrzewać u siebie raka trzonu macicy?

Jakieobjawypowinnymnieniepokoić?Niejednokrotniepierw-szymijedynymobjawemchorobyjestnieprawidłowekrwawie-niezdrógrodnych.Cosiękryjepodpojęciemnieprawidłowegokrwawienia?Jesttokażdekrwawieniewokresiemenopau-zalnymtj.12miesięcyodwystąpieniaostatniejmiesiączki,atakżeobfite,nieregularnekrwawieniawokresieokołomeno-pauzalnym.Oczywiścienieoznaczato,żekażdekrwawieniejestsymptomemnowotworu,jednakwkażdymprzypadkuna-leżygowykluczyć.Niewięcejniż10%pacjentekznieprawidło-wymikrwawieniamimadiagnozowanąchorobęnowotworową.Szczególnauwagęnależyzwrócićnapacjentkiobciążoneczynni-kamiryzykaorazwokresiepomenopauzie(wówczaswok20%stwierdzanychkrwawieństwierdzanyjesthistopatologicznieno-wotwórtrzonumacicy).Podkreśleniawymagafakt,żeszybkaidobrzepoprowadzonadiagnostykapozwalawykryćprocesno-wotworowynawczesnymetapiezaawansowania,copozwaladaćszansęnacałkowitewyleczenie.

Dlategostwierdzonekrwawieniepomenopauziepowinnosta-nowićsygnałostrzegawczyiskłonićkobietędozgłoszeniasięniezwłoczniedolekarzaginekologa.Wprzypadkukobietprzedpokwitaniem,krwawieniazpochwypomiędzykrwawieniamimiesiączkowymilubnietypowoobfitekrwawieniamiesiączkowepowinnytakżestanowićsygnałostrzegawczyiskłonićkobietędowizytyulekarza.

Wmomencierozpoznaniaokoło75%kobietmachorobęogra-niczonądomacicy(stadiumI).Wtakichprzypadkachrokowa-niejestdobre,awskaźnikprzeżycia5-letniegowynosi90%.

Ponadtonależypamiętać,żeczęstojedynymzpoczątkowychobjawówrakaendometriumjestbólwpodbrzuszu.Dlategoniewolnorównieżlekceważyćtegoobjawu.

Przypadkibardziejzaawansowanegorakatrzonumacicymogąobjawiaćsięrównieżropno-krwistymiupławy,bólamipodbrzu-szaiokolicykrzyżowejjakrównieżobrzękamikończyndolnychorazutratąmasyciałainiedokrwistością.

Niemniejjednakok5%nowotworówmożerozwijaćsiędługobezobjawowo.Dlategoniezwykleważnesąrutynowewizytyibadanieginekologicznerównieżzwykonywaniembadaniaultrasonograficznego.Jednaknależydodać,żewprzeciwień-stwiedonp.rakaszyjkimacicy,niezalecasięsystematycznychbadańprzesiewowychwkierunkurakaendometriumukobietzgrupyniskiegoryzykapopulacjiogólnej(rekomendacjetowa-rzystwonkologicznych,wtymPolskiegoTowarzystwaGineko-logiiOnkologicznej).

Jakie mamy możliwości wykrycia tego no-wotworu i jak przebiega proces diagnostyczny?

Upacjentekznieprawidłowymkrwawieniemzdrógrodnychorazznieprawidłowymobrazemultrasonograficznymbłonyśluzowejmacicyrozpoczynamydiagnostykę.

W pierwszym etapie wykonuje się pobranie / biopsje endo-metrium. Możliwości jest kilka:

1. Możnawykonaćklasycznewyłyżeczkowaniediagno-stycznejamymacicy-zabiegodbywasięwznieczu-leniu,jestbezbolesnyapobytwOddzialezazwyczajodbywasięwramachtznproceduryjednodniowej.

2. Pacjentkamożemiećrównieżwykonanąbiopsjęcelo-wanąwtrakciehisteroskopii-badaniepoleganawpro-wadzeniucienkiegourządzeniaoptycznegodojamymacicycelemwizualizacjibłonyśluzowejipobraniuce-lowanymbiopsjizmiejscpodejrzanych.Zabiegzwyklewykonywanywznieczuleniu,jestmałoinwazyjny,nie-obciążającypacjentki(częstomożliwydowykonaniaambulatoryjnie,nawetbekoniecznościznieczulenia)

3. Istniejerównieżmożliwośćwykonaniawniektórychprzypadkachbiopsjiaspiracyjnejambulatoryjniewgabi-necieginekologicznymprzypomocyspecjalnejPipelli.

Etiopatogenetycznierakabłonyśluzowejtrzonumacicydzie-limynadwatypy:

• typI–gruczolakorakendometrioidalny(80–90%wszyst-kichrozpoznań),

• typII–gruczolakoraknieendometrioidalny,doktóregozaliczasięrakasurowiczego,rakajasnokomórkowego,guzyniezróżnicowaneorazmieszane(malignantmixedMulleriantumor,MMMT).

Dziedzicznewystępowanierakaendometrium(głównietypuI)dotyczykobietzzespołemLyncha(dziedzicznyrakjelitagru-begoniezwiązanyzpolipowatością).Wynikpatomorfologicznyopisującyrakaendometriumdostarczainformacjiotypiehisto-patologicznym(rakendometrioidalny/nieendometrioidalny)orazostopniuzróżnicowaniahistopatologicznego.

Pouzyskaniuwynikuhistopatologicznegopotwierdzającegorozpoznanierakatrzonumacicykolejnymkrokiemwproce-siediagnostycznymjestocenazaawansowaniaprocesunowo-tworowegowedługMiędzynarodowejFederacjiGinekologiiiPołożnictwa(FIGO).Jesttoprocesniezbędnydopoprawnegozaplanowanialeczeniadlaposzczególnychprzypadkówklinicz-nych.Niezbędnepostępowanieprzedoperacyjneobejmuje:ba-danieginekologiczne(wtymbadaniekliniczne,wewziernikach,badaniedwuręcznezbadaniemperrectum),badaniaobrazowe(ultrasonograficznebadaniejamybrzusznej,ultrasonograficznaocenamiednicymniejszejprzezpochwowolubtransrektalnie,RTGklatkipiersiowej).Istotnymelementemzaplanowaniale-czeniajestocenanaciekunowotworunamięśniówkętrzonumacicy-codefiniujewznaczącymstopniuzakreswszczegól-nościleczeniaoperacyjnego.Możliwościdiagnostyczneobej-mująwykonanierezonansumagnetycznegomiednicymniejszejpacjentki,eksperckieUSGprzezpochwowelubśródoperacyjnaocenahistopatologiczna.

28 29



Lek med. Paweł StróżyńskiAbsolwent Wydziału Lekarskiego Śląskiego Uniwersytetu Medycznego, Doktorant Wydziału Lekarskiego ŚUM. W roku 2017 złożył egzamin specjalizacyjny z najlepszym wynikiem krajowym za co otrzymał wyróżnienie z rąk Ministra Zdrowia. Swoje doświadczenie zawodowe zdobywał w cenionych ośrodkach ginekologiczno-położniczych. Wykładowca Katedry Zdrowia Kobiety Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. Uczestnik i prelegent konferencji krajowych i międzynarodowych z zakresu ginekologii i położnictwa. Posiada liczne certyfikaty, ukończone kursy i szkolenia z zakresu ultrasonografii ginekologicznej, położniczej , badań prenatalnych, uroginekologii. Członek Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego. Od września 2013 roku pracuje na Oddziale Ginekologii i Połoznictwa w Katowickim Centrum Onkologii.

Fot

| Kr

zysz

tof Z

embr

zyck

i

30 31



Raknosowejczęścigardłajestrzadkimnowotworem,stanowiokoło0.6%wszystkichnowotworów(1).Jegoczęstośćwystępowaniazmieniasięwzależnościodregionu,występujeendemiczniewAzjiPołudnio-

wo-WschodniejiWschodniej,Polinezji,Mikronezji,AfrycePółnocnej.Występuje2-3razyczęściejumężczyzn.Jestnowo-tworemregionugłowyiszyionajwiększympotencjaledoroz-siewuchoroby.

Ustalenierozpoznaniarakanosogardłapowinnoopieraćsięobadaniefizykalne,badaniegardłalusterkiem,fiberoskopem,badanietomograficznetwarzoczaszkiszyiiklatkipiersiowej,badanierezonansumagnetycznegotwarzoczaszkiiszyi,ewen-tualniebadaniePET/TK(2).

InfekcjawirusemEpstein-BarrajestczynnikiemetiologicznymrozwojurakaNG.Badanieobecnościwirusamożebyćwyko-nywaneztkankiguza,jakizkrwiszczególniewprzypadkachrakanierogowaciejącegoiniezróżnicowanego(3-4).Badaniepo-ziomuEBVDNAmożesłużyćdorozpoznawaniawznowy.UchorychzmiejscowozaawansowanąchorobąwysokipoziomEBVDNAwsurowicyprzedleczeniemiutrzymującysiępole-czeniujestzwiązanyzgorszymrokowaniem.Metaanaliza13badańklinicznychwykazałażewysokipoziomEBVDNAwsu-rowicyjestzwiązanyzwyższąśmiertelnościąi(HR2,89;95CI,2,-44-3,24;p<0,001)iwystępowaniemprzerzutówodległych(HR3,89;95%CI;3.39-4.47)(5).

Infekcjawirusembrodawczakaludzkiegowrakachnosowejczę-ścigardławystępujesporadycznie.

LeczenieChoryzrakiemNGograniczonymdonosowejczęścigardła,bezprzerzutówdowęzłówchłonnychpowinnibyćleczenisamodzielnąradioterapią.

Chorzyzchorobąmiejscowozaawansowanąpowinniotrzymaćskojarzoneleczenieradio-chemioterapią.Dodaniechemioterapiizwiększailośćwyleczeńmiejscowych,regionalnychizmniejszaprawdopodobieństworozsiewuchoroby.Wbadaniuzporównują-cymsamodzielnąRTzCRTuzyskano5-przeżyciecałkowite59%wobec70%(6).

Natomiastbadaniazuzupełniającąchemioterapiąporadykalnejra-dio-chemioterapiisąniejednoznaczne:wjednejmetaanalizieniewykazanopoprawyprzeżycia(7)winnejdodaniechemioterapiipozakończeniuradykalnejCRTwiązałosięzwydłużeniemczasudoprogresjichoroby.

Wstępnachemioterapiajestkolejnąopcjąterapeutycznądlacho-rychnamiejscowozaawansowanegorakaNG.BadanieuchorychwstopniuzaawansowaniaIII-IVbzzajęciemwęzłówchłonnychzwstępnąchemioterapiąwgschematuTPFznastępowąCRTwo-becCRTwykazałopoprawę3-letnichprzeżyćwolnychodchoroby80%vs72%.Leczeniezewstępnąchemioterapiąjestokupionezde-cydowaniewiększątoksycznością–toksyczność4stopniawystę-powałau18%chorychwgrupiezewstępnąchemioterapiąwobec1%uchorychleczonychradio-chemioterapią.Objawyubocznew4stopniudotyczyłynajczęściejukładukrwiotwórczego:najczęściejwystępowałaneutropeniailimfopenia.

Standardowostosujesięzgodniezrekomendacjamiradioterapięzintensywnąmodulacjąwiązkilubtechnikądynamicznąwdawcecałkowitej66-70Gywdawkachnaobszarogniskapierwotnegoizajętychprzerzutowowęzłówchłonnych.Obszaryelektywneoni-skimryzykuzajęciaotrzymujądawkęcałkowitą44-54Gy,obszaryopośrednimryzykuzajęcia59-63Gywefrakcjonowaniu1,8-2Gy.Możemystosować„malowaniedawki”,różnicewdawceookreślo-nychobszarachnp.podstawieczaszkiiszyi.Takiepostępowaniewyeliminowałolubbardzozmniejszyłotrudnościjakiemieliśmy15-20lattemuprzyplanowaniuobszaruwysokiejdawkiwpobliżunp.okolicynerwówwzrokowych.Nowoczesnetechnikiradiote-rapiipozwalająnapodaniebardzowysokichdawekwobszarachterapeutycznychzjednoczesnymoszczędzeniemnarządówkry-tycznych.Jesttomożliwedziękirozwojowibadańobrazowych,możliwejwsystemieplanowanialeczeniafuzjiróżnychmodalno-ści,nowoczesnymsystemomplanowanialeczeniaiprecyzyjnemudostarczaniudawkipromieniowaniaikontroliobrazowejułoże-niachoregoprzediwtrakcieleczenia,dozymetrycznejcodziennejkontroliprzyspieszaczyliniowychiwiązekdanegochoregoinvivo.

Dziękitakiemupostępowaniumożliwabyłapoprawawyleczeńmiej-scowychzjednoczesnymzmniejszeniemilościpowikłań.Niestetyna-stępstwaradykalnejradio-chemioterapiinadalsąuciążliwedlachorego.Utratawagiciaławtrakcieleczenia,zmniejszenieprodukcjiśliny,su-chośćjamyustnej,zaburzeniasmakuibrakapetytunadalsąproblememdla chorychporadioterapiizpowodurakanosowejczęścigardła.

W procesie leczenia bardzo ważne jest odżywianie chorego. Większośćchorychznowotworamiregionugłowyiszyitraciznacznienawadzeprzedrozpo-częciemleczeniawwynikuchorobyizwiązanychzniątrudnościwjedzeniu,aletakżeczęstozpowoduswoichzłychnawykówzdrowotnych–paleniempapierosówinadużywaniemalkoholu.Prawidłowedożywianiejestniezwykleistotnewpoprawierezultatówleczeniaizmniejszeniustop-niaprzejściowegoistałegowyniszczeniazwiązanegozradioterapiąnaobszargardłaijamyustnej. Odżywianie-niezbędnejestścisłemonitorowaniestanuodżywieniauchorychzespadkiemwagiciała5%wciągumiesiącalub10%wprzeciągu6miesięcylubwięcej,uchorychzna-silonymitrudnościamiwprzełykaniuspowodowanymibólem.UtakichchorychpowinniśmyrozważyćzałożeniedodatkowejdrogiodżywianiajakPEG(przezskórnaendoskopowagastro-stomia)lubwłączyćdożywianiepozajelitowe.Wszyscychorzypowinniotrzymywaćporad-nictwodietetyczneprzedrozpoczęciemleczenia.Chorzywtrakcieradioterapiipowinnibyćwtrakciecotygodniowychwizytlekarskichocenianicodoutratywagiciałaiotrzymywaćdo-stosowanedosytuacjiklinicznejzaleceniadietetyczne.Współistniejącezniedożywieniemod-wodnieniemożezaostrzaćprzebiegwspółistniejącychschorzeń.

Radioterapiastosowanawregioniegłowyiszyipowodujesuchośćjamyustnejspowodowanądysfunkcjągruczołówślinowych,codramatyczniezwiększaryzykopróchnicyijejnastępstwjakstanyzapalnezębówiprzyzębia,martwicękościżuchwyiszczęki.Radioterapiawpływatakżenegatywnienastrukturęzęba–powodujedemineralizacjęstrukturyzarównozębówjakikości,cowpołączeniuzezmienionymskłademślinypotęgujeryzykostanówzapalnych.Zmianypojawiająsięjużpo3miesiącachodzakończeniuRT.Chorzyprzedleczeniempowinnibyćedukowaniwzakresiehigienyjamyustnejizębów.Zmniejszenieuczuciasuchośćwjamieustnejmożemyosiągnąćpoprzezzwiększonenawadnianie,substytutyśliny(roztworywapnio-wo-fosforanowe,żelezawierającelizozym),płynydohigienyjamyustnejniezawierającealko-holu.Stymulacjęgruczołówślinowychmożemyosiągnąćżującgumybezcukroweszczególniezawierającexylitol.Zmniejszenieryzykapróchnicypoprzezzmianędiety,płukaniejamyustnejpojedzeniu,płukaniejamyustnejroztworamizfluoremnp.1,1%żelNaFlubSNF2,roztworywapniowo-fosforanowe,sanacjauzębieniaprzedradioterapiąiunikanieekstrakcjiwokresiepoukończonejradioterapiiprzedkolejnekilkamiesiącyzmniejszaryzykomartwicykości.

Chorzypoleczeniuwymagająkontroli.Wpierwszymrokupoukończonejradioterapiipowinnibyćpoddanibadaniuklinicznemuco1-3miesiące(wywiad,badaniepalpacyjneszyi,badanielaryngologiczneprzyużyciulusterkaifiberoskopu,wkolejnychlatachbadanieklinicznepo-winnobyćwykonywanew2rokuco2-6miesięcy,wlatach3-4-5co6miesięcy,po5latachcorocznie.Badanieobrazowetwarzoczaszkiiszyipowinnobyćwykonanedo6miesięcyodzakończeniaradioterapii,badanieklatkipiersiowejpowinnobyćwykonywaneszczególnieupalaczycorocznie.BadanieTSHpowinnobyćwykonywaneco6-12miesięcy.

Bibliografia:

1-FerlayJ,SoerjomataramI,DikshitRiwsp.Cancerincidenceandmortalityworldwide:sources,methodsandma-jorpatternsinGLOBOCAN2012.IntJCancer2015;136:E-359-386.

2-LewisJS,ChernockRD,Humanpa-pillomavirusandEbsteinBarrvirusinheadandneckcancinomas:sugge-stionsforthenewWHOclassification.HeadandNeckPathol.2014:8:50-58

3-BankoAV,LazarevicIB,FolicMMIwsp.Characterizationofthevaria-bilityofEbsteinBarrvirusgenesinnasopharyngealbiopsies:potentialpre-dictorsforcarcinomaprogression.PLoSOne2016:11;e0153498.

4-GulleyML,TangW.Laboratoryas-saysforEbstein-Barrvirus-relateddi-sease.JMolDiagn2008;10:279-292

5-ChanAT,LeungSF,NganRKIwsp.Overallsurvivalafterconcurrentcisplatin-radiotherapycomparedwithradiotherapyaloneinlocoregionallyadvancednasopharyngealcarcinoma.JNatlCancerInst2005;97:536-539.

6-WeeJ,TanEH,TaiBCiwsp.Ran-domizedtrialofradiotherapyversusconcurrentchemoradiotherapyfollo-wedbyadiuvantchemotherapyinpa-tientswithAmericanJointCommitteeonCancer/InternationalUnionagainstcancerstageIII/IVnasopharyngealcanceroftheendemicvariety,JClinOncol2005;23:6730-6738

7-ChenL,HuCS,ChenXZIwsp.Concurrentchemoradiotherapyplusadjuvantchemotherapyversusconcu-rrentchemotherapyaloneinpatientlocoregionallyadvancednasopha-ryngealcarcinoma,:aphase3multi-centricrandomizedcontrolledtrial.LancetOncol2012:13:163-171

Rak nosogardła

Tekst | Dr n. med. Robert KwiatkowskiZarządzający Zakładem Radioterapii w Katowickim Centrum Onkologii

Nr 1(5) 2019 Kwiecień32 33


Pierwszypaździernikajestdatą,naktórąprzypadaMię-dzynarodowyDzieńOsóbStarszych.Dzieńtenjestdobrąokazją,abyśmyzwróciliuwagęnapotrzebyse-niorówiseniorek,októrychmożemyniepamiętaćna

codzień.

MiędzynarodowyDzieńOsóbStarszychzostałustanowionyprawie30lattemuprzezZgromadzenieOgólneONZ.Świętotozostałopowołanewceluwalkizestereotypami,któretowarzy-sząnamwmyśleniuoosobachstarszych.Częstozapominaniispychaninamarginesspołeczeństwaseniorzysąpozostawianisamisobiebezopiekiiwsparcia.MiędzynarodowyDzieńOsóbStarszychmazazadaniepropagowaniedostępuosóbstarszychdonależytejochronyzdrowia,zapobieganianiepełnosprawno-ści,atakżerównegodostępudoświadczeńnietylkoekonomicz-nych,aletakżekulturowych.

Wostatnichlatachcorazczęściejzwracanajestuwaganazagad-nieniestarzeniasięspołeczeństwa.WedługdanychGłównegoUrzęduStatystycznego*w2013rokuosobywwiekupowyżej65rokużyciastanowiły14,7%wszystkichPolaków.W2050rokuichudziałwspołeczeństwiemawzrosnąć,wzależnościodróżnychprognoz,do31-36%.Jesttoogromnaróżnica,którawwymiernysposóbwpłynienafunkcjonowanienaswszystkichipostawim.in.przedpublicznąsłużbązdrowianowewyzwaniaiproblemydorozwiązania.Jużobecniewwieluplacówkachwkrajuwdrażanesąprogramyprofilaktyczneczyterapeutyczneprzeznaczonedlaosóbpowyżej65rokużycia,którezewzględunapodeszływieknarażonesąwwiększymstopniunapewnegorodzajuschorzeniaczyzaburzeniazdrowia.

Dlategotakważnejestjużterazodpowiedniezajęciesięsytu-acjąosóbstarszych.Naprzestrzeniostatnichlatpowstałowielefundacjiorazorganizacji,którezajmująsięwsposóbcałościowyocenąipoprawąróżnychaspektówżyciaseniorów.Organizowanesąbadaniaikonferencjenaukowe,uczestnicyktórychdyskutująomożliwychrozwiązaniachsystemowych.Corazbardziejpopu-larnestająsięUniwersytetyTrzeciegoWiekuczyKlubySeniora,którezachęcająwłaśnieosobystarszedoaktywizacjiiwłączeniasięnanowychpoziomachwżyciespołeczne,niepozwalającnapopadnięciewzniechęcenieimarazm.Ichramachczęstowyda-wanesąmagazynyiinnepublikacje,wktórychmożnaznaleźćwieleinformacjinatematwydarzeńkulturalnychczyspołecz-nychprzeznaczonychzmyśląoseniorach.

Międzynarodowy Dzień Osób Starszych

Oncogeriatria Problemy nadchodzącej przyszłości1

paźd

zier

nika

Tekst | Adam Słowikowski IRONteam Sp. z o.o.

Tekst | Lek med. Adriana Stryczyńska-Mirocha Specjalizacje: Choroby Wewnętrzne I stopnia, Medycyna Paliatywna, Geriatria, Rehabilitacja medyczna, Onkologia kliniczna.

Fundacje i organizacje seniorów, w ramach któ-rych osoba starsze mogą znaleźć wsparcie, do-wiedzieć się o możliwych formach aktywizacji czy należnych im przywilejach:

• FundacjaAktywnySeniorf-as.pl• KrajowyInstytutGospodarkiSenioralnej–kigs.org.pl• PolitykaSenioralna–polityka.zaczyn.org• FundacjaProjektStarsiwww.projektstarsi.pl• Senior.pl–zycie.senior.pl

*GłównyUrządStatystyczny,„SytuacjademograficznaosóbstarszychikonsekwencjestarzeniasięludnościPolskiwświe-tleprognozynalata2014-2050”

W okresieostatniegoćwierćwieczaobserwujemywPolscespowolnienierozwojudemograficz-negoorazznaczącezmianywstrukturzewiekujejmieszkańców.Trwającyprocesstarzeniasię̨

ludnościPolskibędącywynikiemkorzystnegozjawiska,jakimjestwydłużaniesię̨trwaniażycia,jestpogłębianyniskimpozio-memdzietności.Zmianytesąjednocześniezintensyfikowaneprzezzwiększoną̨emigracjęmłodychosób.

DaneKrajowegoRejestruNowotworów(KRN)wskazują,żeobecniecodrugiprzypadeknowotworówzłośliwychwykry-wanyjestuosóbwwiekuconajmniej65lat.Oskalitegozjawi-skamożeświadczyćliczbanowotworówzłośliwychstwierdzonawśródosóbstarszychtylkowciągujednegoroku;zgodnieznaj-nowszymidanymiKRN–w2013r.stwierdzonoblisko110tys.takichprzypadków,czyliobliskopołowę̨(48%)więcejniżw2000r.Spośródnowotworównajczęściejuosóbstarszychwystę-pujenowotworyoskrzelaipłucaoraznowotworyjelitagrubego.

Ważnejest,byprzystępującdoleczeniapacjentawwiekupodeszłymzchorobąnowotworowązdawaćsobiesprawę,żemamynajczęściejdoczynieniazpacjentemobciążonymwielochorobowością.

Wkońcu2014r.liczbaludnościPolskiwynosiła38,5mln,wtymponad8,5mlnstanowiłyosobywwieku60latiwięcej(ponad22%).Wlatach1989-2014liczbaosóbwstarszymwiekuwzrosłaoponad2,9mln,wtymnajwiększywzrost–o1mln–odnotowanodlagrupy60-64-lat-ków.Zopracowanejw2014rokuprognozyludnościwynika,żewperspektywiedo2050rokuogólnaliczbaludnościPolskizmniejszysię̨oponad4,5mln,natomiastbędziewzrastać́za-równoliczba,jakiodsetekosóbwwieku60latiwięcej:

• w2025r.osóbwwiekuconajmniej60latbędzieponad10mlnibędą̨stanowili

• prawie28%ludnościkraju,• w2035roku–11,4mln(32%),tj.prawie1/3populacji,• wostatnimrokuprognozy(2050)ichudziałwzrośniedo

ponad40%(13,7mlnosóbwwiekuconajmniej60lat).

Naprzestrzeniostatniegoćwierćwieczauosóbwwieku60latiwięcejnastąpiłspadekudziałuzgonówkardiologicznych–nie-mniejnadalstanowią̨oneponadpołowę̨wszystkichzgonówosóbstarszych.Drugąnajczęstszą̨przyczynązgonówsąnowotwory,wtymnowotworyzłośliwe.

Wraz z wiekiem poszerza się lista występujących chorób przewlekłych czy dolegliwości. Na 1 osobę z grupy 60-69 lat przypadało tylko 3,1 chorób przewlekłych czy dolegliwości, wśród siedemdziesięciolatków już 4,1, a wśród osób najstarszych – 4,5.

Nr 1(5) 2019 Kwiecień34 35


Wmiaręstarzeniasięjesteśmycorazbardziejschorowani.Wzra-stabowiemnietylkoodsetekosóbzeschorzeniamiprzewle-kłymi,alerównieżichliczba,wwiększymstopniudotyczytokobiet.

Przedonkologiempodejmującymleczeniesystemoweupacjentawwiekupodeszłymstoinieladawyzwanie.Pozaleczeniemprze-ciwnowotworowymmusionbowiembraćpoduwagęobciążenieschorzeniamitowarzyszącymiorazleczeniemobjawówtowarzy-szącychchorobienowotworowej,jak:ból,nudności,biegunka,infekcje,zaburzeniasnuczydepresja.

Istotne jest dostosowanie systemu opieki zdrowotnej do potrzeb osób starszych, a w szczególności zwrócenie uwagi na nową specjalizację w medycynie, jaką jest geriatria onkologiczna. Specjalizacja ta podchodzi w sposób złożony i wielopłaszczyznowy do osób chorych na nowotwory i opiera się na 4 zasadach: zachowaniu autonomii chorego, odnoszeniu przez niego ewidentnej korzyści klinicznej w trakcie leczenia, nieszkodzeniu mu oraz sprawiedliwości w podejmowaniu decyzji.

CałościowaOcenaGeriatryczna(COG)pozwalanaindywidu-alnąocenękażdegopacjentaidobórodpowiedniejopcjiterapeu-tycznej,biorącpoduwagęjegowiek,schorzeniatowarzyszące,rodzajeprzyjmowanychleków,stanfizycznyorazpsychiczny.Celemonkologiigeriatrycznejjestdoprowadzeniedostandary-zacjiocenygeriatrycznejpacjentówpowyżej65rokużycia,anastępnieopracowanierekomendacjicodoleczeniaprzeciwno-wotworowegozuwzględnieniemwiekufunkcjonalnegopacjenta.Wdoborzeodpowiedniejopcjiterapeutycznej,szczególnieustar-szychpacjentówchorychonkologicznie,istotnyjestwybórme-todyleczenia,któranietylkoznaczniewydłużyichżycie,alerównieżniebędziewywoływaćuciążliwychskutkówubocznych.

Zewzględunaprocesstarzeniaijegozindywidualizowanyprze-biegorazodmiennystopieńdysfunkcjiorganizmupacjentówwwiekupodeszłymmożemywyodrębnićtrzygrupychorych.

Pierwszągrupę,pomimozmniejszonychrezerw,stanowiąpa-cjenci,którzymogąbyćleczenitakjakmłodszeosoby.Wdrugiejgrupieznajdująsięchorzyzpewnymiograniczenifunkcjonal-nymi,uktórychjestmożliweleczenieonkologiczne,alesto-sowaneschematypowinnybyćmniejagresywne,najczęściejjednolekowe,wprzewadzeozałożeniupaliatywnym.Trzeciągrupęstanowiąchorzyzeznacznymograniczeniemrezerwfunk-cjonalnych,częstoztakzwanymzespołemkruchości,uktórychniemożemyzastosowaćleczeniachemioterapeutycznego.

Wobecnadchodzącychzmiandemograficznychorazzwiązanąznimizwiększonązapadalnościąnachorobynowotworowe,ważnejestdostosowaniesystemuopiekizdrowotnejdoudzielaniakom-pleksowejpomocymedycznejtejgrupiepacjentów.

Tekst | Lek med. Adriana Stryczyńska-Mirocha

Specjalizacje: Choroby Wewnętrzne I stopnia, Medycyna Paliatywna, Geriatria, Rehabilitacja medyczna, Onkologia kliniczna.

Dorobek naukowy: Poza podanymi specjalizacjami, Studia podyplomowe UJ: „Medycyna bólu” (2012r), „Żywienie w zdrowiu i chorobie” (2013r) „Żywienie kliniczne” (2014r)

Od kilku lat ustawiczne szkolenie z zakresu medycyny chińskiej i naturoterapii

„Podstawy medycyny Chińskiej i akupunktury” Compleo Katowice (2 lata),

„Medycyna Chińska i Akupunktura” TCM w Krakowie (2,5 roku).

Jest autorem artykułów w czasopismach naukowych:

„Medycyna po Dyplomie”, „Geriatria”, „Ból”.

Zajmuje się szkoleniem dla lekarzy oraz pielęgniarek.

W trakcie pracy doktorskiej „Zależność pomiędzy beztłuszczową masą ciała ocenianą metodą bioimpedancji elektrycznej oraz siłą mięśniową a ryzykiem mielotoksyczności chemioterapii u pacjentów z nowotworem jelita grubego i płuc u pacjentów wieku podeszłym”.

Jakośćleczeniaprzeciwbólowegowdużejmierzezależyodwła-ściwegozdiagnozowaniabólu,zindywidualizowanegodoborulekuprzeciwbólowego,uwzględnieniadziałańubocznychpro-wadzonegoleczeniaorazprzestrzeganiazaleceńprzezpacjenta.

Należypamiętać,żebólnowotworowymanajczęściejcharaktermieszany-nocyceptywno-neuropatycznycowymagastosowaniasilnychlekówprzeciwbólowych,jakopioidy,którewwiększościkojarzysięzlekamiadjuwantowymi(lekamiprzeciwpadaczko-wymi,przeciwdepresyjnymi)celempotencjalizacjiichdziałania.

Wybór silnego opioidu powinien być zindywidualizowany. Należy wziąć pod uwagę

• wiekorazwydolnośćnarządową(wydolnośćwątrobyinerek),dotychczasowąhistorięleczeniaprzeciwbólo-wego(obejmującenietolerancjeiuzależnienia),

• prowadzoneleczenieprzeciwnowotworowe(ryzykopo-tencjalnychinterakcjilekowych).

Jednymzobjawówtowarzyszącychchorobienowotworowejwymagającymintensywnegoleczeniajestból.Częstośćwystępowaniabóluuchorychwtrakcieleczeniaonkolo-gicznegojestoceniananaokoło40-50%,natomiastwza-

awansowanejfaziechorobynowotworowejdotyczyokoło60-70%pacjentów.Bólupacjentówzchorobąnowotworowąjestnajczę-ściejbólemmieszanym.

WgTwycrossa4/5chorychmarównocześnieminimumdwaro-dzajebólu,a1/3więcejniżtrzy.Patofizjologiabóluobejmujedwagłównemechanizmy.Pierwszyzwiązanyjestzbezpośred-nimdrażnieniereceptorówbólowych(nocyceptorów)ipowo-dujebólreceptorowy(somatyczny,trzewny).Drugimechanizmjestspowodowanyuszkodzeniemukładunerwowegoipowo-dujebólneuropatyczny.

Donajczęstszychcechbóluneuropatycznegoopisywanychprzezchorychnależą:pieczenie,parzenie,mrowienie,swędzenie,skrę-canie,rozrywanie,uczucierażeniaprądem.Częstotowarzysząmuobjawyhyperalgezji(zwiększonawrażliwośćnabodźcebó-lowe)iallodynii(wywołaniebóluprzezbodźce,którewnor-malnychwarunkachgoniewywołują).

Problem bólu u pacjentów w wieku podeszłym

Tekst | Lek. med. Adriana Stryczyńska-Mirocha Specjalizacje: Choroby Wewnętrzne I stopnia, Medycyna Paliatywna, Geriatria, Rehabilitacja medyczna, Onkologia kliniczna.

Przyczyną bólu nowotworowego jest u 70% chorych sam nowotwór, postępowanie diagnostyczne i/lub terapeutyczne, u pozostałych (5-20%) ma związek z chorobami współistniejącym lub jest konsekwencją zmian patologicznych wtórnych do choroby nowotworowej, a wynikających z wyniszczenia czy zniedołężnieniu pacjenta.

Fot | Monika Raszkiewicz

Nr 1(5) 2019 Kwiecień36 37


„Nie sposób pominąć ogromną ludzką potrzebę, aby być słuchanym, rozumianym i traktowanym poważnie. Nikt na tym świecie nie może swobodnie się rozwijać i doznać pełni życia, jeśli nie będzie miał poczucia, że jest rozumiany przynajmniej przez jedną osobę”- Paul Tournier.

W życiukażdegoczłowiekajestwieletrudnychsy-tuacji,tragicznychprzeżyć,bolesnychstrat.Roz-mowanatakietematyjesttrudnadlaobustron.Osobachcącaudzielićwsparciagłowisięjakich

słówużyćbynieurazić,nierozdrapaćranyczynienadepnąćnaodcisk.Kiedytonamprzydarzasiębyćwtrudnejsytuacji–jakwytłumaczyćinnymczegoodnichoczekujemy?Częstoprze-cieżsaminieznamyzłotegośrodka.

Rozmowazosobąchorananowotwórjestdlawieluludzistre-sująca.Prawiekażdyznasspotkałwswoimotoczeniukogośktochoruje,ktozakończyłetapleczenia,bądźkogośkogobli-skiwalczyznowotworem.Jakzacząćrozmowę?Jaksprawićabyempatiabyławsparciem,niezaśczerwonąpłachtąnabyka?

Błędy w wyrażaniu empatii.

Jak okazać drugiej osobie wparcie?

Oto kilka wskazówek, które pozwolą na lepsze porozumienie:

Wszystko będzie dobrze,czyli empatia w pigułce

Słuchaj.

Częstoosoba,zktórąrozmawiamysamamówiczegopotrzebuje,bądźczegojejbrak.Unikająckontrolinadrozmową,byćmożeokażesię,żesamzaczyniemówićoswoichpotrzebachidzielićsięprzemyśleniami.Ten,ktomożezostaćwysłuchanyimamoż-liwośćwypowiedzeniasiębezbyciaocenianym,zaczynalepiejrozumiećsiebieiswojepotrzeby.

Bądź sobą.

Kiedyczłowiekznajdujesięwsytuacjinietypowej,takiejktórawywołujewnimstres,częstozaczynazachowywaćsięniena-turalnie.Tozpewnościąbędziezauważoneprzezdrugąstronę.Imbliższarelacjatymszybciejsiętostanie.Wartopostaraćsięobyciesobą.Oczywiściewmiaręmożliwościiadekwatniedoda-nejchwili.Strachjestuczuciemudzielającymsiębardzoszybko.Podobniejakradość.

Wspieraj.

Osoba,którachcemywesprzećpowinnabyćotymprzekonana.Niewartorobićniczegonasiłę.Czasamiwystarczypowiedzieć,żejesteśmywraziepotrzebyisłużymypomocą.Kiedyprzyjdziepotrzeba,niezaśkiedymyotymzadecydujemy.

Jak świat światem

Osobachorananowotwórrównieżdoświadczaświatatakjakmy.Kiedyjesteśmynacośchorzyniechcemytylkoiwyłącznierozmawiaćochorobie.Jeślichcemy–zpewnościądrugastronatozauważy,jednakbędzietoprowokowaneprzeznią.Dlategowartorozmawiaćnakażdymożliwytematwjakimobiestronypoczująsiędobrze.

To nie szklana bańka

Częstochorzyskarżąsięnatraktowanieichjakbybylizeszkła.Wartoupewnićsię,czydrugastronachcebyćstawianawtakiejpozycji.Wieluchorychchcebyćtraktowanymjakprzedcho-robą,niekażdyznajdzieukojeniewciągłejtrosceipodkreśla-niuniemocy.

Po prostu…bądź

„Czasamiwystarczypoprostubyć…”Zdarzasię,żewszelkiesłowaizachowaniasązbędne.Istotnajestobecność.Wmilcze-niuteżmożnaczućbliskość.Osilnejakąniesiedotyk,uśmiechczyprzytulenienietrzebaprzekonywaćnikogo.

Częstochcącpokazaćdrugiejosobienaszezaangażowanie,od-czuwanieempatiiichęćudzieleniawsparcia,wpadamywpu-łapkę.Słowamająogromnąmoc,akiedysąnieodpowiednioużytewywołująwielezamieszania.MarshallRosenbergstwo-rzyłksiążkę,którejcelemjestosiągnięcieporozumieniabezwy-rządzaniakrzywdydrugiejosobie.Wymieniabłędy,którymnieświadomiepoddajemysiębardzoczęsto.Otozaledwiekilkaprzykładów:

Doradzanie: „Myślę, że powinnaś.”

Pouczanie: „Z tego nic dobrego nie wyniknie. Musisz

spojrzeć na to z innej strony…”

Licytowanie: „To jeszcze nic! Posłuchaj co mnie się

przytrafiło!”

Pocieszanie: „Nie Twoja win. Zrobiłeś wszystko co

mogłeś.”

Litowanie się: „Oj Ty biedaku…”

Ucinanie: „Głowa do góry. Będzie dobrze.”

Opowieści: „To mi przypomina…”

Poprawianie: „Nie, było inaczej niż mówisz.”

Ciężkonamsobiewyobrazićjaksięczujeosobachorującananowotwór.Dlategoczasamiwartopoprostutegonierobić.Każdychorymainnepotrzebyiznajdujeukojeniewinnychzrachowaniachisłowach.Dla-tegosłuchajmyempatycznie.Korzyścizewspólnegoporozumieniabędąwidocznedlaobustron.Wnas

zaniknąblokadyprzezkontaktem,adrugastronaniebędzietraktowanaszablonowo.

Tekst | Kaja Gryciak IRONteam Sp. z o.o.

Nr 1(5) 2019 Kwiecień

Biblioteczka pacjenta KCO

Choroba, niezależnie od jej rodzaju czy stopnia zaawansowania, wzbudza w każdym uzasadniony lęk. Często wynika on z niepewności oraz braku wiedzy o jej specyfice i dostępnych metodach leczenia. Na polskim rynku wydawniczym istnieje wiele pozycji poruszających te tematy. Niektóre z nich są zapisem osobistych

doświadczeń autora z przebiegu choroby, która dotknęła jego lub kogoś z kręgu jego bliskich; inne natomiast to poradniki zawierające szereg praktycznych wskazówek, jak pacjenci sami mogą wesprzeć prowadzoną przez specjalistów terapię. W krótkich omówieniach

postaramy się Państwu przybliżyć kilka publikacji związanych z tym tematem, które uznaliśmy za godne polecenia.

Moje serce.Instrukcja obsługi

AutorAndrzejKrupieniczjestspecjalistązdziedzinychoróbwewnętrznychorazkardiologii.OpublikowałpierwsząwPolscemonografięnatematstymu-lacjiserca.Womawianejksiążce,wykorzystałswojewieloletniedoświadczenienatympolu.Książkaskierowanajestniedolekarzy,leczpacjentóworazichbli-skich.Przystępnaformaanegdotycznychfelietonówpozwalanabezproblemoweprzyswojenienajważniejszychinformacjioschorzeniachsercainaczyńkrwio-nośnych.Nawetosoby,którenigdywcześniejniezetknęłysięztymitematami,bezwiększychtrudnościzrozumiejąomawianetutajzagadnienia.Czytelnicydowiedząsięnietylkowieleszczegółównatematnajnowszychmetodterapii,aletakżeoprofilaktyceorazpodstawowychzasadachzdrowegotrybużycia,któreuchroniąnasprzedrozwojemniechcianychchoróbzwiązanychzsercem.

Mózg odporny na stresStresjestzjawiskiem,któremaogromnywpływnanaszecodziennefunkcjonowa-nie.Potrafinietylkostaćsiędokuczliwymuczuciemtowarzyszącymnamwciężkichmomentach,alewprzewlekłejpostaciwpływanegatywnienawieleobszarówpracynaszychorganizmów.MelanieGreenberg,wswojejbestsellerowejksiążce,którasprze-dałasięwmilionachegzemplarzynacałymwiecie,pokazuje,jakzacząćsobieznimradzić.Niejesttojednaktylkoprostyporadnik.Autorkawsposóbszczegółowyiwy-czerpującyprzedstawiaczytelnikowiwszystkieaspektywjakichstreswpływananas.Wyróżniakilkapodstawowychreakcji,którympoddająsięludziewsytuacjachstre-sujących,dziękiczemukażdyznasbędziewstanieodnaleźćsiebieidopasowaćjaknajlepiejproponowanerozwiązaniadonaszegocharakteruczystyluprowadzonegożycia.Dziękipodjęciuprzedstawionychwksiążcećwiczeńiraduwolnimysięodde-strukcyjnegowpływustresu.

Rak skóry - jak zapobiegać i leczyćRakskórystajesięcorazpoważniejszymproblememwkrajachzestrefyklimatuumiarkowanego.Wpowszechnejświadomościmatozwią-zekmiędzyinnymizezwiększonąekspozycjąnapro-mieniesłoneczne.Jesttojednaktylkojedenzwieluaspektów,któremająwpływnatakistanrzeczy.Autorwsposóbkompleksowyomawiatenproblem.Skupiasięnietylkonaprofilaktyce,aletakżeomawianajczęstszeobjawy,którepowinnynaszaalarmowaćiskłonićdowi-zytyuspecjalisty.Czytelnicyznajdąwniejodpowiedzinanajczęściejpojawiającesiępytaniadotyczącetejchoroby.Przedstawionodostępnemetodyterapiiorazwskazówkinatematprowadzonegotrybużycia,którepomogąwprzejściuprzeztenniezwy-kletrudnyetapkażdemupacjentowi.Autorpoddałtakżeanaliziewszystkieprognozyepidemiologiirakaskóry,wtymnajbardziejjegozłośliweodmiany,atakżerozwójnowoczesnychmetodprofilaktyki,diagnostykiorazterapiiwnajbliższejprzyszłości.

Nie daj się rakowi! Wsparcie żywieniowe w chorobie nowotworowej

Specjaliścisązgodni,żewprofilaktycechoróbnowotworowych,jakiwwalcezniminiezwykleważnyelementstanowiodpowiedniodobranadieta.Dobrzeodżywionyorganizm,nieobciążonytoksynamiiinnymiszkodliwymisubstancjami,dyspo-nujemycałkowiciesprawnymsystememobronyprzedniechcianymizmianami.Książkajestdokładnymporad-nikiem,jakicojeść,abyzapewnićsobiejaknajlepszezdrowie.Pierwszacześćzawieraanalizęorazopisprofilak-tykiżywieniowej,zawierającspisproduktówipotraw,którezmniejszająryzykozachorowaniananowotwór,zwyczerpującymopisemwyjaśniającymichdziałanienaposzczególneaspektyfunkcjo-nowaniaciała.Drugaczęśćzostałanapisanazprzeznaczeniemdlapacjentówonkologicznych,dotkniętychjużchorobą,orazichbliskich.Zawartewniminfor-macjepozwoląwzmocnićosłabionywalkąznowotworemorganizmorazpozwoląuniknąćwielunieprzyjemnychefektówubocznymwczasieprowadzonychterapii.

Autor: Andrzej KrupieniczWydawca: PZWL Wydawnictwo Lekarskie

Autor: Melanie GreenbergWydawca: Rebis – Dom Wydawniczy

Autor: Maria Brzegowy, Magdalena Maciejewska-Cebulak, Katarzyna TurekWydawca: Wydawnictwo M

Autor: Smith TomWydawca: PZWL

38 39


Katowickie Centrum Onkologiiul. Raciborska 26, 40-074 Katowice

TELEFONICZNA REJESTRACJA MEDYCZNA

ZADZWOŃ – NIE CZEKAJ W KOLEJCE32 420 0 420

TOMOGRAF KOMPUTEROWY REZONANS MAGNETYCZNY MAMMOGRAFIA RTG / USG

PORADNIE SPECJALISTYCZNE PORADNIE ONKOLOGICZNE PORADNIE LEKARZA POZ ZAKŁAD RADIOTERAPII

Mammograf Giotto Class TomosynthesisPracownia Diagnostyki Obrazowej w Katowickim Centrum Onkologii


Europejski Dzień Walki z Rakiem Piersi KCO 3… · Europejski Dzień Walki z Rakiem Piersi 15...

Documents

Transcript of Europejski Dzień Walki z Rakiem Piersi KCO 3… · Europejski Dzień Walki z Rakiem Piersi 15...