WPROWADZENIE

J\sika ta opowiada o decydujcym, lecz dotychczas nie najlepiej rozumianym epizodzie w najstraszniejszej wojnie w historii - radzieckim uderzeniu na historyczne ziemie Niemiec, ktre nastpio midzy poow stycznia a poow kwietnia 1945 r. Przeledzimy w niej wydarzenia, jakie rozegray si od rozpoczcia ofensywy nad Wis a do operacji berliskiej; na temat tej ostatniej opublikowano ju bardzo wiele prac i nie bdzie ona tutaj omawiana.

Czerwony szturm na Rzesz ma sw wasn osobliw histori. Rozpocz ywot (o ile nie jest to nieodpowiednie sformuowanie) jako techniczna analiza operacji wilasko-odrzaskiej, ktr napisaem jako materia szkoleniowy na potrzeby Kursu Niszego Szczebla Dowodzenia i Sztabu armii brytyjskiej. Moje niezadowolenie z tej ksieczki skonio mnie do rozpoczcia pracy nad duo szerzej zarysowanym studium strategicznym. Operacja wilasko-odrzaska", jak wkrtce pojem, jako taka nigdy nie istniaa, stanowia natomiast pewien rozdzia, powizany w zoony sposb z biegiem wojny i polityki europejskiej pierwszych miesicy 1945 r. Najpilniejsze problemy, jakie przede mn staway, dotyczyy nie grnolotnych interpretacji historycznych, lecz ustalenia podstawowej chronologii i przeledzenia najwaniejszych zwizkw przyczy-nowo-skutkowych. Nie powstao do tej pory opracowanie, w ktrym podejmowano by prb przekonujcego, bo dostatecznie szczegowego, zestawienia przekazw radzieckich z niemieckimi czy te przedstawienia w zarysie tego, jak operacje na jakimkolwiek przykadowym teatrze dziaa powizane byy z operacjami na innych teatrach wojny.

Powiada si czsto, e prace historyczne mwi nam rwnie wiele o okresie, w ktrym zostay napisane, co o epoce, ktr staraj si objani. Powstawanie Czerwonego szturmu na Rzesz zbiego si w czasie ze znamiennymi wydarzeniami na arenie midzynarodowej - rozpadem komunizmu w duej czci Europy oraz, co nastpio o wiele prdzej ni si spodziewano, ponownym zjednoczeniem Niemiec. To, co omielam si nazwa jataskim okresem historii Niemiec", wyonio si jako rozpoznawalna cao i nadao nowy wymiar kalkulacjom strategicznym z 1945 r. Podobnie uwzgldni te musiaem pewne tematy historyczne spotykajce si ju ze wieym zainteresowaniem nowych Niemcw, a miano-wicie utrat znacznych terytoriw na rzecz ich wschodnich ssiadw oraz rze i cierpienia niemieckiej ludnoci cywilnej w 1945 r., ktre osigny rozmiary, o jakich w Europie Zachodniej ma si nadal sabe pojcie.

W tym sensie Czerwony szturm na Rzesz sta si czciow odpowiedzi na ogromne wyzwanie, jakie postawi Andreas Hillgruber:

Doniose wydarzenia z okresu od jesieni 1944 r. do wiosny 1945 r. nadal wymagaj opisania i omwienia, ktre bdzie miao na uwadze wypadki na wiatowej scenie historycznej, a zarazem zilustruje cierpienia, uczynki, ambicje i niepowodzenia ludzi jako jednostek. Musi to by jedno z

najtrudniejszych zada, jakie stoj przed historykami. Zadziwiajco wiele wysiku woyli historycy w badania nad rozkadem demokratycznej

republiki, wzrostem roli ruchu narodowo-socjalistycznego i jego fuhrera oraz utworzeniem Trzeciej Rzeszy i jej struktur. By moe ostatnim wielkim zadaniem dla tej historiografii bdzie stworzenie kompleksowego obrazu, ukazujcego zaamanie si frontw wojennych, podbj wschodnich obszarw Europy rodkowej oraz rozbicie Trzeciej Rzeszy i upadek germaskiego wschodu, wraz ze wszystkim, co te wydarzenia oznaczaj.

W swej penej postaci Czerwony szturm na Rzesz to ksika wstrzsajca - w dosownym rozumieniu tego sowa. Opisy zniszcze ogra-

niczyem jak tylko mogem do krajobrazw i maszyn, i mam nadziej, i nie dostarczyem satysfakcji mionikom pornografii przemocy, jednak nie mog ukry faktu, e pisanie wielu fragmentw przychodzio mi z trudem, i e trudno jest mi y z nimi ju po tym, jak przelane zostay na papier.

Pragn wyrazi sw wdziczno Charlesowi Dickowi z Soviet Stu-dies Research Centre, mieszczcego si w Sandhurst. Bezporednio poprzez swoje rady, a porednio dziki pogodzie ducha umoliwi mi on doprowadzenie pracy nad t ksik do koca. Hrabia von Briihl (16 Dywizja Pancerna) udzieli mi nader zachcajcej gociny oraz informacji, dalsza za pomoc nadesza ze strony weteranw, ktrzy wol zachowa anonimowo.

ROZDZIA 1

Ewolucja wojny totalnej

Zasadniczo zwycistwo i przegrana w drugiej wojnie wiatowej rozstrzygny si na froncie wschodnim. Tylko narody, ktrym oszczdzone byo dowiadczy tej hekatomby, potrafi podchodzi do drugiej wojny wiatowej jakby bardziej na luzie ni do pierwszej i widzie w niej wdziczny temat dla opowieci przygodowych i komedii.

Statystyki si rzeczy nios z sob niewielki adunek emocjonalny, ale kilka liczb wartych jest przypomnienia. Rosyjskie straty w zabitych podczas Wielkiej Wojny Ojczynianej przekraczaj 27 milionw. Stanowi to okoo 40 proc. wszystkich ofiar miertelnych w drugiej wojnie wiatowej i daje w przeliczeniu co najmniej dziesi istnie ludzkich na kady metr terenu midzy Moskw a Berlinem. Co najmniej siedem milionw z tych Rosjan, ktrzy zginli, stanowili cywile, a 3,25 miliona to jecy, ktrzy ponieli mier w niemieckiej niewoli.

Z kolei wikszo z 3,25 miliona polegych w wojnie niemieckich onierzy zgina w wyniku dziaa radzieckich si zbrojnych. W przyblie-

niu 3 miliony Niemcw dostay si do rosyjskiej niewoli, z czego mniej wicej jedna trzecia jej nie przeya. cznie niemieckie straty w ludziach na froncie wschodnim wyniosy okoo 10 milionw zabitych, zaginionych, rannych lub wzitych do niewoli, natomiast straty materiaowe to w przyblieniu 48 ty. czogw, 167 ty. dzia i prawie 77 ty. samolotw.

Historycy dokadaj stara, by wyjani, jak gatunek ludzki mg zgotowa sobie taki los. Pierwszy punkt zwrotny dostrzegaj oni w ostatnich latach XVIII w., kiedy to moda republika francuska, prowadzc wojn z wikszoci Europy, poprzez mechanizm poboru stworzya armi masow. W 1794 r. Francuzi mieli pod broni 750 ty. ludzi, a do 1815 r. Francja Napoleona i kolejne walczce z ni koalicje zmobilizoway w sumie dosownie miliony onierzy. Rwnie wany by impuls nacjonalizmu, ktry dodawa si obdartym armiom rewolucji francuskiej, a potem wywoa ywioow reakcj u reszty narodw Europy, zwaszcza w Hiszpanii, Rosji i szeregu krajw niemieckich.

W sumie cige walki w okresie midzy 1792 a 1815 r. sprawiy, e wojna przestaa by ju wycznie spraw krlw, k rzdzcych i zawodowych armii. W przeszoci pokonane pastwa mogy si wykupi u zwycizcw, oddajc im nadgraniczne twierdze, koncesje handlowe bd pacc inn walut stosunkw midzynarodowych. Teraz cen przegranej moga by eliminacja wadz lub zniknicie caego pastwa.

Nastpne dwa stulecia przyniosy wane postpy w rozwoju spoeczestw i gospodarek, przy czym wiele z tych zmian miao istotny wymiar militarny. Wydawaoby si, e nieograniczona ilo misa armatniego dla Millionenheeren - masowych armii z poboru - powstaa wskutek picio- czy dziesiciokrotnego zwikszania si populacji. w przyrost naturalny wynika prawdopodobnie nie tyle z wybujaej podnoci, co prostych udogodnie w warunkach ycia codziennego, dziki ktrym zmniejszy si wskanik umieralnoci niemowlt.

Towarzyszca temu rewolucja przemysowa przesza przez dwie fazy. Pierwsza to cika" rewolucja, z ktr kojarz si hady wgla i koksu, strumienie pary oraz zgrzytanie i brzk cikich pyt metalu. W poowie XIX w. proces industrializacji rozprzestrzenia si ju w szybkim tempie z Wielkiej Brytanii na wiele obszarw kontynentalnej Europy, za w 1849 r. przeprowadzono pierwszy operacyjny przerzut wojsk z wykorzystaniem

linii kolejowych: rosyjski car posa wtedy pocigami swych onierzy na pomoc cesarzowi austriackiemu w celu zdawienia rebelii na Wgrzech.

Rewolucja przemysowa wyposaya armie w produkowan masowo bro, charakteryzujc si zarwno precyzyjnym wykonaniem, jak i niskim kosztem wytwarzania. W drugiej poowie XIX w. niemal co pi lat dokonyway si radykalne zmiany w technologii zabijania: w latach pidziesitych pierwsze modele gwintowanej broni rcznej i artyleryjskiej przyniosy bezprecedensow popraw w celnoci i zwikszeniu zasigu, za w nastpnych trzech dziesicioleciach jednostrzaowa bro odtylco-wa, karabiny adowane z magazynka i karabin maszynowy Maxima sukcesywnie i wydatnie podnosiy intensywno ognia. U schyku stulecia armie dysponoway ju materiaami wybuchowymi o wielkiej mocy, bez-dymnym" prochem oraz drutem kolczastym.

Drug, czyli lekk" rewolucj przemysow kojarzymy z rop naftow, silnikiem spalinowym i elektrycznoci. Z punktu widzenia rzemiosa wojennego uwidocznia si ona w wymiarze prdkoci,

zasigu i kontroli. Pierwszy mechaniczny aparat latajcy z czowiekiem na pokadzie wzbi si w powietrze w 1903 r a ju osiem lat pniej Wosi wykorzystywali samoloty bombowe w Libii. Pierwsze czogi pojawiy si w 1916 r. Byy wprawdzie powolne, sabo opancerzone i zawodne, ale uywano ich w coraz wikszej liczbie i coraz bardziej efektywnie, tak e pod koniec pierwszej wojny wiatowej mogy ju pretendowa do miana co najmniej jednego z istotnych dodatkw na polu bitwy, pomagajcych prowadzi nowoczesn wojn. Podczas pierwszej wojny wiatowej byo jeszcze bardzo trudno koordynowa dziaania nowych broni i rodzajw wojsk. Jednak w latach trzydziestych dysponowano ju rozwizaniem: niewielkimi, niezawodnymi radiostacjami polowymi o duym zasigu - ktre te stay si jednym z najwaniejszych instrumentw, umoliwiajcych prowadzenie blitzkriegu. To prawdopodobnie nie przypadek, e Heinz Guderian, twrca niemieckich wojsk pancernych, mia za sob specjalistyczne dowiadczenie w subie cznoci. Wszystkie te wytwory lekkiej" rewolucji przemysowej daway teraz zdolnym dowdcom do rki narzdzia, pozwalajce im przezwyciy si ognia defensywne-go, ktry^doniinowa wikszo pl bitewnych pierwszej wojny wiatowej. Na pojmowanie celw i oglnych metod prowadzenia wojny silnie oddziaywa nie

tylko sam rozwj potencjau technicznego, lecz

take przykad Napoleona oraz lektura, czy raczej bdne odczytanie pism pruskiego myliciela wojskowego Karla von Clausewitza (1780-1831). W operacjach militarnych koncentrowano si na szukaniu zwycistwa w walnej bitwie - odnalezieniu gwnych si nieprzyjaciela i szybkim ich zniszczeniu przy zastosowaniu maksymalnej siy.

Wspomniany przez nas wczeniej spontaniczny, ludowy nacjonalizm z pocztku XIX w. dostawa si coraz bardziej pod kuratel polityki i zyskiwa szczeglnie silny wyraz, gdy umacniay go zwycistwa militarne. Procesy te wykorzystane zostay przez Piemont i Sardyni oraz Prusy do utworzenia nowych zjednoczonych pastw: Woch (1870 r.) i Niemiec (1871 r.).

Na dusz met jeszcze bardziej niepokojcy by rozwj w XX w. lewicowych i prawicowych ideologii totalitarnych. Byy to jakby laickie religie, ktre obalay tradycyjne pojcia wadzy, reprezentujcej dotd cigo i dopuszczajcej pewne ograniczenie zwierzchniej roli pastwa. adne tego typu hamulce nie istniay w leninowsko-stalinowskiej Rosji - czy te hitlerowskich Niemczech, gdzie dotychczasowe poczucie stabilnoci przekrelia przegrana w pierwszej wojnie wiatowej, a take surowe postanowienia wersalskiego traktatu pokojowego i pniejsze kryzysy finansowe, ktre dwukrotnie wywrciy ad gospodarczy.

Ju na pocztku pierwszej wojny wiatowej mowie stanu i generaowie przyzwyczaili si do rozmiarw dopuszczalnych" strat, dalece przewyszajcych wszystko, co znano z dotychczasowych wojen toczonych w zachodniej Europie, W rym samym czasie przekroczono te kolejn psychologiczn barier: w 1915 r. Turcy wymordowali okoo 1,5 miliona Ormian, co stanowio dowd, e jest technicznie moliwe podjcie akcji przeciw caej populacji okrelonej rasy. 22 sierpnia 1939 r. Hitler nawizywa bezporednio do tych wydarze w swych instrukcjach dla oddziaw SS przed nadcigajc kampani w Polsce, pytajc retorycznie; Kto dzi mwi o Ormianach?"

Takie byo dziedzictwo postpu technicznego i regresu moralnego, ktre uksztatowao wojn na froncie wschodnim w latach 1941-1945. Prbujc odda charakter tych zmaga, komentatorzy przyrwnywali je do bitwy midzy rojami owadw albo kosmitami z innych planet. Przywoywano rne analogie, ale wszystkie one przypominaj nam, e pochylamy si nad wypadkami o

bezprecedensowej skali i zajadoci.

ROZDZIA 2

Przebieg wojny do 1945 roku

Maa wojna, 1939-41

Musia upyn pewien czas, nim druga wojna wiatowa nabraa rzeczywicie globalnego charakteru. Dla Niemcw pierwsze kampanie stanowiy seri ekspedycji z niezagroonej bazy we wasnym kraju. Jesieni 1939 r. najechali i pokonali Polsk w zmowie ze Zwizkiem Radzieckim i przy jego czynnym wspudziale. Na zachodzie dziwna wojna" skoczya si 10 maja 1940 r. wraz z rozpoczciem zmasowanej ofensywy niemieckiej. W jedenacie dni czowki Grupy Armii A" przebiy si do kanau La Manche. Wikszo oddziaw Brytyjskiego Korpusu Ekspedycyjnego ucieka przez port w Dunkierce, porzucajc cik bro i wyposaenie, a Francuzi zaprzestali walki 25 czerwca.

Warto obejrze nie okrojon wersj niemieckiego filmu pt. Triumf na Zachodzie, wywietlanego po tym drugim blitzkriegu. Twrcy obrazu nawizuj wielokrotnie do pomnikw i gorzkich wspomnie z pierwszej wojny wiatowej, a przywitaniu, jakie zgotowano powracajcym

onierzom, towarzyszy nie tylko rado, ale i poczucie ulgi. Wraenie jest takie, jakby domykano star ksig, nie za otwierano now.

Wielka Wojna Ojczyniana, 1941-45

1941 W pocztkowych miesicach 1941 r. walka toczya si dalej, poniewa Brytyjczycy nieoczekiwanie odmawiali uoenia si z Niemcami; ci ostatni interweniowali w poudniowo-wschodniej Europie oraz w Afryce Pnocnej, midzy innymi dlatego, e ich woscy sprzymierzecy znaleli si tam w tarapatach. Byy to wszake tylko drobne epizody w porwnaniu z wielkim przedsiwziciem, jakie zaprztao teraz umys Hitlera: druzgoccym uderzeniem na jego radzieckich wsplnikw, ktre, jak zakada, doprowadzi do zniszczenia systemu bolszewickiego, wypchnicia ocalaych si rosyjskich na pustkowia po drugiej stronie Uralu i otwarcia europejskiej czci Rosji dla niemieckiego wyzysku i kolonizacji. Eu-

ropa staaby si wtedy rzeczywicie jednolitym ciaem geopolitycznym, w ktrego obrbie rosyjska ropa, zboe, wgiel i elazo utrzymywayby niemieck ludno i przemys.

To, co Rosjanie nazywaj swoj Wielk Wojn Ojczynian", rozpoczo si 22 czerwca 1941 r., czyli pierwszego dnia operacji Barbarossa: niemieckiego ataku na ZSRR, wyprowadzonego z podstaw wyjciowych w okupowanej Polsce. Wojska radzieckie, nieprzygotowane i le rozmieszczone, ponosiy najcisze straty, jakie zanotowano dotd w historii wojen. W jednej z operacji - we wrzeniu, gdy 2 Armia Pancerna przedara si na poudnie i odcia siy rosyjskie w pnocnej Ukrainie - Rosjanie stracili nie mniej ni 660 ty. onierzy. Do cakowitego zwycistwa zabrako Niemcom tylko minimum czasu i terenu. Ich oddziay walczyy ju na bezporednich przedpolach Moskwy i Leningradu, gdy spady na nie pierwsze radzieckie przeciwuderzenia i rosyjska zima.

To wanie pi grudniowych dni 1941 r., prawdopodobnie bardziej anieli jakikolwiek inny okres, zasuguje na miano przeomowych w drugiej wojnie wiatowej. 6 grudnia Rosjanie wykonali pierwsze z silnych

przeciwuderze pod Moskw. 7 grudnia Japonia zaatakowaa amerykask baz w Pearl Harbor, a pi dni pniej Hitler wypowiedzia Stanom Zjednoczonym wojn. A zatem w cigu niespena tygodnia Niemcy stanli nie tylko przed perspektyw kampanii zimowej na froncie wschodnim, ale i wojny na wielu frontach z dwiema gospodarczymi i militarnymi potgami. Oto dlaczego Winston Churchill, po caym pamie prawie nieprzerwanych brytyjskich niepowodze, mg teraz wyglda ostatecznego zwycistwa nad Niemcami. Oczywicie spraw otwart pozostawao jeszcze, jakie to bdzie zwycistwo, kiedy zostanie osignite, i jakim kosztem.

1942

Ustabilizowawszy swe linie tu przed Moskw i Leningradem, Rosjanie rozpoczli odbudow swojej armii i przenoszenie kluczowych gazi przemysu wojennego na tereny pooone na wschd od Uralu. Jednak przez wiksz cz 1942 r. inicjatywa pozostawaa w rkach Niemcw. Tym razem gwny ciar natarcia skupili oni na poudniowym odcinku tego rozlegego teatru wojny. Na frontach pod Moskw i Leningradem w dalszym cigu trwa impas, ale latem 1942 r. dwie niemieckie grupy armii ruszyy naprzd przez otwarte pola Ukrainy: jedna z nich zboczya w prawo i dotara do Kaukazu, podczas gdy druga, na ktrej czele zdaa 6 Armia, skierowaa si ku lecemu nad Wog przemysowemu miastu Stalingrad.

Uporczywa obrona Rosjan w Stalingradzie to jedna z najsynniejszych kart w dziejach drugiej wojny wiatowej. Rzadziej wspomina si o tym, jak umiejtnie dowdcy radzieccy rozporzdzali wasnymi zasobami -wizali Niemcw frontalnie w Stalingradzie przy uyciu minimum potrzebnych do tego si, gromadzc jednoczenie odwody przeznaczone do wykonania przeciwuderze z obu skrzyde. Rosyjska kontrofensywa rozpocza si 19 listopada. 23 listopada kleszcze okrenia zatrzasny si za 6 Armi, elementami 4 Armii Pancernej i dwiema armiami rumuskimi. Niemcy z atakujcych sami stali si teraz oblonymi w zachodniej czci Stalingradu. 2 lutego 1943 r. feldmarszaek Friedrich von Paulus wraz z 94 ty. pozostajcych jeszcze przy yciu onierzy ostatecznie skapitulowa.

1943 Rosjanie wci jeszcze musieli dopiero udowodni, e dominuj w wojnie manewrowej. Na razie, w Ititym i marcu, w wyniku energicznej kontrofensywy feldmarszaka Ericha von Mansteina, zmuszeni byli odda cz terenu zdobytego na poudniu; w ich rkach pozosta naraony potencjalnie na atak wystp, czy te wybrzuszenie frontu, w rejonie miasta Kursk.

Niemcy wybrali wanie w wystp pod Kurskiem jako cel zbienego uderzenia swoich gwnych si pancernych (operacja Cytadela). Do walki przeciw tym bestyjkom", czyli rosyjskim T-34, mieli teraz znakomite czogi - Tygrysy" i Pantery". Tym razem jednak wywiad rosyjski orientowa si dobrze w ich planach, a szedziesit sze dni spokoju na froncie pozwolio Rosjanom przygotowa gboko urzuto-wane strefy przeciwpancernych umocnie obronnych ze wszystkich trzech stron wybrzuszenia pod Kurskiem. Niemieckie kliny pancerne zaatakoway 5 lipca, ale w dziesi dni zostay zastopowane przez rosyjskie czogi, stae umocnienia obronne i zgrupowane w duej liczbie baterie dzia przeciwpancernych. 12 lipca wojska radzieckie rozpoczy kontrofensyw na skrzydach. Tym razem nie udao im si wprawdzie - jak pod Stalingradem - okry Niemcw, ale ci ostatni ponieli tak dotkliwe straty w czogach i dziaach pancernych, e nigdy ju potem nie zdoali zerodkowa na froncie wschodnim tak silnego odwodu strategicznego. Od tej pory to ju niemal wycznie Rosjanie prowadzili dziaania zaczepne; wyzyskujc dotychczasowe sukcesy, do padziernika dotarli a nad Dniepr.

1944 17 stycznia Rosjanie odblokowali Leningrad, kadc kres ponad dwuletniemu obleniu. Wiosn 2 Front Ukraiski rozpocz na poudniu operacj umasko-botoszask, wypierajc Niemcw z zachodniej Ukrainy. Wszystkie radzieckie pojazdy grzzy w bocie - z wyjtkiem czogw, ale nawet te szoroway kadubami po podou - a mimo to:

Niemcy nie zostali po prostu rozbici, ale uciekali z Ukrainy ogooceni ze wszystkiego: bez artylerii, bez czogw, bez transportu samochodowego. Uciekali na woach, krowach, pieszo - wszystko rzucali.

Na lato i jesie 1944 r. przypada caa seria radzieckich operacji, w wyniku ktrych rosyjskie terytorium zostao oczyszczone z nieprzyjaciela, wojna przeniosa si do poudniowo-wschodniej Europy i centralnej Polski, a Rosjanie stanli na rubieach, z ktrych zamierzali w 1945 r. uderzy na Rzesz Niemieck. Kampanie te maj zatem bezporedni zwizek z nasz opowieci, tote zasuguj na dokadniejsze omwienie.

W pierwszej kolejnoci zajmiemy si przeamaniem w centrum. Byy to dwa sukcesywne, nokautujce uderzenia, ktre rozbiy siy niemieckie w zachodniej Rosji i wschodniej Polsce i

wyprowadziy Rosjan a nad Wis. Operacja biaoruska rozpocza si 22 czerwca 1944 r. By to upalny dzie i rocznica niemieckiego ataku na ZSRR sprzed trzech lat. Do nastania zmroku l Front Biaoruski przebi si przez lewe skrzydo niemieckiej Grupy Armii rodek", za w cigu trzech tygodni Niemcy stracili w sumie okoo 350 rys. onierzy - co rwnao si dwudziestu omiu z ich czterdziestu dywizji - a wyom w ich froncie osign szeroko trzystu kilometrw. Nacierajc z nie ustajcym impetem, l Front Biaoruski dotar do centralnej Polski i midzy 27 lipca a 4 sierpnia uchwyci dwa przyczki po drugiej stronie wielkiej naturalnej przeszkody, jak stanowia Wisa.

Teraz, gdy wyzwolenie wydawao si tak bliskie, Armia Krajowa chwycia l sierpnia w Warszawie za bro przeciw Niemcom. Armia Krajowa, czyli polski narodowy ruch oporu, podlegaa rzdowi emigracyjnemu z siedzib w Londynie, nie za sponsorowanemu przez wadze radzieckie rzdowi lubelskiemu". Panuj rozbiene opinie, czy l Front Biaoruski mg wtedy rzeczywicie zrobi wicej, ni uczyni, dla wspomoenia walczcych w Warszawie Polakw. Do 20 wrzenia Niemcy odparli ostatni radziecki atak w tym rejonie, a powstanie zdawili ostatecznie 2 padziernika. Osiem dni pniej zaczli niszczy historyczne centrum Warszawy.

1 Front Ukraiski rozpocz rwnoleg ofensyw na poudniu w dniu 13 lipca. W wyniku owej operacji Iwowsko-sandomierskiej" roz-

bito niemieck Grup Armii Pnocna Ukraina", oczyszczono z Niemcw zachodni Ukrain i poudniowo-wschodni Polsk oraz uchwycono rozlegy przyczek na lewym brzegu Wisy, pod Sandomierzem.

Pod wzgldem pokonywanych odlegoci rosyjskie zdobycze na centralnym sektorze frontu ustpoway jeszcze bardziej spektakularnym postpom w Europie poudniowo-wschodniej. Jak wyczu Stalin i jego sztab, rysoway si tam due moliwoci, bowiem w tym regionie Niemcy uzalenieni byli do pewnego stopnia od pomocy swoich z gruntu sabych sprzymierzecw i poplecznikw (Rumunii, Bugarii, Wgier, Chorwacji i Sowacji). Rozwija si ju lewicowy ruch partyzancki na Sowacji, a w Jugosawii szalaa bezlitosna walka partyzancka, czy raczej wojna domowa. W sumie na tym obiecujcym kierunku zaangaowano trzy radzieckie frontyKgrupy armii).

Operacja jasko-kiszyniowska rozpocza si 19 sierpnia 1944 r. Wielu onierzy rumuskich natychmiast zdezerterowao na stron rosyjsk, a cztery dni pniej rzd Rumunii zerwa sojusz z Niemcami. Niemcy stracili szesnacie wasnych dywizji i wskutek zarwno militarnych, jak i politycznych poraek nie mogli ju duej utrzyma zewntrznych bastionw swej obrony w poudniowo-wschodniej Europie. Opucili poronite puszczami bukowymi grzbiety wschodnich Karpat, nie podjli te adnej powaniejszej prby stawienia oporu na rwninach pooonych dalej na poudnie, nad dolnym Dunajem. Bukareszt, stolica wiaroomnej Rumunii, zosta zajty przez Rosjan l wrzenia, a 8 wrzenia take Bugaria wypowiedziaa Niemcom wojn.

Do tej pory wojska radzieckie, zmierzajce pocztkowo z Ukrainy w oglnym kierunku na poudnie, zdyy ju zatoczy gigantyczny uk, posuwajc si teraz na zachd przez Bakany. Belgrad i nizina pnocnej Jugosawii zostay zajte w padzierniku, a pitnastego tego miesica regent Wgier, admira Mikls von Horthy, poprosi Rosjan o zawieszenie broni. Nastpnego dnia Hitler

pozbawi Horthy'ego wadzy, instalujc w jego miejsce wgierskiego faszyst Ferenca Szalasi. Pod koniec padziernika 1944 r. niepowstrzymany pochd wojsk radzieckich dobieg koca.

Wbrew wszelkim oczekiwaniom niektre oddziay wgierskie kontynuoway walk u boku niemieckiej Grupy Armii Poudnie", przyczyniajc si do powstania zgrupowania, ktre-

go trzon stanowio pi dywizji niemieckich i dwie wgierskie; rozgorza ponad trzymiesiczny bj o stolic Wgier, Budapeszt. Rozcigajce si na zapleczu miasta przeszkody naturalne, jezioro Balaton i Las Bakoski, stanowiy baz, z ktrej Grupa Armii Poudnie" moga osania podejcia do Austrii i wspiera bd prbowa odblokowa Budapeszt.

Dalej na pnocnym wschodzie uksztatowanie terenu wybitnie sprzyjao Niemcom i lojalnym wobec nich Wgrom: acuchy grskie Karpat, Beskidy i Tatry, pitrzyy si tam wzdu prawego skrzyda wojsk radzieckich, co sprawio, e pechowa 38 Armia rosyjska musiaa stoczy szczeglnie trudne walki. Tego grzystego rejonu broniy siy dowodzone przez generaa pukownika Gottharda Heinriciego (l Armia Pancerna i l Armia wgierska), ktre odegraj istotn rol w naszej opowieci jako ogniwo czce poudniowy i centralny sektor frontu wschodniego.

Dziki dogodnej rzebie terenu oraz wasnym umiejtnociom wojska Heinriciego trzymay wystp, wysunity mocno na wschd w stosunku do reszty linii niemieckich na Wgrzech i w poudniowej Polsce. Obsadzane przez te wojska pozycje cigny si na ponad trzysta kilometrw, poczynajc od gwnych si ich macierzystej Grupy Armii A" w Polsce a do rozgraniczenia z Grup Armii Poudnie" w pnocnych Wgrzech.

Koczymy w przegld omwieniem sytuacji na pnocnym odcinku frontu wschodniego. Niemcy stawiali twardy opr na Wgrzech w oparciu o przesanki zarwno militarne, jak i gospodarcze, poniewa Hitler chcia trzyma Rosjan z dala od naddunajskiej flanki Rzeszy, a jednoczenie zachowa kontrol nad polami naftowymi na pnocnym zachodzie Wgier. Natomiast & przypadku ziem nadbatyckich w gr wchodziy rwnie wzgldy natury symbolicznej i emocjonalnej, gdy region ten lea na drodze ku historycznemu centrum starej, pruskiej monarchii i pozostawa od wiekw pod silnym wpywem kultury niemieckiej. W porwnaniu z dalekimi rajdami Rosjan na poudniu, ich ofensywy nad Batykiem prowadzone byy w wolnym tempie i na ograniczon skal, niemniej w ich wyniku narzucono wadz radzieck w Estonii, na otwie i Litwie oraz zablokowano znaczne siy niemieckie na wybrzeach.

Na tym teatrze wojny radziecki 2 Front Nadbatycki rozpocz natarcie 11 lipca 1944 r., po czym, 24 lipca, nastpio uderzenie 3 Frontu

Nadbatyckiego. Estonia zostaa odcita, gdy wojska 2 Frontu Nadbatyckiego dotary 8 sierpnia do Zatoki Ryskiej. 18 wrzenia Niemcy przystpili do ewakuacji swych oddziaw z Rygi, ktr opucili ostatecznie 16 padziernika. Uratowane z Rygi wojska wzmocniy gwne siy Grupy Armii Pnoc" - operujce dalej na poudniu, w Kurlandii - ktre same zostay z kolei odcite od strony ldu w dniu 13 padziernika. Jeszcze dalej na poudniu Niemcy bronili si na niewielkim przyczku w Kajpedzie, utrzymujcym wte poczenie z Krlewcem. Hitler przykada du wag do obrony zarwno Kurlandii, jak i Kajpedy, wizay one bowiem, jak uwaa, przewaajce siy przeciwnika. Zawsze by przeciwny

oddawaniu terenu. Midzy 16 a 28 padziernika oddziay radzieckie przenikny na niewielk gboko na

przygraniczne tereny Prus Wschodnich. By to pierwszy w tej wojnie przypadek, by Rosjanie dostali si na suwerenne terytorium Niemiec. Odzyskawszy 5 listopada rejon Godapi, Niemcy stwierdzili, e wymordowana zostaa caa ludno niewielkiej miejscowoci Nemmersdorf - bya to wskazwka, co te czeka w nadchodzcym roku pozostae ziemie Rzeszy.

Jedyny kraj wsppracujcy dotd z Niemcami na pnocnym teatrze wojny, Finlandia, 4 wrzenia zerwa z Berlinem i przyczy si do Rosjan, atakujc wesp z nimi trzy stacjonujce na jego terytorium niemieckie korpusy. Tylko z trudem udao si generaowi pukownikowi drowi Lotharowi Renduliowi zaegna niebezpieczestwo okrenia jego wojsk. Po dugim odwrocie dotar na pocztku listopada do pnocnej Norwegii.

ROZDZIA 3

Narzdzie zemsty

Stalin jako wdz naczelny

Radzieccy historycy dopiero teraz zaczynaj przenika sekrety najmrocz-niejszego reimu XX w.: dyktatury stalinowskiej*. W jednym z szacunkowych wylicze podaje si liczb 40 milionw ludzi umierconych bd uwizionych przez tego dyktatora i jasne jest ju, e by on morderc na skal wiksz od Hitlera. Radzieccy historycy wojskowoci nie prbuj te ju duej pomniejsza odpowiedzialnoci Stalina za klski 1941 r., spowodowane nie tylko tym, e da si tak bardzo zaskoczy Niemcom, ale i tym, e pod koniec lat trzydziestych przeprowadzi dotkliw czystk w rosyjskim korpusie oficerskim.

By moe rewizjonici zagodz sw ocen, gdy przyjdzie im osdzi na nowo postpowanie Stalina na kocowych, zwyciskich eta-

pach Wielkiej Wojny Ojczynianej. Jako przywdca wojskowy by on bezporednim zwierzchnikiem swego osobistego sztabu, czyli STAWKI. Planowanie operacyjne prowadzone byo wsplnie ze Sztabem Generalnym armii, za wysikiem wojennym jako caoci kierowa Stalin poprzez Pastwowy Komitet Obrony (GKO), czyli gabinet zoony z czonkw Biura Politycznego.

Stalin zawiadywa teraz ogromnymi siami, a spjne planowanie wybiegao ju obecnie poza

pojedyncze Fronty (grupy armii), obejmujc cae grupy Frontw - od dwch Frontw, ktre uderzyy w zachodniej Rosji i w Polsce w czerwcu i lipcu 1944 r,, do czterech, ktre miano zaangaowa przeciw historycznym ziemiom Rzeszy w styczniu 1945 r. Mwimy tu o zgrupowaniach w sile okoo 200 dywizji - 2,5 miliona ludzi - z 40 rys. dzia i cikich modzierzy oraz 6 ty. czogw i dzia pancernych.

Wane jest zastanowienie si nad charakterem ingerencji Stalina w kwestie militarne, rnicych si na tym etapie wojny od ingerencji Hitlera. Cho Stalin pozostawia Frontom spory margines swobody operacyjnej, uwaa za kluczowe sprawowanie przez STAWK staego nadzoru nad koordynacj dziaa poszczeglnych Frontw - i w tym te celu prowadzi regularne rozmowy telefoniczne z ich dowdcami. Wynikao to std, e wojna w Europie dobiegaa koca, i byo naturalne, i kierownictwo wojskowo-polityczne dyo do uczestniczenia bezporednio w prowadzeniu operacji".

Niewtpliwie wzgldy polityczne i ekonomiczne odgryway du rol, Stalin bowiem, jeszcze przed ostatecznym zwycistwem aliantw, zgasza roszczenia do kontroli nad wschodni i rodkow Europ. Od 9 do 18 padziernika 1944 r., podczas serii z pozoru serdecznych moskiewskich rozmw midzy wadzami radzieckimi a Churchillem, osignito ogln zgod co do zakresu prymatu" we wschodniej Europie. W rzeczywistoci jednak wiele kluczowych zagadnie pozostao nie-rozstrzygnitych, a Rosjanie realizowali energicznie sw dwutorow strategi, to znaczy sponsorowali fronty wyzwolenia narodowego", opracowujc jednoczenie plany majce im przynie pene zwycistwo militarne, ktre z kolei umoliwi im paktowanie z Zachodem z pozycji uti possidetis.

Pod koniec padziernika w Szegedinie utworzono swego rodzaju deputacj polityczn dla Wgier, ktra ewoluowaa w rzekomo reprezentatywny rzd tymczasowy. Natomiast w odniesieniu do politycznej przyszoci Polski nie zawarto adnego porozumienia z Zachodem, ktry w dalszym cigu wspiera polski rzd emigracyjny w Londynie. Jak ju wspomnielimy, w kontrolowanej przez Rosjan wschodniej Polsce powsta konkurencyjny Rzd Tymczasowy Rzeczpospolitej Polskiej. Zwizek Radziecki by pierwszym pastwem, ktre uznao go na arenie dyplomatycznej, co stanowio powany cios dla reakcyjnej grupy emigracyjnej i jej anglo-amerykaskich protektorw" .

Gwny ksek o znaczeniu gospodarczym, jaki mia si znale w planowanych dla nowej Polski granicach, lea na poudniowym zachodzie, w Zagbiu Grnolskim, ktre wci jeszcze pozostawao w rkach Niemcw. Skadajc pod koniec listopada meldunek o przygotowaniach prowadzonych w jego l Froncie Ukraiskim, marszaek I. S. Koniew zauway, e szczegln uwag Stalina przykuwa na mapie wanie w rejon, z jego wielk koncentracj fabryk i kopal: Na-wet na mapie wielko lska i jego potga wyglday imponujco. Stalin, jak doskonale zrozumiaem, podkreli ten fakt, gdy powiedzia, wskazujc palcem na map i zakrelajc granice rejonu: - Zoto" .

Wizerunek Stalina jako naczelnego wodza niczym postaci z ikony propagowano w filmach, radiu, prasie i wojskowych rozkazach dziennych. W towarzystwie najbliszych wsppracownikw Stalin okazywa nieraz jowialno dobrotliwego wuja. Genera S. M. Sztemienko wspomina, jak zaproszono go wraz z on, czonkami Biura Politycznego i innymi generaami na przyjcie sylwestrowe do Kuncewa pod Moskw. Podane na kolacj potrawy wyoono na stoach i gocie mogli si sami czstowa. O

pnocy Stalin wznis toast za siy zbrojne, po czym towarzystwo podzielio si na mae i coraz weselsze grupki. Bolszewicki weteran marszaek Siemion Budionny wycign harmoni, na ktrej odegra pieni ludowe, walce i polki. Potem, gdy Stalin nastawi pyt gramofonow, w stary kawalerzysta rzuci si do kozackiego taca.

Wracalimy z Kuncewa okoo godziny trzeciej w nocy. Pierwsze w czasie wojny witanie Nowego Roku w okolicznociach nie zwizanych ze sub wprawiao w zadum. Wszystko wskazywao na niedaleki koniec wojny. Jako lej byo na duszy, chocia wiedzielimy, e w najbliszym czasie rozpocznie si nowe potne natarcie, e przed nami jeszcze niejedna cika bitwa. [...] wygld Moskwy wci przypomina o toczcej si jeszcze wojnie. Jechalimy ciemnymi, pustymi ulicami obok zmroonych domw ze szczelnie zasonitymi oknami. Tylko gdzieniegdzie przez szyby przebijay nike promyki.

Jako osoba prywatna Stalin by mniej przystpny. Niedugo przedtem znaleziono go nieprzytomnego przy biurku, osabionego chorob i wyczerpanego. W marcu 1945 r. marszaek G. K. ukw, wezwany do wiejskiej daczy Stalina, take stwierdzi, e wygld, gos i chd naczelnego dowdcy zdradzaj przemczenie. ukw odway si zapyta, czy nadeszy jakiekolwiek informacje o synu Stalina, Jakowie, ktry jako pilot dosta si do niemieckiej niewoli. Nie od razu odpowiedzia na to pytanie. Po przejciu dobrej setki krokw odezwa si jakim przygaszonym gosem: - Jakub [tj. Jakw - przyp. dum] nie wydostanie si z niewoli. Rozstrzelaj go faszyci".

Radzieccy dowdcy

Dowdcy radzieckich wojsk ldowych mieli za sob najtwardsz z generalskich szk. Byli to oficerowie, ktrzy przetrwali stalinowsk czystk kadr wojskowych z lat 1937-1940. Kolejna cika prba nadesza w okresie wielkiego zagroenia dla kraju w 1941 i na pocztku 1942 r., kiedy to grozia im nie tylko mier z rk Niemcw lub dostanie si do niewoli, ale i cakiem realne niebezpieczestwo, e w razie poraki zostan rozstrzelani przez swoich. Potem co bardziej obiecujcym dowdcom pozwalano uczy si i robi postpy, w efekcie czego na pocztku 1945 r. Stalin mg ju czerpa z cakiem szerokiej kadry utalentowanych oficerw wyszego i redniego szczebla dowodzenia.

Poprawno ideologiczn zapewniaa hierarchia zastpcw do spraw politycznych (komisarzy"), ale cho trzymano pod rk siy bezpieczestwa, by w razie czego wymusi posuszestwo, nie wydzielano czci zasobw dla tworzenia frontowej armii partyjnej, tak jak to byo z nazistowsk SS. 15 marca 1945 r. Goebbels powiedzia Hitlerowi, e czyta studium sztabowe na temat radzieckiego systemu promocji:

[...] odniosem wraenie, i jestemy absolutnie niezdolni do rywalizacji z tak metod selekcji dowdcw. Fiihrer podziela cakowicie nasze zdanie. Nasi generaowie s za starzy i zuyci,

i cakowicie obce s im nasze narodowosocjalistyczne sposoby mylenia i zachowania. Wielu z naszych generaw nie chce wrcz narodo-wosocjalistycznego zwycistwa. Sowieccy generaowie za to s fanatycznymi wyznawcami bolszewizmu, a zatem bd walczy fanatycznie o jego zwycistwo.

W radzieckich formacjach pewien stopie frontowego indywidualizmu by moliwy, jeli spojrze w d acucha dowodzenia, a do szczebla brygad pancernych i zmechanizowanych, operujcych niejednokrotnie daleko przed swymi macierzystymi jednostkami. Z kolei armie pancerne jako caoci potrafiy wykonywa dramatyczne zwroty, ktre mogy odmieni losy danej kampanii. Na podstawie swych dowiadcze Ko-niew orzeka, e aden z ich dowdcw nie odznacza si takim wyczuciem moliwoci wojsk pancernych, jak Pawe Siemionowicz Rybako. Inny rosyjski oficer stwierdza, e:

3 Armia Pancerna Gwardii generaa pukownika Rybaki cieszya si dobrze zasuon reputacj. Dowodzcy ni oficer by mistrzem taktyki i dzielnym onierzem. Gdy tylko armia wkraczaa do akcji, jecha w prowadzcym czogu i obejmowa bezporednie dowodzenie w polu, utrzymujc czno radiow z pozostaymi czogami, piechot i samolotami w powietrzu.

Znamienne, e to wanie Rybako, jako niemal jedyny spord generaw, mia cywiln odwag protestowa, kiedy marszaek ukw popad po wojnie w nieask.

Armie oglnowojskowe byy z natury powolniejsze, niemniej cz z nich wkraczaa w kocowe kampanie wojny z budzc uznanie reputacj i z honorowymi wyrnieniami w nazwie: Gwardii" bd Uderzeniowa". 8 Armia Gwardii generaa pukownika Czujkowa odznaczaa si w tym gronie. Wasilij Iwanowicz Czujkow by bystrym i niezalenie mylcym oficerem, ktry nie dawa si zakrzycze nawet srogiemu marszakowi ukowowi.

W pocztkowej fazie tej opowieci dwch dowdcw Frontw zwraca bdzie nasz uwag. Dopiero co wspomniany Gieorgij Konstantino-wicz ukw (1896-1974) cieszy si autorytetem, ktry dalece wykracza poza jego nominalny szczebel dowodzenia. Urodzi si w biednej, wiejskiej rodzinie i suy jako zwyky kawalerzysta w starej carskiej armii, by nastpnie wyrobi sobie nazwisko jako jeden z organizatorw radzieckich si konnych i zmechanizowanych przed drug wojn wiatow. Pokaza, e umie prowadzi operacje na du skal, pokonujc Japoczykw w bitwie nad rzek Chachin-go w Mongolii (sierpie 1939 r.). Kierowa obron Moskwy (pa-dziernik-grudzie 1941 r.) i wojskami radzieckimi, ktre pokonay Niem-cw pod Kurskiem (lipiec 1943 r.). W styczniu 1943 r. zosta mianowany marszakiem Zwizku Radzieckiego. ukw by uwielbiany przez onierzy, ale traktowa obcesowo komisarzy politycznych i to wanie jego popularno i byskotliwo oddalay go od podejrzliwego z natury Stalina.

W czerwcu 1944 r. ukw, jako przedstawiciel STAWKI, odpowiada za koordynacj dziaa podczas operacji biaoruskiej. Pniej w tyme samym 1944 r. Stalin - jak ju odnotowalimy - osobicie przej rol koordynatora teatru wojny, ukw za zosta w listopadzie desygnowany na dowdc l Frontu Biaoruskiego, czyli jednej z dwch grup armii, ktre w styczniu nastpnego roku miay przeprowadzi wielk ofensyw na kierunku berliskim.

ukw mia bezporedni i inspirujcy styl dowodzenia; przykada wielk wag do osobistych rekonesansw i odpraw. Tu przed rozpoczciem ofensywy zakomunikowano wyszym oficerom 5

Armii Uderzeniowej, e rycho przybdzie do nich ukw:

[...] wkrtce ujrzelimy na polnej drodze szybko nadjedajce dwa samochody. Podjechay do wzgrza, zatrzymay si, otworzyy si drzwi pierwszego samochodu i wyszed krpy wojskowy w bekieszy koloru khaki. Energicznym krokiem skierowa si do nas.

Genera Nikoaj Erastowicz Bierzarin zameldowa, e wszyscy wysi oficerowie s obecni. Marszaek przywoa go na bok i pukownik W. S. Antonow zauway, e w czasie ich rozmowy ukw si umiecha. Rozmowa zakoczya si kilkoma chrapliwymi okrzykami ukowa: C, nie bdziemy traci czasu. Przystpujemy do pracy".

Dowdcw dywizji wzywano po kolei do zoenia meldunkw. Pierwszy w kolejnoci by Antonow. Kiedy skoczy, marszaek zada, by wyjani, dlaczego rozmieci puki swego drugiego eszelonu (tj. rzutu) gbiej na tyach, ni to wyoono w instrukcjach. Antonow wytumaczy, e w tym miejscu mog one wykorzysta oson, jak daje przeciwlege zbocze, i e podcignie je do przodu, gdy rozpocznie si atak. Referat przemylany" - podsumowa ukw spokojnym gosem. Wszystko logiczne. Tylko, pukowniku, nie zgubcie drugiego rzutu dywizji".

Na koniec ukw raz jeszcze kaza przywoa do siebie wszystkich dowdcw dywizji i wypytywa kadego z nich w szczeglnoci o jego karier w akademii sztabowej. Ucisnwszy im donie, uda si w dalsz drog. Antonow mia wraenie, e ukw siga pamici do lat wasnej modoci.

Drug zaangaowan na centralnym kierunku grup armii by l Front Ukraiski dowodzony przez marszaka Iwana Stiepanowicza Ko-niewa (1897-1973), faworyta Stalina, Podobnie jak jego rywal ukw, Koniew by czowiekiem o elaznej woli, ale nie dorasta w tak trudnych warunkach, a spord wyszych radzieckich dowdcw wyrniao go to, e karier wojskow rozpoczyna jako oficer polityczny, przechodzc do zawodowego korpusu oficerskiego dopiero w poowie lat dwudziestych. Podczas Wielkiej Wojny Ojczynianej Koniew stosunkowo pno, bo dopiero w czasie kontrofensywy pod Kurskiem, objawi zdolnoci w prowadzeniu operacji zaczepnych. Pniej jednak, w 1944 r., nader sprawnie oczyci z Niemcw due poacie Ukrainy. W lutym tego roku zosta awansowany do stopnia marszaka.

Wspomnienia Koniewa z czasw wojny s bardziej analityczne i pisane z wikszym literackim zaciciem, anieli zredagowane w bardziej rzemielniczy sposb pamitniki ukowa, Polityczny instynkt Koniewa by nadal silnie wyostrzony, a prowadzone niemal co noc rozmowy telefoniczne ze Stalinem pomagay mu zachowa wzgldy naczelnego wodza. Koniew szczyci si tym, jak drobiazgowo i szczegowo przygotowywane byy jego operacje i jak precyzyjnie wyraa swe intencje podczas odpraw, ale:

[..,] gdy w mojej obecnoci dowdca wyszego szczebla stawia swoim podwadnym zadania w sposb formalny, suchy, nie zdajc sobie sprawy, e ma przed sob ywych ludzi, nie rozumiejc

tych ludzi, czuem jaki wewntrzny protest, [,,.] Formalnie wszystko niby w porzdku, ale serca w tym nie ma, nie ma kontaktu z podwadnymi.

W tej przynajmniej kwestii Koniew zgadza si z ukowem.

Radziecki potencja

Radziecki przemys zbrojeniowy przechodzi obecnie zaawansowane drugie stadium przemian, jakich dowiadczy podczas Wielkiej Wojny Ojczynianej. Stadium pierwsze polegao na organizowaniu produkcji za oson Uralu; teraz Rosjanie uruchamiali na nowo kopalnie i kombinaty metalurgiczne w Zagbiu Donieckim i w innych wyzwolonych regionach kraju. Przynioso to dalsze zwikszenie produkcji, i tak ju wysokiej dziki pracy zakadw na Uralu i Syberii.

Wedug wylicze Johna Ericksona Zwizek Radziecki wyprodukowa w 1944 r. 29 ty. czogw i dzia pancernych, 40 300 samolotw, 122 500 dzia i modzierzy oraz 184 miliony pociskw artyleryjskich, min i bomb lotniczych . Uwzgldni przy tym naley nie tylko ilo, ale i jako, bowiem liczby te obejmuj 2 ty. nowych czogw IS-2 Stalin", ponad 11 ty. czogw T-34 z armat o zwikszonym kalibrze 85 mm (wersja T-34/85) i z gr 3 ty.

nowych modeli dzia pancernych kalibru 100, 122 i 152 mm, montowanych na podwoziach czogw. Tak jak spartascy wojownicy czy grenadierzy Fryderyka Wielkiego, radzieckie maszyny wzbudzay respekt nie tylko wtedy, gdy yy", ale i wtedy, gdy byy martwe". 8 marca 1945 r. Joseph Goebbels uda si na jedno z pobojowisk na lsku i stwierdzi, e:

[...] zarwno rynek w Lubaniu, jak i droga wlotowa i wylotowa z miasta usiane byy spalonymi nieprzyjacielskimi czogami. Nasze dziaa przeciwpancerne wykonay tu naprawd dobr robot. Prywatnie czowieka ogarnia przeraenie na widok potwornych, przypominajcych roboty stalowych kolosw, przy pomocy ktrych Stalin chce ujarzmi Europ.

Nie tak grony z wygldu, ale nie mniej istotny by radziecki park samochodowy, liczcy pod koniec wojny 665 ty. pojazdw, w tym 427 ty. produkcji amerykaskiej. Wozy te przyczyniay si do zwikszenia mobilnoci oddziaw piechoty, operujcych w ramach formacji pancernych i zmechanizowanych.

Rwnie imponujcy by cakowity potencja radzieckich si zbrojnych. W sumie suyo w nich okoo 7 min 109 ty. ludzi, z czego w przyblieniu 6 milionw onierzy znajdowao si na froncie wschodnim (dla porwnania Niemcy wystawili na tym samym teatrze okoo 2 min 100 ty. ludzi).

T ogln przewag potgowao dodatkowo umiejtne koncentrowanie przez Rosjan duych si na odcinkach, na ktrych skupiali gwny wysiek. I tak do ofensywy dwch Frontw w rodkowej Polsce zaangaowano cznie niemal jedn trzeci wszystkich jednostek piechoty i 43 proc. potencjau wojsk pancernych. Dawao to Koniewowi i ukowowi 163 dywizje z:

2 min 203 ty. onierzy 4529 czogami 2513 dziaami pancernymi 13 763 dziaami polowymi (od 76 mm wzwy) 14812 modzierzami

4936 dziaami przeciwpancernymi 2198 wyrzutniami rakietowymi typu katiusza 5 ty. samolotw.

Jednak gdy przyjrzymy si bliej skadowi tych formacji, wwczas stwierdzimy, i nie bya to bynajmniej jaka armia robotw. Radzieckie zasoby ludzkie byy wielkie, ale nie niewyczerpalne; obecnie tylko najlepsze armie pancerne i oglnowojskowe miay stany w miar zblione do przewidzianych etatw. Poszczeglne dywizje stopniay do 40 lub 50 proc. nominalnego stanu i byy ekwiwalentami brygad, podczas gdy kompanie ruszay w pole z trzydziestoma czy czterdziestoma onierzami zamiast siedemdziesiciu piciu. W coraz wikszym stopniu uzupeniano oddziay nieprzeszkolonymi chopami oraz uwolnionymi jecami i robotnikami przymusowymi; obecno tych ludzi w szeregach pocigna za sob powane przypadki zaamania dyscypliny.

Zaprawieni w bojach onierze byli tym bardziej w cenie, e mieli za sob twarde, ale ukierunkowane przeszkolenie. Bicie i okrutne arty odgryway czsto pewn rol w procesie przystosowywania; jeden z tych, co przez to przeszli, wspomina, jak jego i innych rekrutw zachcano, by kradli z ssiednich jednostek, jeli zagino cokolwiek z ich wasnych rzeczy: Bya to metoda edukacji - wyrobi w sobie odwag posunit do bezczelnoci".

Kary wymierzane w polu byy jeszcze surowsze. Na szczeblu pododdziau nie zezwalano dowdcom na jakkolwiek inicjatyw, a kady oficer, ktremu nie udao si dosownie i z powodzeniem wykona rozkazw, mg si spodziewa, e zostanie bez dodatkowych ceregieli rozstrzelany bd skierowany do kompanii karnej, gdzie suyli kryminalici i bandyci. Ludzi z takich formacji wysyano do oczyszczania pl minowych albo cigania na siebie niemieckiego ognia. Najwiksze szans na przeycie mieli wtedy, gdy zostawali ranni w rk czy nog i ewakuowani na wzgldnie bezpieczne tyy.

Plan

Ju w padzierniku 1944 r. Rosjanie zaczli si zastanawia, jak doprowadzi wojn do zwyciskiego zakoczenia. Ich plan ewoluowa poprzez trzy fazy.

Najpierw genera Siergiej Matwiejicz Sztemienko, jako szef Zarzdu Operacyjnego Sztabu Generalnego, zebra swych zastpcw i kierownikw wydziaw celem przygotowania wstpnego projektu. Wychodzili oni z opartego na faktach zaoenia, e ich strona ma przewag liczebn i gruje pod wzgldem wyposaenia oraz e Niemcy s praktycznie okrone przez ZSRR i jego zachodnich sojusznikw. Teraz pozostao wykona ostatnie, rozstrzygajce uderzenie i w krtkim czasie ostatecznie zama wroga" . Za decydujcy uznali sektor centralny, lecy na kierunku berliskim"; w

konkluzji Sztab Generalny stwierdza, e naley odciga i blokowa siy niemieckie na obu skrzydach przed i w czasie gwnego uderzenia.

Jak oceni Sztab, aktywno wojsk radzieckich na skrzydach w listopadzie i grudniu skonia Niemcw do skoncentrowania dwudziestu szeciu dywizji w Prusach Wschodnich i pidziesiciu piciu w pobliu Budapesztu na Wgrzech, tak e na centralnym sektorze w Polsce pozostao tylko czterdzieci dziewi dywizji. Nieprzerwane walki w rejonie Budapesztu toczyy si dalej i w nowym roku, niemniej Sztab uwaa za wane przygotowanie na pocztek 1945 r. kolejnych ofensyw take na pnocnym skrzydle, co miao zapewni odizolowanie i pobicie wojsk niemieckich w Prusach Wschodnich, a co za tym idzie - uatwienie zadania obu maszerujcym na Berlin Frontom centralnym. Atak na Prusy Wschodnie powierzono dwm grupom armii:

2 Front Biaoruski mia wykona uderzenie z poudnia i poudnio wego zachodu, by odci Prusy Wschodnie i osoni prawe skrzy do wojsk nacierajcych na Berlin.

3 Front Biaoruski mia przeprowadzi frontalne, czyli wice prze ciwnika natarcie od wschodu na Krlewiec.

Wszystkie te posunicia, co naley ponownie podkreli, obliczone byy na uatwienie uderzenia na kierunku centralnym, gdzie - jak miano nadziej - l Front Ukraiski i l Front Biaoruski zniszcz Wehrmacht w cigu czterdziestu piciu dni nieprzerwanych dziaa. W kocu zamiar zosta przedstawiony w formie graficznej: ze wszystkimi kalkulacjami i uzasadnieniem zosta naniesiony na map, po czym jeszcze raz poddano go - mona powiedzie - krytycznej ocenie".

Druga faza planowania rozpocza si na pocztku listopada 1944 r., kiedy to opracowany w Sztabie zarys planu przekazano dowdcom i sztabowcom poszczeglnych Frontw. Oficerowie ci uzupenili go o szczegy, przynajmniej jeli chodzi o cele pocztkowe, wnieli te korekty wynikajce z lokalnych uwarunkowa na ich sektorach. Na przykad 25 listopada marszakowi ukowowi udao si przekona Naczelne Dowdztwo do zmodyfikowania marszruty l Frontu Biaoruskiego: zamiast atakowa prosto na zachd, gdzie natknby si na silnie umocniony rejon, mia si on skierowa na pnocny zachd przez d i Pozna.

Planowanie weszo w ostatni faz pod koniec grudnia, gdy projekty przedyskutowano i zaaprobowano. Przed wczeniejszymi operacjami praktykowano ustalanie przez dowdcw Frontw ostatecznych szczegw na wielkiej konferencji, teraz jednak skadali oni meldunki indywidualnie Stalinowi jako koordynatorowi Frontw.

Ostatni rzecz, jak musieli rozstrzygn, by dokadny termin. Rosjanie ju duo wczeniej przyjli oglne zaoenie, i ofensywa ruszy w rodku zimy - midzy innymi dlatego, e ziemia bdzie wtedy zamarznita i twarda, co pozwoli siom pancernym i zmechanizowanym przemieszcza si po bezdroach. Jako przewidywan pierwotnie dat rozpoczcia ofensywy rda podaj 20 stycznia bd te ktry z dni midzy 15 a 20 stycznia. Jednak pod koniec pierwszego tygodnia stycznia Stalin nakaza nagle przyspieszy uderzenie o kilka dni. Z pozoru uczyni tak w reakcji na telegram, przesany 6 stycznia przez Winstona Churchilla, ktry prosi go w trybie pilnym o przeprowadzenie silnego natarcia celem osabienia nacisku niemieckiego na aliantw na zachodzie. Stalin odpowiedzia

nastpnego dnia:

Kwatera Gwna Naczelnego Dowdztwa [tzn. STAWKA] postanowia dokoczy przygotowania w szybkim tempie i, niezalenie od pogody, przeprowadzi zakrojone na du skal operacje ofensywne na caym froncie centralnym nie pniej ni w drugiej poowie stycznia. Moe by Pan spokojny, e zrobimy wszystko co w naszej mocy, by wesprze waleczne siy naszych sojusznikw.

Epizod ten jest nieco zagadkowy. Niemiecka ofensywa w Ardenach ju duo wczeniej zamara, a atak, ktry po niej nastpi w Lotaryngii (operacja Nordwind), by zakrojony na niewielk skal. Prawdopodobnie Stalin zgodzi si tak chtnie na skrcenie wasnych terminw, poniewa przywdcy koalicji mieli w lutym konferowa w Jacie i chcia do tego czasu zapewni sobie kontrol nad Polsk, a take zagwarantowa, e wojska radzieckie zajd ju daleko na swej drodze do Berlina. W ten sposb Armia Czerwona miaa si usadowi gboko w rodkowej Europie, a Zwizek Radziecki - zyska wan rol przy ustanawianiu adu wiatowego po wojnie.

Rosjanie skorygowali terminarz ofensywy, decydujc si na seri rozoonych w czasie uderze na bardzo oddalonych od siebie frontach, tak by zdezorientowa Niemcw. Pierwszy ruszy mia 12 stycznia l Front Ukraiski Koniewa. Trzynastego, w najbardziej na pnoc wysunitej czci Prus Wschodnich, mia zaatakowa 3 Front Biaoruski (Czerniachow-ski). I wreszcie czternastego na Niemcw w pnocnej Polsce i na poudniu Prus Wschodnich uderzy miay jednoczenie l Front Biaoruski (ukw) i 2 Front Biaoruski (Rokossowski).

Przygotowania do operacji wilasko-odrzaskiej w szczegach

Obszar, na ktrym Koniew i ukw mieli prowadzi swoje operacje, by rwnin o szerokoci piciuset kilometrw, cignc si od Wisy na gboko ponad piciuset kilometrw a na tereny za Odr - innymi sowy przez zachodni Polsk do lska oraz do Brandenburgii w Niemczech. Warunki generalnie sprzyjay prowadzeniu szybkich dziaa ofensywnych, bowiem przykryta cienk warstw niegu ziemia bya zmroona jak kamie, rzeki i kanay byy skute lodem, a teren by paski i odkryty, jeli nie liczy Gr witokrzyskich na wschd od Kielc i gstych lasw nad Pilic. W czasie operacji jednym z gwnych priorytetw byo dla Rosjan utrzymywanie ich czowek pancernych bez przerwy w ruchu. Miay omin Kielce oraz pozostae miasta i zdoby przeprawy przez Pilic, Radomk i Nid, zanim Niemcy zdoaj wykorzysta te rzeki jako rubiee obronne. O charakterze poczonej ofensywy decydowa fakt, i miaa ruszy z trzech przyczkw, uchwyconych przez Rosjan latem 1944 r. na drugim brzegu Wisy w rodkowej Polsce. Byy to:

Rozlegy przyczek sandomierski (baranowski) na odcinku l Fron

tu Ukraiskiego. Mniejsze przyczki puawski i magnuszewski na odcinku l Frontu

Biaoruskiego.

Niemcy trzymali brzegi rzeki midzy tymi trzema izolowanymi przyczkami, tote gdyby Rosjanie chcieli zaatakowa na tych sektorach, musieliby forsowa w walce Wis, ktra stanowia zapor szerok na mniej wicej kilometr. Zasadniczo zatem operacja wilasko-odrzaska zostaa przeprowadzona ze wspomnianych wyej trzech przyczkw. Dopiero ju po rozpoczciu ofensywy rozlokowana na skrajnym prawym skrzydle ukowa 47 Armia miaa sforsowa Wis poniej Warszawy. Inn cech charakterystyczn operacji byo to, e czowki radzieckie posuway si w oglnym kierunku na pnocny zachd, zbaczajc tym samym z najkrtszej drogi do Rzeszy, ale za to obchodzc od pnocy potencjalnie trudne do opanowania punkty oporu i obszary zabudowane.

Przyczek sandomierski mia siedemdziesit pi kilometrw szerokoci wzdu Wisy i prawie szedziesit kilometrw gbokoci. By zdecydowanie najwikszym z nadwilaskich przyczkw, ale pka w szwach od natoku wojska: znajdowao si na nim okoo 90 proc. si l Frontu Ukraiskiego, obejmujcych pi penych armii oglnowojskowych i obie armie pancerne. Koniew zamierza dokona przeamania w pasie o szerokoci trzydziestu dziewiciu kilometrw i rozwija powodzenie w szcze-glnoci wzdu dwch osi - tam, gdzie miaa operowa 3 Armia Pancerna Gwardii Rybaki na poudniu (ktra miaa si posuwa przez Radomsko i obej od pnocy Zagbie Grnolskie) i tam, gdzie miaa walczy 4 Armia Pancerna Leluszenki na pnocy (ktrej nakazano wspdziaa z wojskami poudniowego skrzyda Frontu ukowa w manewrze okrajcym przeciw siom niemieckim znajdujcym si w rejonie Kielc i Radomia).

Przyczek puawski na lewej flance ukowa by najmniejszym ze wspomnianych trzech przyczkw i mogy si na nim zmieci tylko dwie armie oglnowojskowe. Tutaj rol, jak na pozostaych przyczkach wyznaczono penym armiom pancernym, spenia miay dwa korpusy pancerne (IX i XI), ktrych zadaniem byo pomc l Frontowi Ukraiskiemu w zniszczeniu kielecko-radomskiego zgrupowania wojsk niemieckich we wskazany wyej sposb.

Gwne siy ukowa skoncentrowano na wikszym przyczku ma-gnuszewskim i w jego pobliu. By on gboki (do dwudziestu trzech kilometrw), lecz wski (okoo dwudziestu kilometrw), tote udao si tu rozlokowa dwie armie oglnowojskowe i cz trzeciej (ta ostatnia staa zatem jakby okrakiem po obu stronach Wisy). Dwie armie pancerne rozmieszczono niedaleko z tyu, na prawym brzegu.

Jeli chodzi o szczegy, planowana ofensywa l Frontu Biaoruskiego stanowi miaa, analogicznie jak w przypadku Frontu Koniewa, seri uderze, i podobnie te oczekiwano, e obie przydzielone Frontowi armie pancerne wysforuj si na czoo, gdy nadejdzie pora rozwinicia powodzenia. Na lewym skrzydle l Armia Pancerna Gwardii miaa naciera w kierunku zachodnim z lekkim odchyleniem na pnoc, po linii d-Pozna, natomiast prawoskrzydowej 2 Armii Pancernej Gwardii nakazano obej Warszaw od poudnia i posuwa si mniej wicej rwnolegle do Wisy, zgodnie z biegiem rzeki niej polskiej stolicy, czyli na pnocny

zachd. W ten sposb armia miaa si przedosta w rejon Bydgoszczy, w pobliu ktrej Wisa skrca ostro na pnocny wschd.

W przypadku obu Frontw szczegowe planowanie nie wybiegao poza kilka pierwszych dni i wydaje si, e cele pocztkowe sigay mniej wicej do linii cigncej si od Czstochowy przez Pozna po Bydgoszcz. Ofensywie nadano w popiechu nazw operacji wilasko-odrza-skiej" dopiero po tym, gdy siy radzieckie przekroczyy wyznaczone pierwotnie linie i znalazy si daleko na drodze ku Rzeszy i Odrze.

Pewna doza zaskoczenia stanowi wielk pomoc w kadej operacji militarnej; byo ono szczeglnie wane dla powodzenia radzieckich ofensyw w pniejszych fazach Wielkiej Wojny Ojczynianej, kiedy szeroko frontw zmalaa wraz ze zwaniem si wielkiego europejskiego pwyspu. Do tego czasu Rosjanie stali si ju artystami w stosowaniu odpowiednich technik maskirowki (w wolnym tumaczeniu: dezinformacji"). Oba Fronty uciekay si do rozmaitych metod maskirowki, w tym wariantw starych forteli, ktre s czci wojennego abecada.

Noc, pod oson ciemnoci, podcigano po trochu oddziay w ich rzeczywiste rejony koncentracji (przy czym unikano zaludnionych miejsc), podczas gdy na innych odcinkach utrzymywano aktywno na pokaz, przejawiajc si ostentacyjnym ruchem na drogach i oywieniem w eterze radiowym, a take uprzedzano mieszkacw, i bd wkrtce wykwaterowani, by zwolni miejsce dla onierzy. Przestrzegano rygorystycznie zasady, e wie si tylko o tym, o czym musi si wiedzie - dowdcy pukw nie znali zada swych macierzystych dywizji, dowdcw kompanii i plutonw nie zaznajamiano z celami postawionymi przed ich pukami, a zwykli onierze dowiadywali si o planowanym natarciu dopiero na jedn, dwie lub trzy godziny przed jego rozpoczciem.

Prawdopodobnie najwikszym jednorazowym przedsiwziciem w ramach maskirowki byo przygotowanie pozorowanych si na odcinku 60 Armii, rozlokowanej na skrajnym lewym skrzydle Frontu Koniewa, na poudnie od grnej Wisy. Pukownik Samoiow z grupami saperw i piechurw zabra si do pracy 21 grudnia i wkrtce ukoczyli oni budow makiet 320 czogw T-34, 250 innych pojazdw oraz 600 dzia. Z pomoc IV Korpusu Pancernego Gwardii, ktry zoy tu krtk wizyt, przybywajc z rejonu przyczka sandomierskiego, rozmieszczo-

no na pocztku stycznia te faszywe obiekty na uytek Niemcw. Kierowano si przy tym zasad, e maj one by dobrze, ale nie zanadto dobrze ukryte. Standardowym podrobionym T-34 by sprawdzony model z drutu i ptna, przy czym dokadano stara, by w wanych punktach rozstawi te z egzemplarzy, ktre najbardziej przypominay autentyki. Inne makiety wprawiano w ruch za pomoc lin i koowrotw, za po okolicy kryo dodatkowo kilka prawdziwych wozw, by nada wszystkiemu aury autentycznoci.

Niemcy dali si niemal cakowicie nabra. Ich wywiad stanowczo umiejscawia IV Korpus Pancerny Gwardii w rejonie zajmowanym przez 60 Armi, i obawiali si oni silnego uderzenia w kierunku Krakowa. Co wicej, Niemcy zdecydowanie za nisko szacowali liczebno wojsk skoncentrowanych przed ich frontem na trzech przyczkach, przeoczyli te ruch dziewiciu penych armii i jednego korpusu pancernego, ktre przybyy z odwodu STAWKI - gdzie pozostaway do tej pory do bezporedniej dyspozycji Stalina - by wzi udzia w ofensywie w rodkowej Polsce. Odwd STAWKI (RWGK) obejmowa wszystkie armie pancerne i sta si gwnym rezerwuarem si, potrzebnych do

stworzenia mocnych zgrupowa uderzeniowych na najwaniejszych kierunkach w kluczowych momentach".

Przygotowania logistyczne byy bardzo gruntowne. Oba Fronty przystpoway do ofensywy dobrze zaopatrzone. Przykad grupy armii uko-wa ilustruje, jakie liczby wchodziy tu w gr. Amunicji przyznano najwyszy priorytet, ale l Front Biaoruski musia te dostarczy paliwo dla swych ponad 2 ty. czogw i dzia pancernych, 7 ty. ciarwek, 3 ty. cikich cignikw artyleryjskich oraz 2500 samolotw bliskiego wsparcia, jak rwnie 1500 ton chleba i 220 ton misa dziennie. Skady zapeniono za pomoc 1200 pocigw (68 ty. wagonw adunku). Naprawiono tysice ciarwek, by wykorzysta je do przewozu zaopatrzenia z miejsc, gdzie koczyy si tory kolejowe.

Rozstaw szyn na biegncych przez wschodni Polsk liniach kolejowych poszerzono do wymiarw obowizujcych w Rosji, co samo w sobie byo heroicznym wyczynem. Szczeglne trudnoci przy transportowa-

niu zaopatrzenia wystpoway na ostatnim etapie, to znaczy podczas przerzutu przez Wis na przyczki, poniewa mosty, dopiero co zbudowane przez rosyjskich saperw, byy nieliczne i niezbyt mocne. W grudniu woda podniosa si i rozkruszya ld. Okazao si, e Wisa to zdradliwa rzeka: kra tutaj pynie rwnie pod powierzchni, prawie po samym dnie. Napotykajc na swej drodze izbice (przeciwlodowe osony), tworzya niewidzialne zatory, a wwczas szybko i napr wody i lodu staway si jeszcze wiksze. Woda podmywaa brzegi i dno wok izbie". Koniec kocw Rosjanie musieli odholowywa kr cignikami, rozbija j adunkami wybuchowymi lub ostrzeliwa z baterii 120-milimetrowych modzierzy.

Wojska radzieckie osigny zachodni brzeg Wisy jeszcze w lipcu i sierpniu 1944 r., i cho w nastpnych tygodniach przyczki skurczyy si nieco pod naporem Niemcw, we wrzeniu nacisk przeciwnika osab, tak e Rosjanie dysponowali prawie czterema miesicami na przygotowanie si do swej kolejnej ofensywy. By to dugi okres spokoju, ktry potrafili dobrze spoytkowa.

Teraz, gdy walczyli na obcej ziemi, Rosjanie nie mieli siatki agentw za liniami przeciwnika, tote musieli woy wiele wysiku, by wyrobi sobie szczegowy obraz wywiadowczy niemieckich pozycji obronnych i rozmieszczenia oraz ruchw ich oddziaw. Gbokim rozpoznaniem zajmoway si grupy zwiadowcw (protoplastw Specnazu} oraz samoloty zwiadowcze, ktre zapuszczay si a piset kilometrw na zaplecze Niemcw, jak i odbyway wielokrotnie loty nad ich przednimi pozycjami, wykonujc zdjcia.

Marszaek Koniew (by moe starajc si wykaza, e by onierzem z krwi i koci) twierdzi, i nie uwaa za uwaczajce jego godnoci rozpoznawanie osobicie, na czworakach, terenu:

Niektrzy teoretycy, skonni do wywyszania roli sztuki operacyjnej, uwaaj, e czarna robota" w terenie to, e tak powiem, domena dowdcw niszych ogniw, a nie pracownikw szczebla operacyjnego. A mnie si wydaje, e staranny rekonesans w terenie i z kolei realizacja teoretycznych postulatw w praktyce, doskonale si ze sob zgadzaj.

Zasadnicze rosyjskie siy ldowe trzymay linie niemieckie pod staym dozorem, przeprowadzajc

te niekiedy aktywne rozpoznanie. Pod koniec listopada pukownik Antonow otrzyma rozkaz wykonania ze sw dywizj rekonesansu w kierunku Warszawy:

Dzie by pogodny i mrony. Droga, biegnca na zachd po poronitej lasami rwninie, doprowadzia nas na przedmiecia Warszawy - Pragi. Ze szczytu okaleczonego budynku widzielimy na poudnie od Pragi otwarty, paski teren, na wschd i pnoc ciemne lasy w dolinie Wisy, a przez lornetk udao mi si zobaczy dymice zgliszcza Warszawy, Na zachodnim brzegu i na skutej lodem Wile leay trupy w cywilnych ubraniach i wojskowych mundurach. Na tle nieba ponuro rysoway si szkielety ogromnych budowli. Ten wstrzsajcy widok poruszy nas.

Na podstawie meldunku Antenowa ukw doszed do wniosku, e niemoliwe jest skierowanie 5 Armii Uderzeniowej do bezporedniego szturmu przez rzek na Warszaw.

Ustalenia poczynione podczas misji rozpoznawczych uwzgldniali Rosjanie w szczegowych planach operacyjnych i taktycznych, ktre z kolei testowano i wiczono podczas gier wojennych i odpraw, organizowanych na kadym szczeblu od najwyszych ogniw a do puku wcznie. Cz tych posiedze przecigna si na kilka dni; okazay si one szczeglnie pomocne w wykrywaniu ukrytych mankamentw i udoskonalaniu cznoci midzy poszczeglnymi rodzajami wojsk.

Ostatnie szczegy tudzie podstawowe wytyczne wpajali jeszcze dowdcy Frontw podwadnym bezporednio przed ofensyw. Dowodzcy XI Korpusem Pancernym Gwardii Amazasp Chaczaturowicz Babadanian zosta wezwany wraz z pozostaymi dowdcami korpusw pancernych i zmechanizowanych na zorganizowan przez ukowa odpraw:

Pragn podkreli, e pogoski o surowoci ukowa nie byy bezpodstawne. Lecz nieprawd jest, e beszta bez przyczyny i po-

zwala sobie na ponianie podwadnych. Lubi ludzi walecznych i rzeczowych, energicznych i miaych [...]

Tego jeszcze wwczas Babadanian nie wiedzia, tote z pewnym przestrachem skada, jako ledwie pukownik, meldunek ukowowi, siedzcemu pord generaw. ukw upewni si co do stanu gotowoci korpusu, po czym nagle zmieni temat:

- S dwie kategorie dowdcw: jedni marz, by wygodnie umrze we wasnym ku, drudzy wol mier na polu bitwy. Kt rzy wam bardziej odpowiadaj?

Rzecz oczywista, opowiedziaem si za tymi drugimi. ukw chrzkn i umiechn si szeroko. - Innej odpowiedzi nie oczekiwaem.

Nastpnie ukw przedstawi zadanie oddziaw pancernych:

- Zwizki pancerne powinny rozcina obron przeciwnika, szyb ko przenika jak najgbiej na jego tyy, by sia tam panik, powodo wa dezorganizacj. Nie mona pozwoli nieprzyjacielowi, by zatrzy mywa si na nowych rubieach i urzdza nowe ogniska obrony. Id cie naprzd, tylko naprzd.

Dla wielu rosyjskich onierzy spokj" na przyczkach by czasem katorniczej pracy, ktry spdzili kopic pozycje i pomagajc w podciganiu zaopatrzenia i wyposaenia. Wojska byy tam stoczone i mimo stosowania kamuflau i innych form maskirowki Niemcy zadawali im dotkliwe straty: artyleria pokrywaa teren metodycznymi nawaami, a samoloty bombardoway i ostrzeliway z broni pokadowej kulcych si Rosjan.

Oficerowie polityczni robili co mogli, by podtrzyma w nowym roku morale i motywacj onierzy. Partyjne spotkania polityczne i artykuy w gazetach byy przewanie nudne, ale komisarze wyszukiwali dowiadczonych frontowcw mogcych opowiedzie o wczeniejszych radziec-

kich zwycistwach, a na niektrych odcinkach dodali do szkolenia jeszcze jeden punkt: zabierali onierzy na miejsca hitlerowskich zbrodni. Widoki i wonie obozu zagady na Majdanku wywary szczeglnie silne wraenie na onierzach l Armii Pancernej Gwardii.

Proces urabiania nastrojw w oddziaach kulminowa, tam gdzie to byo moliwe, w ostrym wiczebnym strzelaniu. Udziaem 4 Armii Pancernej Leluszenki stao si stymulujce dowiadczenie testowania na kadubach zdobycznych niemieckich wozw moliwoci nowych czogw IS-2 Stalin" i 152-milimetrowych dzia pancernych M-43. Jeden z oficerw politycznych zauway, jak zaprawiony w bojach czogista zaprowadzi grup onierzy do Tygrysa". Maszyna bya podziurawiona licznymi przestrzaami, ale czowiek w wskaza, e pancerz czoowy ma grubo 100 mm i doradzi suchajcym, by celowali w boki albo w ty - po co niepotrzebnie szuka guza.

W sumie niewiele byo w historii wojen przypadkw, by wojsko byo lepiej przygotowane do swego zadania ni grupy armii Koniewa i uko-wa w przededniu operacji wilasko-odrzaskiej.

ROZDZIA 4

Rzesza przed szturmem

Wysze kierownictwo

Adolf Hitler nie by wielkim czowiekiem, jeli skonni jestemy czy to okrelenie z rzeczami, z ktrych wypywa trwae dobro. Ale Hitler mia niewtpliwie szczeglne atrybuty - pobudzi swj nard i rozpali w nim energi, a take ustanowi osobist dominacj nad ludmi grujcymi nad nim pod wzgldem intelektualnym, spoecznym i moralnym.

Z pozoru wszystko mogo wskazywa, e pod koniec stycznia 1945 r. Hitler zapewni ju sobie cakowit kontrol nad niemieck machin wojenn. Proces ten rozpocz si duo wczeniej, przy czym decydujcy by rok 1938, wtedy to bowiem szef sztabu (genera pukownik Ludwig Beck), zrozpaczony ekspansjonistycznymi zamysami Hitlera, zoy urzd, a minister wojny (feldmarszaek Werner von Blomberg) i gwnodowodzcy wojsk ldowych (genera pukownik Werner von Fritsch) zostali zmuszeni do rezygnacji wskutek szantau o podou seksualnym.

Nowy gwnodowodzcy, niekompetentny feldmarszaek Walter von Brauchitsch, zosta zdymisjonowany w grudniu 1941 r., kiedy to Hitler postanowi sam obj bezporedni kontrol nad armiami na wschodzie. Po nieudanym spisku bombowym z 20 lipca 1944 r. oficerowie zdawali sobie spraw, e jakakolwiek krnbrno z ich strony moe by zinterpretowana jako zdrada. W kocu, 19 stycznia 1945 r., Hitler zarzdzi, e proponowane ruchy kadej formacji a do szczebla korpusu i dywizji musz by przez niego osobicie zatwierdzone, nim bdzie je mona przeprowadzi.

Pord swych kwalifikacji wojskowych Hitler lubi podkrela sub w roli frontowego onierza podczas pierwszej wojny wiatowej. Jego synna intuicja" przyniosa Niemcom szereg niekwestionowanych triumfw na arenie midzynarodowej w latach trzydziestych i na polach bitewnych w pocztkowych fazach drugiej wojny wiatowej. Mia niezwyk pami do szczegw, a jego znajomo techniki wojskowej zrobia wraenie na takim fachowcu jak podpukownik Hans Ulrich Rudel, heros bombowcw nurkujcych, ktrego wezwano do kwatery Hitlera na zachodzie, ulokowanej na Ziegenberg. Fiihrer zaprowadzi go do swego prywatnego gabinetu, umeblowanego z dobrym smakiem i utylitarn prostot"; podczas rozmowy Hitler wspomina o unowoczenieniu samolotu Ju-87, poruszy te ca gam kwestii zwizanych z rozwojem nowoczesnych broni. Wszystko to wypowiedziane zostao z t sam zdumiewajc wiedz".

W swym poczuciu historycznego przeznaczenia Hitler odwoywa si do wielu zachcajcych precedensw. Inspiracj byo dla niego nade wszystko burzliwe ycie pruskiego krla-wojownika Fryderyka Wielkiego (rzdzi w latach 1740-86). Portret Starego Fryca wisia nad jego biurkiem. Jak zwyk tumaczy: Z tego portretu zawsze czerpi nowe siy, gdy czuj, e zaczynam si ugina pod brzemieniem zych wiadomoci. Spjrzcie, panowie, na te ogromne niebieskie oczy, na to wysokie czoo. C to bya za gowa!".

Hitler by zachwycony, gdy usysza, e Fryderyk obchodzi si bardzo szorstko ze swymi generaami, usprawiedliwiao to bowiem jego wasne postpowanie wobec tych arystokratw. Fryderyk take walczy w wyda-

waloby si beznadziejnej sytuacji, i to wanie w najczarniejszym roku ze wszystkich, 1759, Prusy

uratowa brak jednoci w gronie ich nieprzyjaci. Czy nie bya uzasadniona nadzieja, e sojusz bolszewikw i kapitalistw, czyli obecnych nieprzyjaci Niemiec, rwnie moe si rozpa w wyniku wasnych wewntrznych sprzecznoci? W grudniu 1944 r. Hitler wyjania sw sytuacj generaowi majorowi Thomale:

Nie ma dajcego si przewidzie koca reorganizacji. Wszystko podlega procesowi zmian - nasza narodowa produkcja, stan wyszkolenia, kompetencja dowdcw. Ale to nic nowego w historii. Dopiero co czytaem tom listw Fryderyka Wielkiego. Oto co pisze on w jednym z nich, w pitym roku wojny siedmioletniej: By taki czas, kiedy szedem na kampani z najwspanialsz armi w Europie. Teraz mam kup mieci - nie posiadam ju dowdcw, moi generaowie s nieudolni, moi oficerowie nie potrafi ju odpowiednio dowodzi, a jako moich onierzy jest przeraajca". Nie sposb sobie wyobrazi bardziej druzgoccego oskarenia, a jednak czowiek ten wytrwa do koca tamtej wojny.

Mimo tej iluzji tyraskiej kontroli, niemieckiemu wysikowi wojennemu brakowao celu i koordynacji. Jak odnotowywa Goebbels, ani w sektorze militarnym, ani w cywilnym nie mamy silnego centralnego przywdztwa, poniewa wszystko musi by kierowane do fiihrera, za to mona uczyni tylko w niewielkiej iloci spraw". W rezultacie wystpowao to, co historycy nazywaj sab dyktatur" Hitlera - po-likracja, w ktrej rozmaite instytucje, zarwno we wadzach, jak i siach zbrojnych, chadzay wasnymi drogami i rywalizoway o rodki materialne i presti.

Do Hitlera jako do czowieka zawsze trudno byo dotrze:

By jaroszem, nie pi, nie pali; same przez si chwalebne zasady, wypywajce z jego przekona i ascetycznego sposobu ycia. Zgubne natomiast skutki pocigao za sob jego osamotnienie, odgradzanie

si od ludzi. [..,] Szed samotny przez ycie, peen swych gigantycznych planw.

Na tym pnym etapie wojny na zdolno Hitlera kierowania si racjonalnymi argumentami bardzo ujemnie wpywa jego stan neurologiczny. W nastpstwie wybuchu bomby, podoonej 20 lipca 1944 r. w starej kwaterze gwnej na wschodzie w Ktrzynie, targay nim niekontrolowane tiki i drgawki; w gorczkowym pobudzeniu podtrzymyway go tylko szalone dawki tabletek, przepisywanych przez jego lekarza, mrocznego Theodora Morella.

Hitler by te izolowany w sensie geograficznym. 16 grudnia 1944 r., gdy rozpoczynaa si niemiecka ofensywa w Ardenach, przenis sw kwater gwn do Adlerhorst na Ziegenberg, pooonego pord lesistych heskich wzgrz nieopodal Giessen. W poowie stycznia wrci do Berlina, gdzie beton jego bunkra i wznoszcy si nad nim masywny gmach Kancelarii Rzeszy chroniy go przed tysickilogramowymi, a nawet ciszymi bombami. Zossen [tzn. kwatera gwna Sztabu Generalnego] nie jest bezpieczne - nie dlatego, e nie sposb go byo uczyni bezpiecznym, ale dlatego, e zostao zbudowane przez armi, a nie prywatn firm budowlan. [...] Wszystko, co postawi Wehrmacht, to podrba".

Hitler coraz rzadziej rusza si ze swoich ley, wic szef Sztabu Generalnego, genera pukownik Heinz

Guderian, musia zadawa sobie nie lada trud, by zorganizowa szczegowe odprawy dla fiihrera, ktrych ten wymaga dwa razy dziennie - w poudnie, a potem po pnocy. Guderian pisze, e jazda samochodem z Zossen zabieraa czterdzieci minut, co dawao w sumie trzy godziny stracone w drodze (dwie podre w obie strony), do czego dochodzi jeszcze czas powicony na przygotowywanie materiau oraz na odbycie samych odpraw, ktre czsto trway po dwie godziny kada. Cho w styczniu oficerowie Sztabu wzili na siebie, wymieniajc si, obowizek uczestniczenia w niektrych z odpraw, to i tak musieli najpierw przygotowywa si do nich w obecnoci Guderiana.

Gwny materia wizualny wykorzystywany podczas odpraw u fiihrera stanowiy mapy sytuacyjne, stale uaktualniane przez Zarzd

Operacyjny Sztabu Generalnego. Ataki nieprzyjaciela nanoszono wyranie na mapy czerwonymi strzakami, tak e nie mona ich byo nie zauway. Co wicej, z boku map znajdowaa si legenda ukazujca, wyranie rozrysowany w formie graficznej, obecny status poszczeglnych jednostek". W trakcie odpraw uywano map w skali 1:300 000, a wic bya to znaczco niska skala, tote jednorazowo mona byo ledzi wydarzenia tylko na jednym teatrze wojny. Genera Hans Krebs, ktry 29 marca 1945 r. zastpi Guderiana na stanowisku szefa Sztabu Generalnego, odway si przywie map w skali 1:1 000 000. Efekt by poraajcy. Po raz pierwszy zarwno front wschodni, jak i zachodni znalazy si na jednej mapie, ukazujcej olbrzymie zdobycze poczynione przez aliantw. Hitler wciek si i zbeszta Krebsa za defetyzm.

Rywalizacja o wadz

Poza bunkrem fiihrera napotykamy nie tyle wyrazist hierarchi dowodzenia, co wiele nie powizanych z sob centrw, w ktrych skupiay si wpywy i odpowiedzialno - przy czym jedno i drugie bynajmniej nie szo z sob w parze.

Oprcz Hitlera w kierownictwie Rzeszy wyrniao si szczeglnie czterech ludzi. Pod wzgldem masy ciaa, a take popularnoci, dominowa wrd nich Reichsmarschall Hermann Gring (1893-1946), piastujcy funkcje dowdcy Luftwaffe i ministra spraw wewntrznych Prus. W pierwszej wojnie wiatowej by asem myliwskim o temperamencie zawadiaki, potem sta si jednym z najwaniejszych wsppracownikw Hitlera w okresie, gdy partia nazistowska walczya o wadz. W nagrod zosta mianowany gwnodowodzcym Luftwaffe, ktr przeksztaci w latach trzydziestych w potne i nowoczesne lotnictwo. Jednak podczas drugiej wojny wiatowej Gring straci cakowicie sw pozycj u Hitlera, poniewa nie wywiza si z obietnic, jakie skada w imieniu swoim i Luftwaffe: e zniszczy Brytyjczykw w Dunkierce, e

dostarczy zaopatrzenie okronej pod Stalingradem 6 Armii, wreszcie e nie dopuci nieprzyjacielskich bombowcw na niemieckie niebo.

Ludzie o wyrobionym smaku gardzili Gringiem, sarkajc na przepych, z jakim urzdzi sw wiejsk rezydencj, Karinhall, wypchan zrabowanymi skarbami, na jego umalowan twarz i kosztowne stroje - od wielkich, przypominajcych namiot kurtek mundurowych i paszczy po jego wasn wersj stroju myliwskiego dawnych Germanw. Cho by czowiekiem prymitywnym, okrutnym i niekompetentnym, sw koniec kocw niezagroon pozycj zawdzicza sympatii mas partyjnych, ktre widziay w nim czowieka wiatowego, potraficego si cieszy yciem.

Gring wynurza si niekiedy z Karinhallu, by zoy wizyt operujcym niedaleko oddziaom. Pod koniec stycznia 1945 r. nawiedzi zdumionych oficerw sztabowych z II Fliegerkorps w Schorfheide nad rodkow Odr:

By w futrzanej czapie, a na wierzchu dugiego paszcza mia gigantyczny pistolet w kaburze o niecodziennym -wzorze. Oficerowie sztabowi byli przyzwyczajeni do stylu mundurw Gringa, ale nigdy dotd nie widzieli, by nosi ten pistolet. Z pewnym zdziwieniem spytali, skd go ma. Gring odpowiedzia, e podarowali mu go w 1938 r. niemieccy przemysowcy.

Pokazano mu na mapie, e rosyjskie czowki s w Kunowi-cach. Gring dgn palcem wskazujcym w st z map [...] i odpar: Kunowice, Kunowice, tam dam im kopniaka w jaja!"

By to cytat z jednej z mniej eleganckich wypowiedzi Fryderyka Wielkiego. Gdyby dr Joseph Goebbels (1897-1945) suy jakiemu innemu panu ni Hitlerowi, to by moe jego

karier pamitano by dzisiaj jako przykad natchnionego oddania. Kontrast z Gringiem by cakowity. Drobna sylwetka, kocista twarz i poduna gowa Goebbelsa mogy nasuwa skojarzenia ze staroytn egipsk mumi, a stosunkowo due znaczenie, jakie odgrywa w nazistowskim wiecie, pod koniec wojny jeszcze wzroso. 24 lipca 1944 r. Goebbels - ktry by ju ministrem propagandy, odpowiedzialnym za wszystkie aspekty komunikacji medialnej - zosta Komisa-

rzem Rzeszy do Spraw Mobilizacji dla Wojny Totalnej i pocz wdraa Niemcw w rygory oglnonarodowej walki do upadego. Kamstwa, fantazje i zudzenia stanowiy cz charakteru Goebbelsa, ale pracujc jako gauleiter Berlina zyska on bezporedni wgld w codzienne ycie cierpicej stolicy, a z jego pogadanek do narodu niemieckiego, wygaszanych piknym gosem aktora, przebijao nowe poczucie pilnoci i realizmu. Dopuszczajc si w padzierniku 1944 r. masakr w Prusach Wschodnich, Rosjanie pokazali, e trudno bdzie liczy na ich ask; Goebbels stara si przekona opini publiczn, i niewiele wicej mona oczekiwa take po aliantach zachodnich, sdzc po ich nalotach bombowych i daniu bezwarunkowej kapitulacji, sformuowanym podczas konferencji w Casablance w styczniu 1943 roku.

Martin Bormann (1900-45?) by otyym, obficie si poccym drabem, ktry peni funkcj sekretarza Hitlera i narodowego organizatora (Reich-sleiter) partii nazistowskiej. W pierwszej z tych rl owo ciemne indywiduum" kontrolowao wszelki dostp do Hitlera. Jako narodowy organizator Bormann by kie-rownikiem politycznej i administracyjnej struktury Rzeszy, ktrego przedstawicielami na szczeblu prowincji byli gauleiterzy, czyli namiestnicy, ponoszcy odpowiedzialno nie tylko za lokaln administracj, ale i lokaln obron,

Gauleiterzy popadali niejednokrotnie w konflikt z wadzami wojskowymi, a do tego czsto kcili si

midzy sob. Pod koniec 1944 r. gauleiter Grnego lska, Bracht, zacz wznosi umocnienia wzdu granic swej prowincji. Na niektrych odcinkach drut kolczasty i inne urzdzenia obronne wychodziy na okupowane przez Niemcw tereny polskie. Generalny gubernator Polski Hans Frank usiowa cakowicie zabroni wstpu ludziom Brachta, a potem ustpi tylko o tyle, e podda ekipy robocze policyjnej kontroli i naoy opaty celne na ciarwki, ktre przekraczay granic, wiozc materiay budowlane. Bracht odwoa si do Hitlera i poleci przesun tymczasowo granic do zewntrznej linii drutw. Z kolei Frank wystosowa nowy protest i oczekiwa wci decyzji, gdy nadeszy wojska rosyjskie i narzuciy swoje wasne rozwizanie.

O ile jest moliwe czenie Gringa, Goebbelsa i Bormanna z pewnymi rozpoznawalnymi cechami ludzkimi, jakkolwiek by nie byy wy-

paczone, o tyle nie odnosi si to do Heinricha Himmlera (1900-45), ktry sprawia wraenie kogo, kto y nie na tej planecie". Tylko nadzwyczaj bezwzgldny i ambitny czowiek mg zosta twrc i przywdc (Reichsfuhrer) SS (Schutzstaffel), szefem niemieckiej policji, a w ostatnich dwch latach wojny jeszcze kolejno dowdc armii zapasowej, dowdc Grupy Armii Grny Ren", i od 25 stycznia dowdc nowej Grupy Armii Wisa".

Trudnoci pojawiaj si wtedy, gdy sprbujemy zestawi t karier z tym, co wiadomo o Himmlerze jako o czowieku. W kontaktach osobistych okazywa uprzejmo, a przecie by zarazem zwierzchnikiem Allgemeine-SS z obozw zagady. Rwnie paradoksalne byo to, e smukli, modzi wojownicy z Waffen-SS podlegali czowiekowi o boja-liwym usposobieniu, ktrego gwnymi cechami zewntrznymi byy cofnity podbrdek, wydatne szczki i oczy jakby nie tyle skryte za okularami, co szkliste same w sobie, nieobecne: Dla Waffen-SS Him-mler by kim obcym, osob tolerowan, ale nie darzon szacunkiem. Wielokrotnie ju zdylimy si przekona, e jego wyobraeniom o sprawach wojskowych brakowao jakiejkolwiek solidnej podstawy. Doprawdy mgby go uwiadamia nawet najmodszy porucznik".

Niemieckie siy zbrojne nie dysponoway adnym ciaem koordynujcym, za ktrego porednictwem mogyby przemawia do Hitlera jednym gosem. Wina za to, jak przyznawa Guderian, leaa przede wszystkim po stronie sztabu Wehrmachtu, ktry w latach trzydziestych odrzuca ide jakiegokolwiek wyrzekania si wasnej niezalenoci. W efekcie Sztab Dowodzenia Si Zbrojnych dla poczonych rodzajw wojsk nie mia adnej realnej wadzy, a jego posiedzenia stay si tym bardziej bezcelowe pod koniec wojny, do tego czasu bowiem Luftwaffe zdya straci wiele samolotw i nie miaa ju praktycznie paliwa.

Kierowanie wojskami ldowymi leao w gestii dwch organw, przy czym podzia ten opiera si na kryteriach geograficznych, nie za praktycznych. Ukad ten zwiksza wadz Hitlera jako naczelnego dowdcy, lecz poza tym przeczy wszelkiej logice.

OKW

Organem najbardziej zdominowanym przez Hitlera byo OKW (Obe-rkommando der Wehrmacht, czyli Naczelne Dowdztwo Wehrmach-tu), ktre odpowiadao za nastpujce teatry wojny:

skandynawski, zachodnioeuropejski, rdziemnomorski i bakaski. Linia rozgraniczenia midzy tym obszarem a stref podlegajc drugiemu organowi, OKH, biega przez pewn wie pooon midzy Belgradem a Budapesztem, co utrudniao Niemcom prowadzenie wojny na ziemiach nad-dunajskich jako na pojedynczym teatrze dziaa. Szefem OKW by bezbarwny feldmarszaek Wilhelm Keite (1882-1946), funkcjonujcy w praktyce jako kierownik prywatnego biura wojskowego Hitlera. Wiksz cz rzeczywistej pracy wykonywa genera pukownik Alfred Jodl (1890-1946), ktry by czowiekiem bardziej aktywnym, ale ktry nie skania si ku prowadzeniu dalszych sporw z Hitlerem po wielkiej ktni, do jakiej doszo midzy nimi w czasie kampanii stalingradzkiej.

OKH

W 1945 r. jedynym czowiekiem, ktry przedstawia jeszcze Hitlerowi spjny obraz wojny, by genera pukownik Heinz Guderian (1888-1954), piastujcy od 21 lipca 1944 r. do 29 marca stanowisko szefa Sztabu Generalnego, kierujcego OKH (Oberkommando des Heeres). OKH odpowiadao za prowadzenie wojny na froncie wschodnim. Guderian - wczeniej czoowy niemiecki teoretyk, organizator i praktyk wojny pancernej - woy teraz w now funkcj ca sw twrcz energi i niezaleno mylenia. Wypowiada bez ogrdek swe pogldy zawsze, gdy uwaa, e wojna jest le prowadzona. Jego zdaniem Austriak Hitler i Bawarczyk Jodl nie potrafili dostrzec miertelnego zagroenia wiszcego nad pnocno-wschodnimi prowincjami Rzeszy: Nam, Prusakom, chodzio o nasz blisz ojczyzn, wywalczon z takim trudem, prac za wielu stuleci wczon do chrzecijaskiej kultury Zachodu; o ziemi, gdzie znajdoway si groby naszych przodkw i ktr kochalimy".

Trzeba jednak powiedzie, i nie wszystkie posiedzenia OKH owiane byy tak aur historycznej perspektywy. Genera major Mueller-Hillbrand twierdzi, e kadego wieczora oficerowie OKH, w tym Zarzd Operacyjny, byli pijani na umr. Szczeglnie utkwia mu w pamici konferencja z 5 grudnia 1944 r.: Najpierw byo ogromne obarstwo, tyle jedzenia, e mona byo pkn, a potem libacja. Guderian zosta do drugiej w nocy. Wtedy stali ju na stoach. Byem zgorszony".

Gospodarka niemiecka

Pod pewnymi wzgldami niemiecki przemys zbrojeniowy by w dalszym cigu zdolny do znaczcych dokona. We wrzeniu 1944 r. produkcja myliwcw osigna rekordow w czasie wojny liczb 3375 maszyn, za w grudniu tego samego roku wyprodukowano w sumie 1854 czogi, dziaa pancerne i dziaa samobiene, co stanowio kolejny rekord w skali jednego miesica. Pod wzgldem technicznym wiele z tych typw uzbrojenia byo co najmniej rwnie zaawansowanych, jak kada bro aliantw. Sukcesy te odniesiono mimo prowadzonej przez tych ostatnich ofensywy bombowej, a byy one przede wszystkim zasug Alberta Speera (1905-81), ministra Rzeszy do spraw uzbrojenia i

produkcji. Jednak w oglnym kontekcie wojny te niemieckie wysiki przypominay ostatnie, krtkotrwae, gorczkowe ozdrowienie umierajcego grulika; sam Speer wskazywa, e choby z samych li tylko przyczyn ekonomicznych wojny wygra ju si nie da.

To niezwyke skonstatowa, e Rzesza, mimo swego totalitarnego oblicza i bezwzgldnoci niektrych z dziaajcych w niej si, nie bya nigdy w peni przysposobiona do prowadzenia wojny totalnej. Zaangaowanie rodkw materiaowych na cele wojskowe byo wprawdzie wielkie, ale cae dugofalowe planowanie ukierunkowano na stworzenie z Niemiec militarno-gospodarczego supermocarstwa do poowy lat czterdziestych, nie za przygotowanie kraju do kampanii, ktre w rzeczywistoci, poczynajc od 1939 r., toczy. Produkcja nadal miaa w sobie w duym stopniu co z przemysu rzemielnikw: zespoy projektantw i wykwalifikowanych robotnikw wytwarzay bronie, ktre byy wpraw-

dzie znakomite jakociowo, ale rzadko dostpne w wystarczajcej iloci, by zaspokoi potrzeby si zbrojnych. Powane braki odnotowano ju podczas operacji Barbarossa w 1941 r. - potem byo jeszcze gorzej.

A do pnych etapw wojny obecno w kraju czterech milionw zagranicznych robotnikw zachcaa Niemcw do korzystania z niektrych wygd pokojowego ycia, Cho Goebbels wygosi swe zagrzewajce przemwienie o wojnie totalnej jeszcze 18 lutego 1943 r., w lipcu roku nastpnego nadal zatrudniano w Niemczech p miliona domowych sucych, a 3,2 miliona mczyzn tkwio w pracy przy biurkach. Nagle siy zbrojne, instytucje publiczne i przemys zaczy rywalizowa o zasoby ludzkie. Jako Komisarz do Spraw Wojny Totalnej, Goebbels doprowadzi midzy sierpniem a padziernikiem 1944 r. do wycofania z gospodarki pmilionowej rzeszy mczyzn. W 1945 r. zorganizowa dalsze pobory na du skal, piszc z dum w marcu, e najrozmaitsze niemieckie instytucje, od poczty po sub len, w dalszym cigu oferuj wielk liczb ludzi do odesania na front. Dokadnie w tym samym miesicu Albert Speer narzeka, e ma jedynie 180 ty. ludzi do naprawy linii kolejowych, podczas gdy potrzebne byy 2 miliony.

Niektre z przodujcych gospodarczo regionw Rzeszy wpaday teraz w rce zbliajcych si od wschodu i zachodu aliantw. Nagy kryzys w dostawach wgla kamiennego odnotowano 26 stycznia 1945 r., kiedy to przestay przyjeda pocigi z Zagbia Grnolskiego. W lutym poowa Reichsbahn (kolei pastwowych) musiaa si ju ucieka do wykorzystywania zabrudzonego i mao wydajnego wgla brunatnego. Lokomotywy wloky si ociale od jednego przystanku, gdzie adowano im wgiel, do nastpnego (teraz dziao si to co siedemdziesit-osiem-dziesit kilometrw zamiast dotychczasowych dwustu), buchajc w zmroone powietrze iskrami i kbami siarkowego dymu. Wgiel kamienny i rud elaza z Saary utracono w marcu, tak e od tej pory Niemcy mogy korzysta tylko z pooranych bombami kopal i fabryk Ruhry tudzie zasobw oblonego, poudniowo-zachodniego skrawka Zagbia Grnolskiego w rejonie Ostrawy.

Dotkliwy niedobr ropy naftowej zacz wystpowa jeszcze wczeniej, po opuszczeniu Rumunii w sierpniu 1944 r. Rzesza musiaa si teraz oprze na produkcji fabryk paliwa syntetycznego (naraonych na

atak z powietrza) oraz eksploatacji naturalnych z ropy w Zistersdorf w Dolnej Austrii, jak rwnie w Nagykanizsa i na innych obszarach w rejonie jeziora Balaton na Wgrzech, ktrym zagraay rosyjskie siy ldowe. Teraz, gdy regiony o ywotnym znaczeniu dla Niemiec znalazy si w bezporednim niebezpieczestwie, Hitler by tym bardziej przekonany, e susznie sprzeciwia si niegdy krytykujcym go wojskowym - a jednak s to ci sami ludzie, ktrzy stale atakowali m wariack polityk utrzymywania duych obszarw terenu".

Do wszystkich tych problemw dochodzia jeszcze nieubagana ofensywa powietrzna Amerykanw i Brytyjczykw. Jak to uj Hitler: Bombowce s nasz zgub". Naloty spowodoway wprawdzie tymczasowy, ale cakowity przestj w produkcji paliwa syntetycznego we wrzeniu 1944 r. Kolejne cikie uderzenia nastpiy w grudniu, a w wyniku serii atakw przeprowadzonych midzy 13 a 15 stycznia 1945 r. przemys ten uleg niemal cakowitej zagadzie. Niemiecki raport z 27 lutego potwierdza, e wytwarzanie paliwa syntetycznego ustao ju zupenie.

Produkcj przemysow paralioway te anglo-amerykaskie naloty na infrastruktur kolejow. Midzy lipcem a grudniem 1944 r. liczba wagonw towarowych, jakimi dysponoway Reichsbahn, spada ze 136 ty. do 87 ty. W lutym 1945 r. Niemcy szacowali, e potrzebuj 36 ty. wagonw, by podtrzyma funkcjonowanie jedynie 80 proc. instytucji publicznych i 25 proc. zakadw przemysowych - innymi sowy, by zapewni ledwie namiastk ycia spoecznego i gospodarczego. Do tego czasu ocalao tylko 28 ty. wagonw. Co najmniej rwnie dotkliwe byy proporcjonalne straty w lokomotywach - samego tylko 14 lutego zniszczone zostay sto cztery z nich. Pod koniec tego miesi-ca dziaalno fabryk zbrojeniowych ograniczaa si gwnie do wytwarzania amunicji oraz finalizowania pracy nad pojazdami i uzbrojeniem, ktre trafiy ju wczeniej na lini produkcyjn. Zreszt nawet gdy te cenne produkty byy wreszcie gotowe, i tak wiele z nich utkno na placach fabrycznych, poniewa zaamao si funkcjonowanie kolei.

Niemcy miay obfite zapasy cikiej ropy dieslowskiej, wykorzystywanej przez ocalae okrty Kriegsmarine (marynarki wojennej), ktre dziki temu mogy utrzymywa wysok aktywno na Batyku, wspierajc wojska ldowe i pomagajc uchodcom cywilnym. Luftwaffe natomiast otrzymaa bardzo bolesny cios 8 lutego 1945 r., kiedy to RAF zniszczy fabryk paliwa syntetycznego w Policach koo Szczecina, Mobilno i zdolno bojow si ldowych redukoway niedobory benzyny i amunicji, I tak na przykad wikszo czogw straconych przez 7 Dywizj Pancern to nie wozy unieszkodliwione przez Rosjan, lecz po prostu porzucone z powodu braku benzyny. W styczniu og dywizji pancernych i grenadierw pancernych dotkna wymuszona polityka demechanizacji", w wyniku ktrej park ciarwek zredukowano o 25 proc., i wielu piechurw musiao si teraz przemieszcza pieszo bd na rowerach.

Niszczce skutki bombardowa sigay nawet samych orodkw decyzyjnych Rzeszy. Goebbels lamentowa nad zagad w dniu 13 marca 1945 r. licznego budynku" Ministerstwa Propagandy przy Wilhelmstras-se. Wraz z Berliczykami mia on zszargane nerwy w wyniku dziaa lekkich i szybkich brytyjskich bombowcw Mosuito, ktre niemal co noc buszoway bezkarnie nad stolic. W poowie stycznia przenosiny OKH z Friedberg na wschd, do Zossen, opniy si o czternacie godzin z powodu

zniszcze na kolejach. Dwa miesice pniej, 15 marca, OKH stao si celem bezporedniego ataku i najwaniejszy jego personel uratowa si prawdopodobnie tylko dziki przytomnoci umysu ony Gu-deriana (ktra ewakuowaa si wczeniej z Kraju Warty). Przygldaa si ona, jak podoficer ledzi w Zossen na ekranie radaru przemieszczanie si nieprzyjacielskiego zgrupowania bombowcw. Dostrzega, e punkciki na radarze zbaczaj z bezporedniej drogi na Berlin, i uzmysawiajc sobie groce kwaterze gwnej niebezpieczestwo, zatelefonowaa do ma, ktry natychmiast poleci wszystkim podwadnym skry si w schronach. Zarzd Operacyjny zignorowa to ostrzeenie, w efekcie czego jego szef, genera Hans Krebs, zosta ranny w skro i wyczony z pracy na co najmniej kilka dni (relacje rni si).

O tym, jak niebezpieczne byo wwczas w ogle podrowanie dokdkolwiek w Rzeszy, wiadczya wymownie mier zdolnego genera-

la porucznika Wolfdietricha von Kylandera, szefa sztabu Grupy Armii A", ktrego samolot zabka si 14 lutego w stref nalotu na Drezno i zosta zestrzelony.

Niemieckie siy zbrojne

W 1945 r. potencja niemieckich wojsk ldowych by ju rwnie mocno nadszarpnity, jak potencja niemieckiej