Molekularne markery immunohistochemiczne

Otolaryngologia Polska 2008, LXII, 2 175

PRACE ORYGINALNE

Ekspresja niektórych molekularnych markerów immunohistochemicznych i ocena ich znaczenia prognostycznego w rakach płaskonabłonkowych

jamy ustnej i wargiPrognostic molecular markers in oral and lip squamous

cell carcinoma – evaluation of expression and its signifi cance

Magdalena Jaworska1, Zofi a Kołosza3, Joanna Liszka1, Barbara Nikiel1, Maria Goleń2, Dariusz Lange1, Wojciech Ścierski4, Grzegorz Namysłowski4

1 Zakład Patologii Nowotworów, Centrum Onkologii Instytutu im. M. Skłodowskiej-Curie, Oddział Gliwice

Kierownik Zakładu: doc. dr hab. med. D. Lange2 I Klinika Radioterapii, Centrum Onkologii

Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Oddział GliwiceKierownik Kliniki: doc. dr hab. med. K. Składowski

3 Zakład Epidemiologii Nowotworów, Centrum Onkologii Instytutu im. M. Skłodowskiej-Curie, Oddział Gliwice

Kierownik Zakładu: prof. dr hab. med. B. Zemła4 Katedra i Oddział Kliniczny Laryngologii w Zabrzu, Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach

Kierownik Kliniki: prof. dr hab. med. G. Namysłowski

SummaryIntroduction: Head and neck cancer treatment optimization and individualization has become possible due to the im-plementation of the prognostic and predictive molecular markers in diagnostics. Aim: The aim of this study was an at-tempt to determine which of the investigated molecular markers may have prognostic and predictive value in head and neck cancers. Materials and Methods: The paraffi n blocks from 47 patients with oral and lip squamous cell carcinoma (SCC) after surgical treatment in the Institute of Oncology in Gliwice in the period of 1998–2002 were investigated. For immunohistochemical studies the DAKO monoclonal antibodies were used: p53, Ki67, Cyclin D1, Cathepsin B and Cox2-Cayman Chemical antibody. Staining reactions were evaluated at 400x magnifi cation. The average percent of staining cells was estimated in every case in the groups of patients with (N+) and without (No) node metastases. The results were subsequently juxtaposed with selected clinical and histological parameters. Statistical analysis was performed with Mann-Whitney and Kruskal-Wallis tests and the log rank test with a signifi cance level of 0.05 (p = 0,05). Results: Signifi cantly higher expression of Ki67 in N+ patients (p = 0,010) were recorded, although average staining in the group of treated and the group of unhealed patients was statistically insignifi cant. Cathepsin B expression (<20% and > 20%) was correlated with 3 year-long survival and a slight higher average staining (33,5%) in unhealed in comparison with treated patients (29,0%) was notifi ed. Everage expression of p53 in unhealed patients (33,1%) was slightly higher than in treated ones (28,4%). Weaker Cyclin D1 expression (<10%) correlated with higher disease free survival. Average Cycline D1 staining in the groups of unhealed patients (19,6%) was higher than in the treated ones (12,0%). There were no signifi cant dif-ferences in COX-2 staining in correlation with clinical and histological parameters. Conclusions: Lower expression of Cyclin D1 and Cathepsin B in neoplastic cells correlated with higher percentage of disease free survival what suggests the prognostic value of these markers. Higher proliferation activity of primary tumor neoplastic cells correlated with node metastases what may has the predictive value in the course of the disease.The different markers expressions observed

Autorzy nie zgłaszają konfliktu interesów.

�

M. Jaworska i inni

Otolaryngologia Polska 2008, LXII, 2176

WSTĘP

Raki regionu głowy i szyi są szóstym, co do często-ści występowania na świecie nowotworem złośliwym. Histologicznie 90% tych nowotworów stanowią raki płaskonabłonkowe [1]. W ostatnich latach obserwuje się stały wzrost zachorowalności i umieralności z powodu tego nowotworu, szczególnie wśród młodych dorosłych w centralnej Europie [2]. Mimo postępów w sposobach leczenia i diagnostyce, rokowanie w tych nowotworach jest wciąż poważne i niewiele się zmieniło w ostat-nich dekadach. Największe znaczenie prognostyczne w rakach płaskonabłonkowych głowy i szyi (SCCHN) przypisywano dotychczas lokalizacji i wielkości guza, obecności przerzutów nowotworowych w regionalnych węzłach chłonnych oraz stanowi ogólnemu chorego. Wciąż trwają poszukiwania innych, biologicznych czyn-ników prognostycznych. Nowe możliwości w tym kie-runku stwarza rozwój genetyki, szczególnie w zakresie ustalenia zaburzeń między protoonkogenami i genami supresorowymi. W ostatnich latach wyodrębniono szereg molekularnych markerów oznaczanych immuno-histochemicznie o prawdopodobnym, jak i ustalonym znaczeniu prognostycznym. Wśród tych markerów wymienia się p53, Ki 67, Cykliny, COX-2 i Cathepsy-ny. Najbardziej znanym z wymienionych czynników jest p53. Uważa się, że zaburzenia funkcji tego genu, powodujące utratę kontroli nad cyklem komórkowym, odgrywają zasadniczą rolę w progresji nowotworów [1–4]. Markerem proliferacji jest przeciwciało Ki67, które wykazuje ekspresję w fazie G1 do M cyklu komór-kowego. Zwiększona ekspresja Ki67 była obserwowana w nisko zróżnicowanych rakach płaskonabłonkowych głowy i szyi oraz u chorych z przerzutami nowotworo-wymi do węzłów chłonnych.

Do białek regulujących cykl komórkowy poprzez kinazy należą Cykliny. Wiele prac sugeruje niezależ-ne, prognostyczne znaczenie Cykliny D1 [5]. Rola COX-2 w karcynogenezie wiąże się z katalizowaniem prostaglandyn (PG). Niektóre z PG poprzez stymulacje angiogenezy są promotorami wzrostu nowotworów. Podobną rolę przypisuje się Cathepsynom, lizoso-malnym endopeptydazom, które poprzez degradację błony podstawnej ułatwiają wzrost guza i przerzuty nowotworowe [6–8].

Celem pracy była próba ustalenia, które z wymie-nionych powyżej markerów molekularnych badanych w materiale pooperacyjnym mogą mieć znaczenie prognostyczne i predykcyjne u pacjentów z rakiem płaskonabłonkowym jamy ustnej i wargi.

MATERIAŁ I METODY

Do badań wykorzystano bloczki parafi nowe z mate-riału pooperacyjnego 47 chorych na raka płaskonabłon-kowego jamy ustnej i wargi, operowanych w Instytucie Onkologii w Gliwicach w latach 1998–2002. Kryterium wyboru stanowiły jednolita lokalizacja i sposób te-rapii. Dotychczas nieleczeni chorzy byli operowani radykalnie z uzupełniającą radioterapią na obszar loży pooperacyjnej, do dawki całkowitej 52–70,2 Gy/g. W badanej grupie było 34 (72%) mężczyzn i 13 (28%) kobiet w wieku od 34 do 80 lat (średnia wieku – 57 lat) w stopniu zaawansowania miejscowego T1 do T4. Szczegółowa charakterystyka pacjentów została podana w tabeli I. Okres obserwacji wahał się od 5 do 62 miesięcy (średnio 30 miesięcy). Do badań immunohistochemicznych (IHC) wybrano bloczki zawierające mikroskopowo widoczny, rozległy naciek nowotworowy raka płaskonabłonkowego w stopniu zróżnicowania histologicznego od G1 do G3. Bada-nia IHC przeprowadzono na podstawie przeciwciał monoklonalnych fi rmy DAKO: p53, Ki67, Cyklinę D1, Cathepsynę B oraz przeciwciało COX-2 fi rmy Cayman Chemical. Bloczki z materiałem tkankowym utrwa-lonym w 10% zbuforowanej formalinie i zatopionym w parafi nie krojono w skrawki o grubości 4 μm. Po rutynowym odparafi nowaniu i uwodnieniu, bloko-wano endogenną peroksydazę 3% roztworem H202, a następnie ogrzewano preparaty w celu odsłonięcia epitopów antygenów zamaskowanych w procesie utrwalania. Po inkubacji z przeciwciałami swoistymi, zastosowano zestaw wizualizacyjny EnVision+/HRP oraz DAB+ fi rmy DAKO. Wszystkie reakcje prze-prowadzono w środowisku buforowym o pH = 7,6 w temperaturze pokojowej. Jądra komórkowe pod-barwiono hematoksyliną Mayera. Dla każdej badanej serii przeciwciał przeprowadzano kontrole pozytywne i negatywne. Do barwień IHC wykorzystano automat

in the different oral cavity localizations confi rm the necessity to select patients for further investigations with respect to uniform disease changes topography.

H a s ł a i n d e k s o w e : p53, Ki67, Cyklina D1, Catepsyna B, Raki płaskonabłonkowe głowy i szyiK e y w o r d s : p53, Ki67, Cycline D1, Cathepsin B, head and neck squamous cell carcinoma.

Otolaryngol Pol 2008; LXII (2): 175–181 © 2008 by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów – Chirurgów Głowy i Szyi

�

Molekularne markery immunohistochemiczne

Otolaryngologia Polska 2008, LXII, 2 177

Autostainer fi rmy DAKO. Reakcję barwną oceniano w mikroskopie świetlnym Olympus BX40, wykorzy-stując do liczenia zabarwionych komórek wkładkę mikrometryczną. W ocenie uwzględniono jedynie silne i średnie zabarwienie jąder komórkowych lub cytoplazmy w zależności od specyfi kacji przeciwciała. Obserwowano barwne reakcje immunohistochemicz-ne jednorodnie rozproszone w polach widzenia lub reakcje barwne niejednorodne, typu mozaikowego lub obwodowego. Zabarwione komórki zliczano pod powiększeniem 400 x w trzech lub pięciu polach wi-dzenia, w zależności od typu reakcji barwnej. W typie jednorodnym liczono w 3 polach po 100 komórek nowotworowych, natomiast w typach mozaikowym i obwodowym, w celu optymalizacji wyniku pomiar przeprowadzano w pięciu polach. Średnie procentowe zabarwienie poniżej 5% komórek oceniano jako nega-tywne. Pacjentów bez wznowy miejscowej i regionalnej określono jako grupę wyleczonych w przeciwieństwie do grupy niewyleczonych.

Przeżycia bezobjawowe oceniono metodą Kaplana-Meiera. Do porównania krzywych przeżycia zastoso-wano test logarytmiczny rang (test log-rank). Przyjęto poziom istotności statystycznej p = 0,05. Analiza krzy-wych przeżycia dla różnych wartości różnicujących poziomy badanych markerów umożliwiła określenie optymalnych wartości odcinających. Porównano roz-kłady procentowego zabarwienia badanych markerów względem cech klinicznych i histopatologicznych oraz

w grupach pacjentów bez przerzutów (pNo) i z prze-rzutami (pN+) do węzłów chłonnych, za pomocą testu nieparametrycznego Manna-Whitneya lub testu Kruskala-Wallisa.

WYNIKI

p53Ekspresję jądrową stwierdzono u 30 chorych

(64%). Średnia zabarwienia wynosiła 30%, przy czym najwyższą średnią zabarwienia obserwowano przy lokalizacji guza w obrębie wyrostka zębodoło-wego żuchwy. U pacjentów niewyleczonych średnia zabarwienia (33,1%) była nieznacznie wyższa w po-równaniu z wyleczonymi (28,4%). Wyższą średnią zabarwienia obserwowano u chorych z przerzutami w węzłach chłonnych, jednak bez istotności staty-stycznej (p = 0,085) (tab. II).

Ki67Reakcje jądrową odnotowano u 43 chorych (91%).

Podobnie jak przy p53, ekspresja Ki 67 była najwyż-sza dla wyrostka zębodołowego żuchwy i różniła się znamiennie statystycznie od średniej zabarwienia dla dna jamy ustnej (p = 0,027).Wartości średnich zabarwienia komórek nowotworowych nie wykazały istotnych statystycznie różnic w grupach chorych wyleczonych i niewyleczonych. Znamiennie wyż-szą ekspresję Ki67 stwierdzono natomiast u chorych z przerzutami do węzłów chłonnych ( pN+ p = 0,01). Raki niskozróżnicowane wykazywały niższą ekspresję Ki67 w porównaniu z nowotworami o średnim zróż-nicowaniu histologicznym (tab. II).

CYKLINA D1Ekspresję jądrową stwierdzono u 27 pacjentów

(57%). Wartość średniego procentowego zabarwienia wynosiła 14,6%. Wyższe wartości średniego zabar-wienia obserwowano w dnie jamy ustnej i wyrostku zębodołowym żuchwy. W grupie pacjentów niewyle-czonych średnia zabarwienia (19,6%) była wyższa od średniej (12%) pacjentów wyleczonych, bez znamien-ności statystycznej (tab. II). Niższe wartości (< 10%) cykliny D1 korelowały z wyższym odsetkiem przeżyć bezobjawowych (ryc. 1).

COX-2Pozytywną, cytoplazmatyczną reakcję uzyskano

u 23 chorych (49%). Obserwowane średnie procentowe zabarwienie komórek wynosiło 10,8%. Nie wykazano istotnych różnic zabarwienia w zależności od cech klinicznych i histopatologicznych (tab. II).

Tabela I. Kliniczna charakterystyka pacjentów i stopień zróż-nicowania histologicznego nowotworu

Liczba pacjentów Mężczyźni Kobiety Wiek

47 (100%)34 (72%)13 (28%)

34–80 (średnia 57)Lokalizacja anatomicznaDno jamy ustnejJęzykPoliczek

13 (28%)9 (19%)9 (19%)

Wyrostek zębodołowy żuchwyWyrostek zębodołowy szczękiTrójkąt zatrzonowcowyWarga

8 (17%)2 (4%)

3 (6,5%)3 (6,5%)

P N0P N+

27 (60%)20 (40%)

T1T2T3T4

5 (11%)16 (34%)17 (36%)9 (19%)

G1G2G3

13(26%)16 (36%)18 (38%)

M. Jaworska i inni

Otolaryngologia Polska 2008, LXII, 2178

CATHEPSYNA BPozytywną cytoplazmatyczną reakcję stwierdzono

u 33 (70%) chorych. Średnie procentowe zabarwienie wynosiło 30,6%. Znamiennie wyższą ekspresję obser-wowano dla dna jamy ustnej i języka w porównaniu z policzkiem (dno jamy ustnej vs policzek p = 0,024) Obserwowano nieznacznie wyższą średnią procento-wego zabarwienia (33,5%) u chorych niewyleczonych w porównaniu z chorymi wyleczonymi (29%) (tab. II). Stwierdzono również korelację między wartościami ekspresji <20% i >20% tego markera i trzyletnimi przeżyciami bezobjawowymi, odpowiednio 87% i 56% pacjentów (ryc.2).

DYSKUSJA

Ocena znaczenia prognostycznego ekspresji p53, Ki67, CyklinyD1 i Cathepsyn w SCCHN jest tematem wielu publikacji [2, 4, 5, 6]. Nie zawsze jednoznaczne

rezultaty tych badań wynikają z heterogenności raków płaskonabłonkowych tego regionu, a także z trudności w uzyskaniu dużej grupy chorych o jednakowym stop-niu zaawansowania klinicznego i jednolicie leczonych. W pracy poglądowej Quon i Liu właśnie Cyklinę D1 i p53 obok EGFR i TGF-A wymieniają jako najbardziej obiecujące czynniki prognostyczne w SCCHN [9]. Białko p53 należy do najczęściej badanych czynników prognostycznych w nowotworach złośliwych. Od jego wykrycia w wielu nowotworach w latach 80. ubiegłego wieku, zainteresowanie p53 jest wciąż bardzo duże [1]. Gen TP53 zlokalizowany na krótkim ramieniu chromosomu 17 (17p13.1) kontroluje cykl komórkowy przez zatrzymanie fazy G1/S po subletalnym uszko-dzeniu DNA i aktywację procesów naprawczych lub skierowanie komórki na drogę apoptozy [2, 3]. W wielu nowotworach, w tym również w SCCHN, występują częste mutacje p53 [3, 10, 11]. Obserwowano silny związek ekspresji p53 w rakach jamy ustnej bez prze-rzutów węzłowych, z niekorzystnym rokowaniem [2].

Tabela II. Wyniki badań immunohistochemicznych w zależności od cech klinicznych i demograficznychLiczba

chorychŚrednia zabarwienia ± błąd standardowy średniej (%)

p53 Ki67 Cyklina D1 COX-2 Cathepsyna BGrupa badana 47 30±4,5 30,3±2,6 14,6±2,2 10,9±1,8 30,6±3,9Lokalizacja Dno jamy ustnej 13 34,5±9,9 25,5±3,0 17,5±4,5 9,2±3,3 44,5±7,3Język 9 21,8±8,2 28,8±5,4 9,3±3,1 11,4±5,3 31,8±8,5Policzek 9 29,6±12,5 32,4±7,9 8,1±4,0 10,8±3,6 19,6±8,3Wyrostek zębodołowy żuchwy 8 41,0±10,8 41,1±7,0 18,6±6,4 16,8±5,3 21,1±9,8Pozostałe lokaliz. 8 21,5±6,9 26,9±6,2 19,1±6,1 7,4±2,1 28,5±8,6PłećMężczyźni 34 29,0±5,1 30,9±3,0 14,8±2,6 12,0±2,2 30,6±4,8Kobiety 13 32,7±9,4 28,9±5,2 14,2±4,2 8,1±2,7 30,5±6,5Wiek (lata)≥55,6 26 30,1±6,4 33,0±3,7 13,6±2,6 12,3±2,4 28,7±5,0<55,6 21 30,0±6,3 27,0±3,5 15,9±3,8 9,1±2,6 32,9±6,1Wielkość guzaT1 5 15,2±8,5 25,0±9,3 12,6±6,0 19,4±11,1 20,0±9,3T2 16 35,4±8,5 34,3±5,4 16,5±4,5 9,1±2,4 30,1±7,1T3 17 29,6±5,9 25,4±3,4 9,8±2,5 11,4±2,4 26,6±6,8T4 9 29,4±13,4 35,6±4,6 21,6±5,6 8,4±3,5 44,9±6,8Przerzuty w węzłach chłonnychobecne 20 38,6±7,4 37,1±3,5* 18,6±4,1 10,6±2,3 32,9±6,4nieobecne 27 23,7±5,3 25,3±3,4* 11,7±2,2 11,1±2,6 28,9±4,9Stopień zróżnicowaniaG1 13 39,2±7,3 32,8±4,8 11,2±3,2 8,5±2,2 31,2±7,6G2 16 26,6±8,4 34,4±5,0 19,0±4,2 8,3±3,0 34,6±7,2G3 18 26,4±7,3 24,9±3,5 13,2±3,6 14,9±3,3 26,6±5,8

Wyleczeni 31 28,4±5,2 32,4±3,5 12,0±2,3 11,4±2,2 29,1±5,2Niewyleczeni 16 33,1±8,5 26,3±3,2 19,6±4,5 10,0±3,1 33,6±5,3* p<0,05

Molekularne markery immunohistochemiczne

Otolaryngologia Polska 2008, LXII, 2 179

W grupie 101 chorych na raka płaskonabłonkowego gardła i jamy ustnej, wysoka ekspresja p53 korelowała z większym ryzykiem wznów miejscowych [9]. Chow i Yuen ustalili, że poziom stężenia p53 w surowicy chorych na SCCHN przed zabiegiem operacyjnym jest znaczącym czynnikiem prognostycznym dla przerzu-tów węzłowych [12]. Również niekorzystne znaczenie prognostyczne ekspresji p53 ujawniono w grupie 123 pacjentów z SCC gardła [1]. Natomiast w grupie 69 chorych z zaawansowanym SCC krtani leczonych operacyjnie z uzupełniającą radioterapią, autorzy nie obserwowali korelacji między ekspresją p53 i przebie-giem klinicznym, czasem wolnym od wznowy oraz całkowitym przeżyciem chorych [13]. Wyniki naszych badań również nie potwierdziły związku ekspresji p53 z przebiegiem klinicznym.

Jednym z markerów proliferacji komórkowej jest Ki67, które wykazuje ekspresję w fazie G1 do M cy-klu komórkowego. Zwiększona ekspresja Ki67 była obserwowana w niskozróżnicowanych rakach pła-skonabłonkowych krtani, gardła i jamy ustnej oraz u chorych z przerzutami do węzłów chłonnych [14]. Podobnie nasze wyniki wskazują, że przerzuty do węzłów chłonnych korelują z wyższą ekspresją Ki67 w komórkach guza pierwotnego. Jednym z białek re-gulujących kinazy cyklu komórkowego w fazie G1/S jest Cyklina D1. Ekspresja Cykliny D1 jest przez wielu autorów uważana za niezależny czynnik prognostycz-ny w SCCHN [9]. W rakach krtani obserwowano silną korelację pomiędzy infekcją HPV i amplifi kacją genu Cykliny D1, co podtrzymuje hipotezę dotyczącą związ-ku infekcji HPV z karcynogenezą w niektórych typach raka krtani [15]. Stwierdzono również znamienną statystycznie korelację ekspresji Cykliny D1 z obec-nością utajonych przerzutów w węzłach chłonnych. Nasza praca wydaje się potwierdzać znaczenie pro-

gnostyczne tego markera. Wyniki przeprowadzonych przez nas badań wskazują, że wyższy odsetek przeżyć bezobjawowych koreluje ze słabszą ekspresją tego markera (ryc.1).

Jednym z mniej poznanych czynników progno-stycznych jest COX-2. Jego rola w karcynogenezie wiąże się z katalizowaniem syntezy prostaglandyn [16, 17]. Niektóre z prostaglandyn są promotorami wzrostu nowotworów poprzez stymulowanie angio-genezy. Obserwowano wyższą ekspresję białka COX-2 u chorych na SCCHN ze stwierdzoną mutacją p53 [4]. W rakach płaskonabłonkowych krtani wykazano zależność ekspresji COX-2 od stopnia zróżnicowania nowotworu. Wysoką ekspresję stwierdzano w do-brze zróżnicowanych rakach, a jej utrata wiązała się z bardziej agresywnym fenotypem [17]. W innych niż krtań lokalizacjach SCCHN nie obserwowano takiej zależności [18, 19]. Również w naszym materiale ta-kiego związku nie ustalono. Zainteresowanie białkiem COX-2 wiąże się z hipotetyczną możliwością terapii SCCHN lekami blokującymi COX-2 [20, 21]. W raku płaskonabłonkowym szyjki macicy, ustalono korela-cję pomiędzy ekspresją COX-2, apoptozą i wielkością dawki Cisplatyny. Te informacje sugerują predykcyjną wartość oceny ekspresji COX-2 dla ustalania chemio-oporności tych nowotworów [22].W naszym badaniu nie wykazano związku ekspresji COX-2 zarówno ze stopniem zróżnicowania raka płaskonabłonkowego, jak i z rokowaniem.

Ekspresję Cathepsyny B, lizosomalnej endopepty-dazy, obserwuje się w różnych nowotworach, również w SCCHN [23]. Cathepsyny odgrywają rolę w aktywa-cji czynników wzrostu i w ułatwianiu przerzutowania. Niektórzy z autorów uważają, że zwiększona ekspresja Cathepsyny B w rakach płaskonabłonkowych jamy ustnej znacząco koreluje z obecnością przerzutów

Przeżycie bezobjawowe

Czas (miesiące)

Kum

ulow

ana

prop

. prz

eżyw

ając

ych

0,00,10,20,30,40,50,60,70,80,91,0

0 12 24 36 48 60

Cyklina D1 10

> 10p=0.026

0,00,10,20,30,40,50,60,70,80,91,0

0 12 24 36 48 60

Cathepsyna B 20

> 20p=0.044

Przeżycie bezobjawowe

Czas (miesiące)

Kum

ulow

ana

prop

. prz

eżyw

ając

ych

Ryc. 1. Krzywe przeżycia bezobjawowego chorych na raka płaskonabłonkowego głowy i szyi w zależności od ekspresji Cykliny D1

Ryc. 2. Krzywe przeżycia bezobjawowego chorych na raka płaskonabłonkowego głowy i szyi w zależności od ekspresji Cathepsyny B

M. Jaworska i inni

Otolaryngologia Polska 2008, LXII, 2180

[23]. W naszym materiale takiej zależności nie zaob-serwowano natomiast stwierdzono związek, między wyższą ekspresją tego markera i niższym odsetkiem przeżyć bezobjawowych (ryc. 2), a zatem gorszym rokowaniem.

W niewielu pracach zwrócono uwagę na różnice w ekspresji markerów molekularnych w zależności od lokalizacji guzów. Takes i współautorzy badali tę zależność w trzech głównych lokalizacjach głowy i szyi: w jamie ustnej, gardle i krtani. Obserwowali wyższą ekspresję Cykliny D1 w gardle, w porównaniu z krtanią, co zdaniem autorów mogłoby tłumaczyć większą agresywność raków płaskonabłonkowych w tej lokalizacji [24]. W naszej pracy również odno-towaliśmy różnice w ekspresji badanych markerów w różnych lokalizacjach, jednak mała liczebność grup nie pozwala na ustalenie istotnych statystycznie wnio-sków w tym zakresie.

WNIOSKI

1. Niższa ekspresja Cykliny D1 i Cathepsyny B w komórkach nowotworowych koreluje z wyższym odsetkiem przeżyć bezobjawowych, co wskazuje na znaczenie prognostyczne obu markerów w raku płaskonabłonkowym jamy ustnej i wargi i wymaga potwierdzenia tych obserwacji na większej grupie pacjentów.

2. Wyższa aktywność proliferacyjna oznaczana Ki67 w komórkach guza pierwotnego występuje u chorych z przerzutami do węzłów chłonnych, co może mieć wartość predykcyjną dla przebiegu choroby.

3. Nie wykazano w naszym badaniu znaczenia prognostycznego ani predykcyjnego markerów p53 i COX-2.

4. Obserwowane różnice w ekspresji markerów w różnej lokalizacji guzów w obrębie jamy ustnej przemawiają za koniecznością jednolitego doboru pacjentów również ze względu na lokalizację zmian w dalszych badaniach.

PIŚMIENNICTWO

Pukkila MJ, Kumpulainen EJ, Virtaniemi JA, Johanssom RT, Halonen PM, Kellokoski JK. Nuclear and cytoplasmic p53 expression in pharyngeal squamous cell cercinoma: prognostic implications. Head Neck 2002; 24(8): 784–791.De Vincente JC, Gutierrez LM, Zapatero AH, Forcedello M.F, Hernandez-Vallejo G, Arranz JS. Prognostic signifi cance of p53 expression in oral squamous cell carcionoma without neck node metastases. Head Neck 2004; 26: 22–30.

1.

2.

Andrews GA, Sichuan X, Pomerantz RG, Lin CJ, Gooding WE, Wentzel AL. Mutation of p53 in head and neck squamous cell carcinoma correlates with BCL-2 expression and increased susceptibility to cisplatin-induced apoptosis. Head Neck 2004; 26: 870–877.Gallo O, Schivone N, Papucci L, Sardi I, Magnelli L, Franchi A. Down-Regulation of Nitric Oxide Synthase-2 and Cyclooxygenase-2 Pathways by p53 in Squamous Cell Carcinoma. Am J Pathol. 2003; 163: 723–732.Capaccio P, Pruneri G, Carboni N, Pagliari AV, Quatela M, Cesana BM. Cyclin D1 Expression is predictive of occult metastases in head and neck cancer patients with clinically negative cervical lymph nodes. Head Neck 2000; 22: 234–240.Kawasaki G, Kato Y, Mizuno A. Cathepsin expression in oral squamous cell carcinoma: relationship with clinicopathologic factors. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2002; 93(4): 446–454.Vigneswaran N, Zhao W, Dassanayake A, Muller S, Miller D, Zacharias W. Variable expression of Cathepsin B and D correlates with highly invasive and metastatic phenotype of oral cancer. Hum Pathol 2000; 31 (8): 931–937.Wickramasinghe NS, Nagaraj NS, Vigneswaran N, Zacharias W. Cathepsin B promotes both motility and invasivenes of oral carcinoma cells. Arch Biochem Biophys 2005; 436(1): 187–195.Quon H, Liu FF, Cummings BJ. Potential molecular prognostic markers in head and neck squamous cell carcinomas. Head Neck 2001; 23(2): 147–159.Hauser U, Balz V, Carey TE, Grenman R, Van Lierop A, Scheckenbach K, i wsp. Reliable detection of p53 aberrations in squamous cell carcinomas of the head and neck requires transcript analysis of the entire coding region. Head Neck 2002; 24(9): 868–873.Bradford CR, Zhu S, Ogawa H, Ogawa T, Ubell M, Narayan A. P53 mutation correlates with cisplatin sensitivity in head and neck squamous cell carcinoma lines. Head Neck 2003; 25(8): 654–661.Chow V, Yuen AP, Lam KY, Ho WK, Wei WI. Prognostic signifi cations of serum p53 protein and p53 antibody in patients with surgical treatment for the head and neck squamons cell carcinoma. Head Neck 2001; 23(4): 286–291.Friedman M, Lim JW, Manders E, Schaffner AD, Kirshenbaum GL, Tanyeri HM. Prognostic signifi cance of Bcl-2 and p53 expression in advanced laryngeal squamous cell carcinoma. Head Neck 2001; 23: 280–285.Liu M, Lawson G, Delos M, Jamart J, Ide Ch, Coche E. Predictive value of the fraction of cancer cells immunolabeled for proliferating cell nuclear antigen or Ki67 in biopsies, of head and neck carcinomas to identify lymph node metastasis: comparison with clinical and radiologic examinations. Head Neck 2003; 25: 280–288.Almadori G, Galli J, Cadoni G, Bussu F, Maurizi M. Human papillomavirus infection and cyclin D1 gene amplifi cation in

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

Molekularne markery immunohistochemiczne

Otolaryngologia Polska 2008, LXII, 2 181

laryngeal squamous cell carcinoma: biologic funcion and clinical signifi cance. Head Neck 2002; 24(6): 597–604.Park SW, Lee SG, Song SH, Heo DS, Park BJ, Lee DW. The effect of nitric oxide on cycloxygenase-2 (COX-2) overexpresion in head and neck cancer cell lines. Int J Cancer 2003; 107(5): 729–738.Ranelletti FO, Almandori G, Rocca B, Ferrandina G, Ciabattoni G, Habib A. Prognostic signifi cance of cyclooxygenase-2 in laryngeal squamous cell carcinoma. Int J Cancer 2001; 95: 343–349.Lim SC, Park SY, Do NY. Correlation of cyclooxygenase-2 pathway and VEGF expression in head and neck squamous cell carcinoma. Oncol Rep. 2003; 10(5): 1073–1079.Tang DW, Lin SC, Chang KW, Chi CW, Chang CS, Liu TY. Elevated expression of cyclooxygenase (COX)-2 in oral squamous cell carcinoma-evidence of COX-2 induction by areca quid ingredients in oral kerationcytes. J Oral Pathol Med. 2003; 2(9): 522–529.Amirghahari N, Harrson L, Smith M, Rong X, Naumann I, Ampil F. NS 398 radiosensitizes an HNSCC cell line by possibly inhibiting radiation-induced expression of COX-2. Int Radiat Oncol Biol Phys 2003; 57(5): 1405–1412.Mestre JR, Chan G, Zhang F, Yang EK, Sacks PG, Boyle JO. Inhibition of cyclooxygenase-2 expression. An approach to

16.

17.

18.

19.

20.

21.

preventing head and neck cancer. Ann N Y Acad Sci 1999; 889: 62–71.Nagai N, Tian X, Mukai K, Hirata E, Kusuda T, Shigemasa K. Overexpression of cyclooxygenase-2 protein and its relationship to apoptosis in cervical carcinoma treated with neoadjuvant chemoteraphy. Int J Mol Med 2003; 12(5): 709–714.Kawada A, Hara K, Kominami E, Kobayashi T, Hiruma M, Ishbashi A. Cathepsin B and D expression in squamous cell carcinoma. Br J Dermatol 1996; 135(6): 905–910.Takes RP, Baatenburg de Jong RJ, Schuuring E, Litvinov SV, Hermans J, Van Krieken JH. Differences in expression of oncogenes and tumor suppressor genes in different sites of head and neck squamous cell carcinoma. Anticanc Res 1998; 18(6B): 4793–4800.

Adres autora:M. Jaworskaul. Wybrzeże Armii Krajowej 1544-100 Gliwice

Pracę nadesłano: 8.01.2008 r.

22.

23.

24.