mgr Iwona Staroo

Zabawa „na niby” jako najważniejsza forma działalności

dziecka w wieku przedszkolnym.

Na wstępie pozwolę sobie zacytowad samego Wincentego Okonia:

,,Dzieciostwo jest okresem, w którym zabawa rozwija się z niepohamowaną

bujnością. I chyba dzięki niej większośd ludzi uważa własne dzieciostwo za najmilszy

okres w swoim życiu. Jest to wszakże okres nie tylko najprzyjemniejszy, ale

i najważniejszy w życiu, od jego bowiem długości i wykorzystania zależy w znacznym

stopniu rozwój jednostki“ 1.

Zabawa odgrywa istotną rolę w życiu dziecka. To poprzez różnego typu

zabawy dziecko poznaje otaczający świat i uczy się, jak w nim żyd. Ponadto, podczas

zabaw dziecko rozbudza swoją kreatywną częśd swojego ,,ja” - mam na myśli

wyobraźnię. To dzięki zabawie rozwija się psychika, sfera motywacji i potrzeb,

czynności umysłowe oraz zachowanie. Samą zabawę ciężko jest zdefiniowad, istnieje

nie jedna teoria zabawy. Opierając się na teoretycznych wyznacznikach pojęcia

zabawy kilku badaczy, reasumuję, że są to fikcyjne, dobrowolnie wykonywane

czynności, mające reguły, sprawiające przyjemnośd, twórcze i spontaniczne działania,

u których podstaw leży wyobraźnia. Istnieją, rzecz jasna, sprzeczności w definiowaniu

zabawy przez różnych eksperymentatorów np. co niektórzy uważają, że są one

bezcelowe, inni przeciwnie. Badacze wyróżniają różne funkcje zabawy, między

innymi: funkcję przygotowawczą, wyrównawczą, kompensacyjną, funkcję katartyczną

(zabawa jako ,,katharsis”), funkcję uzupełnienia życia przez zabawę. Myślę, że należy

dopowiedzied, za Eriksonem i powielającym go Okoniem, że ,,dla osób dorosłych

zabawa jest tylko oderwaniem się od przymusu pracy, służy więc kompensowaniu

braków, jakie towarzyszą pracy, jest wypoczynkiem od wysiłku i od powagi pracy. Dla

dziecka zabawa nie stanowi przeciwieostwa pracy, staje się przez to czynnikiem

niezależnym, a przy tym ogromnie ważnym dla jego rozwoju” 2.

Zabawy ,,na niby” nazywane są różnie, najczęściej można spotkad się z

1 W. Okoo, ,,Zabawa a rzeczywistośd”, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,

Warszawa 1987, s. 30.

określeniami: zabawy tematyczne, zabawy w role czy zabawy symboliczne. Polegają

one na przybieraniu przez dzieci pewnych ról, stanowiących odbicie codziennego

życia. Jak pisze Elkonin: ,,Całą zabawę wypełnia realizacja tematu i odgrywanie roli.

Dla dzieci ważne jest spełnienie wszystkich wymagao związanych z rolą, tym

wymaganiom podporządkowują one wszystkie swoje zabawowe czynności” 3.

Dzieci przed podjęciem zabawy ustalają swoje role w niej, fabułą zabawy jest

wybrana przez nie sfera rzeczywistości, a to, co jest ukazywane, akcentowane przez

dzieci w zabawie to treśd zabawy, zależna przede wszystkim od wieku. Do wspólnej

zabawy dzieci wnoszą inną treśd ze względu na różne kultury domowe. Najmłodsze

dzieci sens zabawy widzą jedynie w samym jej istnieniu, dopiero w wieku 5 lat dzieci

podporządkowują zabawę pewnym ustalonym zasadom, związanym z przyjmowaną

rolą. Dyner podkreśla, że ,,rozwój zabaw tematycznych wiąże się z nieustannym

bogaceniem się przeżyd, doświadczeo, pamięci, wyobraźni i powiązanej z nimi ściśle

mowy” 4. Piaget wyróżnił 2 stadia w rozwoju zabawy dziecięcej. Pierwsze stadium

trwa, wg niego, od 1. do 4. roku życia i towarzyszą mu proste identyfikacje obiektów z

innymi obiektami oraz gry imitacyjne. To w drugim stadium - kiedy dziecko jest w wieku

4-7 lat, czyli w wieku przedszkolnym - zabawa symboliczna staje się uporządkowana,

dzieci odzwierciedlają życie codzienne w zabawie.

Zabawy tematyczne są główną działalnością zabawową dzieci w wieku

przedszkolnym, to właśnie w okresie życia od 3 do 6-7 lat występują one najczęściej.

W wieku przedszkolnym dziecko uczy się spontanicznie, poprzez zabawę najwięcej

sobie przyswaja. Zabawy w role mają swój wkład w procesie socjalizowania dzieci

i młodzieży. Dzieci najchętniej odgrywają sytuacje związane z rodziną i z życiem

społecznym, które pojawiają się już niejako w II roku życia (zabawa z lalką, misiem

i innymi zabawkami i rekwizytami do nich należącymi np. wózek). Do dziś pamiętam,

jak sama bawiłam się ,,w dom”, oczywiście mówione było na wstępie, że to ,,na niby”,

nawet koledzy uczestniczyli w zabawie, udając ojców, braci, narzeczonych.

Zabawy w role odnosid się mogą również do konkretnych zawodów, a także

2 Tamże, s. 82.

3 D. B. Elkonin, ,,Psychologia zabawy”, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,

Warszawa 1984., s. 227. 4 J. W. Dyner , ,,Zabawy tematyczne dzieci w domu i w przedszkolu”, Zakład Narodowy

im. Ossolioskich - Wydawnictwo, Wrocław 1983, s. 323.

aranżowanych fikcyjnych sytuacji związanych z nimi np. ktoś jest sprzedawcą, a ktoś

kupuje czy też ktoś kradnie, a ktoś jest policjantem. Dzieci poznają różne role

społeczne (między innymi rodzinne i zawodowe), które jednocześnie są związane

z płcią, dzięki czemu zdobywają tożsamośd płciową. Dyner pisze, że: ,,naśladowanie

dorosłych pozwala dziecku poznawad właściwości różnych przedmiotów, którymi się

posługuje w zabawach tematycznych (..) Przy okazji naśladowania odsłania się przed

dzieckiem świat stosunków międzyludzkich, gdy odkrywa ono społeczną rolę i

stanowiska ludzi, gdy je chce także w swych zabawach tematycznych odtwarzad i gdy

czyni to stopniowo coraz lepiej” 5. Dzieci mogą grad także role dzieci, młodzieży, a

nawet zwierząt i postaci fikcyjnych, bohaterów z bajek. Tematem zabaw na ,,niby”

mogą byd również podróże czy sława, bogactwo. Dokładnie pamiętam swoje własne

zabawy z koleżankami w udawanie sławnych piosenkarek czy aktorek.

Oprócz tego, że fikcja pomaga dzieciom poznad i opanowad rzeczywistośd, to

podczas zabaw w role spełniają się rzeczy pożądane, lecz niemożliwe dla dziecka,

a często nawet dla dorosłych. W zabawie w role przejawia się myślenie egoistyczne

dzieci, które ,,włącza poznawaną rzeczywistośd do własnej subiektywności,

wyłączając tym samym wszelką obiektywnośd” 6, pisze Smykowski, powołując się na

Piageta. Dzieci mogą niejako spełniad swoje pragnienia, urzeczywistnid w pewien

sposób swoje marzenia, życzenia typu ,,chciał(a)bym...”. I nie potrzeba tutaj nie

wiadomo jakich rzeczy, banalny przedmiot, obiekt potrafi przeobrazid się,

przemianowad pod wpływem dziecięcej fantazji i działania w coś, co w zabawie

nabiera wysokiej wartości, ważnego znaczenia. Smykowski pisze, że ,,do zaistnienia

zabawy na niby są konieczne dwie rzeczy: niezaspokojone pragnienia i zdolnośd

oddzielenia pola wizualnego od pola sensu” 7.

Wg Błażeja Smykowskiego ,,dziecko, pragnąc czegoś i nie mogąc tego uzyskad,

od razu snuje na ten temat wyobrażenia”, ale gdy dana rzecz staje się dla dziecka

dostępna, to ,,rzeczywistośd okazuje się nie tak atrakcyjna, jak ją sobie dziecko

5 J. W. Dyner , ,,Zabawy tematyczne dzieci w domu i w przedszkolu”, Zakład Narodowy

im. Ossolioskich - Wydawnictwo, Wrocław 1983, s. 47. 6 A. I. Brzezioska, ,,Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa”,

Gdaoskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdaosk 2005, s. 189. 7 Tamże, s. 199.

wyobraziło” 8. Dziecko w zabawie ,,na niby” robi to, na co ma ochotę, ucząc się

jednocześnie podporządkowywad się regułom, by uzyskad maksimum przyjemności.

To właśnie wiek i rozwój dziecka dyktuje stopieo zaawansowania zabawy

symbolicznej. Czytając Smykowskiego, który odwołuje się do Wygotskiego,

dowiadujemy się, że rozwój zabawy w role jest ściśle powiązany z trzema procesami

rozwojowymi dziecka, do których wliczają się: 1) uświadomienie sobie zasad gry,

zabawy i działanie zgodnie z nimi, 2) zrozumienie sensu odgrywanej sytuacji, 3)

rozpoznanie sensu zabawy, dziecko widzi sens i dopiero potem działa, a nie jak to

było przedtem (wcześniej: działanie -> sens, potem: sens -> działanie). Ponadto, jak

wcześniej nadmieniłam, wspominając koncepcję 2 stadiów rozwoju zabawy Piageta,

to właśnie wiek przedszkolny jest wiekiem, w którym najważniejszą formę

działalności przejmuje zabawa tematyczna, przynosząca wiele satysfakcji i korzyści

rozwojowych. Jak czytamy u Elkonina: ,,tylko pod sam koniec przedszkolnego wieku,

a więc przy wygasaniu twórczej zabawy w role, dzieci (...) stoją jakby ponad zabawą,

ponad przyjętą na siebie rolą, rozumiejąc istotę sprzeczności” 9. Ma to związek ze

wzrostem świadomości i samokontroli dziecka, jawiącej się w zabawie.

Znaczenie zabaw symbolicznych dzieci w wieku przedszkolnym jest naprawdę

duże. Zabawy te mają wręcz wartośd rozwojową w aspekcie psychicznym,

intelektualnym i społecznym.

8 Tamże, s. 174.

9 D. B. Elkonin, ,,Psychologia zabawy”, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,

Warszawa 1984., s. 284.

Bibliografia:

Brzezioska Anna Izabela, ,,Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna

psychologia rozwojowa”, Gdaoskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdaosk 2005.

Rozdziały:

,,7. Wiek przedszkolny. Jak rozpoznad potencjał dziecka?” (Błażej Smykowski).

,,8. Wiek przedszkolny. Jak rozpoznad ryzyko i jak pomagad?” (Błażej Smykowski).

Dyner Jan Władysław, ,,Zabawy tematyczne dzieci w domu i w przedszkolu”,

Zakład Narodowy im. Ossolioskich - Wydawnictwo, Wrocław 1983.

Elkonin Daniil Borissowitsch, ,,Psychologia zabawy”,

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1984.

Okoo Wincenty, ,,Zabawa a rzeczywistośd”,

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1987.

Trempała Janusz, Harwas-Napierała Barbara, ,,Psychologia rozwoju człowieka

(tom 2). Charakterystyka okresów życia człowieka”,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.

Rozdział: ,,3. Średnie dzieciostwo. Wiek przedszkolny“ (Maria Kielar-Turska).