Zwierzęta toksyczne i jadowite

Dr Karolina Bącela-Spychalska

karolina@biol.uni.lodz.pl

Zwierzęce

związki toksyczne

ZOOTOKSYNY

Jady zwierzęce Trucizny zwierzęce

obrona

czynna

aktywna iniekcja

obrona bierna

(działanie odstraszające)

zdobywanie

ofiary

pokarm, dotknięcie

Zootoksyny

1. Neurotoksyny - działają na tkanki pobudliwe (w tym OUN), wywołując

efekt paralityczny poprzez blokowanie przekaźnictwa

synaptycznego lub błonowych kanałów jonowych.

2. Hemotoksyny - zaburzają proces krzepnięcia krwi.

3. Miotoksyny - uszkadzają błonę włókien mięśniowych, wywołując

zaburzenie mechanizmu skurczu.

4. Hemorraginy - wywołują uszkodzenie ścian naczyń krwionośnych

wywołując krwotoki.

5. Hemolizyny - uszkadzają błonę erytrocytów powodując hemolizę.

6. Kardiotoksyny - uszkadzają błonę włókien mięśniowych serca zaburzając

pracę serca.

7. Nefrotoksyny - uszkadzają ściany naczyń krwionośnych kłębuszka

nefronu oraz ściany samego nefronu, uszkadzając

funkcję nerek.

8. Nekrotoksyny - wywołują obumieranie tkanek.

Zootoksyny

Zwierzęta swoiście jadowite

• Mają gruczoły jadowe i narządy raniące związane z:- pancerzem - z układem pokarmowym - szczękoczułkami- telsonem- szczękonóżami- narządami płciowymi- włoskami na oskórku- czułkami

Zwierzęta swoiście jadowite

• Mają gruczoły jadowe, ale nie mają narządów raniących:- gruczoły w skórze- gruczoły położone w pobliżu otworu odbytowego

Zwierzęta nieswoiście jadowite

• Mają narządy raniące i gruczoły ślinowe produkujące toksyczne związki - rogowe szczęki z gruczołami ślinowymi

• Toksyczne hormony produkowane przez gruczoły płciowe

• Toksyczne metabolity i wydzieliny tkanek

Trucizny zwierzęceWytwarzane są przez organizm zwierzęcy

i odkładane w większości tkanek

Gdy dostaną się do ciała drapieżnika

(w tym człowieka) drogą pokarmową lub przez skórę,

działają silnie toksycznie.

Zwierzęta toksyczne

w wyniku adsorpcji

• Toksyny Dinoflagellata (paralityczne zatrucie przez

mięczaki - porażenie synaps nerwowych

• Jad bakterii

• Toksyczne substancje przemysłowe

strzykwy

• Zatrucia holoturyną

• Przyczyna: - złe przygotowanie trepangów(wypatroszone i wysuszone strzykwy)- kąpiele morskie (ostre zapalenie spojówek)

• Objawy:- ostry nieżyt przewodu pokarmowego- duszności- wymioty

Bohadaschia argus

Ogórek morski, żyje na dniepołudniowego Pacyfiku. Wielkośdciała może dochodzid do 1,5 m.

Toksyną występującą w ciele tejstrzykwy jest holoturyna - miotoksyna powodująca paraliż mięśni oddechowych.

Ryby:

rozdymka tygrysia (Takifugu rubripes)

• Zatrucia tetrodoksyną

• Przyczyna: - złe przygotowanie fugu- toksyna obecna w gonadach,

wątrobie, ikrze

• Objawy:- paraliż- ból głowy- duszności- wymioty

• Śmierd w przeciągu 4-24h przez uduszenie

Zatrucia metabolitami pasożytów

• Glista ludzka (askarioza)

• Objawy:- ogólne osłabienie - zawroty głowy- kaszel- obrzęk twarzy - nadmierna pobudliwośd- reakcje alergiczne

Jady zwierzęce

Ukąszenie vs użądlenie

• Ukąszenie- substancja jadowa podawana jest z gruczołu jadowego przez organy zlokalizowane w regionie gębowym (zęby jadowe, szczękoczułki, szczękonóża)

• Użądlenie- substancja jadowa podawana jest z gruczołu jadowego przez organy zlokalizowane w innych miejscach ciała (kolce, żądła).

Jadowite ssaki

• Rzęsorek rzeczek (Neomys fodiens)

• Rzęsorek mniejszy (N. anomalus)

• Jad: spadek ciśnienia krwi, porażenie oddechu

• Jednorazowe ugryzienie : 200 myszy

Jadowite ssaki• Almik haitaoski (Solenodon paradoxus)

• Almik kubaoski (Solenodon cubanus Peters, 1861)endemit kubaoski

Film: http://news.bbc.co.uk/2/hi/7791989.stm

Jadowite ssaki

• Dziobak (Ornithorhynchus anatinus)

• Jad: hemolizyny, koaguliny

• Objawy: bóle, opuchlizna,wstrząs

Jadowite ptaki

• Ifrita kowaldi

• Pitohui sp. (6 gat.)

• Colluricincla

megarhyncha

• Toksyna wydzielana

przez skórę: neurotoksyna - batrachotoksyna

Jadowite gady

• Jady prawie wyłącznie spotykane u węży:

znanych ok. 2500 – 360 jadowitych

• Rocznie 40 000 zgonów na skutek

ukąszenia

Jadowite gady

• żmija zygzakowata(Vipera berus)

• Jad: neurotoksyny,

nekrotoksyny,

kardiotoksyny,

hemolizyny (fosfatydaza)

• Objawy: lęk, przyspieszony oddech, zimny

pot, obrzęk rozprzestrzeniający się,

powiększenie węzłów chłonnych

Jadowite gady

• Waran z Komodo |(Varanus komodoensis)

http://www.youtube.com/watch?v=q7CQInAXoqY&feature=related

Jadowite ryby

• Najbardziej jadowita:szkaradnica (Synanceia verrucosa)

• 13 kolców w płetwie grzbietowej z gruczołami u nasady każdego kolca

• Jad: tetrodoksyna (neurotoksyna),stonustoksyna (hemoliza), werrukotoksyna,kardioleputina

Jadowite ryby

• Inne skorpenowate:skrzydlicaskorpena pospolita

• Kolce jadowe w płetwie grzbietowej

• Działanie jadu: ból, opuchlizna,

Jadowite bezkręgowce

• Parzydełkowce

• Szkarłupnie

• Mięczaki

• Pajęczaki

• Wije

• Owady (błonkówki, pluskwiaki różnoskrzydłe, motyle)

INIEKCJA

Pazury jadowe

Kolce jadowe

Żądła

Harpuny

bezkręgowce

Chironex fleckeri

Osa morska, występuje w tropikalnych obszarach północnej części Australii. Do roku 2005 opisano 67 przypadków śmierci ludzi.

Najbardziej jadowite zwierzę świata

Wielkośd ciała 20 x 30 cm, masa do 6 kg,długośd czułków - do 3 m.

Wywołuje śmierd w ciągu kilku min. Jad podawany jest przez komórkiParzydełkowe - nematocyty, zawierajęce kilka miotoksyn oraz hemolizynę.

Zespół Irukundji

- uogólniony ból,- nadciśnienie- wymioty- zaburzenie akcji serca- zaburzenia oddechowe

NEMATOCYTY

Szkarłupnie (Echinodermata)

• najeżak skalny Paracentrotus lividusjad: hemolizynynarządy jadowe: zmienione kolce - pedicellaria

Film: http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/indexmag.html?http://www.microscopy-uk.org.uk/mag/artjul00/urchin3.html

Conus striatus

Conus geographus

Jad zawiera kompozycję kilku neuro-i miotoksyn. Śmierd ofiary następuje w kilka, kilkanaście sekund. W XX wieku odnotowano klinicznie co najmniej 50 śmiertelnych ofiar.

aparat jadowy

Objawy ukąszenia:- zawroty głowy, drgawki,- wstrzymanie akcji serca,- paraliż mięśni szkieletowych

Żyje w wodach tropikalnychOceanu Indyjskiego i Pacyfiku

Głowonogi

• Toksyna produkowanajest przez ślinianki

• Narząd raniący:dziób

Hapalochlaena maculosa

Ośmiornica błękitna, występuje w okolicach Australii, osiągawielkośd ciała do 20 cm.

Ilośd jadu znajdującego się w gruczole jadowym wystarczy na uśmiercenie 26 dorosłych osób

Jad, znajdujący się w ślinie, zawiera makulotoksynę, pochodną tetradotoksyny (TTX).

Symptomy ukąszenia:- parastezje- wymioty- zaburzenia oddychania- zaburzenie pracy mięśni szkieletowych- zaburzenia widzenia

Powoduje co roku śmierd kilku osób. Dotknięta przypadkowo przez człowieka może bezboleśnie ukąsid.

szczękoczułkowce

• Skorpiony

• Pająki

Leiurus quinquestriatus Skorpion żółty, występuje w AfrycePółnocnej oraz na Bliskim Wschodzie.Najbardziej jadowity spośród wszystkich gatunków skorpionów.

Jad zawiera dwie neurotoksyny,z których jedna-chlorotoksynaodpowiedzialna jest za śmierd człowieka.

Wstępne objawy użądlenia:- hypertermia- tachykardia- wysokie ciśnienie krwi- zaburzenia oddychania

chelicerae szczękoczułki

pedipalpi nogogłaszczki

oko

odnóża kroczne (4)

mezosoma

metasoma

telson z kolcem jadowym

tergit

karapaks

Zwierzęta niewrażliwe na jad

• Gąsienice niektórych motyli, np. bielinków

• Larwy chrząszczy

• Ślimaki

Solfugi (rząd Solifugae)

• Tropikalne pajęczaki (poza Australią)

• 1000 gatunków

• Nie są jadowite – nie znaleziono gruczołów jadowych

• Zakażenia po ugryzieniu przez jad trupi obecny na szczękoczułkach

Pająki

• Narząd raniący – szczękoczułki z pazurem

• Gruczoł jadowypołożony w członie podstawowym szczękoczułków lub w głowotułowiuplus kanał wyprowadzający

czarna wdowaLactrodectus mactans

Czarne wdowy (rodzaj Lactrodectusobejmuje 31 gatunków). Samice1- 1.5 cm dł.). Wszystkie b. jadowite. Występują na obszarach o klimacieumiarkowanym i tropikalnym.

Jad zawiera neurotoksynę - latrotoksynę.W USA co roku opisywanych jestklinicznie kilka przypadków śmierci, zwłaszcza małych dzieci.

Wstępne objawy ukąszenia:- ślinotok- suchośd ust, pocenie się- zaburzenie pracy przepony- wymioty- tachykardia

Ptasznikowate(Theraphosidae )

• Jad: neurotoksyny• Z reguły: jad o mocy porównywalnej

z pszczelim (gatunki amerykaoskie)• Gatunki azjatyckie i afrykaoskie – jad bardzo silny,

objawy:- długi ból- opuchlizna- wymioty- drgawki (nawet miesiąc po ugryzieniu)- częściowy paraliż

• Wyrzucanie drażniących włosków

Kątnik Tegenaria sp.

Jad zawiera substancjelityczne

Objawy ukąszenia:- Ból- swędzenie - Martwica tkanki

Lejkowate (Agelenidae)

Krzyżakowate (Araneidae)

Narząd jadowy: gruczoł w głowotułowiuplus narząd raniący - szczękoczułki

Objawy ukąszenia:- Bóle głowy i stawów- osłabienie- pieczenie- wylewy krwawe w miejscu ukąszenia

Pająk krzyżak Araneus diadematus

Jad:arachnolizyna - właściwosci hemolityczneepeirotoksyna – hormon - hipotonia

Topikowate (Argyronetidae )

Narząd jadowy: gruczoł w głowotułowiuplus narząd raniący - szczękoczułki

Objawy ukąszenia:- ostry ból- reakcja zapalna (nawet 2 tygodnie)- czasem martwica

Pająk topikArgyroneta aquatica

Jad:hemorraginy

Pareczniki (Chilopoda)

APARAT GĘBOWY Lithobius forficatus

żuwaczka

szczęka I pary

szczęka II pary

szczękonóże

kolec z przewodem gruczołu jadowego

Wij drewniak (Lithobius forficatus)

• Śmiertelne dla małych stawonogów

• U człowieka –miejscowe stany zapalne

Skolopendra olbrzymiaScolopendra gigantea Skolopendra olbrzymia, zamieszkuje

północne i zachodnie obszary AmerykiPołudniowej, Trynidad i Jamajkę. Długośd ciała 25-30 cm.

Największy i najbardziej niebezpieczny dla człowieka gatunek pareczników.

Jad zawiera histaminę, hyaluronidazę, serotoninę, cytolizynę, kardiotoksynę, i liczne enzymy proteolityczne.

Efekty ukąszenia:- hypertermia- silny ból w miejscu ukąszenia,- zawroty głowy, wymioty- bradykardia

Scutigera sp.

• Śmiertelne dla małych stawonogów

• U człowieka –przez 4-6 godzin ból nie do wytrzymania,miejscowe stany zapalne prowadzące do martwicy skóry i tkanki podskórnej

owady

• Żądła

• Ukąszenia

• Włoski

błonkówki

• Pszczoła miodna (Apis mellifera)

• żądło: przekształcone pokładełko, zostaje w ciele napastnika

• Jad: histamina, fosfolipaza A i hyaluronidaza, melityna (hemoliza) i silna neurotoksyna - apamina, a także adolapina.

pszczoła miodna - żądło

gruczoł jadowy

gruczoł dodatkowy

pęcherzyk

(zbiorniczek) jadowy

pochwa żądła

sztylet żądła

ze szczecinkami kłującymi

pszczoła miodna - żądło

Afrykaoska pszczoła miodna (AHB),

odkryta w Teksasie w r. 1990. Występuje na terenach południowo-zachodnich stanów USA. Jest hybrydą podgatunku Apis melliferai kilku podgatunków występującychw Europie.

Apis mellifera scutellata Jad zawiera kompozycję neurotoksyn-apaniny i mellityny oraz kilkunaczynio-aktywnych amin.

Objawy wielokrotnego użądlenia:- nadmierne pocenie się,- ból gardła, kaszel,- zaburzenia oddychania.

Do tej pory jad tej odmiany

zabił ponad 1000 osób!!!

Sobole, tchórze syberyjskie, szczury i jeże są niewrażliwe na jad pszczół.

błonkówki

• Szerszeo (Vespa crabro)

• żądło: dłuższe od pszczelego

• Jad: neurotoksyny - histamina, hyaluronidaza,acetylocholina – pieczenieplus wolne aminokwasy.

Pluskwiaki (Hemiptera)

• pluskoles (Notonecta glauca)

• Aparat gębowy - kłujka

• Toksyczna ślina –hemolizyny, hialuronidaza

• Skutki ukłucia – ból,hemoliza.

motyle (Lepidoptera)

• Niektóre gąsienice

• Gruczoły jadowe znajdują się w skórze u podstawy włosków

• Podrażnienie skóry

• Przebicie skóry i dostanie się toksyn do krwiobiegu

motyle (Lepidoptera)

• Gąsienice rusałki pawik (Inachis io)

• Gruczoły jadowe znajdują się w skórze u podstawy włosków oraz występują odwłokowe gruczoły skórne

• Porażenie skóry

motyle (Lepidoptera)

• Gąsienice niedźwiedziówki nożówki (Arctia caja)

• Włoski powodują zapalenie spojówki

motyle (Lepidoptera)

• Gąsienice barczatki dębolistnej (Gastropacha quercifolia)

• Włoski wyposażone są w gruczoły jadowe