Wydawnictwo Naukowe „Scholar” Spółka z o.o.ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawatel./fax 022 826 59 21, 022 828 95 63, 022 828 93 91dział handlowy: jak wyżej w. 108e-mail: info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.plhttp://www.scholar.com.pl

Wydanie nowe rozszerzoneSkład i łamanie: WN „Scholar” (Jerzy Łazarski)Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN Sp. z o.o.

Seria: Wykłady z Socjologii, t. 1

Redaktor naukowy serii: prof. dr hab. Piotr Sztompka

Redaktor prowadząca: Anna Raciborska

Redakcja: Małgorzata Dziurdzik, Magdalena Michalska

Korekta: Magdalena Michalska

Projekt okładki: Katarzyna Juras

Copyright © by Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Spółka z o.o. 2004, 2007

ISBN 978-83-7383-245-9

Spis treści

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Rozdział 1. Struktura społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121.1. Społeczeństwo a struktura społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131.2. Przykłady definicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161.3. Próba systematyzacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191.4. Teoretyczna refleksja a wyniki badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Rozdział 2. Zróżnicowanie i nierówności społeczne . . . . . . . . . . . . . . . 252.1. Zróżnicowanie społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252.2. Nierówności społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272.3. Nierówności w aspekcie moralnym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302.4. Empiryczna ilustracja nierówności dochodów

w krajach Europy Środkowo-Wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Rozdział 3. Stratyfikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383.1. Stratyfikacja a nierówności społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383.2. Trzy tradycje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

3.2.1. Weber. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413.2.2. Warsztat badań terenowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443.2.3. Funkcjonalna teoria uwarstwienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

3.3. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Rozdział 4. Klasy społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 534.1. Definiowanie klasy społecznej w terminach statusu . . . . . . . . . . . . . . 544.2. Weber i Marks – przesłanki teorii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 574.3. Kwestia stopniowalności i formowanie się klas . . . . . . . . . . . . . . . . . . 624.4. Niezrealizowana prognoza rewolucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 654.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Rozdział 5. Neomarksizm – próba dostosowania teorii marksowskiej do współczesnych społeczeństw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 695.1. Struktura klasowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

5.1.1. Jak powstają klasy – mechanizm wyzysku. . . . . . . . . . . . . . . . . 705.1.2. Kształt struktury klasowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

5.2. Problemy interpretacyjne – nietypowe lokacje klasowe . . . . . . . . . . . . 765.3. Formowanie się klas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 785.4. Podsumowanie: Charakterystyczne cechy

neomarksistowskiego podejścia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Rozdział 6. Teza o śmierci klas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 816.1. Argumenty za zanikaniem klas i ich krytyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

6.1.1. Praca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 846.1.2. Własność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 886.1.3. Styl życia i wzory konsumpcji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 926.1.4. Zachowania polityczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 946.1.5. Nowe lojalności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

6.2. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Rozdział 7. Nowe klasy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1047.1. Historia problemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1047.2. Nowa klasa średnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1057.3. Teorie społeczeństw przemysłowych, postprzemysłowych,

klas technokratyczno-biurokratycznych i „nowych klas” . . . . . . . . . . . . 1107.4. Nowa klasa robotnicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1137.5. Inteligencja jako klasa panująca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1157.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

Rozdział 8. Wybrane zagadnienia pomiaru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1188.1. Wskaźniki i pomiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1198.2. Dobór wskaźników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1218.3. Cechy dobrego wskaźnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1228.4. Pomiar wielowskaźnikowy i błędy pomiaru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1258.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

Rozdział 9. Wskaźniki pozycji społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1289.1. Pomiar wielowskaźnikowy w społecznościach lokalnych . . . . . . . . . . . 1289.2. Dlaczego zawód? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1319.3. Klasyfikacje zawodów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1369.4. Skale zawodów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1399.5. Dwa nierozwiązane problemy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1459.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

Rozdział 10. Narzędzia pomiaru pozycji społecznej w Polsce . . . . . . . . 15010.1. Polskie klasyfikacje zawodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15010.2. Polskie skale zawodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

10.3. Cztery problemy, które każdorazowo należy rozstrzygnąć . . . . . . . . . 162Aneks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

Rozdział 11. Empiryczne analizy struktury klasowej i problemy pomiaru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16611.1. EGP, czyli uaktualniona teoria Webera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16711.2. Jak stosować EGP: Wskazówki praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17011.3. Neomarksistowski schemat podziałów klasowych . . . . . . . . . . . . . . . 17311.4. Inne schematy podziałów klasowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18011.5. Polskie schematy podziałów klasowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182Aneks 1: Schemat konstrukcji EGP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185Aneks 2: Syntaks podziału na 12 klas społecznych

w neomarksistowskiej teorii E.O. Wrighta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

Rozdział 12. Ruchliwość społeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19412.1. Podstawowe pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19412.2. Analiza tabel: Podejście klasyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19812.3. Modele logarytmiczno-liniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20112.4. Analizy struktury ruchliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20512.5. „Szkoła osiągania statusu” i analiza ścieżkowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . 20812.6. Modele „historii wydarzeń”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21212.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

Rozdział 13. Funkcje ruchliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21613.1. Wpływ na formowanie się struktury społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21713.2. Wpływ na stabilność polityczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22113.3. Wpływ na efektywność ekonomiczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22513.4. Wpływ na funkcjonowanie jednostek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22813.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

Rozdział 14. Wyniki badań nad ruchliwością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23314.1. Natężenie ruchliwości i otwartość struktury społecznej. . . . . . . . . . . . 23314.2. Wzory ruchliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23914.3. Badania ruchliwości w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24314.4. Ruchliwość kobiet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24714.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

Rozdział 15. Homogamia małżeńska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25415.1. Kontekst teoretyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25415.2. Cechy indywidualne, czynniki strukturalne, presja norm . . . . . . . . . . 25715.3. Zasady: podobieństwa statusu małżonków

i przyciągania się sprzeczności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25915.4. Wyniki międzykrajowych badań porównawczych . . . . . . . . . . . . . . . . 26415.5. Zmiany w czasie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26915.6. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272

Rozdział 16. Legitymizacja nierówności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27416.1. Czynniki legitymizacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27416.2. Systemy wartości i ideologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28116.3. Typy legitymizacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28416.4. Dwie ilustracje empiryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

16.4.1. Norma sprawiedliwej dystrybucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28816.4.2. Aspiracje zarobkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290

16.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292

Rozdział 17. Struktura społeczna w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29517.1. Struktura zawodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29517.2. Ruchliwość międzypokoleniowa w latach 1982–2004 . . . . . . . . . . . . 29917.3. Pochodzenie społeczne a poziom wykształcenia . . . . . . . . . . . . . . . . 30417.4. Mechanizmy zróżnicowania dochodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30717.5. Zmiany nierówności dochodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31117.6. Ubóstwo w hierarchii społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31317.7. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318

Rozdział 18. Globalizacja, procesy umiędzynarodowienia, nierówności społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32018.1. Czym są globalne nierówności? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32118.2. Wymiary globalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322

18.2.1. Nierówności ekonomiczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32218.2.2. Ilustracje empiryczne – dochody i warunki mieszkaniowe . . . 33218.2.3. Nierówności polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

18.3. Klasy transnarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34118.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372

9

PRZEDMOWA

Jest to podręcznik z socjologii struktur społecznych. Pierwsze jego wydanie ukazało się w 2004 r. Obecne – drugie – wydanie jest obszerniejsze: zawiera więcej danych, uaktualnia niektóre tematy, pewne wątki uzupełnia, a inne redu-kuje. Dopisałem też trzy nowe rozdziały. Dotyczą one: globalizacji i wynikają-cych z niej perspektyw wyłaniania się ponadnarodowej struktury społecznej; wpływu wzorów zawierania małżeństw na kształtowanie się nierówności; neo-marksistowskich teorii struktury klasowej i związanych z nią badań.

Czytelnikowi należy się kilka wyjaśnień. Pierwsze z nich dotyczy tematycz-nego zakresu tej pracy. W większości podręczników występują trzy elementy: przegląd najważniejszych teorii, omówienie podstawowych metod badawczych oraz informacje na temat rzeczywistości społecznej. W tej książce starałem się zawrzeć wszystko to, co najważniejsze w odniesieniu do teorii, metodologii i aktualnego stanu wiedzy o strukturze społecznej.

W opinii wielu autorów socjologia wyodrębniła się z innych nauk jako dyscy-plina zajmująca się analizowaniem struktur społecznych. Najogólniej rozumiana struktura społeczna utożsamiana jest z układem jakichkolwiek elementów, zaczynając od jednostek i rodzin, a kończąc na segmentach struktury klaso-wej, takich jak robotnicy czy chłopi. Jednak w analizach socjologicznych kon-centrujemy się na strukturze, utożsamianej z nierównościami i hierarchią spo-łeczną. Jest tak również w tej książce – czytelnik nie znajdzie w niej omówienia teorii dotyczących struktury społecznej rozumianej np. w terminach związków pokrewieństwa, co nie znaczy, że te wątki całkowicie pomijam. Są one obecne – głównie tam, gdzie wskazuję na wkład antropologii kulturowej, która jest głów-nym reprezentantem szerokiego ujmowania tych zjawisk. Należy zatem podkre-ślić, że struktura społeczna rozpatrywana jest w tym podręczniku przez pryzmat wymiarów nierówności, stratyfikacji i struktury klasowej.

Jednym z dylematów każdego autora jest to, ile miejsca należy poświęcić prezentacji warsztatu badawczego i schematów analiz. Czytelnik, który cho-ciaż raz zetknął się z socjologią struktur społecznych, zapewne odnotował, jak duży nacisk kładzie się w nich na problematykę pomiaru. Zagadnieniom tym poświęcam uwagę w rozdziale ósmym i nie warto ich w tym miejscu uprzedzać. Wystarczy, jeżeli stwierdzimy, że wybór metody powinien być w każdym przy-padku pochodną rozpatrywanego problemu. W ramach podejścia nazywanego

10

PR

ZED

MO

WA „jakościowym”, którego celem jest uchwycenie mechanizmów funkcjonowania

procesów i zjawisk, podstawowymi metodami zbierania danych są: obserwacja, analiza pamiętników, listów i technika swobodnego wywiadu. Przykładem tego podejścia w odniesieniu do problematyki struktur społecznych mogą być mono-graficzne studia klasy robotniczej i średniej. Jednak pod względem liczby tema-tów, zaangażowanych środków finansowych i projektów badawczych dominuje orientacja „ilościowa”, gdzie odwołujemy się głównie do danych z badań ankie-towych w celu ustalenia siły zależności między zmiennymi. Kwestiom metodo-logicznym poświęciłem cztery rozdziały, koncentrując się na omówieniu kon-strukcji wskaźników statusu jednostek, ich przynależności klasowej i innych najistotniejszych aspektów usytuowania w strukturze społecznej. Wynika to z przekonania, że wiedza o metodologii pomiaru jest koniecznym warunkiem zrozumienia istoty analizowanych procesów i zjawisk, co oczywiście dotyczy każdej dyscypliny nauki.

Fakt, że w socjologii polskiej problematyce struktury społecznej poświęcono szczególnie dużo uwagi, jest zobowiązujący. Książka Stanisława Ossowskiego Struktura klasowa w świadomości społecznej (1968a) – przetłumaczona na język an gielski jako Class Structure in Social Consciousness – utrzymuje się w czo łówce najczęściej cytowanych publikacji światowej socjologii. W latach pięćdziesiątychh XX wieku Jan Szczepański i Julian Hochfeld zainicjowali dłu-gofalowe badania nad klasą robotniczą i inteligencją. Włodzimierz Wesołowski w książkach Studia z socjologii klas i warstw społecznych (1962) i Klasy, war-stwy i władza (1966) oraz Adam Sarapata w Studiach nad uwarstwieniem i ruchliwością społeczną (1965) jako pierwsi podjęli problematykę stratyfikacji w odniesieniu do Polski. Stanisław Kozyr-Kowalski jest autorem prac podejmu-jących trud reinterpretacji myśli Maxa Webera. Badania zespołu kierowanego przez Włodzimierza Wesołowskiego i Kazimierza Słomczyńskiego dostarczyły podstawowej wiedzy empirycznej o mechanizmach stratyfikacji i ruchliwości społecznej. Kolejne przedsięwzięcia badawcze, realizowane przez Kazimierza Słomczyńskiego, Stanisława Widerszpila, Krzysztofa Zagórskiego, Michała Pohoskiego, Edmunda Wnuk-Lipińskiego, Krystynę Janicką, Bogdana Macha, Wojciecha Zaborowskiego, odsłaniały w miarę upływu lat coraz to nowe aspekty globalnej struktury społecznej. Równolegle rozwijały się badania poświęcone kategoriom społeczno-zawodowym i podstawowym segmentom. Studia nad inte-ligencją kontynuował Andrzej Borucki, klasę chłopską bada Krzysztof Gorlach, elitę władzy – Jacek Wasilewski, klasę robotniczą – Juliusz Gardawski.

Polskie podręczniki socjologii struktury społecznej są wyborami tekstów, a książki autorskie dotyczą struktury społecznej w bardzo szerokim ujęciu. Taki charakter ma np. podręcznik Daniela Markowskiego (2000) Wielkie struktury społeczne, gdzie obok klasycznych problemów stratyfikacji zamieszczono roz-działy dotyczące młodzieży i narodu. Książka, którą przedkładam, nie jest kopią zachodnich podręczników stratyfikacji, jednak przy jej tworzeniu odwoływałem się do tych wzorów, jeżeli chodzi o ogólną koncepcję i tematykę rozdziałów. Starałem się wykorzystać najnowsze pozycje literatury światowej i polskiej. Ostatnie z nich sięgają 2007 roku. W rozdziałach empirycznych odwołuję się

11

PR

ZED

MO

WA

również do niektórych własnych, publikowanych wyników analiz i badań oraz do przedsięwzięć realizowanych z innymi autorami. Należy tu wymienić artykuły i książki napisane wspólnie z Dariuszem Przybyszem, Zbigniewem Sawińskim i Kazimierzem Słomczyńskim.

Do napisania podręcznika zachęcił mnie Profesor Piotr Sztompka, a pierw-szymi czytelnikami byli Kazimierz M. Słomczyński i Jacek Wasilewski. Ich kry-tyczne uwagi zmobilizowały mnie do uwzględnienia wielu problemów, których nie powinno się w podręcznikowej publikacji pominąć. Bogdan Mach znalazł czas na przeczytanie jego kolejnej wersji, co pozwoliło – przynajmniej częściowo – na usunięcie wielu niejasności i braków. Przygotowując drugie wydanie, korzy-stałem już z doświadczeń wyniesionych z wykładów dotyczących stratyfikacji społecznej w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego – różne wątpli-wości pod adresem podręcznika zgłaszali studenci, a ja sam, przygotowując się do zajęć, znajdowałem w pierwszym wydaniu słabe miejsca.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie