Dane statystyczne dotyczące osób niepełnosprawnych w latach ...

INFORMACJA Rządu Rzeczypospolitej Polskiej

o działaniach podejmowanych w 2012 roku na rzecz realizacji postanowień

uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r.

„KARTA PRAW OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH”

(część 1)

Warszawa, 2013 r.

1

Spis treści (część 1)Wstęp ……………………………………………….……………………………str. 3– 4.

I. Podstawowe dane statystyczne w 2011 r. dotyczące osób niepełnosprawnych …………………………………………………………………………………….. ..str. 5 – 21.

II. Ratyfikacja Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych o Prawach Osób Niepełnosprawnych………………………………………………………….str. 22 – 23.

III. Informacja szczegółowa resortów i urzędów centralnych o realizacji w 2011 r. praw osób niepełnosprawnych w zakresie1:……………………………..…....…str. 24– 132.1) dostępu do leczenia i opieki medycznej, wczesnej diagnostyki, rehabilitacji

i edukacji leczniczej, a także do świadczeń zdrowotnych uwzględniających rodzaj i stopień niepełnosprawności, w tym do zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze, sprzęt rehabilitacyjny.

2) dostępu do wszechstronnej rehabilitacji mającej na celu adaptację społeczną,3) nauki w szkołach wspólnie ze swymi pełnosprawnymi rówieśnikami, jak również do

korzystania ze szkolnictwa specjalnego lub edukacji indywidualnej,4) pomocy psychologicznej, pedagogicznej i innej pomocy specjalistycznej umożliwiającej

rozwój, zdobycie lub podniesienie kwalifikacji ogólnych i zawodowych,5) pracy na otwartym rynku pracy zgodnie z kwalifikacjami, wykształceniem

i możliwościami oraz korzystania z doradztwa zawodowego i pośrednictwa, a gdy niepełnosprawność i stan zdrowia tego wymaga - prawo do pracy w warunkach dostosowanych do potrzeb niepełnosprawnych,

6) zabezpieczenia społecznego uwzględniającego konieczność ponoszenia zwiększonych kosztów wynikających z niepełnosprawności, jak również uwzględnienia tych kosztów w systemie podatkowym,

7) życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, w tym: dostępu do urzędów, punktów wyborczych i obiektów użyteczności publicznej, swobodnego przemieszczania się i powszechnego korzystania ze środków transportu, dostępu do informacji, możliwości komunikacji międzyludzkiej,

8) posiadania samorządnej reprezentacji swego środowiska oraz do konsultowania z nim wszelkich projektów aktów prawnych dotyczących osób niepełnosprawnych,

9) pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym, kulturalnym, artystycznym, sportowym oraz rekreacji i turystyce odpowiednio do swych zainteresowań i potrzeb.

IV. Podsumowanie ……………………………………………..……………….str. 133 – 137.V. Informacja Rzecznika Praw Obywatelskich2 o podjętych w 2012 r. działaniach3 w zakresie

ochrony praw osób niepełnosprawnych i przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu tej grupy osób ………………………………………..…………………….….....str. 138 – 145.

Załączniki (część 2)

Wstęp1 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. – Karta Praw Osób Niepełnosprawnych zawiera 10 praw. Prawo dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym” nie zostało omówione z uwagi na to, że obszerny opis instrumentów służących jego realizacji został zawarty w pozostałych 9 prawach.2 Nadesłana na prośbę Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych3 Zadania zrealizowane w ramach merytorycznych kompetencji.

2

Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych zawiera katalog dziesięciu praw osób niepełnosprawnych określający priorytetowe obszary dla polityki państwa m.in. w zakresie lecznictwa, edukacji, zabezpieczenia społecznego, zatrudnienia, udziału w życiu publicznym oraz zapobiegania dyskryminacji osób niepełnosprawnych i przeciwdziałania ich wykluczeniu społecznemu.

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uznał w Karcie Praw Osób Niepełnosprawnych, że: „osoby niepełnosprawne, czyli osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji”.

Kartę Praw Osób Niepełnosprawnych – mimo, że nie posiada mocy prawnej – należy traktować jako swego rodzaju standardowy kierunek w zakresie realizacji przez instytucje publiczne i niepubliczne różnych działań na rzecz osób niepełnosprawnych, przede wszystkim zmierzających do stwarzania osobom niepełnosprawnym coraz pełniejszych możliwości w korzystaniu z przysługujących im praw.

Z sejmowej uchwały z dnia 1 sierpnia 1997 r. – Karta Praw Osób Niepełnosprawnych wynika obowiązek przygotowania przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej corocznej informacji o inicjatywach i działaniach podjętych w danym roku w zakresie urzeczywistniania praw osób niepełnosprawnych (§ 3 Karty Praw Osób Niepełnosprawnych).

Ten coroczny obowiązek w znacznej mierze determinuje charakter przygotowanej informacji, jej zakres tematyczny, jej ocenę działania, a także możliwość przygotowania analitycznej oceny działań administracji rządowej i wskazania tendencji dotyczących realizacji praw określonych w sejmowej uchwale.

Pomimo wspomnianych uwarunkowań, w informacji za rok 2012 zawarta jest próba oceny działań realizowanych w latach 2008 – 2012 np. w sferze edukacji, sportu, kultury czy zatrudnienia osób niepełnosprawnych, a więc w niektórych priorytetowych obszarach określonych w sejmowej uchwale – Karta Praw Osób Niepełnosprawnych.

Przystępując do przygotowania informacji z realizacji w 2012 r. sejmowej uchwały Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, Minister Pracy i Polityki Społecznej (z jego upoważnienia – Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych) zwrócił się do resortów i urzędów centralnych4 z prośbą o nadesłanie informacji o działaniach podejmowanych w 2012 r. na rzecz osób niepełnosprawnych, w ramach posiadanych merytorycznych kompetencji, w tym także o bezpośrednich lub pośrednich działaniach na rzecz osób niepełnosprawnych w latach 2008 – 2012, ze szczególnym uwzględnieniem osiągniętych rezultatów w postępie realizacji praw osób niepełnosprawnych; niepokojących tendencji w obszarze urzeczywistniania praw osób niepełnosprawnych oraz najważniejszych inicjatyw prowadzących do optymalizacji podjętych przedsięwzięć w celu urzeczywistniania praw osób niepełnosprawnych.

„Informacja Rządu Rzeczypospolitej Polskiej o działaniach poodejmowanych w 2012 r. na rzecz realizacji postanowień uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 4 Wykaz resortów i urzędów centralnych/innych podmiotów zamieszczono w załączniku 1.

3

1 sierpnia 1997 r. – Karta Praw Osób Niepełnosprawnych” zawiera opis działań zrealizowanych lub zapoczątkowanych w ub.r. przez ministerstwa i urzędy centralne. Jest to dokument informacyjny i faktograficzny o bardzo zróżnicowanym charakterze, poczynając od inicjatyw szczegółowych po inicjatywy systemowe w zakresie m.in. prawa przychylnego osobom niepełnosprawnym.

Omawiając realizację w 2012 r. poszczególnych praw zawartych w sejmowej uchwale Karta Praw Osób Niepełnosprawnych zamieszczono także informację o działaniach podjętych w latach 2008 – 2012 z elementami analitycznymi.

„Informacja Rządu Rzeczypospolitej Polskiej o działaniach podejmowanych w 2012 r. na rzecz realizacji postanowień uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. - Karta Praw Osób Niepełnosprawnych” składa się z dwóch części: podstawowej informacji o realizacji w 2012 r. postanowień sejmowej uchwały oraz załączników zawierających bardziej szczególny opis zrealizowanych w 2012 r. działań powiązanych z podstawową informacją.

Warto także podkreślić, że bardzo ważnym wydarzeniem w 2012 r. było wprowadzenie 25 października5 do polskiego porządku prawnego Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych o Prawach Osób Niepełnosprawnych.6 Oznacza to, że organy ustawodawcze oraz organy władzy wykonawczej związane są już treścią ratyfikowanej przez Polskę Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych, a zatem wszystkie akty prawa krajowego oraz podejmowane działania7 muszą być zgodne z ratyfikowaną Konwencją8.

I.

5 Podstawę do określenia daty wejścia w życie Konwencji w stosunku do Polski stanowiła data złożenia przez przedstawicieli Polski dokumentów ratyfikacyjnych Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych Sekretarzowi Generalnemu ONZ, który jest depozytariuszem Konwencji. Datę wejścia w życie Konwencji w stosunku do państw, które ją ratyfikowały po dniu 3 maja 2008 roku, wyznacza się bowiem - zgodnie z art. 45 ust. 2 Konwencji - na trzydziesty dzień od dnia złożenia przez to państwo dokumentu ratyfikacyjnego.

6 Po opublikowaniu w Dzienniku Ustaw poz. 1169 treści dokumentu ratyfikacyjnego z dnia 6 września 2012 roku wraz z tekstami Konwencji w języku angielskim i w przekładzie na język polski oraz oświadczenia rządowego (w Dzienniku Ustaw poz. 1170) w sprawie mocy obowiązującej Konwencji.

7 Art. 9 i 87 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.8 Dz.U. 2012, poz. 1169.

4

Podstawowe dane statystyczne dotyczące osób niepełnosprawnych w latach 2008 – 20129

Liczebność populacji osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 16 lat i więcej zmniejszała się stopniowo począwszy od 1997 r. do 2012 r. (z 4,6 mln do 3,4 mln) 10. W latach 2008 – 2009 liczebność ta zmniejszyła się o 200 tys., z 3,7 mln do 3,5 mln11, a w latach 2010 – 2012 kształtowała się na wyrównanym poziomie – 3,4 mln osób12.

Źródło: BAEL GUS; Dane w latach 2010 - 2012 – na podstawie NSP 2011, dane w latach 1993-2009 - na podstawie wcześniejszych bilansów ludności

Liczebność populacji osób niepełnosprawnych prawnie w wieku produkcyjnym13 również zmniejszała się na przestrzeni ostatnich lat. W latach 2008 – 2009 zmniejszyła się o 150 tys., z 2,2 mln do 2,1 mln, a w latach 2010 – 2012 utrzymywała się na wyrównanym poziomie – 2 mln osób.

Źródło: BAEL GUS; Dane w latach 2001-2009 - na podstawie NSP 2002, dane w latach 2010 - 2012 – na podstawie NSP 2011.

9 Szczegółowe – wybrane dane statystyczne zamieszczono w załączniku 34.10 Według wyników kwartalnego reprezentacyjnego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) prowadzonego przez GUS od 1992 roku. Należy zaznaczyć, że zbiorowość ta obejmuje wszystkie osoby niepełnosprawne prawnie w wieku 16 lat i więcej, niezależnie od rodzaju posiadanego orzeczenia o stopniu niepełnosprawności bądź równoważnego (w zależności od rodzaju organu orzekającego). Dane za rok 2012, jak również za lata 2010-2011 w oparciu o podstawę uogólniania wyników z próby, którą stanowią bilanse ludności opracowane na podstawie wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2011 roku (NSP 2011), dane za lata 1997 - 2009 w oparciu o wcześniejsze bilanse ludności.11 Dane BAEL przeliczone w oparciu o bilanse ludności na podstawie NSP 2002. Należy zaznaczyć, iż obecnie dane BAEL prezentowane są w oparciu o inną podstawę uogólniania wyników z próby, którą stanowią bilanse ludności opracowane na podstawie wyników ostatniego Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2011 roku (NSP 2011) oraz zmienioną metodologię. Dane uwzględniające nową metodologię prezentowane są na bieżąco w publikacjach kwartalnych, poczynając od publikacji za III kwartał 2012 r., a ponadto wyniki BAEL zostały przeliczone dla okresów I kwartał 2010r. – II kwartał 2012 r. W związku z powyższym nie należy porównywać wyników BAEL w okresie 2008-2012.12 Dane BAEL przeliczone w oparciu o bilanse ludności po NSP z 2011 roku.13 18-59 lat dla kobiet i 18-64 lat dla mężczyzn.

5

Udział osób niepełnosprawnych prawnie wśród osób w wieku 15 lat i więcej od 2001 roku do 2012 roku zmniejszył się z 13,9% do 10,8%, zaś wśród osób w wieku produkcyjnym zmniejszył się w tym okresie z 10,9% do 8,4%. Pomiędzy 2008 a 2012 rokiem nastąpiło obniżenie udziału osób niepełnosprawnych wśród osób w wieku 15 lat i więcej o 1 pkt. proc., natomiast wśród osób w wieku produkcyjnym – o 0,9 pkt. proc.


W latach 2008 – 2012 w populacji osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 16 lat i więcej, nastąpił wzrost udziału osób z orzeczonym znacznym (z 26,9% do 28,3%) i umiarkowanym (z 38,1% do 40,9%) stopniem niepełnosprawności oraz zmniejszył się udział osób z orzeczonym lekkim stopniem niepełnosprawności (z 35% do 30,8%).14


14 O ile w 2003 roku udział osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności wynosił 22,4%, to w 2007 roku zwiększył się do 25,3%, w 2008 roku – do 26,9%, w 2009 roku – do 27,2%, zaś w 2012 roku wzrósł do 28,3%. Udział osób z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, który w 2003 roku wynosił 35,9%, zaczął wzrastać po 2007 roku – z 36% do 38,1% w 2008 roku, do 39,6% w 2010 roku i 40,5% w 2011 roku. Natomiast w 2012 roku udział ten wyniósł 40,9%.Udział osób z lekkim stopniem niepełnosprawności, który w 2003 roku wynosił 42,3%, obniżał się stopniowo do 2007 roku, kiedy wynosił 38,7%, a następnie zaczął gwałtownie spadać – do 35% w 2008 roku, do 34,4% w 2009 roku, 33,4% w 2010 roku, do 32,1% w 2011 roku, a w 2012 roku obniżył się do poziomu 30,8%.

6

W przypadku osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym udział osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności wzrósł z 18,7% w 2008 r. do 21,4% w 2012 r., udział osób z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności zwiększył się z 39,8% w 2008 r. do 42,7% w 2012 r., natomiast udział osób z lekkim stopniem niepełnosprawności obniżył się w tym okresie z 41,5% do 35,9%.


Zmiany te wynikały m.in. ze zmiany przepisów ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych dotyczących wysokości dofinansowań do wynagrodzeń, które otrzymują pracodawcy osób niepełnosprawnych – zależnej m.in. od stopnia niepełnosprawności pracowników i występowania u nich schorzeń szczególnych.15

Przyczyny niepełnosprawności w latach 2008 - 2012.Najczęstszą przyczynę niepełnosprawności16 stanowiły uszkodzenia i choroby narządów

ruchu (55,8%), schorzenia układu krążenia (49,6%), schorzenia neurologiczne (33%) oraz uszkodzenia i choroby wzroku (27,3%)17.

Natomiast niższy jest udział procentowy osób z uszkodzeniami i chorobami narządu słuchu (13,7%), z chorobą psychiczną (10,1%) i upośledzeniem umysłowym (4,0%) w zbiorowości osób niepełnosprawnych. Warto jednak podkreślić, iż odsetki te przekładają się na tysiące osób niepełnosprawnych o obniżonej sprawności w codziennym funkcjonowaniu, które wymagają szczególnego wsparcia w edukacji, na rynku pracy i w życiu codziennym.

Najczęstszą przyczyną niepełnosprawności osób w wieku produkcyjnym były schorzenia i dysfunkcje narządu ruchu, a w następnej kolejności: schorzenia układu krążenia i neurologiczne oraz choroby narządu wzroku18.

15 Należy wskazać, że w latach wcześniejszych osoby z orzeczonym lekkim stopniem niepełnosprawności w naturalny sposób stanowiły przeważającą większość w strukturze populacji osób niepełnosprawnych, w następnej kolejności co do wysokości odsetków kształtowały się: wyższy udział procentowy osób z umiarkowanym znacznym stopniem niepełnosprawności i znacznie niższy – z lekkim. 16 Na podstawie wyników Europejskiego Ankietowego Badania Zdrowia przeprowadzonego przez GUS w 2009 r.; poszczególne udziały nie sumują się na 100%, ponieważ dana osoba mogła mieć kilka rodzajów schorzeń powodujących niepełnosprawność. W porównaniu z wynikami Badania Stanu Zdrowia Ludności 2004 wzrósł udział osób, dla których najczęstszą przyczynę niepełnosprawności stanowiły uszkodzenia i choroby narządów ruchu (z 46,1% do 55,8%) oraz schorzenia układu krążenia (z 48,5% do 49,6%), a także schorzenia neurologiczne (z 29% do 33%) i psychiczne (z 7,9% do 10,1%), jak też upośledzenie umysłowe (z 2,5% do 4,0%). Obniżył się natomiast odsetek osób, dla których główną przyczyną niepełnosprawności były choroby narządu wzroku (z 29,5% do 27,3%)i słuchu (z 13,9% do 13,7%).17 Na podstawie wyników Europejskiego Ankietowego Badania Zdrowia przeprowadzonego przez GUS w 2009 r.; poszczególne udziały nie sumują się na 100%, ponieważ dana osoba mogła mieć kilka rodzajów schorzeń powodujących niepełnosprawność.18 W przypadku osób w wieku produkcyjnym w 2009 roku w porównaniu z 2004 rokiem znacząco wzrósł odsetek osób, dla których najczęstszą przyczynę niepełnosprawności stanowiły schorzenia i dysfunkcje narządu ruchu (z 41,9% do 48,2%) i schorzenia neurologiczne (z 30,9% do 32,7%), oraz schorzenia psychiczne (z 11,3% do 14,8%)i upośledzenie umysłowe (z 4,1% do 7,2%). Obniżył się natomiast udział osób, dla których były nią schorzenia układu krążenia (z 37,1% do 32,9%) oraz choroby narządu wzroku (z 22,4% do 20,0%) i słuchu (z 8,3% do 6,2%).

7

Wśród osób niepełnosprawnych w starszym wieku19 najczęstszą przyczyną niepełnosprawności były schorzenia układu krążenia (63,7%), następnie narządów ruchu (62,2%), wzroku i neurologiczne. Schorzenia psychiczne i upośledzenia umysłowe częstsze są w grupie osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym niż w grupie starszych osób niepełnosprawnych.

Źródło: Europejskie Ankietowe Badanie Zdrowia (EHIS) 209, GUS

Źródło: Badanie Stanu Zdrowia Ludności Polski 2004, GUS

19 W wieku 60 lat i więcej. Wśród osób starszych w 2009 roku w porównaniu z 2004 rokiem znacząco wzrósł odsetek osób, dla których najczęstszą przyczynę niepełnosprawności stanowiły schorzenia układu krążenia (z 59,7% do 63,7%, które wciąż wysuwają się na pierwsze miejsce), następnie narządów ruchu (z 50,2% do 62,2%) oraz schorzenia neurologiczne (z 27,2% do 33,3%) i psychiczne (z 4,4% do 6,1%), natomiast obniżył się udział osób, dla których najczęstszą przyczynę niepełnosprawności stanowiły choroby narządu wzroku (z 36,5% do 33,5%). Poszczególne udziały mogą niesumować się na 100%, ponieważ dana osoba mogła mieć kilka rodzajów schorzeń powodujących niepełnosprawność.

8

Wykształcenie osób niepełnosprawnych a ich aktywność zawodowaw latach 2008 - 2012

W ciągu ostatnich pięciu lat następował stopniowy wzrost udziału osób niepełnosprawnych w wieku 16 lat i więcej20 z: ◘ wykształceniem zasadniczym zawodowym z 29,3% w 2008 r. do 31,8% w 2012 r.,

a wśród osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym – z 39,0% do 41,4%,◘ co najmniej średnim wykształceniem z 31,8% w 2008 r. do 35,5% w 2012 r., a wśród

osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym – z 33,4 % do 34,8%,◘ wyższym wykształceniem z 6,1% w 2008 r. do 7,5% w 2012 r., a wśród osób

niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym – z 5,4% do 9,5%21.



20 Warto pamiętać, że osoby niepełnosprawne są znacznie gorzej wykształcone niż osoby sprawne.21 W roku 2009 nastąpił spadek udziału osób niepełnosprawnych z wyższym wykształceniem do poziomu 5,9% wśród osób niepełnosprawnych w wieku 16 lat i więcej oraz do poziomu 5,1% w wieku produkcyjnym.

9

Liczba studentów niepełnosprawnych wzrosła z 25.265 w roku 2008 do 30.249 w roku 201122.

Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse, GUS

Dane jednoznacznie wskazują, że istnieje bezpośrednie powiązanie poziomu wykształcenia z aktywnością zawodową; im wyższy poziom wykształcenia osób niepełnosprawnych, tym wyższy współczynnik ich aktywności zawodowej oraz wskaźnik zatrudnienia. Wśród osób niepełnosprawnych w wieku 16 lat i więcej aktywnych zawodowo było:◘ z wyższym wykształceniem - 26,9% w 2008 r. i 32,8% w 2012 r., ◘ z wykształceniem co najmniej średnim - 21,0% w 2008 r. i 23,6% w 2012 r.,◘ z wykształceniem zasadniczym zawodowym – 19,6% w 2008 r. i 21,1% w 2012 r.,◘ z wykształceniem gimnazjalnym i niższym – 8,2% w 2008 r. i 7,1% w 2012 r.,Odsetek pracujących osób niepełnosprawnych wynosił:◘ z wyższym wykształceniem 25,1% w 2008 r. i 29,3% w 2012 r., a wśród osób

niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym - 43,3% i 46,0%,◘ z wykształceniem co najmniej średnim - 18,4% w 2008 r. i 20,4% w 2012 r., a wśród

osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym - 26,9% i 32,4%,◘ z wykształceniem zasadniczym zawodowym 17,1% w 2008 r. i 17,4% w 2012 r., a wśród

osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym -20,6% i 21,8%,◘ z wykształceniem gimnazjalnym i niższym 7,3% w 2008 r. i 6,1%, w 2012 r., a wśród

osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym - 13,6% i 11,6%. Najwyższą aktywnością zawodową cechują się osoby z wyższym i średnim poziomem wykształceniem.

Osoby niepełnosprawne na rynku pracy w latach 2008 – 201223

Dane Głównego Urzędu Statystycznego wskazują na znaczną poprawę sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy w ciągu ostatnich pięciu lat. Jest to związane ze zwiększonym zainteresowaniem pracodawców wsparciem finansowym z tytułu zatrudnienia osoby niepełnosprawnej.

22 Szkoły wyższe i ich finanse w 2008r. (GUS), Szkoły wyższe i ich finanse w 2011r. (GUS).23 Na podstawie danych BAEL GUS. Dane za rok 2008 - na podstawie NSP 2002, dane za rok 2012 – na podstawie NSP 2011.

10

Od sześciu lat (od 2007 r.) odnotowuje się znaczny wzrost współczynnika aktywności zawodowej i wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych24, szczególnie tych w wieku produkcyjnym.


W 2008 r. współczynnik aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym wynosił 23,9%, a w 2012 r. - 27,5%, natomiast wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym wynosił 20,9% w 2008 r. i 23% w 2012 r.

Stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym wynosiła 17,3% w 2008 r. i 16,2% w 2012 r25.

Wzrost wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym w latach 2008-2012 kształtował się w następujący sposób u osób z orzeczonym:◘ znacznym stopniem niepełnosprawności - z 8,2% w 2008 r. do 9,0% w 2012 r. ◘ umiarkowanym stopniem niepełnosprawności z - 18,6% w 2008 r. do 24,1% w

2012 r.◘ lekkim stopniem niepełnosprawności – z 28,5% w 2008 r. do 30,1% w 2012 r.

Struktura pracujących osób niepełnosprawnych wg statusu zatrudnienia26

w latach 2008 - 2012W ciągu ostatnich lat w strukturze zatrudnienia osób niepełnosprawnych nastąpił znaczny

wzrost udziału pracowników najemnych. W 2008 roku udział pracowników najemnych wśród osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym wynosił 68,9%, natomiast w 2012 roku – 75,0%. Obniżył się natomiast udział osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym - pracodawców i pracujących na własny rachunek z poziomu 21,6% w roku 2008 do 16,6% w roku 2012.

24 Współczynnik aktywności zawodowej jest to procentowy udział aktywnych zawodowo danej kategorii w ogólnej liczbie ludności danej

kategorii (wyróżnianej m.in. ze względu na wiek). Wskaźnik zatrudnienia jest to procentowy udział pracujących danej kategorii w ogólnej liczbie ludności danej kategorii (wyróżnianej m.in. ze względu na wiek). Podczas gdy w 2007 roku współczynnik aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym wynosił 22,6%, w 2008 r. – 23,9%, w 2009 r. - 24,6%, to w 2010 roku wynosił 25,7%, w 2011 r. - 26,3%. A w 2012 roku osiągnął poziom 27,5%. Udział pracujących wśród osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym w roku 2012 osiągnął wartość 23%. Wzrósł on w porównaniu z 2011 rokiem o 0,8 pkt. proc. Dla porównania w 2010 r. wynosił 21,8%, w 2009 roku wynosił 21,4%, zaś w 2008 roku wynosił 20,8%, a w 2007 roku wynosił 19,4%. 25 Stopa bezrobocia jest to procentowy udział bezrobotnych danej kategorii w ogólnej liczbie ludności danej kategorii (wyróżnianej m.in. ze

względu na wiek). Do 2009 roku obserwowano spadek stopy bezrobocia osób niepełnosprawnych (w 2009 r. - 12,8%, podczas gdy w 2008 r. - 17,3%). Niestety, ze względu na trudną ogólną sytuację na rynku pracy, w latach 2010-2012 bezrobocie dotknęło także osoby niepełnosprawne. Stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym w 2012 r. wynosiła 16,2% i była wyższa o 0,7 pkt. proc. niż w roku 2011. W 2010 r. wynosiła 15,3%. 26 Dane na podstawie Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL).

11

Dane dotyczące liczby pracowników niepełnosprawnych zarejestrowanych w Systemie Obsługi Dofinansowań i Rehabilitacji (SODiR) Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób

Niepełnosprawnych27

Zakłady pracy chronionej są głównymi beneficjentami systemu wspierania osób niepełnosprawnych poprzez subsydiowanie wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych. Udział pracowników zakładów pracy chronionej w stosunku do ogółu pracowników niepełnosprawnych, zarejestrowanych w Systemie Obsługi Dofinansowań i Refundacji (SODiR), prowadzonym przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, jest nadal bardzo wysoki i wynosił w grudniu 2012 r. 67,1%, jakkolwiek zauważalna jest stopniowa tendencja spadkowa tego udziału28 ( w grudniu 2011 r. udział ten wynosił 70,8%). Dla porównania w grudniu 2004 r. udział pracowników zakładów pracy chronionej w ogólnej liczbie pracowników niepełnosprawnych zarejestrowanych w SODiR wynosił 86%.

Jednocześnie w tym samym okresie następował wzrost zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy (z 19,3% w 2009 r. do 32,9% w 2012 r.).

Wzrost liczby zatrudnionych osób niepełnosprawnych, zarejestrowanych w SODiR PFRON, obserwowany w latach 2009-2010, dotyczył zarówno otwartego jak i chronionego rynku pracy, przy czym dynamika tego wzrostu była znacznie wyższa na otwartym rynku pracy.

Źródło: dane sprawozdawcze PFRON – stan na 06.05.2013 r.

Ten wyraźny wzrost zainteresowania pracodawców na otwartym rynku pracy zatrudnianiem w latach 2009-2012 pracowników niepełnosprawnych wynikał z wysokiego

27 Na podstawie danych PFRON – stan na 06.05.2013 r28 W grudniu 2009 r. - o 4,3 pkt proc. w porównaniu z analogicznym okresem 2008 r., w grudniu 2010 r. - o 2,1 pkt proc. w porównaniu z 2009 r., w grudniu 2011 r. o 3,4 pkt proc. w porównaniu z analogicznym okresem 2010 r., a w grudniu 2012 - o kolejne 3,7 pkt proc. w stosunku do 2011 r.

12

poziomu wsparcia, jakie otrzymywali na mocy obowiązującej ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych.

W okresie od grudnia 2010 r. do grudnia 2012 r. nastąpił spadek liczby niepełnosprawnych pracowników zatrudnionych na chronionym rynku pracy o 17,7% (o 35,2 tys. osób) i wzrost liczby niepełnosprawnych pracowników na otwartym rynku pracy – o 16,5% (o 11,4 tys.). W tym samym w okresie nastąpiło obniżenie liczby pracowników niepełnosprawnych zarejestrowanych w SODiR PFRON o 9,0% (tj. o 24,1 tys.). Można go z pewnością przypisać zmianom ustawowym, m.in. wstrzymaniu wypłat dofinansowań do wynagrodzeń dla pracowników w wieku emerytalnym, jak też zmniejszeniu kwot wypłat dofinansowań do wynagrodzeń pracowników o lekkim stopniu niepełnosprawności i z lżejszymi schorzeniami.

W okresie od grudnia 2008 r. do grudnia 2010 r. liczba pracowników niepełnosprawnych zarejestrowanych w SODiR zwiększyła się z 191.397 do 250.450 osób w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy, natomiast w grudniu 2012 r. zmniejszyła się do 230.239.

Liczba pracowników chronionego rynku pracy od 2008 do 2010 r. wzrosła z 154.506 w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy do 186.253, natomiast w 2012 r. obniżyła się do 154.704 w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy.

Liczba pracowników otwartego rynku pracy od 2008 do 2010 r. wzrosła z 36.890 w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy do 63.922, a w 2012 r. – do 75.522 w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy.

Źródło: dane sprawozdawcze PFRON – stan na 06.05.2013 r.

Liczba pracowników niepełnosprawnych ze schorzeniami specjalnymi od grudnia 2008 r. do grudnia 2012 r. wzrosła z 27.308 w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy do 47.657 (na chronionym rynku pracy – z 24.426 do 35.915, na otwartym rynku pracy – z 2.882 do 11.740 w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy).

W grudniu 2008 r. odsetek osób niepełnosprawnych ze schorzeniami specjalnymi wśród niepełnosprawnych pracowników zarejestrowanych w SODiR PFRON wynosił 14,3% (w zakładach pracy chronionej – 15,8%, na otwartym rynku pracy – 7,8%), natomiast w grudniu 2012 r. wzrósł do 20,7% (do 23,2% w zakładach pracy chronionej i 15,5% na otwartym rynku pracy).

13

Odsetek osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności wzrósł z 4,2% w grudniu 2008 r. do 6,5% w grudniu 2012 r. (na chronionym rynku pracy – z 4% do 6,1%, na otwartym – z 5,2% do 7,4%). Udział osób ze schorzeniami specjalnymi z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności wzrósł w tym samym okresie z 1,7% do 2,4% (w zakładach pracy chronionej – z 1,5% do 2,2%, na otwartym rynku pracy – z 2,2% do 2,9%).

Odsetek osób z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności wzrósł z 38,3% w grudniu 2008 r. do 58,2% w grudniu 2012 r. (na chronionym rynku pracy – z 39,1% do 62,7%, na otwartym – z 35% do 48,8%). Udział osób ze schorzeniami specjalnymi z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności wzrósł w tym samym okresie z 6,8% do 13,7% (w zakładach pracy chronionej – z 7,6% do 15,8%, na otwartym rynku pracy – z 3,9% do 9,3%

Odsetek osób z lekkim stopniem niepełnosprawności obniżył się z 57,5% w grudniu 2008 r. do 35,3% w grudniu 2012 r. (na chronionym rynku pracy – z 56,9% do 31,2%, na otwartym – z 59,8% do 43,8%). Udział osób ze schorzeniami specjalnymi z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności obniżył się w tym samym okresie z 5,8% do 4,6% (w zakładach pracy chronionej z 6,7% do 5,2%, a na otwartym rynku pracy wzrósł z 1,7% do 3,3%).

Wzrost liczby zatrudnionych osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w SODiR PFRON w okresie od grudnia 2008 r. do grudnia 2010 r. obserwowano we wszystkich grupach pracowników niepełnosprawnych, niezależnie od stopnia ich niepełnosprawności i występowania u nich schorzeń specjalnych (osoby z chorobą psychiczną, upośledzeniem umysłowym lub epilepsją i osoby niewidome).

W grudniu 2012 r. odnotowano spadek liczby pracowników niepełnosprawnych z lekkim stopniem niepełnosprawności (zarówno na chronionym jak i otwartym rynku pracy, przy czym większy na chronionym rynku pracy). Niewielki spadek zatrudnienia nastąpił w grupie osób z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności na chronionym rynku pracy. W pozostałych grupach odnotowano dalszy wzrost zatrudnienia.

W okresie od grudnia 2008 r. do grudnia 2012 r. zatrudnienie osób niepełnosprawnych ze schorzeniami specjalnymi zwiększyło się o 74,5% (w zakładach pracy chronionej – o 47,0%, zaś na otwartym rynku pracy – o 307,4%).

W okresie od grudnia 2008 r. do grudnia 2012 r. w grupie osób niepełnosprawnych:◘ ze znacznym stopniem niepełnosprawności, których pracodawcy uprawnieni są do

uzyskania dofinansowania do wynagrodzeń, obserwowano wzrost zatrudnienia – o 85,5% (na chronionym rynku pracy – o 51,7%, na otwartym rynku pracy – o 195,5%),

◘ z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, których pracodawcy uprawnieni są do uzyskania dofinansowania do wynagrodzeń, obserwowano wzrost zatrudnienia o 82,8% (na chronionym rynku pracy – o 60,9%, na otwartym rynku pracy – o 185,5%),

◘ z lekkim stopniem niepełnosprawności, których pracodawcy uprawnieni są do uzyskania dofinansowania do wynagrodzeń, obserwowano spadek zatrudnienia – o 26,1%.

W skali roku (od grudnia 2011 r. do grudnia 2012 r.) w grupie osób niepełnosprawnych:◘ ze znacznym stopniem niepełnosprawności, których pracodawcy uprawnieni są do

uzyskania dofinansowania do wynagrodzeń, obserwowano wzrost zatrudnienia – o 11,8% (na chronionym rynku pracy – o 7%, na otwartym – o 20,9%),

◘ z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, których pracodawcy uprawnieni są do uzyskania dofinansowania do wynagrodzeń, obserwowano wzrost zatrudnienia o 13,3% (na chronionym rynku pracy – wzrost o 12,3%, na otwartym – wzrost – o 16,4%),

14

◘ z lekkim stopniem niepełnosprawności, których pracodawcy uprawnieni są do uzyskania dofinansowania do wynagrodzeń, obserwowano spadek zatrudnienia o 18,1% (na chronionym rynku pracy – o 29,7%, na otwartym – wzrost – o 7,7%).

Warto wskazać, że liczba pracodawców otwartego rynku pracy, zarejestrowanych w SODiR PFRON w okresie od grudnia 2008 roku do grudnia 2012 roku wzrosła aż o 140%, podczas gdy liczba pracodawców dających zatrudnienie na chronionym rynku pracy zmniejszyła się o 33%.

W 2012 roku liczba osób niepełnosprawnych prowadzących działalność gospodarczą, zarejestrowanych w ewidencji ubiegających się o otrzymanie refundacji składek na ubezpieczenia społeczne wynosiła średniomiesięcznie 24.236. Dla porównania w 2011 roku liczba osób niepełnosprawnych prowadzących działalność gospodarczą, zarejestrowanych w ewidencji ubiegających się o otrzymanie refundacji składek na ubezpieczenia społeczne wynosiła średniomiesięcznie 27.374, podczas gdy w 2010 roku – 27.949.

Bezrobocie wśród osób niepełnosprawnych w latach 2008 – 2012.W końcu grudnia 2012 r. liczba osób niepełnosprawnych zarejestrowanych

w powiatowych urzędach pracy jako bezrobotne bądź poszukujące pracy wynosiła 131.254 (rok temu 124.238), z czego 111.521 osób stanowili zarejestrowani jako bezrobotne (rok temu 104.663) i 19.733 jako poszukujący pracy /i niepozostający w zatrudnieniu/ (rok temu 19.575).

Porównując dane za grudzień 2012 r. z danymi za grudzień 2008 roku możemy stwierdzić, że liczba zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy osób niepełnosprawnych wzrosła o 35,9% (34,7 tys.), przy czym liczba osób zarejestrowanych jako bezrobotne wzrosła o 52,5% (38,4 tys.), a liczba osób zarejestrowanych jako poszukujący pracy - zmalała o 15,9% (3,7 tys.).

Źródło: bezrobocie rejestrowane (na podstawie MPiPS-01)

Udział osób niepełnosprawnych pozostających w rejestrze powiatowego urzędu pracy powyżej 12 miesięcy wśród niepełnosprawnych bezrobotnych ogółem w końcu grudnia 2012 roku wynosił 43% (w grudniu 2008 wynosił 37,8%).

Udział osób niepełnosprawnych, bezrobotnych długotrwale29 i poszukujących pracy długotrwale, w zbiorowości zarejestrowanych w PUP osób niepełnosprawnych w grudniu 2012 r. wynosił (łącznie) 60,2%.

29 Bezrobotni pozostający w rejestrze powiatowego urzędu pracy łącznie przez okres ponad 12 miesięcy w okresie ostatnich 2 lat, z wyłączeniem okresów odbywania stażu i przygotowania zawodowego dorosłych - zgodnie z Ustawą o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.

15

W grudniu 2012 r. w porównaniu ze stanem z końca poprzedniego roku liczba zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy osób niepełnosprawnych wzrosła zaledwie o 5,6% (o 7 tys.), przy czym zarejestrowanych jako bezrobotne wzrosła o 6,6% (o 6,9 tys.), a zarejestrowanych jako poszukujący pracy – wzrosła zaledwie o 0,8% (o 0,2 tys.).

W 2011 roku liczba zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy osób niepełnosprawnych w porównaniu ze stanem z końca poprzedniego roku wzrosła o 0,6% (o 0,7 tys.), przy czym wzrosła o 4,3% (o 4,4 tys.) – zarejestrowanych jako bezrobotne, a zmalała o 15,6% (o 3,6 tys.) – jako poszukujący pracy.

Trzeba jednak wskazać, że udział osób niepełnosprawnych wśród ogółu osób zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy w grudniu 2012 r. w stosunku do grudnia ubiegłego roku prawie się nie zmienił i wyniósł 6% (podobnie jak na przestrzeni ostatnich dwóch lat), przy czym wśród zarejestrowanych jako bezrobotni wyniósł 5,2% (niemal bez zmian na przestrzeni ostatnich dwóch lat), zaś wśród zarejestrowanych jako poszukujący pracy obniżył się o 0,9 pkt proc. (wyniósł 48,4%, podczas gdy rok temu 49,3%, a w roku 2010 – 51%.).

Należy zwrócić uwagę, że osoby niepełnosprawne, które podjęły własną działalność gospodarczą, nie tracą automatycznie statusu osoby poszukującej pracy (wyrejestrowywane są dopiero w momencie, gdy same wyrażą taką wolę).

Wolne miejsca pracy i aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnychw latach 2008 – 2012.

W latach 2008-2012 udział wolnych miejsc pracy i aktywizacji zawodowej dla osób niepełnosprawnych, zgłaszanych przez pracodawców do powiatowych urzędów, zwiększył się przeciętnie z 2,3% do 6,9%. Zmienił się też udział ofert pracy subsydiowanej dla osób niepełnosprawnych z 1,8% w 2008 roku na 2,6% w 2012 roku Wzrósł udział wolnych miejsc pracy i aktywizacji zawodowej z sektora publicznego dla osób niepełnosprawnych – z 0,6% do 1,9%. Wzrósł znacznie udział ofert pracy sezonowej dla osób niepełnosprawnych z 1,4% do 9,0%.

Udział osób niepełnosprawnych w poradnictwie zawodowym i w szkoleniach organizowanych przez powiatowe urzędy pracy w latach 2008 – 2012

W latach 2008-2012 udział osób niepełnosprawnych wśród ogółu osób bezrobotnych i poszukujących pracy, zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy, uczestniczących w szkoleniach (biorąc pod uwagę te, które je ukończyły), wzrósł z 4,8% do 6,6% (w 2009 roku udział ten obniżył się do 4,3%, w 2010 roku wzrósł do 4,5%, w 2011 roku wzrósł do 5,9%).

Odsetek niepełnosprawnych wśród osób, które podjęły pracę w trakcie lub po ukończeniu szkolenia wzrósł z 2,7% w 2008 roku do 4,4% w 2012 roku (w 2009 roku udział ten obniżył się do 2,5%, w 2010 roku wzrósł do 2,9%, w 2011 roku wzrósł do 4,6%).

Biorąc pod uwagę korzystanie osób niepełnosprawnych z instrumentów aktywnych programów rynku pracy w latach 2008 - 2012, obserwujemy znaczny spadek uczestnictwa tych osób w tych programach w 2009 roku i znaczny wzrost w latach 2010 - 2012. Trzeba pamiętać, że jest ono uzależnione jest od wysokości środków finansowych.

Udział bezrobotnych niepełnosprawnych wśród ogółu osób, zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy, które ukończyły staż w ramach aktywnych programów rynku pracy, wzrósł z 1,2% w 2008 roku do 4,5% w 2012 roku. Udział osób niepełnosprawnych wśród ogółu bezrobotnych, którzy podjęli pracę w trakcie lub po ukończeniu stażu wzrósł z 1,1% w 2008 roku do 4,2% w 2012 roku.

Odsetek bezrobotnych osób niepełnosprawnych, zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy wśród bezrobotnych ogółem, które ukończyły zajęcia aktywizacyjne w ramach aktywnych programów rynku pracy, wzrósł z 4,6% w 2008 roku do 4,8% w 2012

16

roku. Udział niepełnosprawnych wśród ogółu osób, które podjęły pracę w trakcie lub po zakończeniu zajęć aktywizacyjnych wzrósł z 3,1% w 2008 roku do 4,8% w 2012.

Udział bezrobotnych osób niepełnosprawnych wśród osób, które ukończyły szkolenie w klubie pracy w zakresie aktywnego poszukiwania pracy, wzrósł z 5,4% w 2008 roku do 7,8% w 2012 roku. Odsetek niepełnosprawnych wśród osób, które podjęły pracę w trakcie lub po zakończeniu szkolenia w klubie pracy w zakresie aktywnego poszukiwania pracy, wzrósł z 5,3% w 2008 roku do 8,7% w 2012 roku.

Udział osób niepełnosprawnych wśród ogółu osób zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy, które skorzystały: ◘ z indywidualnej porady zawodowej wzrósł z 5,0% w 2008 r. do 7,2%

w 2012 r., ◘ z rozmowy wstępnej w ramach poradnictwa zawodowego wzrósł z 4,2% w 2008 r.

do 4,8% w 2012 r.,◘ porady indywidualnej wzrósł z 5,1% w 2008 r. do 6,0% w 2012 r., ◘ z porady grupowej wzrósł z 4,4% w 2008 r. do 5,0% w 2012 r.,◘ z informacji zawodowej w formie grupowej wzrósł z 3,5% w 2008 r. do 4,8%

w 2012 r.Źródła danych o osobach niepełnosprawnych30.

Dane dotyczące osób niepełnosprawnych pozyskiwane są z następujących badań prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny:

Narodowy Spis powszechny Ludności i Mieszkań 2011.W Narodowym Spisie Powszechnym Ludności i Mieszkań 2011 dane o osobach

niepełnosprawnych (zarówno dorosłych jak i dzieciach) były pozyskiwane w badaniu reprezentacyjnym (na ok. 20% próbie wylosowanych mieszkań) na zasadzie dobrowolności udzielania odpowiedzi. Informacje o niepełnosprawności (biologicznej lub prawnej) opracowywano w spisie, w oparciu o deklarację respondenta/respondentki. W chwili obecnej dostępne są dane o osobach niepełnosprawnych zawarte w „Raporcie z wyników. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011”.31

Są to ostatnie pełne, choć wstępne dane, dotyczące liczby osób niepełnosprawnych. Według jego wstępnych wyników Narodowego Spisu Powszechnego w 2011 r. liczba osób niepełnosprawnych ogółem wynosiła około 4,7 mln (dokładnie 4.697,5 tys.). Tym samym liczba osób niepełnosprawnych w Polsce stanowiła 12,2% ludności kraju wobec 14,3% w 2002 r. (blisko 5,5 mln osób niepełnosprawnych w 2002 roku). Udział mężczyzn wśród osób niepełnosprawnych wynosił 46,1% wobec 53,9% dla kobiet. Odsetki te jednak mogą być zaniżone ze względu na występujące niedoszacowania danych.

Według wstępnych wyników NSP 2011 w 2011 roku przeszło 3,1 mln osób (dokładnie 3133,2 tys.) posiadało prawne potwierdzenie faktu niepełnosprawności. Liczebność zbiorowości osób niepełnosprawnych prawnie i biologicznie (jednocześnie)

30 Informacja Głównego Urzędu Statystycznego.31 Raport zamieszczony jest również na stronie internetowej GUS pod adresem: http://www.stat.gov.pl/gus/5840_13164_PLK_HTML.htm.W 2013 r. GUS planuje wydanie publikacji, która będzie zawierała szerszą charakterystykę osób niepełnosprawnych. Informacje opracowane w oparciu o wyniki spisu, prezentowane w publikacji, będą dotyczyły stopnia niepełnosprawności (znaczny, umiarkowany i lekki) oraz orzeczenia o niepełnosprawności (dla osób do 16 roku życia). Zostaną przedstawione także dane o osobach niepełnosprawnych biologicznie - według odczuwania ograniczenia sprawności (całkowite, poważne, umiarkowane). Informacje o osobach z uwzględnieniem podziału na niepełnosprawność prawną i biologiczną zostaną zaprezentowane w powiązaniu z cechami demograficzno - społecznymi (płeć, wiek, stan cywilny, wykształcenie, aktywność ekonomiczna).W sytuacji gdy informacje przedstawione w publikacji przygotowywanej przez Główny Urząd Statystyczny nie będą wystarczające, będzie możliwość przygotowania dodatkowych zestawień zawierających niezbędne dane dotyczące osób niepełnosprawnych prawnie i biologicznie.

17

http://www.stat.gov.pl/gus/5840_13164_PLK_HTML.htm

wynosiła 2654,1 tys., tylko prawnie – 479 tys., tylko biologicznie – 1564,3 tys., biologicznie – 4218,1 tys.

W porównaniu z wynikami Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku ogólna liczba osób niepełnosprawnych obniżyła się o 759,2 tys., tj. o 13,9%, zaś liczba osób niepełnosprawnych prawnie zmniejszyła się o 1316,9 tys., tj. o 29,6%. Natomiast liczba osób niepełnosprawnych tylko biologicznie zwiększyła się o 557,7 tys., tj. o 55,4%.

Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL).Dane do badania pozyskiwane są kwartalnie, a jego wyniki (w tym dane dotyczące osób niepełnosprawnych) prezentowane są cyklicznie w publikacji „Aktywność ekonomiczna ludności Polski”32.Rozdział 6 tej publikacji zawiera szczegółowe informacje w zakresie: aktywności ekonomicznej (tj. faktu wykonywania pracy, pozostawania bezrobotnym lub

biernym zawodowo) osób niepełnosprawnych w wieku 16 lat i więcej według: stopnia niepełnosprawności, typu gospodarstwa domowego, wybranych cech demograficznych;

pracujących niepełnosprawnych według: wymiaru czasu pracy oraz stopnia niepełnosprawności, wymiaru czasu pracy oraz sekcji PKD, statusu zatrudnienia;

bezrobotnych niepełnosprawnych według: kategorii bezrobotnych, okresu poszukiwania pracy, metod poszukiwania pracy;

osób niepełnosprawnych biernych zawodowo według przyczyn bierności i stopnia niepełnosprawności.

W grudniu 2012 r. ukazała się publikacja „Osoby niepełnosprawne na rynku pracy w 2011 r.”33 opracowana na podstawie uogólnionych wyników BAEL oraz badania modułowego Osoby niepełnosprawne na rynku pracy, przeprowadzonych w II kwartale 2011 r. W publikacji zawarto szczegółowe dane statystyczne oraz analityczne dotyczące: osób cierpiących na długotrwałe dolegliwości lub choroby, osób odczuwających trudności w wykonywaniu podstawowych czynności, wpływu dolegliwości zdrowotnych, chorób albo trudności w wykonywaniu podstawowych

czynności na: ograniczenie liczby godzin pracy, ograniczenie rodzaju wykonywanej pracy, ograniczenie możliwości docierania do pracy i powrotu z pracy do domu, konieczność korzystania z pomocy innych osób w wykonywaniu pracy, konieczność korzystania ze specjalnego wyposażenia lub adaptacji miejsca pracy, konieczność korzystania ze specjalnych warunków pracy.

W zasadniczym badaniu BAEL zastosowano kryterium prawne niepełnosprawności. Do osób niepełnosprawnych według tego kryterium zalicza się osoby w wieku 16 lat i więcej, które posiadają prawnie przyznane orzeczenie o niepełnosprawności lub niezdolności do pracy.

32 Publikacja dostępna jest na stronie internetowej GUS pod adresem: www.stat.gov.pl/gus/5840_2189_PLK_HTML.htm.33 Publikacja dostępna jest na stronie internetowej GUS pod adresem: www.stat.gov.pl/gus/5840_13867_PLK_HTML.htm)

18



Podmiotem badania modułowego Osoby niepełnosprawne na rynku pracy były osoby w wieku 15-64 lata, które cierpiały na długotrwałe dolegliwości zdrowotne lub choroby (trwające, lub według przewidywań, mogące trwać co najmniej 6 miesięcy) oraz osoby, którym wykonywanie podstawowych czynności sprawiało duże trudności w życiu codziennym (trudności długotrwałe, tj. takie, które trwały lub - według przewidywań - mogły trwać minimum 6 miesięcy). Tak więc badaniem modułowym objęto wszystkie osoby biologicznie niepełnosprawne, w tym także posiadające orzeczenie o niepełnosprawności.

Z uwagi na reprezentacyjny charakter wskazanych wyżej badań (dane zbierane są z określonej liczby losowo wybranych mieszkań - obecnie ok. 54,7 tys. - a następnie uogólniane na populację generalną na podstawie bilansu ludności opracowanego z uwzględnieniem wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań, najniższym poziomem podziału administracyjnego, na którym udostępniane są dane jest województwo. Dane na niższych poziomach podziału terytorialnego obciążone są zbyt dużym błędem losowym, podobnie jak dodatkowe przekroje w ujęciu wojewódzkim.

Badanie – „Pracujący w gospodarce narodowej”Na formularzu Z-06 „Sprawozdanie o pracujących, wynagrodzeniach i czasie pracy”,

którym objęte są jednostki o liczbie pracujących powyżej 9 osób, z osób pracujących, dla których jednostka sprawozdawcza jest głównym miejscem pracy (dz.4 w.02) są wyszczególnione osoby niepełnosprawne (dz.4 w. 12). Dane te są zamieszczone w publikacji „Pracujący w gospodarce narodowej”34. Dane za 2012 r. będą dostępne w lipcu br.

Badanie popytu na pracę realizowane na formularzu Z-0535

W przypadku badania „Popytu na pracę” prowadzonego na formularzu Z-05, zakres pozyskanych danych obejmuje:◊ liczbę pracujących osób niepełnosprawnych,◊ liczbę osób niepełnosprawnych pracujących na stanowiskach specjalnie dostosowanych do

potrzeb wynikających z ich niepełnosprawności,◊ liczbę zakładów, które są obecnie zainteresowane zwiększeniem zatrudnienia osób

niepełnosprawnych. Badanie – „Ochrona zdrowia w gospodarstwach domowych”

W badaniu uwzględniony jest problem osób niepełnosprawnych. Wyniki przeprowadzonego w styczniu 2011 r. badania ”Ochrona zdrowia w gospodarstwach domowych” dostarczyły informacji o korzystaniu z różnego rodzaju usług opieki zdrowotnej w zależności od posiadanego stopnia sprawności respondentów oraz o wydatkach związanych z opieką zdrowotną. Zostały one zamieszczone w publikacji „Ochrona zdrowia w gospodarstwach domowych w 2010 r.” wydanej w grudniu 2011 r. Kolejne badanie modułowe „Ochrona zdrowia w gospodarstwach domowych” przeprowadzone zostanie w styczniu 2014 r. z danymi za 2013 r., natomiast ponowne Europejskie Ankietowe Badanie Zdrowia (EHIS) zostanie przeprowadzone w 2014 r. (poprzednie przeprowadzone w 2009 r. uwzględniało szeroki zakres informacji dotyczących osób z niepełnosprawnością).

Wszystkie badania dotyczące infrastruktury opieki zdrowotnej, realizowane przez GUS, dostarczają informacji o dostosowaniu obiektów objętych poszczególnymi badaniami

34 Publikacja dostępna jest na stronie internetowej GUS pod adresem: www.stat.gov.pl/gus/5840_670_PLK_HTML.htm.35 Część z tych informacji znajduje się w publikacji, dostępnej na stronie internetowej GUS pod adresem: http://www.stat.gov.pl/gus/5840_1848_PLK_HTML.htm

19



(apteki, zakłady ambulatoryjnej opieki zdrowotnej, lecznictwo uzdrowiskowe) dla osób niepełnosprawnych;

Badanie pomocy społecznej oraz systemu pieczy zastępczej.Badanie dostarcza danych dotyczących:◘ liczby dzieci w instytucjonalnej pieczy zastępczej (placówki opiekuńczo-wychowawcze,

regionalne placówki opiekuńczo – terapeutyczne, interwencyjne ośrodki preadopcyjne) oraz w placówkach wsparcia dziennego posiadających orzeczenie o niepełnosprawności

◘ liczby dzieci w rodzinnej pieczy zastępczej (rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka) posiadających orzeczenie o niepełnosprawności,

◘ liczby mieszkańców w podziale na wiek w stacjonarnych domach pomocy społecznej dla osób przewlekle somatycznie i psychicznie chorych, niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie, według stanu na 31 grudnia.

Dane te są udostępniane w rocznikach statystycznych oraz w publikacji „Pomoc społeczna i opieka nad dzieckiem i rodziną w 2012 r.”;

Badanie dotyczące edukacji osób niepełnosprawnych.Dane dotyczące niepełnosprawnych uczniów i studentów, informacje o szkołach

specjalnych, uczniach i studentach niepełnosprawnych publikowano w wydawnictwach zbiorczych GUS: Małym Roczniku Statystycznym Polski (MRSP), Roczniku Statystycznym Rzeczypospolitej Polskiej (MRSP), Roczniku Statystycznym Województw oraz publikacjach dziedzinowych: ,,Oświata i wychowanie” i ,,Szkoły wyższe i ich finanse”,

Badanie dotyczące uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu kulturalnym.

Dane o obiektach kultury przystosowanych dla osób niepełnosprawnych zamieszczono

w publikacji „Kultura”; Badanie dotyczące uczestnictwa osób niepełnosprawnych

w sporcie i rekreacji ruchowej.Dane są pozyskiwane (co 4 lata) w badaniu modułowym realizowanym na próbie

gospodarstw domowych, biorących udział w badaniach budżetów gospodarstw domowych.Ostatnia edycja badania została zrealizowana w 2012 r. Na jej podstawie opracowywana jest publikacja ,,Uczestnictwo Polaków w sporcie i rekreacji ruchowej w 2012 r.”, w której zaprezentowane zostaną m.in. umiejętności rekreacyjno - ruchowe osób niepełnosprawnych, motywy uprawiania rekreacji ruchowej oraz bariery uczestnictwa osób niepełnosprawnych w rekreacji ruchowej36.

Główny Urząd Statystyczny gromadzi także dane z Polskiego Związku Sportu Niepełnosprawnych „START”, w zakresie liczby jednostek organizacyjnych, członków, ćwiczących z (wyszczególnieniem młodzieży do lat 18 i kobiet), oraz liczbie zorganizowanych imprez sportowych i ich uczestnikach w podziale wojewódzkim37. GUS jest również w posiadaniu informacji o sportowcach niepełnosprawnych, którzy zdobyli medale na Mistrzostwach Świata i Europy. Dane te są zbierane przez Ministerstwo Sportu i Turystyki oraz upowszechniane przez GUS w rocznikach statystycznych.

Dane na temat udogodnień dla osób niepełnosprawnych ruchowo w turystycznych obiektach noclegowych były gromadzone i upowszechniane przez GUS w latach 2000 – 2002 oraz w 2009 r. Uwzględniając potrzeby informacyjne odbiorców w tym zakresie, GUS

36 Wyniki z poprzedniej edycji badania (2008 r.) dostępne są na stronie: http://www.stat.gov.pl/gus/ 5840 6832 PLK HTML.htm.37 Informacje z tego zakresu zostały przedstawione w publikacji „Kultura fizyczna w Polsce w latach 2008-2010”, kolejna edycja, dotycząca lat 2011 i 2012 planowana jest na listopad 2013 r.

20

http://www.stat.gov.pl/gus/

w 2013 r. ponownie będzie gromadził dane dotyczące udogodnień dla osób niepełnosprawnych ruchowo obejmujące:◊ pochylnie wjazdowe,◊ drzwi automatycznie otwierane,◊ windy przystosowane dla osób niepełnosprawnych,◊ pokoje/łazienki przystosowane dla osób niepełnosprawnych,◊ parkingi z wyznaczonymi miejscami dla osób niepełnosprawnych ruchowo.

Ponadto, począwszy od 2012 r. badanie bazy noclegowej corocznie gromadzi informacje o liczbie pokoi przystosowanych dla osób niepełnosprawnych ruchowo.

Badanie budżetów gospodarstw domowych z osobą niepełnosprawną.Dzięki temu badaniu zbierane są corocznie informacje o osobach posiadających

aktualne orzeczenie o stopniu niepełnosprawności. Wyniki tego badania dostarczają informacji o warunkach życia gospodarstw domowych z osobą niepełnosprawną, tj.: o rozchodach, przychodach, spożyciu ilościowym żywności, wyposażeniu w dobra trwałego użytkowania, warunkach mieszkaniowych, subiektywnej ocenie sytuacji materialnej oraz o strukturze demograficzno-społecznej. Dane te są publikowane w corocznie wydawanej publikacji „Budżety gospodarstw domowych”.

21

II

Ratyfikacja Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych

o Prawach Osób Niepełnosprawnych

25 października 2012 roku38 weszła do krajowego porządku prawnego Konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych, po opublikowaniu w Dzienniku Ustaw poz. 1169 treści dokumentu ratyfikacyjnego z dnia 6 września 2012 roku wraz z tekstami Konwencji w języku angielskim i w przekładzie na język polski oraz oświadczenia rządowego (w Dz. U. poz. 1170) w sprawie mocy obowiązującej konwencji, w którym została podana też informacja, jakie państwa ratyfikowały konwencję i w jakich datach.

Ratyfikacja Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych była możliwa, albowiem z przeprowadzonej w latach 2008 – 201239 analizy zgodności prawa polskiego z postanowieniami konwencji, wynika, że osoby niepełnosprawne mają konstytucyjnie zagwarantowane prawa obywatelskie i polityczne oraz prawa społeczne, gospodarcze i kulturalne - i rozwiniętą w przepisach ustawowych oraz wykonawczych dotyczących wszystkich obszarów działalności państwa – ochronę socjalną, ekonomiczną i prawną oraz ochronę przed dyskryminacją, a zatem postanowienia konwencji są odzwierciedlone w polskim porządku prawnym40. 38 Podstawę do określenia daty wejścia w życie konwencji w stosunku do Polski stanowiła data złożenia przez przedstawicieli Polski

dokumentów ratyfikacyjnych konwencji o prawach osób niepełnosprawnych Sekretarzowi Generalnemu ONZ, który jest depozytariuszem konwencji. Datę wejścia w życie konwencji w stosunku do państw, które ją ratyfikowały po dniu 3 maja 2008 roku, wyznacza się bowiem - zgodnie z art. 45 ust. 2 konwencji - na trzydziesty dzień od dnia złożenia przez to państwo dokumentu ratyfikacyjnego.

39 W latach 2008-2011 m.in.: uchwalono ustawę Kodeks wyborczy, wraz z przepisami odnoszącymi się do dostosowania organizacji wyborów do potrzeb osób

z różnymi rodzajami niepełnosprawności, uchwalono ustawę o języku migowym, znowelizowano ustawę o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, w szczególności w

zakresie wspierania zatrudnienia, wprowadzenia uregulowań dotyczących statusu psa asystującego, uchwalono ustawę o wdrożeniu niektórych przepisów UE dotyczących równego traktowania, w szczególności wprowadzenia

obowiązku racjonalnych usprawnień w zatrudnieniu, wprowadzono przepisy dotyczące dostępności środków transportu (nowe przepisy dotyczą tramwajów, autobusów, metra), wprowadzono nową formułę kształcenia uczniów z szeroko pojętymi specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, uchwalono zmianę do ustawy o służbie cywilnej, której podstawowym celem było wprowadzenie rozwiązań umożliwiających

zwiększenie zatrudnienia osób niepełnosprawnych w służbie cywilnej, wśród urzędników państwowych oraz wśród pracowników samorządowych.

40 W toku pracy przygotowawczych do ratyfikacji stwierdzone zostały pewne rozbieżności między prawem polskim a konwencją, w obszarze prawa rodzinnego. Ministerstwo

Sprawiedliwości, właściwe w sprawie, prowadziło w 2012 roku prace zmierzające do usunięcia tych niezgodności. Do czasu przeprowadzenia zmian prawnych Polska będzie stosować konwencję z zastrzeżeniem i oświadczeniem interpretacyjnym dotyczącymi odpowiednich artykułów konwencji,

stwierdzone także zostało, że choć w obecnym stanie prawnym zagwarantowane jest już wdrożenie postanowień konwencji, to pożądana jest dalsza rozbudowa szeroko rozumianych praw społecznych lub poprawa ich wdrażania, tak aby zapewnić ich realizację na

22

Przy ratyfikacji konwencji złożone zostało zastrzeżenie41 dotyczące zawierania małżeństw przez osoby chore psychicznie i niepełnosprawne intelektualnie (zastrzeżenie do art. 23 ust. 1 lit.(a) oraz oświadczenie interpretacyjne42 dotyczące instytucji ubezwłasnowolnienia (do art. 12), gdyż – jak wskazano w uzasadnieniu wniosku ratyfikacyjnego - dla uzyskania pełnej zgodności z postanowieniami konwencji konieczne jest przeprowadzenie dwóch istotnych zmian w przepisach prawnych leżących w kompetencji Ministra Sprawiedliwości. Zmiany te mają dotyczyć zniesienia zakazu zawierania małżeństw przez osoby, których niepełnosprawność wynika z choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego (co wymaga zmiany Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego) oraz instytucji ubezwłasnowolnienia (co wiąże się ze zmianą Kodeksu cywilnego).

Wdrażanie konwencji43 polega przede wszystkim na:◊ kształtowaniu krajowej polityki dotyczącej osób niepełnosprawnych zgodnie z zasadami

ogólnymi konwencji,◊ przyjmowaniu i realizacji zgodnych z postanowieniami konwencji aktów prawnych oraz

programów zawierających rozwiązania, które mają służyć realizacji praw uznanych w konwencji, zwłaszcza przy zastosowaniu zintegrowanego podejścia do niepełnosprawności, czyli włączania problematyki niepełnosprawności w główny nurt polityki realizowanej w różnych obszarach i na różnych szczeblach zarządzania państwem.

Ratyfikacja konwencji powinna przyczynić się do doskonalenia i lepszego wdrażania przepisów dotyczących osób niepełnosprawnych, co zapewni lepszą realizację praw i poprawę ich sytuacji44.

poziomie odpowiadającym zmieniającym się oczekiwaniom osób niepełnosprawnych i, szerzej, całego społeczeństwa. Przeprowadzona ocena, która została odzwierciedlona w uzasadnieniu wniosku ratyfikacyjnego, będzie podstawą do przeprowadzania w następnych latach stopniowych zmian polityki dotyczącej osób niepełnosprawnych.

41 „Art. 23 ust. 1 lit.(a) konwencji dotyczy uznania prawa wszystkich osób niepełnosprawnych, które są w odpowiednim do zawarcia małżeństwa wieku, prawa do zawarcia małżeństwa i do założenia rodziny, na podstawie swobodnie wyrażonej i pełnej zgody przyszłych małżonków. Na podstawie art. 46 konwencji Rzeczpospolita Polska zastrzega sobie prawo do nie stosowania postanowienia art. 23 ust. 1 lit. (a) konwencji do czasu zmiany przepisów prawa polskiego. Do momentu wycofania zastrzeżenia, osoba niepełnosprawna, której niepełnosprawność wynika z choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego, a która jest w odpowiednim do zawarcia małżeństwa wieku, nie będzie mogła zawrzeć związku małżeńskiego, chyba że sąd zezwoli na zawarcie małżeństwa stwierdzając, że stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu, ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie. Uwarunkowania te wynikają z art. 12 §1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. Nr 9, poz. 59, z późń. zm.)”.Rzeczypospolita Polska rozumie, że art. 23 ust. 1 lit. (b) i art. 25 lit. (a) nie) nie powinny być interpretowane jako przyznające jednostce prawo do aborcji czy też nakaz dla państw-stron zapewnienia dostępu do takiego prawa, z wyjątkiem kiedy jest to wyraźnie określone w prawie krajowym.” Złożenie takiego zastrzeżenia podyktowane zostało koniecznością zapobieżenia naciskom, aby Polska zmieniła obowiązujące przepisy dotyczące warunków przerywania ciąży.

42 „Rzeczpospolita Polska oświadcza, że interpretuje art. 12 konwencji w sposób zezwalający na stosowanie ubezwłasnowolnienia, w okolicznościach i w sposób określony w prawie wewnętrznym, jako środka, o którym mowa w art. 12 ust. 4, w sytuacji, gdy wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoba nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem.”W związku z zasygnalizowaniem problemu dyskryminującego charakteru obowiązującego przepisu art. 12 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wprowadzającego jako przeszkodę zawarcia związku małżeńskiego chorobę psychiczną. Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego działająca przy Ministrze Sprawiedliwości podjęła prace legislacyjne, w konsekwencji których przygotowany został projekt zmian w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym oraz Kodeksie postępowania cywilnego dotyczący problematyki zdolności do zawarcia małżeństwa osób niepełnosprawnych psychicznie.

43 Funkcje niezależnej instytucji monitorującej, obowiązek wyznaczenia której wynika z art. 33 konwencji, pełni Rzecznik Praw Obywatelskich, w budżecie państwa na rok 2013 zostały mu przyznane dodatkowe środki na realizację zadań,Organem odpowiedzialnym za koordynację wdrażania konwencji jest Minister Pracy i Polityki Społecznej. Pierwsze sprawozdane z wykonywania konwencji Polska złoży Komitetowi do spraw praw osób niepełnosprawnych we wrześniu 2014 roku,

44 W odniesieniu do praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych konwencja nie zakłada natychmiastowego osiągnięcia określonych w niej celów - może to następować stopniowo, w miarę możliwości państwa: z art. 4 konwencji wynika, że w odniesieniu do tej grupy praw każde z Państw Stron ma podejmować kroki w celu stopniowego osiągnięcia pełnej realizacji praw, wykorzystując

23

IIIInformacja szczegółowa resortów i urzędów centralnych

o realizacji w 2012 r. praw osób niepełnosprawnych w zakresie:

1. dostępu do leczenia i opieki medycznej, wczesnej diagnostyki, rehabilitacji i edukacji leczniczej, a także do świadczeń zdrowotnych uwzględniających rodzaj i stopień niepełnosprawności, w tym do zaopatrzenia w przedmioty

ortopedyczne, środki pomocnicze, sprzęt rehabilitacyjny.

W polskim porządku prawnym podstawowym celem opieki zdrowotnej45 jest zachowanie zdrowia, zapobieganie chorobom i urazom, wczesne wykrywanie chorób, leczenie, pielęgnacja oraz zapobieganie niepełnosprawności i jej ograniczanie i m.in. dlatego to prawo odnosi się do wszystkich obywateli.

Prawo dostępu do opieki medycznej i leczenia, w tym uzdrowiskowego, wczesnej diagnostyki, rehabilitacji, edukacji leczniczej, a także do świadczeń zdrowotnych uwzględniających rodzaj i stopień niepełnosprawności oraz do zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze należy uznać za jedno z ważniejszych praw zagwarantowanych wszystkim obywatelom, w tym i osobom niepełnosprawnym.

W 2012 r. osoby niepełnosprawne korzystały z przysługujących im świadczeń gwarantowanych46 w zakresie m.in. podstawowej opieki zdrowotnej, ambulatoryjnej opieki specjalistycznej, leków, leczenia szpitalnego, opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień, świadczeń wysokospecjalistycznych, rehabilitacji leczniczej, świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych w ramach opieki długoterminowej, leczenia stomatologicznego, lecznictwa uzdrowiskowego, a także zaopatrzenia w wyroby medyczne będące przedmiotami ortopedycznymi oraz środki pomocnicze, ratownictwa medycznego, opieki paliatywnej i hospicyjnej, programów zdrowotnych .47

Minister Zdrowia – w ramach swoich kompetencji – podejmuje działania48 mające na celu poprawę dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz podnoszenia jakości udzielanych świadczeń zdrowotnych.

Świadczenia opieki zdrowotnej zakwalifikowane jako świadczenia gwarantowane, finansowane są ze środków publicznych, w ramach powszechnego ubezpieczenia

maksymalnie dostępne mu środki.45 Dz.U. z 2008 r. Nr 164,poz. 1027, z późn. zm.46 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027, z poźn. zm.). W ustawie zostały określone m.in. warunki udzielania świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, zasady i tryb finansowania tych świadczeń, zasady i tryb kwalifikowania świadczeń opieki zdrowotnej jako świadczeń gwarantowanych, a także zadania władz publicznych w zakresie zapewnienia równego dostępu do wspomnianych świadczeń.47 W przypadku osób z zaburzeniami psychicznymi, podstawowa i specjalistyczna opieka zdrowotna dla tej grupy osób była realizowana na podstawie art. 5 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z 2004 r. Nr 111, poz. 535, z późn. zm).48 Podstawę działań stanowią przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027, z późn. zm.).

24

zdrowotnego. Przysługują zatem wszystkim świadczeniobiorcom, w tym osobom niepełnosprawnym, kwalifikującym się do danego typu leczenia.

Opieka zdrowotna nad zawodnikami zakwalifikowanymi do kadry narodowej w sportach paraolimpijskich

Koszty opieki medycznej nad zawodnikami zakwalifikowanymi do kadry narodowej w sportach olimpijskich i paraolimpijskich są finansowane ze środków budżetu państwa, z części, której dysponentem jest minister właściwy do spraw zdrowia49. W rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 14 kwietnia 2011 r. w sprawie zakresu i sposobu realizowania opieki medycznej nad zawodnikami zakwalifikowanymi do kadry narodowej w sportach olimpijskich i paraolimpijskich50 określono zakres i sposób realizowania opieki medycznej nad zawodnikami zakwalifikowanymi do kadry narodowej w sportach olimpijskich i paraolimpijskich, w tym określono zakres badań oraz częstotliwość ich przeprowadzania.

W 2012 r. na świadczenia opieki zdrowotnej nad zawodnikami zakwalifikowanymi do kadry narodowej w sportach olimpijskich (6.585 osób) oraz nad zawodnikami zakwalifikowanymi do kadry narodowej w sportach paraolimpijskich (364 osoby) ogółem z budżetu Ministra Zdrowia wydatkowano środki finansowe w łącznej wysokości 1.774.000 zł.

Kształcenie w zakresie problematyki osób niepełnosprawnych na uczelniach medycznychMinisterstwo Zdrowia realizuje, w trybie ciągłym, zadania wynikające z programów

specjalizacji wprowadzonych w latach ubiegłych przy zmianach systemowych w zakresie specjalizacji lekarzy i lekarzy dentystów.

Kształcenie związane z niepełnosprawnością uwzględnione jest w 45 dziedzinach medycyny i dotyczy uprawnień specjalisty w danej specjalności do orzekania o potrzebie rehabilitacji leczniczej, niezdolności do pracy, niezdolności do pracy zarobkowej lub w gospodarstwie rolnym, uszczerbku na zdrowiu oraz niepełnosprawności z powodu rozpoznanych i leczonych chorób.

W przypadku geriatrii, rehabilitacji medycznej i medycyny sportowej obszar zagadnień dotyczących niepełnosprawności znajduje się zarówno w programach wybranych staży, jak też kursów specjalizacyjnych.

Dostęp do informacji o świadczeniach opieki zdrowotnej w kraju i za granicą.Narodowy Fundusz Zdrowia rokrocznie publikuje Vademecum z praktycznymi

informacjami o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz prowadzi internetowy biuletyn "Nasz Fundusz" z informacjami dotyczącymi m.in. praw osób niepełnosprawnych. Udostępnia także – za pośrednictwem stron internetowych - wykaz, wraz z numerami kontaktowymi, „konsultantów ds. poszkodowanych w misjach poza granicami państwa” w Narodowym Funduszu Zdrowia. Wykaz został przygotowany w celu

49 Na podstawie art. 29 ust. 4 ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. Nr 127, poz. 857, z późn. zm.).50 Dz. U. Nr 88, poz. 501.

25

zindywidualizowania podejścia do procesu realizacji zadań związanych z wejściem w życie ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o weteranach działań poza granicami państwa51

W celu uzyskania informacji o: Europejskiej Karcie Ubezpieczenia Zdrowotnego i innych dokumentach uprawniających do świadczeń w państwach UE/EFTA, refundacji kosztów poniesionych na terenie innych państw UE/EFTA oraz planowanym leczeniu za granicą, umożliwiono połączenia z wyznaczonymi pracownikami Departamentu Współpracy Międzynarodowej w Centrali Funduszu za pośrednictwem komunikatora internetowego Skype w formie komunikacji tekstowej.

Natomiast osobom mającym problemy z komunikowaniem się zapewniono dostęp do informacji o zasadach uzyskania rzeczowych świadczeń zdrowotnych w innych państwach członkowskich UE/EFTA poprzez wysyłanie SMS na numer telefonu komórkowego wskazanego na stronie internetowej Narodowego Funduszu Zdrowia.Od 2011 r. oddziały wojewódzkie Narodowego Funduszu Zdrowia posiadają naklejki z wytłoczonym w alfabecie Braille’a napisem EKUZ (Europejska Karta Ubezpieczenia Zdrowotnego). Na życzenie osób niewidomych i niedowidzących nalepki są naklejane na wydawane dla nich EKUZ.

Zaopatrzenie osób niepełnosprawnych w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze oraz w sprzęt rehabilitacyjny.Wszyscy świadczeniobiorcy, w tym i osoby niepełnosprawne, mają prawo52 do

uzyskania świadczenia gwarantowanego określonego w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 sierpnia 2009 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu zaopatrzenia w wyroby medyczne będące przedmiotami ortopedycznymi oraz środki pomocnicze53.

Narodowy Fundusz Zdrowia nie dysponuje informacją o rodzaju i stopniu niepełnosprawności świadczeniobiorców, którzy zostali zaopatrzeni w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze, albowiem taki sprawozdawczy obowiązek nie został określony w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 20 czerwca 2008 r. w sprawie zakresu niezbędnych informacji gromadzonych przez świadczeniodawców, szczegółowego sposobu rejestrowania tych informacji oraz ich przekazywania podmiotom zobowiązanym do finansowania świadczeń ze środków publicznych54.

Informacje, które posiada Narodowy Fundusz Zdrowia dotyczą jedynie całkowitej liczby osób zgłoszonych do ubezpieczenia zdrowotnego (obowiązkowego i dobrowolnego), bez wyszczególnienia liczby osób niepełnosprawnych.

Nie posiadając informacji o skali działań w 2012 r. Narodowego Funduszu Zdrowia na rzecz osób niepełnosprawnych, w zakresie zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze, możemy w przybliżeniu określić zakres zaopatrzenia osób niepełnosprawnych w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze, na podstawie informacji z działalności Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w roku 201255.

Osoby niepełnosprawne, którym Narodowy Fundusz Zdrowia przyznał dofinansowanie w zakupie przedmiotów ortopedycznych lub środków pomocniczych mogły w 2012 r. starać się o dodatkowe finansowe wsparcie wspomnianych wyrobów medycznych ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych będących w dyspozycji samorządów powiatowych.

51 Dz. U. Nr 205, poz. 1203.

52 Zgodnie z art. 15 ust. 2 pkt. 9 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. 53 Dz. U. Nr 139, poz. 1141, z późn. zm..54 Dz. U. Nr 123, poz. 801, z późn. zm.55 Sprawozdanie z realizacji planu rzeczowo-finansowego - z działalności Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w 2012 r.

26

Osoby niepełnosprawne - zgodnie z ustawowym uprawnieniem56 -, których średni miesięczny dochód nie przekracza określonego ustawowego kryterium dochodowego, mogą m.in. ubiegać się o dofinansowanie zaopatrzenia w sprzęt ortopedyczny i środki pomocnicze, przyznawane przez Narodowy Fundusz Zdrowia (na podstawie odrębnych przepisów).

Wysokość dofinansowania ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych - oprócz wsparcia z budżetu państwa (Narodowego Funduszu Zdrowia) - zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze wynosi do 100% udziału własnego osoby niepełnosprawnej w limicie ceny ustalonym na podstawie odrębnych przepisów (Narodowego Funduszu Zdrowia), jeżeli taki udział jest wymagany i do 150% sumy kwoty takiego limitu oraz wymaganego udziału własnego osoby niepełnosprawnej.

W 2012 r. dofinansowanie do przedmiotów ortopedycznych i środków pomocniczych ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, będących w dyspozycji samorządów powiatowych, otrzymało 225.227 osób niepełnosprawnych57, w tym 28.805 dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, przyznawanych tym osobom na podstawie odrębnych przepisów oraz dofinansowanie zakupu sprzętu rehabilitacyjnego. Z tej formy pomocy skorzystały w ub.r. 88.132 osoby mieszkające na wsi.58

W 2012 r. samorządy powiatowe wykorzystały na to zadanie – w stosunku do 2011 r.- kwotę wyższą o 39.040.669 zł, tj. o 75,5%.

Wsparcie w zakupie sprzętu rehabilitacyjnego otrzymały w ub.r. osoby prawne i osoby nieposiadające osobowości prawne, które oferują osobom niepełnosprawnych usługi rehabilitacyjne. Z usług placówek rehabilitacyjnych, które otrzymały dofinansowanie do zakupu sprzętu rehabilitacyjnego, skorzystało - w 40 powiatach - 448.823 osób niepełnosprawnych, w tym 188.413 dzieci i młodzieży niepełnosprawnej.59

Programy rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji rentowej oraz poprawy zdolności do pracy w gospodarstwie rolnym.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych prowadzi program rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji rentowej60. Program jest skierowany do osób ubezpieczonych zagrożonych długotrwałą niezdolnością do pracy nabytą na skutek choroby, urazu lub wypadku, które rokują odzyskanie tej zdolności po zakończeniu rehabilitacji. Z programu rehabilitacji leczniczej mogą skorzystać także osoby niepełnosprawne, którym lekarz orzecznik wyda orzeczenie o potrzebie rehabilitacji leczniczej. Rehabilitacja lecznicza w ramach prewencji rentowej prowadzona jest w systemie stacjonarnym bądź ambulatoryjnym, w następujących profilach schorzeń:o narządu ruchu, o układu krążenia, o układu oddechowego, o psychosomatycznych, o wczesnych stanach pourazowych i po zabiegach artroskopowych,o po operacji nowotworu gruczołu piersiowego.

Głównym celem rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji rentowej jest poprawa stanu zdrowia i funkcji organizmu w stopniu umożliwiającym podjęcie pracy zarobkowej,

56 Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. 2011 Nr 127, poz. 721, z późn. zm.). 57 Do samorządów wpłynęło 240.686 wniosków od osób indywidualnych na łączną kwotę 184.361.887 zł, po rozpatrzeniu których 379 samorządów wypłaciło kwotę 153.057.711 zł (17,70% ogółu wydatkowanych środków PFRON) na rzecz 225.227 osób, w tym dofinansowanie zakupu sprzętu rehabilitacyjnego obejmowało wypłaty w ramach 6.382 umów podpisanych na kwotę 8.261.874 zł.58 Szczegółowa informacja dotycząca dofinansowania zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze przyznawane osobom niepełnosprawnym na podstawie odrębnych przepisów oraz w sprzęt rehabilitacyjny została zamieszczone w tabeli 1 w załączniku nr 2.59 Szczegółowa informacja dotycząca dofinansowania zakupu sprzętu rehabilitacyjnego przez osoby prawne i osoby nieposiadające osobowości prawnej została zamieszczona w tabeli 2 w załączniku nr 2.60 Na podstawie art. 69 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.

27

co eliminuje bądź znacznie ogranicza stan wykluczenia społecznego osoby niepełnosprawnej. Indywidualnie ustalony program obejmuje w szczególności rehabilitację medyczną oraz psychologiczną, a także edukację zdrowotną.

Osoby zagrożone długotrwałą niezdolnością do pracy nabytą na skutek choroby, urazu lub wypadku kierowane są, w ramach tego programu, na rehabilitację leczniczą do ośrodków rehabilitacyjnych współpracujących z ZUS. Wśród adresatów tej usługi jest liczna grupa osób niepełnosprawnych z orzeczoną rentą, świadczeniem rehabilitacyjnym, a także z orzeczonym stopniem niepełnosprawności.

Dla każdej osoby w ośrodku rehabilitacyjnym ustalany jest indywidualny program rehabilitacji, z uwzględnieniem schorzenia i rodzaju oraz stopnia niepełnosprawności organizmu. Zakład dysponuje miejscami w ośrodkach rehabilitacyjnych położonych w różnych regionach Polski, gdzie rehabilitacja prowadzona jest w systemie stacjonarnym (z pobytem w sanatorium) lub ambulatoryjnym.

W 2012 r. rehabilitację leczniczą ukończyło 71.258 osób, w tym 2.453 osób skierowanych zostało do ośrodków rehabilitacyjnych w związku ze schorzeniami będącymi następstwem wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.

W latach 2008 - 2012 r. z rehabilitacji leczniczej skorzystało ponad 360 tysięcy osób, w tym blisko 14,5 tysiąca osób skierowanych z powodu schorzeń będących następstwem wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.61

Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) oferuje rzeczowe świadczenia zdrowotne, zmierzające do zachowania, poprawy lub przywrócenia zdolności do pracy w gospodarstwie rolnym, które realizowane jest w formie 21- dniowych turnusów rehabilitacyjnych prowadzonych w szczególności we własnych Centrach Rehabilitacji Rolników i Ośrodku Szkoleniowo-Rehabilitacyjnym KRUS. Rolnicy, którym przyznane zostały renty okresowe z tytułu niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym lub pobierają zasiłek chorobowy z tytułu czasowej niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 180 dni mogą ubiegać się o ponowne świadczenie zdrowotne, po upływie 6 miesięcy od dnia zakończenia poprzedniej rehabilitacji. W przypadku, uzasadnionym potrzebami zdrowotnymi pacjenta, okres oczekiwania na ponowne skierowanie może zostać skrócony, a sam pobyt przedłużony.Pierwszeństwo w skierowaniu na rehabilitację leczniczą mają osoby, dla których potrzeba rehabilitacji jest uzasadniona następstwem wypadku przy pracy rolniczej lub którym ustalono prawo do zasiłku chorobowego z tytułu czasowej niezdolności do pracy, trwającej dłużej niż 180 dni, a lekarz rzeczoznawca Kasy lub komisja lekarska Kasy orzekli wskazania do rehabilitacji leczniczej.Działalność rehabilitacyjna Kasy skierowana jest również do dzieci rolników w wieku od 7 do 15 lat w formie 21- dniowych turnusów rehabilitacyjnych. Program rehabilitacji leczniczej ustalany jest indywidualnie dla każdego dziecka.W 2012 roku, podobnie jak w latach ubiegłych, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego:◊ kierowała na rehabilitację leczniczą osoby zagrożone całkowitą niezdolnością do

pracy w gospodarstwie rolnym oraz osoby uznane za okresowo całkowicie niezdolne do pracy w gospodarstwie rolnym, które w wyniku dalszego leczenia i rehabilitacji rokują odzyskanie zdolności do pracy w gospodarstwie rolnym,

◊ organizowała w okresie letnich wakacji turnusy rehabilitacyjne dla dzieci rolników w zakresie wad i chorób narządów układu ruchu i chorób układu oddechowego.

61 Liczba osób ubezpieczonych, którzy ukończyli rehabilitację leczniczą w podziale na poszczególne lata. RokLiczba osób, które ukończyły rehabilitację lecznicząogółempo wypadku przy pracy lub przebytej chorobie zawodowej200867 1692

840200973 3893 230201074 5073 235201173 8282 689201271 2582 453

28

W 2012 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego skierowała na rehabilitację leczniczą 14.157 rolników i 1.218 dzieci rolników.W latach 2008 – 2012 z rehabilitacji leczniczej skorzystało łącznie 72.192 rolników i 7.600 dzieci.Korzystanie z rehabilitacji leczniczej oferowanej przez Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego nie pozbawia rolników prawa do leczenia uzdrowiskowego, finansowanego przez Narodowy Fundusz Zdrowia.

Programy profilaktyczne pośrednio adresowane do osób niepełnosprawnych.W 2012 r. Główny Inspektorat Sanitarny realizował ogólnopolskie programy

profilaktyczne pośrednio skierowane do osób niepełnosprawnych tj.: „Trzymaj Formę”62 – ogólnopolski program profilaktyczny, adresowany do dzieci

i młodzieży, „Czyste powietrze wokół nas” – krajowy program przedszkolnej edukacji antytytoniowej, „Nie pal przy mnie proszę” – ogólnopolski program edukacji antytytoniowej skierowanej

do uczniów klas I – III szkół podstawowych, „Znajdź właściwe rozwiązanie” – program profilaktyki palenia tytoniu skierowany do

uczniów starszych klas szkół podstawowych oraz gimnazjów. Inne działania dotyczące opieki zdrowotnej.

Minister Spraw Wewnętrznych jest organem założycielskim dla 29 samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej. Z tego też tytułu inicjuje oraz wspiera działania w zakresie planowania rzeczowego i finansowego przedsięwzięć inwestycyjnych, które w znaczący sposób wpływają na realizację postanowienia „Karty Praw Osób Niepełnosprawnych” dotyczącego zapewnienia „dostępu do leczenia i opieki medycznej, wczesnej diagnostyki, rehabilitacji i edukacji leczniczej, a także do świadczeń zdrowotnych uwzględniających rodzaj i stopień niepełnosprawności, w tym do zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze, sprzęt rehabilitacyjny”.

Urząd do Spraw Cudzoziemców w 2010 r. zrealizował projekt, który był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu na Rzecz Uchodźców w ramach Programu Rocznego 2008 pt. „Poprawa warunków zakwaterowania oraz zakup sprzętów i materiałów do ośrodków własnych Urzędu do Spraw Cudzoziemców”. W ramach powyższego projektu zrealizowano działanie, które miało na celu wyposażenie czterech ośrodków dla Cudzoziemców Ubiegających się o Nadanie Statusu Uchodźcy lub Azylu Urzędu do Spraw Cudzoziemców w sprzęt medyczny dla osób o trwałej lub czasowej niepełnosprawności oraz w wózki dziecięce. Zakup sprzętu medycznego zapewnił niezbędne wsparcie dla osób o trwałej niepełnosprawności, osób po urazach oraz osób starszych.

W latach 2008-2012 Urząd Kombatantów i Osób Represjonowanych aktywnie uczestniczył w pracach związanych z ideą programu przyjaznych dla kombatantów placówek opieki zdrowotnej. Celem programu63 jest zainteresowanie szpitali i innych placówek zdrowia udzielaniem weteranom świadczeń zdrowotnych na zasadach uzgodnionych w specjalnych porozumieniach z oddziałami wojewódzkimi Narodowego Funduszu Zdrowia. Zgodnie z zawartymi porozumieniami kombatantom i ofiarom represji zapewniane są świadczenia zdrowotne w możliwie najkrótszym terminie.

2. dostępu do wszechstronnej rehabilitacji mającej na celu adaptację społeczną. 64

62 Program był realizowany także w 2011 r.63 Program objęty patronatem przez Kierownika Urzędu Kombatantów i Osób Represjonowanych.

29

Osoby niepełnosprawne rokrocznie korzystają – zgodnie z ustawą65 – z aktywności wspomagającej proces rehabilitacji społecznej osób niepełnosprawnych w formie uczestnictwa w warsztatach terapii zajęciowej i w turnusach rehabilitacyjnych.

Warsztaty terapii zajęciowej.Warsztaty terapii zajęciowej, będące placówką dziennego pobytu, przeznaczone są dla

osób niepełnosprawnych niezdolnych do podjęcia pracy, a ich podstawową działalnością terapeutyczną jest pozyskiwanie lub przywracanie osobom niepełnosprawnym umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia i kontynuowanie rehabilitacji zawodowej w warunkach pracy chronionej lub na przystosowanym stanowisku pracy.

Zajęcia są prowadzone w pracowniach terapeutycznych, zgodnie z indywidualnym programem przygotowanym dla uczestników przez radę programową warsztatu, w formie różnorodnych technik terapii zajęciowej. Podstawowym celem zajęć terapeutycznych jest usamodzielnienie osób niepełnosprawnych czyli nabycie przez nich podstawowych umiejętności wykonywania czynności życia codziennego i zaradności osobistej oraz rozwijania psychofizycznych sprawności, a także podstawowych i specjalistycznych umiejętności zawodowych, umożliwiających uczestnictwo w szkoleniu zawodowym albo podjęcie pracy w warunkach chronionych.

Warsztaty terapii zajęciowej – prowadzone przez organizacje pozarządowe, zakłady pracy chronionej lub inne jednostki organizacyjne – nie są przedsięwzięciem zarobkowym, a ewentualny dochód ze sprzedaży produktów i usług wytworzonych i wykonywanych w ramach realizowanego programu terapii, przeznaczają na wzbogacenie ustawowej działalności.

Warsztaty terapii zajęciowej dofinansowywane są przez samorządy powiatowe, ze środków własnych i Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Ogółem w kraju w 2012 r. funkcjonowały 672 warsztaty terapii zajęciowej66, w tym organizatorem 124 warsztatów były jednostki sektora finansów publicznych67, 25 – zakłady pracy chronionej oraz 523 – jednostki spoza sektora finansów publicznych (organizacje pozarządowe). W 2012 r. utworzono 5 nowych warsztatów terapii zajęciowej. W zajęciach warsztatów terapii zajęciowej uczestniczyło w ub.r. 24.318 osób niepełnosprawnych, w tym, 828 osób było uczestnikami warsztatów przy zakładach pracy chronionej (3,4%) oraz 707 uczestników to osoby zaliczane do młodzieży (2,9%)68.

Turnusy rehabilitacyjne.Osoby niepełnosprawne mają możliwość udziału w turnusach rehabilitacyjnych,

ustawowej formie rehabilitacji społecznej połączonej z elementami wypoczynku. Podstawowym celem turnusów rehabilitacyjnych jest ogólna poprawa psychofizycznej sprawności oraz rozwijanie umiejętności społecznych uczestników, między innymi przez nawiązywanie kontaktów społecznych, realizację zainteresowań. Program turnusu powinien zawierać elementy rehabilitacji, odpowiedniej do rodzajów schorzeń osób niepełnosprawnych

64 Działania dotyczące rehabilitacji prowadzone są także przez jednostki niezaliczone do sektora finansów publicznych, głównie przez organizacje pozarządowe w ramach realizacji zadań publicznych wpieranych lub powierzanych tym organizacjom przez organy administracji publicznej.65Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. 2011 r., Nr 127, poz. 721, z późn. zm.). Przy czym warto podkreślić, że rehabilitacja została zdefiniowana jako „zespół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym uczestnictwie tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej”.66 Kwota wykorzystanych środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych przekazana samorządom powiatowym według algorytmu na dofinansowanie kosztów tworzenia i działania warsztatów terapii zajęciowej w 2012 roku wyniosła łącznie 357.131.132 zł (41,3,% ogółu wydatkowanych środków PFRON przez samorządy powiatowe).67 123 warsztaty terapii zajęciowej funkcjonowały w jednostkach organizacyjnych zobowiązanych do zapewnienia terapii zajęciowej na podstawie odrębnych przepisów (m.in. ustawy o pomocy społecznej) w 77 samorządach powiatowych. W zajęciach uczestniczyło 781 osób niepełnosprawnych.68 Szczegółowa informacja dotycząca warsztatów terapii zajęciowej została zamieszczone w tabeli 1 w załączniku 3.

30

przebywających na turnusie oraz obejmować zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowo - rekreacyjne wspomagające rehabilitację społeczną.

Osoby niepełnosprawne mogą otrzymać dofinansowanie do uczestnictwa w turnusie rehabilitacyjnym, jeżeli spełniają ustawowe kryteria dochodowe. Wysokość dofinansowania uzależniona jest od stopnia niepełnosprawności, wieku, miejsca pracy oraz sytuacji dochodowej wnioskodawcy.

Dofinansowania udzielają powiatowe centra pomocy rodzinie, ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych będących w dyspozycji samorządów powiatowych, na podstawie wniosku osoby niepełnosprawnej, a w przypadku niepełnosprawnej osoby niepełnoletniej na podstawie wniosku jej rodziców lub prawnych opiekunów. Dofinansowanie może być udzielone osobie niepełnosprawnej, która została skierowana na turnus rehabilitacyjny przez lekarza. Osoba niepełnosprawna może korzystać z dofinansowania do uczestnictwa w turnusie rehabilitacyjnym tylko jeden raz w roku kalendarzowym. W przypadku wyraźnego i uzasadnionego zalecenia lekarskiego, osobie niepełnosprawnej podczas trwania turnusu przysługuje opiekun, którego pobyt może być również dofinansowany.

Turnusy rehabilitacyjne dofinansowywane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych mogą być organizowane wyłącznie w ośrodkach, które uzyskały wpis do rejestrów prowadzonych przez wojewodów. Organizatorem turnusu może być osoba prawna, osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą, a także jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, która spełnia ustawowe kryteria potwierdzone odpowiednim wpisem do rejestru organizatorów turnusu prowadzonego przez wojewodów.

W 2012 r. 136.038 osób niepełnosprawnych69 skorzystało z dofinansowania turnusów rehabilitacyjnych, tj. 84.591 dorosłych osób (w tym: 1.584 osoby zatrudnione w zakładach pracy chronionej) i 24.059 ich opiekunów oraz 14.879 dzieci i młodzieży i 12.509 ich opiekunów70. Wśród osób, które skorzystały z dofinansowania turnusów rehabilitacyjnych 30.004 było mieszkańcami wsi (22%). W porównaniu z rokiem 2011 liczba osób niepełnosprawnych i ich opiekunów, które skorzystały z dofinansowania uczestnictwa w turnusie rehabilitacyjnym zwiększyła się o 83.390 (wzrost o 158,4 proc.)71.

Wsparcie stacjonarnych ośrodków rehabilitacji.Warto nadmienić, że osoby niepełnosprawne korzystają także z różnych form

rehabilitacji prowadzonej w stacjonarnych ośrodkach rehabilitacji prowadzonych przez jednostki sektora finansów publicznych i jednostek spoza tego sektora (organizacje pozarządowe, zakłady pracy chronionej, zakłady aktywności zawodowej). Stacjonarne ośrodki rehabilitacji mogą otrzymać ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych będących w dyspozycji samorządów powiatowych, dofinansowanie w maksymalnej wysokości 60 proc. (nie więcej niż pięciokrotność przeciętnego wynagrodzenia), kosztu zakupu sprzętu rehabilitacyjnego, jeżeli prowadzą działalność związaną z rehabilitacją osób niepełnosprawnych przez okres co najmniej dwóch lat przed dniem złożenia wniosku oraz udokumentują posiadanie środków własnych lub pozyskanych z innych źródeł na sfinansowanie przedsięwzięcia w wysokości nie objętej dofinansowaniem72.

69 O dofinansowanie kosztu turnusu rehabilitacyjnego ubiegało się 180.110 osób, z tego 130.742 osoby niepełnosprawne oraz 49.368 opiekunów osób niepełnosprawnych. Dofinansowanie zostało przyznane dla ogółem 149.487 osób na łączną kwotę 119.878.308 zł.70 377 samorządów wypłaciło na dofinansowanie turnusów rehabilitacyjnych kwotę 109.436.542 zł. tj. 12,6 % ogółu środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych otrzymanych w 2012 r. Przeciętne dofinansowanie na osobę wyniosło 804,45 zł. W porównaniu do roku 2011 wykorzystanie środków na ten cel wzrosło o 186 %, tj. o kwotę w wysokości 71.179.078 zł.71 Szczegółowa informacja dotycząca turnusów rehabilitacyjnych została zamieszczone w tabeli 2 w załączniku 3.72 Szczegółowa informacja została zamieszczone w tabeli 2 w załączniku 2.

31

Starostowie 40 powiatów73 zawarli 70 umów, z czego stroną w 19 umowach były podmioty z sektora finansów publicznych, a w 51 umowach - jednostki spoza tego sektora (m.in. organizacje pozarządowe). Przeciętne dofinansowanie zakupu sprzętu rehabilitacyjnego - według umów - wyniosło 7.064 zł. Wydatkowano kwotę 448.823 zł74.W 2012 r. zanotowany został wzrost wykorzystanych środków o 49% w stosunku do roku 2011, w którym realizacja tego zadania wynosiła 301.103 zł.

Program – „Wczesna pomoc dziecku niepełnosprawnemu”.W 2012 r. był kontynuowany program celowy Państwowego Funduszu Rehabilitacji

Osób Niepełnosprawnych pn. „Wczesna pomoc dziecku niepełnosprawnemu.”Adresatami programu były placówki oraz jednostki prowadzące placówki, które

uczestniczyły w realizowanym w latach 2005 – 2007 rządowym programie pilotażowym i zostały wymienione w „Wykazie Placówek zarekomendowanych do Programu Rządowego – Pilotaż 2005 – 2007 WWKSC” (63 placówki).

Celem strategicznym programu była rehabilitacja dzieci niepełnosprawnych (z wyłączeniem rehabilitacji medycznej), natomiast celem operacyjnym programu była m.in. pomoc rodzicom (opiekunom prawnym) w procesie adaptacji do warunków życia, wynikających z faktu wychowywania dziecka niepełnosprawnego.

3. nauki w szkołach wspólnie ze swymi pełnosprawnymi rówieśnikami, jak również do korzystania ze szkolnictwa specjalnego lub edukacji

indywidualnej.W Polsce nauka jest obowiązkowa do 18 roku życia. Gwarantują to przepisy art. 70

Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.75 Sposób wykonywania obowiązku szkolnego określa ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty76.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami77 obowiązek szkolny dziecka rozpoczyna się z początkiem roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 7 lat. Od 1 września 2014 r. brzmienie tego przepisu ulega zmianie i wówczas obowiązek szkolny dziecka będzie rozpoczynał się z początkiem roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym dziecko kończy 6 lat.

Przepisy ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty umożliwiają organizację kształcenia i wychowania dzieci i młodzieży w formach zapewniających im realizację obowiązku szkolnego i obowiązku nauki.

W latach 2008-2012 Ministerstwo Edukacji Narodowej podejmowało liczne działania78 na rzecz wyrównywania szans edukacyjnych dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego79 z uwagi na niepełnosprawności, określone przepisami ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty oraz rozporządzeń wykonawczych. Organizacja kształcenia i wychowania dzieci w formach zapewniających

im realizację obowiązku szkolnego i obowiązku nauki80.Z art. 71b ustawy o systemie oświaty, wynika m.in., że kształceniem specjalnym

obejmuje się dzieci i młodzież niepełnosprawną oraz niedostosowaną społecznie, wymagające stosowania specjalnej organizacji nauki i metod pracy. 73 Prawie 11 proc. wszystkich powiatów w kraju.74 Do samorządów powiatowych wpłynęło 106 wniosków na łączną kwotę 963.585 zł.75 Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, z późn. zm.76 Dz. U. z 2004, Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.77 Art. 15 ust. 2 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty.78 Szczegółowy wykaz inicjatyw legislacyjnych zamieszczono w załączniku 4.79 Liczba uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego w poszczególnych typach szkół została zamieszczona w tabeli 1 w załączniku 5.80 Przepisy ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.) m.in. określają rodzaj i zakres poszczególnych zadań oraz adresatów i środki wydatkowane na ich realizację.

32

Kształcenie to może być prowadzone w formie nauki w szkołach ogólnodostępnych, szkołach lub oddziałach integracyjnych, szkołach lub oddziałach specjalnych i ośrodkach na podstawie orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Dzieci i młodzież z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim obowiązek szkolny i obowiązek nauki spełniają poprzez udział w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych, organizowanych na podstawie orzeczenia o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych81.

Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka 82 . Możliwość organizowania w systemie oświaty działań stymulujących rozwój małego

dziecka od chwili wykrycia niepełnosprawności do rozpoczęcia nauki w szkole, wprowadzona została w roku 2005.

Zespoły wczesnego wspomagania rozwoju dziecka w celu pobudzania jego psychoruchowego i społecznego rozwoju mogą być tworzone83 w przedszkolach i szkołach podstawowych, w tym specjalnych, w ośrodkach szkolno-wychowawczych, specjalnych ośrodkach wychowawczych, ośrodkach rewalidacyjno-wychowawczych oraz w publicznych i niepublicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych, w tym poradniach specjalistycznych.

Wczesne wspomaganie rozwoju organizuje się84 na podstawie opinii wydanej przez zespół orzekający publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, w tym specjalistycznej85

lub zespół opiniujący powołany w niepublicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej, założonej zgodnie z art. 82 ustawy o systemie oświaty oraz zatrudniającej pracowników posiadających kwalifikacje określone dla pracowników publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych.

Na realizację m.in. wczesnego wspomagania rozwoju dzieci, przekazywane są środki finansowe z budżetu państwa w ramach części oświatowej subwencji ogólnej, na podstawie opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju, wydanej przez publiczną bądź niepubliczną poradnię psychologiczno-pedagogiczną. Podstawą naliczenia tych środków jest algorytm podziału części oświatowej subwencji ogólnej, skalkulowany wg wagi P38.

Działaniami wczesnego wspomagania w roku 2012 było objętych 21.991 małych dzieci, w największej liczbie – 7.058 dzieci w przedszkolach, w poradniach psychologiczno-pedagogicznych – 5.632, natomiast w specjalnych ośrodkach wychowawczych działaniami wczesnego wspomagania rozwoju objęto 23 dzieci. Z analizy danych z lat 2008-2012 wynika, że coraz więcej dzieci niepełnosprawnych zostaje objętych wczesnym wspomaganiem rozwoju.

Upowszechnianie wychowania przedszkolnego 86 .Upowszechnianie edukacji przedszkolnej, zapewnienie lepszego dostępu do edukacji

najmłodszym dzieciom oraz umożliwienie rozpoczęcia nauki w klasie pierwszej szkoły podstawowej dzieciom sześcioletnim jest priorytetowym działaniem w obszarze edukacji, zgodnym ze Strategią Rozwoju Edukacji na lata 2007 - 2013, Strategią Rozwoju Kraju 2007 - 2015, Strategicznym Planem Rządzenia oraz Programem Prac Rządu.

81 Najwyższa Izba Kontroli po przeprowadzonej kontroli w 2012 r. pn. „Kształcenie uczniów niepełnosprawnych o specjalnych potrzebach edukacyjnych” pozytywnie oceniła realizację przez Ministra Edukacji Narodowej polityki oświatowej państwa w odniesieniu do kształcenia uczniów niepełnosprawnych.82 Liczba dzieci objętych w latach 2008-2012 wczesnym wspomaganiem rozwoju została przedstawiona w tabeli nr 10 i 10a w załączniku5.83 Na podstawie art. 71 ust. 2a ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty.84 Organizację pracy zespołów wczesnego wspomagania rozwoju dziecka określa rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 3 lutego 2009 r. w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci (Dz. U. Nr 23, poz.133). 85 Na podstawie przepisów rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 września 2008 r. w sprawie orzeczeń i opinii wydawanych przez zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych (Dz. U. Nr 173, poz. 1072)86 Szczegółowe dane zostały przedstawione w tabeli nr 11, 11a i 11b w załączniku 5.

33

Od roku 2004 zostało wprowadzone dla dzieci sześcioletnich obowiązkowe roczne przygotowanie przedszkolne. Natomiast od roku szkolnego 2011/2012 obowiązek odbycia rocznego przygotowania przedszkolnego w przedszkolu, oddziale przedszkolnym zorganizowanym w szkole podstawowej lub innej formie wychowania przedszkolnego, dotyczy dziecka w wieku 5 lat87.Na podstawie przepisów88, obok istniejących w systemie oświaty przedszkoli, tworzone są punkty przedszkolne i zespoły wychowania przedszkolnego, które zwiększają dostęp do edukacji przedszkolnej. Zgodnie z obowiązującym prawem oświatowym, zarówno punkty przedszkolne, jak i zespoły wychowania przedszkolnego, są obowiązane do realizacji podstawy programowej wychowania przedszkolnego89. Wychowaniem przedszkolnym w 2012 r. objętych było 1.216.414 dzieci, w tym 14.588 dzieci posiadało orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego.90 Największą grupę, 4.223 osób, stanowiły dzieci z autyzmem, w tym z Zespołem Aspergera, następnie z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją – 2.949 dzieci, z niepełnosprawnościami sprzężonymi – 2.541 osób i z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym – 2.004 dzieci.

Z danych Systemu Informacji Oświatowej wynika, że w latach 2008-2012 nastąpił znaczący wzrost liczby dzieci niepełnosprawnych uczęszczających do przedszkoli ogólnodostępnych, ogólnodostępnych z oddziałami integracyjnymi i przedszkoli integracyjnych. W roku szkolnym 2011/2012 uczęszczało 7.294 dzieci z niepełnosprawnościami, natomiast w roku szkolnym 2008/2009 – 4 596. Liczba dzieci uczęszczających do przedszkoli specjalnych zwiększyła się o 713. W stosunku do roku 2008/2009 liczba dzieci niepełnosprawnych uczęszczających do przedszkola, zespołu wychowania przedszkolnego, oddziału przedszkolnego w szkole ogólnodostępnej oraz punktu przedszkolnego wzrosła o 4.844.

Upowszechnianiu wychowania przedszkolnego dla dzieci z niepełnosprawnościami, służy również finansowanie kształcenia specjalnego dzieci przedszkolnych ze środków budżetu państwa, w ramach części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego. Dzięki temu gminy, jako organy prowadzące, uzyskują środki finansowe, pozwalające na zapewnienie dzieciom niepełnosprawnym wychowania przedszkolnego najbliżej ich miejsca zamieszkania, pozwalającego na przygotowanie ich, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz indywidualnymi możliwościami psychofizycznymi do rozpoczęcia nauki w szkole. Pozwala to na zapobieganie odraczania od obowiązku szkolnego dzieci z niepełnosprawnościami.

Środki finansowe z budżetu państwa przekazywane są - według algorytmu podziału części oświatowej subwencji ogólnej w ramach wagi P28 = 4,000 - dla dzieci niesłyszących, słabosłyszących, niewidomych, słabowidzących, z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym, znacznym lub głębokim - objętych wychowaniem w przedszkolach, oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych, a także w innych formach wychowania przedszkolnego (na podstawie orzeczeń, o potrzebie kształcenia specjalnego, bądź orzeczeń o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych) oraz dla dzieci w przedszkolach i oddziałach przedszkolnych w szkołach

87 Zgodnie z art. 14 ust. 3 i 3a ustawy z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 56, poz. 458 z późn. zm.).88 W celu upowszechnienia edukacji przedszkolnej, w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 19 marca 2009 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw, wydane zostało rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 maja 2009 r. w sprawie rodzajów innych form wychowania przedszkolnego, warunków tworzenia i organizowania tych form oraz sposobu ich działania (Dz. U. Nr 83, poz. 693).89 Zgodnie z załącznikiem nr 1 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2012 r. poz. 977).90 Dane statystyczne dotyczące dzieci z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego w wychowaniu przedszkolnym zostały zamieszczone w tabelach: 11, 11a i 11 b w załączniku 5.

34

podstawowych zorganizowanych w podmiotach leczniczych, w tym w zakładach opiekuńczo-leczniczych i zakładach lecznictwa uzdrowiskowego,

Natomiast dla dzieci z niepełnosprawnościami sprzężonymi i z autyzmem będących wychowankami przedszkoli, oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych, a także innych form wychowania przedszkolnego, na podstawie orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego wydanych przez publiczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne, naliczane są środki wg wagi P36 = 9,500.

Edukacja dzieci i młodzieży z niepełnosprawnościami 91.W zależności od rodzaju niepełnosprawności92, w tym stopnia upośledzenia

umysłowego, dzieciom i młodzieży niepełnosprawnym, organizuje się kształcenie i wychowanie, które stosownie do potrzeb umożliwia naukę w dostępnym dla nich zakresie, usprawnianie zaburzonych funkcji, rewalidację, oraz zapewnia specjalistyczną pomoc i opiekę. Oznacza to, że uczniowie niepełnosprawni, niezależnie od miejsca kształcenia, mają prawo do kształcenia specjalnego dostosowanego do ich indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychicznych. Uczniowie niepełnosprawni mogą się uczyć w każdym typie i rodzaju szkoły. Wybór miejsca kształcenia należy do rodziców/opiekunów prawnych dziecka93.

Z danych wynika, że nadal utrzymuje się wysoka liczba dzieci posiadających orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, uczęszczających do szkół podstawowych ogólnodostępnych, ogólnodostępnych z oddziałami integracyjnymi i integracyjnych. W roku szkolnym 2011/2012 w wymienionych szkołach uczyło się 2.163.399 uczniów, natomiast w szkołach podstawowych specjalnych – 23.773 uczniów94.Podobna, jak opisana powyżej, tendencja, dotyczy liczby dzieci posiadających orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego w gimnazjach95.

Z analizy danych wynika, że większość uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego uczęszcza do szkół ogólnodostępnych. W liceum ogólnokształcącym specjalnym w roku szkolnym 2008/2009 było 1.755 uczniów w stosunku do liczby 3.433 uczniów uczęszczających do liceum ogólnokształcącego. W roku szkolnym 2011/2012 było już tylko 878 uczniów w stosunku do liczby 2.995 uczniów uczęszczających do liceum ogólnokształcącego ogólnodostępnego96.

W szkołach artystycznych w roku szkolnym 2008/2009 uczyło się 148 uczniów z niepełnosprawnościami, natomiast w roku szkolnym 2011/2012 – 63 uczniów.

Dzieci i młodzież z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim, mogą być objęci od 3 do 25 roku życia zajęciami rewalidacyjno-wychowawczymi, zgodnie z art. 16 ust. 7 ustawy o systemie oświaty, w którym uznaje się, iż za spełnianie obowiązku szkolnego i obowiązku nauki uznaje się również udział dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych.

91 Kwestie związane z organizacją kształcenia specjalnego reguluje art. 71b ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.) oraz rozporządzenia wykonawcze do ustawy. 92 Zgodnie z art. 71b ust. 2 ustawy o systemie oświaty.93 Ogólną liczbę uczniów oraz odsetek uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego uczęszczających do wszystkich typów szkół, przedstawiono w tabeli 32a wykres 1 i 32b – wykres 2 w załączniku 5.94 Liczba uczniów z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego w szkole podstawowej w latach 2008-2012 została zamieszczona w tabeli 12 w załączniku 5.95 Liczba uczniów z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego w gimnazjum w latach 2008-2012 została zamieszczona w tabeli 13 w załączniku 5.96 Liczba uczniów z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego w szkołach ponadgimnazjalnych w latach 2008-2012 została zamieszczona w tabeli 14 i 15 w załączniku 5.

35

W 2011 r. dla 10.306 i w 2012 r. dla 10.218 dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim97 były organizowane zajęcia rewalidacyjno – wychowawcze98, w szkołach i placówkach edukacyjnych.Dla dzieci i młodzieży, które z powodu niepełnosprawności nie mogą uczęszczać do szkoły w miejscu zamieszkania prowadzone są specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze99, w których ci uczniowie mogą spełniać obowiązek szkolny i obowiązek nauki oraz mają zapewnioną całodobową opiekę pedagogiczną oraz specjalne ośrodki wychowawcze, zapewniające wychowanie i opiekę uczniom.100

Za organizację kształcenia specjalnego ucznia niepełnosprawnego odpowiedzialna jest właściwa jednostka samorządu terytorialnego, do zadań której należy prowadzenie odpowiednio przedszkoli lub szkół danego typu i rodzaju.

Edukacja włączająca Włączanie uczniów niepełnosprawnych do kształcenia we wszystkich typach szkół

i placówek, w tym szkół ogólnodostępnych i integracyjnych, umożliwia elastyczny system kształcenia w Polsce, pozwalający na wybór szkoły. Szeroko rozumiana idea włączania uczniów niepełnosprawnych do kształcenia w szkołach ogólnodostępnych zawiera się we wprowadzanych zmianach w zakresie organizacji pomocy psychologiczno – pedagogicznej i kształcenia specjalnego, których wdrażanie rozpoczęło się 1 września 2011 r. w przedszkolach, oddziałach przedszkolnych w szkołach podstawowych, gimnazjach i szkołach specjalnych wszystkich typów. Od 1 września 2012 r. zmiany te obowiązują w szkołach podstawowych i ponadgimnazjalnych101.

Szkoły i placówki kształcące dzieci i młodzież z niepełnosprawnościami organizują zindywidualizowane nauczanie na podstawie stosownego orzeczenia lub opinii wydanych przez zespół orzekający publicznej poradni psychologiczno-pedagogicznej.

Dla ucznia posiadającego orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego opracowuje się indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny, uwzględniający zalecenia zawarte w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego oraz dostosowany do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych ucznia.

W 2012 r. w ramach realizacji Rządowego Programu „Bezpieczna i przyjazna szkoła” Ministerstwo Edukacji Narodowej przeprowadziło otwarty konkurs ofert na realizację zadania publicznego pod nazwą: „Edukacja włączająca w kształceniu uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w szkołach ogólnodostępnych, z oddziałami integracyjnymi i integracyjnych”. Celem konkursu adresowanego do jednostek samorządu terytorialnego, które prowadzą przedszkola, szkoły i placówki oraz organizacji pozarządowych, a także podmiotów, o których mowa w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, było wyłonienie najkorzystniejszych ofert podmiotów, które zrealizują w szkołach ogólnodostępnych, z oddziałami integracyjnymi oraz szkołach integracyjnych, projekty upowszechniające ideę edukacji włączającej. Na realizację powyższego zadania przeznaczono środki publiczne w wysokości 1.900.000 zł. Dofinansowanie otrzymało 48 podmiotów. Zrealizowane projekty były adresowane do uczniów, w tym uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, od II do IV etapu edukacyjnego, którzy uczęszczają

97 Liczba dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim w latach 2008-2012 została zamieszczona w tabeli 17 w załączniku 5.98 Szczegółowa informacja na temat zajęć rewalidacyjno – wychowawczych organizowanych dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim została przedstawiona w tabeli 23 i 23a w załączniku 5.99 Zgodnie z przepisami rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 maja 2011 r. w sprawie rodzajów i szczegółowych zasad działania placówek publicznych, warunków pobytu dzieci i młodzieży w tych placówkach oraz wysokości i zasad odpłatności wnoszonej przez rodziców za pobyt ich dzieci w tych placówkach (Dz. U. Nr 109, poz. 631).100 Liczba wychowanków specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych i specjalnych ośrodków wychowawczych w roku szkolnym 2012/2013 została przedstawiona w tabeli 27 w załączniku 5.101 Rozwiązania powyższe wynikają także m.in. z rozporządzeń ministra właściwego do spraw oświaty, przedstawionych załączniku 4.

36

do tych szkół oraz do ich rodziców i nauczycieli. Uzupełniające kształcenie dorosłych osób niepełnosprawnych.

Osoby dorosłe, które posiadają orzeczenie o niepełnosprawności wydane przez powiatowy zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności uzupełniają wykształcenie lub kontynuują naukę, w ramach prowadzonego w systemie oświaty, kształcenia ustawicznego102.W 2012 r. wprowadzono do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 stycznia 2012 r. w sprawie egzaminów eksternistycznych103 przepis umożliwiający dorosłym osobom niewidomym, słabowidzącym, niesłyszącym, słabosłyszącym, z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim lub z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera, przystąpienie do egzaminów eksternistycznych z zakresu obowiązkowych zajęć edukacyjnych określonych w ramowych planach nauczania szkół dla dorosłych (szkole podstawowej, gimnazjum i liceum ogólnokształcącego) oraz z zakresu wymagań określonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego dla zasadniczej szkoły zawodowej w warunkach i formie dostosowanych do rodzaju niepełnosprawności uczniów, na podstawie zaświadczenia potwierdzającego występowanie danej dysfunkcji wydanego przez lekarza. Obowiązek zapewnienia warunków organizacyjnych i technicznych umożliwiających udział w kształceniu osobom niepełnosprawnym nakłada na podmioty prowadzące kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 stycznia 2012 r. w sprawie kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych104.

Finansowanie systemu oświatowego .Środki na realizację zadań edukacyjnych przekazywane są z budżetu państwa w części

oświatowej subwencji ogólnej.105 Zadania oświatowe realizowane w szkołach i placówkach oświatowych, prowadzonych lub dotowanych przez jednostki samorządu terytorialnego, uwzględnione są przy podziale części oświatowej subwencji ogólnej. Część oświatowa subwencji ogólnej jest jednym z dochodów jednostek samorządu terytorialnego i jest przekazywana – w miesięcznych ratach - do poszczególnych gmin, powiatów i województw samorządowych z budżetu państwa przez ministra właściwego do spraw finansów publicznych. Sposób podziału subwencji oświatowej pomiędzy samorządy terytorialne określa algorytm, stanowiący załącznik do rozporządzenia ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania w sprawie sposobu podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego w danym roku.

Należy również zaznaczyć, że z ogólnej kwoty części oświatowej subwencji ogólnej wyodrębnia się106 rezerwę części oświatowej subwencji ogólnej, którą dysponuje minister właściwy do spraw finansów publicznych, po zasięgnięciu opinii ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania oraz reprezentacji jednostek samorządu terytorialnego.

W ramach kryteriów podziału tej rezerwy jednostka samorządu terytorialnego prowadząca przedszkole integracyjne lub specjalne, szkołę lub placówkę systemu oświaty może ubiegać się o dofinansowanie prac remontowych (tzw. remonty bieżące), likwidujących utrudnienia występujące w budynkach przedszkoli, szkół i placówek systemu oświaty i ich najbliższym otoczeniu, które ze względu na rozwiązania techniczne, konstrukcyjne lub warunki użytkowania uniemożliwiają lub utrudniają swobodę ruchów osobom

102 Liczba osób dorosłych niepełnosprawnych uzupełniających wykształcenie lub kontynuujących naukę w szkołach dla dorosłych została zamieszczona w tabeli 28 w załączniku 5.103 Dz. U. poz. Nr 188.104 Dz. U. poz. Nr 186, z późn.zm.105 Środki przekazywane z budżetu państwa na kształcenie uczniów niepełnosprawnych zostały zamieszczone w tabeli nr 18 i 18a w załączniku 5.106 Zgodnie z art. 28 ust. 2 ustawy z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (Dz. U. z 2010 r. Nr 80, poz. 526, z późn. zm.).

37

niepełnosprawnym. Dzięki temu samorządy mogą likwidować bariery architektoniczne w prowadzonych przedszkolach, szkołach i placówkach systemu oświaty107.

Inne działania wspierające uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi 108 .

► Opracowanie modelu pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. W grudniu 2011 roku zakończył się projekt systemowy „Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi”109. Celem projektu było zapewnienie świadczenia pomocy psychologiczno-pedagogicznej jak najbliżej dziecka/ucznia, w środowisku jego nauczania i wychowania, tj. w przedszkolu, szkole i placówce oświatowej oraz poprawa jakości systemu kształcenia i wychowania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. W ramach projektu opracowano model pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Przeprowadzono szkolenia dla 489 liderów zmian w zakresie: nowego modelu pracy z dzieckiem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, nowych zadań szkół w pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi oraz przygotowania nauczycieli do rozpoznawania ryzyka specyficznych trudności w uczeniu się (w ramach tych działań opracowano materiały i ankiety). Liderzy zmian przeprowadzili spotkania konsultacyjno-informacyjne na obszarze całej Polski dla przedstawicieli kadry zarządzającej i pedagogicznej, w których uczestniczyło ponad 50 tys. nauczycieli, przedstawicieli kuratoriów oświaty, jednostek samorządu terytorialnego, uczelni wyższych pedagogicznych i poradni psychologiczno-pedagogicznych.

► Opracowanie i wdrożenie innowacyjnych programów nauczania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Od roku 2009 r. realizowane są projekty wybrane do dofinansowania w ramach konkursu „Opracowanie i pilotażowe wdrożenie innowacyjnych programów nauczania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi z wykorzystaniem nowoczesnych metod diagnozy i terapii ucznia niepełnosprawnego.” Skierowane są do szkół podstawowych, gimnazjów, szkół ponadgimnazjalnych i placówek prowadzących kształcenie dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (szkoły specjalne, integracyjne, szkoły ogólnodostępne z oddziałami integracyjnymi lub oddziałami specjalnymi). Ich celem jest opracowanie i pilotażowe wdrożenie innowacyjnych programów nauczania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi z wykorzystaniem nowoczesnych metod diagnozy i terapii ucznia niepełnosprawnego. Programy dotyczyły m.in. kształcenia w zakresie nauk matematycznych, przyrodniczych i technicznych oraz przedsiębiorczości. Podpisano 22 umowy na realizację projektów o wartości 33.358.225 zł. Zakończyła się realizacja 9 projektów. Opracowano 58 programów nauczania, w tym 12 w zakresie przedsiębiorczości, przedmiotów matematyczno-przyrodniczych i technicznych.

► Indywidualizacja procesu nauczania uczniów posiadających utrudniony dostęp do edukacji. Zrealizowano projekt systemowy „Indywidualizacja procesu nauczania i wychowania uczniów klas I - III szkół podstawowych” przewidzianego do realizacji w ramach Poddziałania 9.1.2: Wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów z grup o utrudnionym dostępie do edukacji oraz zmniejszanie różnic w jakości usług edukacyjnych, obejmującego programy indywidualizacji nauczania w klasach I – III szkoły podstawowej. Celem tego projektu było wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi poprzez:

107 Informacja dotycząca urządzeń dla niepełnosprawnych uczniów została zamieszczona w tabeli 29 w załączniku 5.108 Wiele projektów jest realizowanych w ramach Priorytetu III Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.109 Projekt był realizowany w okresie 31.03.2010 r. – 31.12.2011 r. Wartość projektu: 7.420.000 zł.

38

¤ zapewnienie każdemu dziecku realizującemu I etap edukacyjny oferty edukacyjno - wychowawczo - profilaktycznej, zgodnej z jego indywidualnymi potrzebami możliwościami edukacyjnymi i rozwojowymi;

¤ zwiększenie stopnia i zakresu wykorzystania w szkole aktywizujących metod nauczania, zwiększenia dostępności i podniesienia jakości wsparcia i pomocy psychologiczno-pedagogicznej udzielanej dzieciom, w szczególności dzieciom ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi;

¤ podniesienie jakości pomocy udzielanej przez szkołę rodzicom dzieci uczących się na I etapie edukacyjnym oraz zintensyfikowanie współpracy i zaangażowania rodziców w życie szkoły.

Dostosowanie warunków i form przeprowadzania sprawdzianu i egzaminu zewnętrznego 110 .

Na podstawie orzeczenia uczniowie lub absolwenci z niepełnosprawnościami przystępują do sprawdzianu przeprowadzanego w ostatnim roku nauki w szkole podstawowej, egzaminu przeprowadzanego w ostatnim roku nauki w gimnazjum, egzaminu maturalnego oraz egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie, w warunkach i formie dostosowanych do rodzaju ich niepełnosprawności.

Szczegółową informację o sposobach dostosowania warunków i form przeprowadzania sprawdzianu, egzaminu gimnazjalnego, egzaminu maturalnego oraz egzaminu potwierdzającego kwalifikacje w zawodzie, odpowiednio do rodzaju niepełnosprawności lub indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych uczniów lub absolwentów, opracowuje Dyrektor Centralnej Komisji Egzaminacyjnej i podaje do publicznej wiadomości na stronie internetowej Centralnej Komisji Egzaminacyjnej w terminie do dnia 1 września roku szkolnego, w którym jest przeprowadzany sprawdzian lub egzamin.

Dostęp uczniów niewidomych oraz słabowidzących, niesłyszących i z upośledzeniem umysłowym do podręczników i pomocy dydaktycznych 111 .

Podręczniki szkolne i książki pomocnicze przeznaczone do kształcenia specjalnego dla uczniów z upośledzeniem umysłowym, niewidomych, słabo widzących i niesłyszących są dofinansowywane z budżetu państwa, z części której dysponentem jest minister właściwy do spraw oświaty i wychowania112.

W ramach zadania zleconego polegającego na wykonaniu adaptacji i wydrukowaniu pismem Braille’a oraz w druku powiększonym podręczników szkolnych i książek pomocniczych w zakresie szkoły podstawowej, gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej dla potrzeb uczniów niewidomych i słabowidzących, na podstawie wieloletnich umów zawartych z uczelniami wyższymi – Uniwersytetem Warszawskim oraz Katolickim Uniwersytetem Lubelskim Jana Pawła II, w budżecie zadaniowym Ministerstwa Edukacji Narodowej na 2012 rok finansowanym z cz. 30 - Oświata i wychowanie, zostały przeznaczone na to zadanie środki w wysokości 3.232.463 zł113. Dzięki realizacji zadania zleconego w sposób, znacząco zwiększyła się liczba tytułów podręczników szkolnych, których adaptacja do potrzeb uczniów niewidomych jest dostępna na bieżąco dla wszystkich szkół i placówek, do których uczęszczają ci uczniowie.

110 Regulacje umożliwiające dostosowanie warunków i formy przeprowadzania egzaminów eksternistycznych do potrzeb i możliwości osób niewidomych, słabowidzących, niesłyszących, słabosłyszących, z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim lub z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera zawiera rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 stycznia 2012 r. w sprawie egzaminów eksternistycznych (Dz. U. poz. 188). Liczba osób niepełnosprawnych, które przystąpiły do egzaminu zawodowego w 2012 r. została zamieszczona w tabeli 30, 30a i 30b w załączniku 5.111 Szczegółowa informacja została zamieszczona w tabeli 19, 20 i 21 w załączniku 5.112Ministerstwo Edukacji Narodowej, działając na podstawie art. 71d ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.), dofinansowuje podręczniki szkolne i książki pomocnicze przeznaczone dla uczniów niewidomych, słabowidzących, niesłyszących i z upośledzeniem umysłowym. 113 Środki wydatkowane.

39

Dodatkowo w 2012 r. w ramach dofinansowanie do druku podręczników dla uczniów niewidomych zawarto 39 porozumień z jednostkami samorządu terytorialnego na dofinansowanie wydruku podręczników szkolnych i książek pomocniczych dla uczniów niewidomych, na kwotę 1.186.140 zł114. Podmioty realizowały zadanie poprzez zakup materiałów niezbędnych do wydruku (papier, elementy oprawy podręcznika lub książki, itp.), druk lub zlecenie wydrukowania podręczników szkolnych i książek pomocniczych dla uczniów niewidomych. W ramach porozumienia mogły również być wykonywane adaptacje podręczników. Celem podjętych działań było zapewnienie uczniom niewidomym dostępu do zaadaptowanych podręczników szkolnych i książek pomocniczych115.

W 2012 r. wydrukowano łącznie 2049 podręczników szkolnych oraz 4.648 książek pomocniczych w brajlu. W wyniku ogłoszonego w ub.r. otwartego konkursu ofert na realizację zadania publicznego p.n. Zapewnienie uczniom niewidomym i słabo widzącym czasopism przeznaczonych dla dzieci i młodzieży wykonanych odpowiednio w systemie Braille’a oraz w druku powiększonym, , zawarto umowę z Polskim Związkiem Niewidomych na dofinansowanie tego przedsięwzięcia w kwocie 69.633 zł. Podmiot realizował zadanie poprzez wydruk czasopism dla dzieci i młodzieży wykonanych odpowiednio w systemie Braille'a oraz w druku powiększonym. Łącznie, w ramach realizacji zadania wydrukowano i rozprowadzono 4.450 egz.W roku 2012 realizowano również działania w ramach zadań publicznych, na realizację których została przyznana dotacja w łącznej kwocie – 3.458.764 zł.

Warto podkreślić, że Ministerstwo Edukacji Narodowej od 2002 roku realizuje program pomocy uczniom w zakresie dofinansowania podręczników szkolnych. W pierwszych latach realizacji program był skierowany wyłącznie do uczniów rozpoczynających naukę, tj. uczniów klas pierwszych szkoły podstawowej. Na realizację programu uruchamiano wówczas środki w wysokości ok. 11.000 tys. zł. W latach 2007 – 2008 program rozszerzono o uczniów klas II i III szkoły podstawowej. Wprowadzając w 2009 r. nową podstawę kształcenia ogólnego Ministerstwo Edukacji Narodowej wprowadziło również do programu „Wyprawka szkolna” kolejną grupę uczniów, którzy ze względu na wprowadzone zmiany programowe, nie mogli korzystać z używanych podręczników. W kolejnych latach byli to uczniowie klasy I, II i III gimnazjum. Jednocześnie od 2010 r. obok uczniów pozostających w trudnej sytuacji materialnej do programu włączono również grupę uczniów, których rodziny ze względów ekonomicznych, społecznych, mają trudności z nabyciem podręczników szkolnych.

Uczniowie niepełnosprawni realizują podstawę programową kształcenia ogólnego tę samą, co ich pełnosprawni rówieśnicy i mogą korzystać z podręczników dopuszczonych do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania, dostępnych na rynku. Decyzję w tej sprawie podejmuje nauczyciel przedmiotu, który116 ma prawo wyboru podręcznika. Dofinansowanie obejmuje tylko podręczniki do kształcenia ogólnego, w tym specjalnego. W 2010 r. z programu skorzystało blisko 27 tys. uczniów niepełnosprawnych, tj. ok. 33% uprawnionych do otrzymania pomocy.

W roku 2011 programem byli objęci uczniowie rozpoczynający edukację szkolną na poziomie szkoły podstawowej oraz gimnazjum, tj. naukę: w klasach I-III szkoły podstawowej, w klasach I-III ogólnokształcącej szkoły muzycznej I stopnia, w klasie III gimnazjum, w klasie III ogólnokształcącej szkoły muzycznej II stopnia, w klasie III ogólnokształcącej szkoły sztuk pięknych lub w klasie VI ogólnokształcącej szkoły baletowej.

114 Łączna wartość zawartych umów/porozumień z jednostkami samorządu terytorialnego.115 Organy prowadzące publiczne i niepubliczne szkoły lub placówki, do których uczęszczają uczniowie niewidomi lub słabowidzący, otrzymują zwiększone środki finansowe w ramach podziału części oświatowej subwencji ogólnej, na podstawie wydawanego w każdym roku rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie sposobu podziału części oświatowej subwencji ogólnej dla jednostek samorządu terytorialnego, uwzględniające zakres realizowanych przez daną jednostkę zadań oświatowych.116 Na podstawie art. 22a ust. 1 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty.

40

W wymienionych typach szkół artystycznych realizuje się zarówno kształcenie ogólne w zakresie odpowiednio szkoły podstawowej i gimnazjum, jak i kształcenie artystyczne.

W 2011 r. programem objęci byli także uczniowie słabowidzący, niesłyszący, z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim oraz uczniowie z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w przypadku, gdy jedną z niepełnosprawności była niepełnosprawność wymieniona wyżej, posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, o którym mowa w art. 71b ust. 3 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, uczęszczający w roku szkolnym 2011/2012 do szkół podstawowych, gimnazjów, szkół ponadgimnazjalnych dla dzieci i młodzieży lub do ogólnokształcących szkół muzycznych I stopnia, ogólnokształcących szkół muzycznych II stopnia, ogólnokształcących szkół sztuk pięknych, ogólnokształcących szkół baletowych lub liceów plastycznych117. W 2011 r. z pomocy skorzystało ok. 36 tys. uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego, tj. 66% uczniów uprawnionych do pomocy w ramach programu. W 2012 r. odbiorcami programu byli:o uczniowie rozpoczynający w roku szkolnym 2012/2013 naukę w: klasach I-IV szkoły

podstawowej, klasach I-IV ogólnokształcącej szkoły muzycznej I stopnia, klasie I szkoły ponadgimnazjalnej: zasadniczej szkoły zawodowej, liceum ogólnokształcącego i technikum, klasie IV ogólnokształcącej szkoły muzycznej II stopnia, klasie IV ogólnokształcącej szkoły sztuk pięknych, klasie I liceum plastycznego, klasie I lub VII ogólnokształcącej szkoły baletowej;

o uczniowie słabowidzący, niesłyszący, z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim oraz uczniowie z niepełnosprawnościami sprzężonymi, w przypadku gdy jedną z niepełnosprawności jest niepełnosprawność wymieniona wyżej, posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego, o którym mowa w art. 71b ust. 3 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, uczęszczający w roku szkolnym 2012/2013 do szkół podstawowych, gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, dla dzieci i młodzieży, lub do ogólnokształcących szkół muzycznych I stopnia, ogólnokształcących szkół muzycznych II stopnia, ogólnokształcących szkół sztuk pięknych, liceów plastycznych lub ogólnokształcących szkół baletowych.

Rok 2012 był kolejnym, w którym program „Wyprawka szkolna”118 skierowany został również do uczniów z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego. Program zakładał udzielenie pomocy dla ponad 77 tys. uczniów. Z zebranych danych wynika, że pomoc udzielona została mniejszej od zakładanej liczby uczniów, pomimo niestosowania w tej grupie odbiorców pomocy kryteriów dochodowych. Z pomocy skorzystało blisko 44 tys. uczniów.Dnia 14 czerwca 2012 r. Rada Ministrów przyjęła:

1. uchwałę Nr 93/2012 w sprawie Rządowego programu pomocy uczniom w 2012 r. - „Wyprawka szkolna",

2. rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków udzielania pomocy finansowej uczniom na zakup podręczników.

Informacja analityczna i statystyczna z realizacji praw osób niepełnosprawnych w zakresie kształcenia dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w latach 2008-2012119.Kwestie związane z kształceniem dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, pozostają

w obszarze szczególnego zainteresowania Ministerstwa Edukacji Narodowej. Na bieżąco prowadzone są prace nad zmianami i opracowywaniem rozwiązań legislacyjno-

117 Wysokość dofinansowanie zakupu podręczników w 2010, 2011 i 2012 r. w tabeli 31 w załączniku 5.118 Informacja o rządowym programie „Wyprawka szkolna” w 2010 r. została zamieszczona w tabeli 22 w załączniku 5.119 Przedstawiona informacja będąca w merytorycznym zakresie Ministerstwa Edukacji Narodowej została opracowana ze szczególnym uwzględnieniem w tym zakresie: osiągniętych rezultatów w postępie realizacji praw osób niepełnosprawnych, korzystnych i niepokojących tendencji w obszarze urzeczywistniania praw osób niepełnosprawnych, najważniejszych działań prowadzących do optymalizacji podjętych przedsięwzięć w celu urzeczywistnianiu praw osób niepełnosprawnych.

41

organizacyjnych, w celu zapewnienia uczniom niepełnosprawnym powodzenia w nauce szkolnej.

Podejmowane przez Ministra Edukacji Narodowej w latach 2008-2012 działania stanowiły podstawę do tworzenia ram prawnych dla wdrażania w przedszkolach, szkołach i placówkach, będących w systemie oświaty, pożądanych we współczesnym, zróżnicowanym społeczeństwie działań, ukierunkowanych na upowszechnianie idei edukacji włączającej.

Przyjęte zostały nowe rozwiązania prawne wyrównujące szanse edukacyjne tych dzieci i młodzieży, zapewniające odpowiednie warunki do nauki i pomoc psychologiczno-pedagogiczną w sposób dostosowany do potrzeb i możliwości rozwojowych uczniów niepełnosprawnych.

Prace legislacyjne na rzecz wyrównywania szans edukacyjnych dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi

W latach 2008-2012 Ministerstwo Edukacji Narodowej podejmowało liczne działania na rzecz wyrównywania szans edukacyjnych dzieci i młodzieży ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego z uwagi na niepełnosprawności, określone przepisami ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty120 oraz rozporządzeń wykonawczych. Rozwiązania zawarte zostały m.in. w rozporządzeniach ministra właściwego do spraw oświaty121.

Wszystkie wprowadzone zmiany uwzględniały postulaty zgłaszane przez środowisko oświatowe, a ponadto rekomendacje grupy ekspertów do spraw specjalnych potrzeb edukacyjnych, wskazanych przez Ministra Edukacji Narodowej spośród przedstawicieli przedszkoli, różnych typów szkół, poradni psychologiczno-pedagogicznych, różnych rodzajów placówek, kuratoriów oświaty, uczelni wyższych, organów prowadzących szkoły i placówki, a także organizacji pozarządowych działających na rzecz dzieci i młodzieży z niepełnosprawnościami. Analiza danych wygenerowanych z Systemu Informacji Oświatowej za lata 2008-2012,

dotyczących dzieci i młodzieży posiadających orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego

Uczniowie niesłyszący 122 . Analiza danych wygenerowanych z Systemu Informacji Oświatowej za lata 2008-2012, dotyczących dzieci i młodzieży posiadających orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, wykazuje, że liczba uczniów posiadających orzeczenia wydawane dla dzieci niesłyszących, od 2008 roku utrzymuje się na podobnym poziomie we wszystkich typach szkół.

Uczniowie niewidomi 123 . Liczba uczniów posiadających orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, wydane dla dzieci i młodzieży niewidomej, utrzymuje się od 2008 roku na podobnym poziomie.

Uczniowie słabosłyszący 124 . Nieznacznie wzrosła liczba uczniów, którym poradnie psychologiczno-pedagogiczne wydały orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego z uwagi na dysfunkcje słuchu. W roku szkolnym 2008-2009 we wszystkich typach szkół było 7098 dzieci i młodzieży słabosłyszących, natomiast roku szkolnym 2012/2013 liczba uczniów wynosiła 8030.

Uczniowie słabowidzący 125 . Wzrosła natomiast liczba uczniów słabowidzących uczęszczających do wszystkich typów szkół w roku szkolnym 2012/2013 w stosunku do roku szkolnego 2012/2013. 120 Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.121 Szczegółowe informacje zostały zawarte w załączniku 4.122 Szczegółowe dane statystyczne przedstawiono w tabel 2 w załączniku 5.123 Szczegółowe dane statystyczne przedstawiono w tabeli 3 w załącznik 5.124 Szczegółowe dane statystyczne przedstawiono w tabeli 4 w załączniku 5.125 Szczegółowe dane statystyczne przedstawiono w tabeli 5 w załączniku 5.

42

Do przedszkola w roku szkolnym 2008/2009 uczęszczało 406 dzieci słabowidzących, natomiast w roku szkolnym 2011/2012 - 530 dzieci, a w roku szkolnym 2012/2013 – 663 dzieci.

Uczniowie niepełnosprawni ruchowo 126 . Wszystkich uczniów ze stwierdzoną niepełnosprawnością ruchową w szkołach i placówkach w roku szkolnym 2012/2013 było 11 784. W stosunku do lat poprzednich wzrosła liczba dzieci i młodzieży uczęszczających do przedszkoli i punktów przedszkolnych, o ok. 1608, z tą niepełnosprawnością.

Uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim 127 . Z analizy danych wynika, że utrzymuje się podobna liczba uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, którzy są uczniami liceum ogólnokształcącego i liceum profilowanego, a spada ich liczba w szkole podstawowej, gimnazjum i zasadniczej szkole zawodowej.

Uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym 128 . Liczba uczniów posiadających orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego w latach 2008-2012, z uwagi na upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym lub umiarkowanym nieznacznie się zmniejszyła. W roku szkolnym było w szkołach i placówkach 31 997 uczniów, natomiast w roku szkolnym 2012/2013 – 29 048.

Uczniowie z autyzmem, w tym z Zespołem Aspergera 129 . Przeprowadzona przez Ministerstwo Edukacji Narodowej analiza danych gromadzonych w Systemie Informacji Oświatowej za lata 2008-2012 wykazała, że znacząco wzrosła liczba uczniów posiadających orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego, wydane przez zespoły orzekające publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych ze względu na autyzm, w tym Zespół Aspergera. Systemowe zmiany dotyczące organizacji kształcenia uczniów niepełnosprawnych.

Od roku 2010 w systemie oświaty wprowadzane są zmiany systemowe dotyczące organizacji kształcenia uczniów z niepełnosprawnościami, szczególnie w szkołach ogólnodostępnych. Zmiany te wprowadziły konieczność dokonywania rozpoznawania przez nauczycieli, wychowawców oraz specjalistów zatrudnionych w szkole, specjalnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych uczniów, w tym rozpoznawanie specyficznych trudności w uczeniu się, uzdolnień i predyspozycji oraz udzielanie im indywidualnego wsparcia w środowisku nauczania.

W okresie od marca 2010 r. do grudnia 2011 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej realizowało w partnerstwie z Akademią Pedagogiki Specjalnej w Warszawie projekt systemowy pn. Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Projekt przygotowywał nauczycieli w szkołach i placówkach do:◘ zapewnienia świadczenia pomocy psychologiczno-pedagogicznej jak najbliżej dziecka

(ucznia), w środowisku jego nauczania i wychowania, tj. w przedszkolu, szkole i placówce systemu oświaty;

◘ rozpoznawania zdolności, predyspozycji czy trudności dziecka jak najwcześniej, już w przedszkolu i na I etapie edukacyjnym w szkole podstawowej;

◘ realizacji zadań z zakresu doradztwa edukacyjno-zawodowego w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych.

126 Szczegółowe dane statystyczne przedstawiono w tabeli 6 w załączniku 5.127 Szczegółowe dane statystyczne przedstawiono w tabeli 7 w załączniku 5.128 Szczegółowe dane statystyczne przedstawiono w tabeli 8 w załączniku 5.129 Szczegółowe dane statystyczne przedstawiono w tabeli 9 w załączniku 5.

43

Projekt przygotował 489 liderów, którzy zorganizowali dla ponad 50 tys. nauczycieli spotkania informacyjno-konsultacyjne na obszarze całej Polski.Odbyły się również spotkania dla przedstawicieli nadzoru pedagogicznego, przedstawicieli organów prowadzących szkoły i placówki oraz przedstawicieli poradni psychologiczno-pedagogicznych. Zorganizowano także konferencje podsumowujące prowadzone przez liderów oraz spotkania z przedstawicielami uczelni wyższych, a także konferencje podsumowujące projekt.Do wszystkich przedszkoli, szkół i placówek przekazano nieodpłatnie za pośrednictwem kuratoriów oświaty, materiały dydaktyczne dla dyrektorów, nauczycieli i rodziców, wspomagające w pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami, w tym z uczniem niepełnosprawnym. Materiały te również udostępniono na stronie internetowej Ministerstwa Edukacji Narodowej i Ośrodka Rozwoju Edukacji. Została również uruchomiona platforma informacyjno-komunikacyjna, poprzez którą oprócz zamieszczonych, wymienionych wyżej materiałów, eksperci udzielali odpowiedzi na zgłaszane przez dyrektorów i nauczycieli pytania.W ramach projektu przeprowadzono również w 103 szkołach, w tym 62 podstawowych i 41 gimnazjach, pilotaż nowych rozwiązań prawnych. 103 szkoły biorące udział w pilotażu, otrzymały narzędzia do rozpoznawania ryzyka specyficznych trudności w uczeniu się oraz pracy terapeutycznej ze swoimi uczniami.

Inne działania o charakterze systemowym.Podejmowane były działania zmierzające do większej integracji dzieci i młodzieży

niepełnosprawnej w powszechnym systemie kształcenia. Dokument Długoterminowa Strategia Rozwoju Kraju 2020 uwzględnia w obszarze edukacji kształcenie dzieci i młodzieży

z niepełnosprawnościami i został przyjęty przez Radę Ministrów na posiedzeniu 25 września 2012 r. Poruszane w nim zagadnienia:◘ wdrożenie programów aktywizacji rezerw na rynku pracy (wcześniejszy start młodych,

wyższa aktywność kobiet, osób starszych, niepełnosprawnych, poprawa zatrudnialności nieaktywnych),

◘ stworzenie warunków dla zwiększenia zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy;

◘ kampanie społeczne przygotowujące środowiska lokalne, pracodawców, urzędników na aktywne funkcjonowanie osób niepełnoprawnych w społeczeństwie;

◘ inwestycje infrastrukturalne pozwalające niepełnosprawnym na obecność w przestrzeni publicznej;

◘ nowe programy szkolne włączające osoby niepełnosprawne. Strukturalne i programowe zmiany w kształceniu zawodowym.

1 września 2012 r. weszła w życie nowelizacja ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw130 wprowadzająca strukturalne i programowe zmiany w kształceniu zawodowym. Przygotowane w Ministerstwie Edukacji Narodowej akty wykonawcze dotyczące klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, podstawy programowej kształcenia w zawodach, egzaminów potwierdzających kwalifikacje w zawodzie, egzaminów eksternistycznych oraz kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych, uzupełniające zmiany wprowadzone powyższą ustawą, uwzględniają potrzeby osób niepełnosprawnych.

Kształcenie zawodowe może być realizowane wyłącznie w zawodach ujętych w załączniku do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2011 r. w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego131.130 Dz. U. Nr 205, poz.1206, z późn. zm.131 Dz. U. z 2012 r. poz. 7.

44

W ramach poszczególnych zawodów ujętych w nowej klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego wyodrębniono kwalifikacje obejmujące określony zasób wiedzy i umiejętności, potwierdzane w drodze egzaminów zewnętrznych i dokumentowane świadectwem potwierdzającym kwalifikację w zawodzie.

Potwierdzenie wszystkich kwalifikacji w obrębie danego zawodu oraz posiadanie odpowiedniego poziomu wykształcenia umożliwia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe. Jednakże możliwe jest także, przy ubieganiu się o zatrudnienie, posługiwanie się świadectwem.

Odrębne potwierdzanie kwalifikacji wyodrębnionych w danym zawodzie ułatwia osiąganie efektów kształcenia określonych w podstawie programowej kształcenia w zawodach, co przyczyni się do poprawy zdawalności egzaminów potwierdzających kwalifikacje w zawodzie. Podział zawodów na kwalifikacje, uelastyczniając proces kształcenia zawodowego, umożliwia dostosowanie go do indywidualnych potrzeb i możliwości wszystkich uczących się, w tym np. osób niepełnosprawnych.

Spośród zawodów „szkolnych” ujętych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, kształcenie w kilku zawodach jest albo bezwarunkowo zastrzeżone dla osób niepełnosprawnych (technik realizacji dźwięku, technik tyfloinformatyk i technik prac biurowych – w przypadku osób niewidomych i słabowidzących; pracownik pomocniczy obsługi hotelowej – w przypadku osób upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim), albo jeden z dwóch typów szkół, w których może przebiegać kształcenie w zawodzie, jest przewidziany wyłącznie dla osób z dysfunkcjami (technik masażysta – w przypadku osób niewidomych i słabowidzących, kształcących się na poziomie technikum).

Z nowego rozporządzenia wyłączono zawód technik dźwięku, który został na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego wykreślony z klasyfikacji, ponieważ umiejętności właściwe dla tego zawodu obejmuje zawód technik realizacji dźwięku.

W roku szkolnym 2012/2013 w 90 zasadniczych szkołach zawodowych specjalnych w procesie kształcenia w zawodzie pracownik pomocniczy obsługi hotelowej uczestniczy 1.154 uczniów niepełnosprawnych.

Od roku szkolnego 2010/2011 niewidomi i słabowidzący absolwenci gimnazjum mogą kontynuować kształcenie w zawodzie tyfloinformatyk. W roku szkolnym 2012/2013 28 uczniów z orzeczeniem o niepełnosprawności narządu wzroku nabywa kwalifikacje w tym zawodzie.

Osoby słabowidzące i niewidome mogą również kształcić się w zawodzie technik masażysta w technikum i szkole policealnej. Kształcenie w technikum w tym zawodzie jest zastrzeżone wyłącznie dla osób z dysfunkcjami wzroku. Do technikum specjalnego prowadzącego naukę zawodu technik masażysta uczęszcza 109 uczniów. Mimo, iż nauka tego zawodu w drugim typie szkoły – szkole policealnej jest dostępna powszechnie, uczestniczy w niej także 78 osób niewidomych i słabowidzących.

W czasie przeprowadzania egzaminu zawodowego dla osób niepełnosprawnych zapewnia się im obecność specjalisty z zakresu danej niepełnosprawności, w szczególności: tyflopedagoga (w przypadku zdających niewidomych i słabowidzących), surdopedagoga lub tłumacza języka migowego (w przypadku zdających niesłyszących, jeżeli jest to niezbędne dla uzyskania właściwego kontaktu ze zdającym i pomocy w obsłudze specjalistycznego sprzętu i środków dydaktycznych).

W systemie szkolnictwa zawodowego są przygotowywani asystenci osób niepełnosprawnych, którzy podczas pracy w wyuczonym zawodzie wspomagają osoby niepełnosprawne podnosząc jakość ich życia, pomagają w rozwiązywaniu problemów społecznych, udzielają pomocy w korzystaniu z usług medycznych i rehabilitacyjnych oraz

45

wykonują, w miarę potrzeb, podstawowe zabiegi higieniczne i czynności pielęgnacyjne. W bieżącym roku szkolnym do rocznej policealnej szkoły kształcącej w zawodzie asystent osoby niepełnosprawnej uczęszcza 1.541 uczniów (słuchaczy).

Działania w zakresie doskonalenia nauczycieli. Kompleksowy system zewnętrznego wspomagania rozwoju szkół i placówek.

W związku z potrzebą specjalistycznego doskonalenia nauczycieli w zakresie pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w Ministerstwie Edukacji Narodowej trwają prace nad stworzeniem systemu wspomagania przedszkoli, szkól i placówek.

Przygotowując rozwiązania w tym zakresie, Ministerstwo kierowało się wynikami analiz przeprowadzonych m.in. w ramach projektu pn. „Wzmocnienie systemu wspierania rozwoju szkół ze szczególnym uwzględnieniem doskonalenia nauczycieli i doradztwa metodycznego”132. W raporcie z realizacji tego projektu sformułowano rekomendacje dotyczące zmian w systemie doskonalenia nauczycieli, w których wskazano na konieczność powiązania systemu doskonalenia nauczycieli z systemem wspomagania szkół i placówek tak, aby kierowane do nauczycieli doskonalenie zawodowe pomogło im rozwiązywać problemy zaistniałe w danym środowisku szkolnym.

Efektem tych prac jest zmiana rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 19 listopada 2009 r. w sprawie placówek doskonalenia nauczycieli133 zobowiązująca placówki doskonalenia nauczycieli do realizacji zadań przez: ◘ organizowanie i prowadzenie wspomagania szkół i placówek, polegającego

na zaplanowaniu i przeprowadzeniu działań mających na celu poprawę jakości pracy szkoły lub placówki w zakresie wynikającym z zadań lub z potrzeb wspomaganej szkoły lub placówki obejmującego m.in.:¤ pomoc w diagnozowaniu potrzeb szkoły lub placówki,¤ ustalenie sposobów działania prowadzących do zaspokojenia potrzeb szkoły lub

placówki,¤ zaplanowanie form wspomagania i ich realizację,¤ wspólną ocenę efektów i opracowanie wniosków z realizacji zaplanowanych form

wspomagania;◘ organizowanie i prowadzenie sieci współpracy i samokształcenia dla nauczycieli oraz

dyrektorów szkół i placówek, którzy w zorganizowany sposób współpracują ze sobą w celu doskonalenia swojej pracy, w szczególności przez wyminę doświadczeń.

Oferta wspomagania szkół, tworzona przez placówki doskonalenia nauczycieli, będzie:¤ wynikać z analizy indywidualnej sytuacji szkoły,¤ odpowiadać na specyficzne potrzeby szkoły, ¤ obejmować cały proces wspomagania, poczynając od przeprowadzenia, we współpracy ze

szkołą lub placówką, diagnozy jej potrzeb, poprzez pomoc w realizacji zaplanowanych działań, towarzyszenie w trakcie wprowadzanej zmiany, aż po wspólną ze szkołą lub placówką ocenę efektów i współpracę przy opracowaniu wniosków do dalszej pracy.Wspomaganie powinno ponadto sprzyjać podnoszeniu poziomu osiągnięć uczniów

i wyrównywaniu szans edukacyjnych uczniów, opierać się na efektach kształcenia, w szczególności wynikach ewaluacji zewnętrznej i wewnętrznej szkoły lub placówki, oraz wynikach sprawdzianu i egzaminów zewnętrznych.

Powyższe rozwiązanie zacznie obowiązywać od 1 stycznia 2016 r. Do tego czasu stosowanie nowych form wspomagania jest możliwe, ale nie obowiązkowe.

Wprowadzenie nowych form wspomagania oraz ukierunkowanie pracy placówek doskonalenia nauczycieli na wspomaganie konkretnej szkoły lub placówki jest pierwszym 132 Projekt realizowany przez MEN w ramach POKL, Priorytet III Wysoka jakość oświaty, Poddziałanie 3.3.1 Efektywny system kształcenia i doskonalenia nauczycieli.133 Dz. U. Nr 200, poz. 1537, z późn. zm.

46

krokiem na drodze do zbudowania systemu wspomagania szkół i placówek, którego zasadniczym założeniem jest współpraca placówki doskonalenia nauczycieli, poradni psychologiczno-pedagogicznej oraz biblioteki pedagogicznej mająca na celu objęcie szkoły lub placówki wszechstronną, profesjonalną opieką, której efektem (przy jednoczesnym dużym zaangażowaniu ze strony szkoły lub placówki) będzie poprawa lub doskonalenie jakości jej pracy.

Celem zmian w funkcjonujących zasadach wspierania nauczycieli oraz szkół i placówek jest budowa kompleksowego systemu zewnętrznego wspomagania rozwoju szkół i placówek. Podstawą tego systemu ma być ścisła współpraca placówek doskonalenia nauczycieli, poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz bibliotek pedagogicznych przy realizacji działań związanych z pomocą szkołom i placówkom w jak najlepszym wypełnianiu wymagań stawianych im przez państwo oraz zaspakajaniu specyficznych potrzeb danej szkoły i placówki, w tym również specyficznych potrzeb szkół integracyjnych.

Wprowadzane zmiany zwiększą dostępność form doskonalenia zawodowego dla nauczycieli wszystkich typów szkół i placówek. System wspomagania szkół i placówek umożliwi dostosowywanie oferty placówek doskonalenia nauczycieli, poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz bibliotek pedagogicznych do rzeczywistych potrzeb danej szkoły lub placówki, a wprowadzenie nowych długofalowych form wspomagania - w ramach których nauczyciele nie tylko zdobędą potrzebną im wiedzę i umiejętności, ale również otrzymają pomoc w wykorzystywaniu tej wiedzy i umiejętności w pracy zawodowej - zwiększy motywację nauczycieli do aktywnego uczestnictwa w doskonaleniu zawodowym.

Standardy kształcenia nauczycieli. W 2012 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej współpracowało z Ministrem Nauki

i Szkolnictwa Wyższego nad opracowaniem nowego rozporządzenia w sprawie standardów kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela.

Od roku akademickiego 2012/2013 uczelnie prowadzą studia oraz studia podyplomowe w ramach modułów kształcenia na podstawie przepisów określonych w rozporządzeniu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 17 stycznia 2012 r. w sprawie standardów kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela134. W rozporządzeniu określono, mając na uwadze wymagania rynku pracy, standardy kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela, czas trwania studiów oraz studiów podyplomowych, wymiar i sposób organizacji praktyk, uwzględniając efekty kształcenia w zakresie:¤ wiedzy merytorycznej i metodycznej,¤ wiedzy pedagogicznej i psychologicznej, w tym w zakresie wychowania,

z uwzględnieniem przygotowania do pracy z uczniami o specjalnych potrzebach edukacyjnych,

¤ przygotowania w zakresie stosowania technologii informacyjnej,¤ poziomu znajomości języka obcego,

Zmieniając standardy kształcenia nauczycieli, założono, że każdy absolwent studiów wyższych zrealizowanych na podstawie przepisów rozporządzenia w sprawie standardów kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela będzie posiadał przynajmniej w stopniu podstawowym wiedzę pedagogiczną i psychologiczną, w tym w zakresie wychowania, z uwzględnieniem przygotowania do pracy z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Absolwent po zakończeniu kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela m.in.:¤ posiada wiedzę psychologiczną i pedagogiczną pozwalającą na rozumienie procesów

rozwoju, socjalizacji, wychowania i nauczania – uczenia się, w tym m.in.: projektowania

134 Dz. U. z 2012 r. poz. 131. – rozporządzenie wydane na podstawie upoważnienia zawartego w art. 9c ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. z 2012 r. poz. 572, z późn. zm.).

47

i prowadzenia badań diagnostycznych w praktyce pedagogicznej, poszerzoną w odniesieniu do odpowiednich etapów edukacyjnych i uwzględniającą specjalne potrzeby edukacyjne uczniów z zaburzeniami w rozwoju oraz specyfiki funkcjonowania uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym uczniów szczególnie uzdolnionych,

¤ posiada umiejętności i kompetencje niezbędne do kompleksowej realizacji dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych zadań szkoły, w tym do samodzielnego przygotowania i dostosowania programu nauczania do potrzeb i możliwości uczniów, w tym m.in. posiada umiejętności diagnostyczne pozwalające na rozpoznawanie sytuacji uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, opracowywanie wyników obserwacji i formułowanie wniosków oraz potrafi pracować z uczniami, indywidualizować zadania i dostosowywać metody i treści do potrzeb i możliwości uczniów (w tym uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi) oraz zmian zachodzących w świecie i w nauce,

¤ jest praktycznie przygotowany do realizowania zadań zawodowych (dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych) wynikających z roli nauczyciela, w tym m.in. ma świadomość konieczności prowadzenia zindywidualizowanych działań pedagogicznych (dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych) w stosunku do uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, oraz ma świadomość znaczenia profesjonalizmu, refleksji na tematy etyczne i przestrzegania zasad etyki zawodowej; wykazuje cechy refleksyjnego praktyka, ma świadomość istnienia etycznego wymiaru diagnozowania i oceniania uczniów.

Udział rodziców dzieci niepełnosprawnych i młodzieży niepełnosprawnej w decydowaniu o funkcjonowaniu szkoły.

Ministerstwo Edukacji Narodowej podejmuje działania na rzecz zapewnienia szerokiego udziału rodziców, w tym rodziców dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, w decydowaniu o funkcjonowaniu szkoły.W 2012 r. zostało zorganizowane Forum Rodziców przy Ministrze Edukacji Narodowej – platforma umożliwiająca wpływanie na kierunek polityki oświatowej przez organizacje grupujące rodziców uczniów. Rezultatem tych działań jest m.in. zebranie postulatów rodziców odnośnie funkcjonowania szkoły, szkoleń dla rodziców, opracowanie poradnika dotyczącego działalności rodziców na terenie szkół, podjęcie prac nad opracowaniem poradnika dla rodziców dzieci i młodzieży z niepełnosprawnościami, zawierającego informacje o możliwych sposobach wsparcia dzieci i młodzieży niepełnosprawnych i ich rodzin. Aktualnie w Ośrodku Rozwoju Edukacji trwają prace nad opracowaniem poradnika we współpracy z Ministerstwem Zdrowia i Ministerstwem Pracy i Polityki Społecznej.Wśród rezultatów Forum należy wyróżnić przeprowadzenie szerokiej dyskusji na temat miejsca dziecka niepełnosprawnego w systemie oświaty, wraz z propozycjami odpowiednich zmian systemowych, zapewniających takim uczniom jak najlepszą opiekę i wsparcie rozwoju. Monitorowanie nadzoru pedagogicznego sprawowanego przez kuratorów oświaty,

z uwzględnieniem problematyki kształcenia uczniów z niepełnosprawnościami.Ministerstwo Edukacji Narodowej monitoruje realizację nadzoru pedagogicznego

sprawowanego przez kuratorów oświaty, z uwzględnieniem problematyki kształcenia uczniów z niepełnosprawnościami.

Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania ustala podstawowe kierunki realizacji przez kuratorów oświaty polityki oświatowej państwa, w szczególności zadań z zakresu nadzoru pedagogicznego.

Kuratorzy oświaty przedkładają Ministrowi Edukacji Narodowej, na początku każdego roku szkolnego, szczegółowe plany nadzoru pedagogicznego zawierające dane ilościowe w zakresie: zaplanowanych ewaluacji całościowych i problemowych oraz kontroli

48

planowych, w odniesieniu do poszczególnych typów szkół i placówek. Realizacja planów nadzoru pedagogicznego kuratorów oświaty jest systematycznie, w cyklu comiesięcznym, monitorowana, co daje bieżący obraz stopnia wykonywania zadań objętych w danym roku szkolnym nadzorem pedagogicznym. Kuratorzy oświaty przekazują, do każdego 5 dnia miesiąca, dane liczbowe w zakresie przeprowadzonych ewaluacji i kontroli.

Uzyskiwane szczegółowe informacje w tym zakresie umożliwiają dokonywanie ilościowych i jakościowych analiz dotyczących realizacji ustalonego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania zakresu ewaluacji oraz tematyki kontroli planowych. Wśród tematów kontroli planowych realizowanych przez kuratorów oświaty występują tematy dotyczące kształcenia specjalnego.Rok szkolny 2011/2012o Zgodność organizacji kształcenia uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu

umiarkowanym lub znacznym w szkołach podstawowych i gimnazjach ogólnodostępnych, integracyjnych oraz ogólnodostępnych z oddziałami integracyjnymi z przepisami prawa.

Rok szkolny 2012/2013o Organizacji zajęć rewalidacyjnych, w tym liczby godzin i rodzaju tych zajęć oraz ich

zgodności z zaleceniami zawartymi w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego z uwagi na niepełnosprawność, w ogólnodostępnych publicznych szkołach podstawowych, gimnazjach, liceach ogólnokształcących i zasadniczych szkołach zawodowych.

o Zgodności organizacji zajęć rewalidacyjno – wychowawczych z przepisami prawa w publicznych przedszkolach, szkołach podstawowych, gimnazjach oraz publicznych i niepublicznych poradniach psychologiczno – pedagogicznych i ośrodkach rewalidacyjno – wychowawczych.

Otrzymywane od kuratorów oświaty bieżące informacje umożliwiają kontrolowanie sprawności i efektywności nadzoru pedagogicznego, planowanie i wdrażanie rozwiązań służących rozwojowi szkół i placówek.

Gromadzone są także informacje dotyczące wykonywania przez kuratorów oświaty zadań nieujętych w planie nadzoru pedagogicznego - realizacji kontroli doraźnych. Pozyskiwane dane ilościowe pozwalają na ustalenie przyczyn przeprowadzania kontroli, wyodrębnienia obszarów funkcjonowania szkół i placówek będących przedmiotem kontroli, sprawdzenia zgodności z przepisami prawa zarówno organizacji jak i przeprowadzania kontroli.

Przekazane przez kuratorów oświaty wnioski, zgodnie z § 19 rozporządzenia w sprawie nadzoru pedagogicznego, stanowią materiał do przygotowania informacji zbiorczej dotyczącej realizacji zadań z zakresu nadzoru pedagogicznego w szkołach i placówkach w danym roku szkolnym. Pozwalają na sformułowanie rekomendacji, które minister właściwy do spraw oświaty i wychowania uwzględnia ustalając kierunki realizacji polityki oświatowej państwa. Analizowanie funkcjonowania i efektów kształcenia specjalnego w różnych formach

organizacyjnych z uwzględnieniem ponoszonych kosztów i postanowień Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych o Prawach Osób Niepełnosprawnych.

W Ministerstwie Edukacji Narodowej szczegółowo przeanalizowano rekomendacje zawarte w raporcie pn.: Równe szanse w dostępie do edukacji osób z niepełnosprawnościami. Analiza i zalecenia, opublikowanym przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich. Rekomendacje były przedmiotem rozmów prowadzonych pomiędzy Ministrem Edukacji Narodowej, a Rzecznikiem Praw Obywatelskich oraz Komisją Ekspertów ds. Osób

49

z Niepełnosprawnością przy Rzeczniku Praw Obywatelskich. Po podsumowaniu prac zostaną podjęte działania w celu likwidacji zidentyfikowanych barier i rozwijania dobrych praktyk.

Badania realizowane przez Instytut Badań Edukacyjnych.Instytut Badań Edukacyjnych realizował w 2012 r. następujące projekty:

◘ Badanie uwarunkowań wpływających na zakres i formę udzielania pomocy psychologiczno – pedagogicznej w publicznych przedszkolach i szkołach – prawo, zasoby, organizacja.Celem badania jest dostarczenie wiedzy dla polityki oświatowej odnośnie uwarunkowań, mających wpływ na zakres i formę pomocy psychologiczno-pedagogicznej udzielanej w praktyce przedszkolnej i szkolnej oraz wskazanie czynników i mechanizmów rozwiązań stworzonych przez przedszkola i szkoły w obszarze pomocy psychologiczno – pedagogicznej, spotykających się z pozytywną oceną rady pedagogicznej i specjalistów wykonujących zadania z zakresu pomocy psychologiczno-pedagogicznej oraz satysfakcją rodziców.

◘ Wczesna diagnoza specyficznych zaburzeń czytania i pisania.Realizacja badania przyczyni się do osiągnięcia celów wskazanych w Planie Działań dotyczącym wzmocnienia zdolności ewaluacyjnych i badawczych systemu edukacji;

◘ Badanie potrzeb środowiska edukacyjnego dotyczących postępowania w przypadkach specyficznych zaburzeń czytania i pisania.Przedmiotem badania są potrzeby pracowników placówek edukacyjnych i oświatowych dotyczące diagnozy specyficznych zaburzeń czytania i pisania, a dokładniej ryzyka tych zaburzeń. Badanie ma na celu określenie oczekiwań środowiska edukacyjnego dotyczących przebiegu diagnozy ryzyka dysleksji, zarówno jej aspektów merytorycznych jak i organizacyjnych. Uzyskane rezultaty posłużą opracowaniu projektu procedur postępowania wobec dzieci z zaburzeniami czytania i pisania i ich ryzykiem, obejmujących zarówno opracowanie narzędzi diagnostycznych adresowanych do poszczególnych grup specjalistów jak i zasad pracy edukacyjno-terapeutycznej z dziećmi dyslektycznymi;

◘ Specyficzne zaburzenia językowe (SLI) – diagnoza i interwencja. Celem badania jest wypracowanie narzędzi diagnozy SLI w postaci standaryzowanych testów językowych dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym oraz adaptacji narzędzi do rozpoznawania opóźnienia rozwoju mowy (jako ryzyka SLI) w postaci standaryzowanych kwestionariuszy rodzicielskich. Efektami badania będą, w perspektywie 2015 r.: znormalizowane narzędzie przesiewowe dla małych dzieci narzędzia diagnostyczne dla dzieci w wieku (4-8 lat); narzędzi będą mogli korzystać rodzice, nauczyciele przedszkolni, ośrodki zdrowia, pracownicy poradni specjalistycznych oraz specjaliści. Wyniki będą także pomocne w kształtowaniu polityki edukacyjnej;

◘ Uczenie się przez całe życie osób niepełnosprawnych.Celem planowanego badania jest rozpoznanie uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych dostępu osób niepełnosprawnych do uczenia się przez całe życie w celu wsparcia polityki na rzecz zwiększenia tego dostępu. Badanie będzie miało panelowy charakter, co umożliwi między innymi zrozumienie wyborów edukacyjnych i zawodowych podejmowanych przez osoby niepełnosprawne a także zidentyfikowanie i zrozumienie mechanizmów oraz okoliczności leżących u podstaw wyborów określonych ścieżek edukacyjnych i zawodowych. Wyniki badania będą mogły wspierać wypracowanie rekomendacji dla kierunków działań różnego rodzaju podmiotów zaangażowanych w działania na rzecz uczenia się przez całe życie (instytucji publicznych – krajowych i regionalnych, instytucji edukacyjnych).

50

◘ Planuje się również przeprowadzenie m.in. badań ścieżek edukacyjnych osób niepełnosprawnych. Celem badania byłaby identyfikacja ścieżek edukacyjnych niepełnosprawnej młodzieży. Zrozumienie motywów wyborów edukacyjnych i zawodowych podejmowanych przez osoby niepełnosprawne a także zidentyfikowanie mechanizmów oraz okoliczności leżących u podstaw wyborów określonych ścieżek edukacyjnych i zawodowych pozwoliłoby na dostarczenie informacji niezbędnych do kształtowania polityk publicznych, związanych z funkcjonowaniem osób niepełnosprawnych w społeczeństwie.

Działania wspierające osoby niepełnosprawne w szkolnictwie wyższym.Uczelnie publiczne i niepubliczne nadzorowane przez ministra właściwego do spraw

szkolnictwa wyższego, uczelnie prowadzone przez kościoły i związki wyznaniowe finansowane z budżetu państwa na podstawie odrębnych przepisów oraz uczelnie wojskowe w zakresie kształcenia osób cywilnych wykazały w 2012 r., iż kształcą 28.540 studentów oraz 619 doktorantów będących osobami niepełnosprawnymi, co łącznie stanowi liczbę 29.159 osób.

Wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych w uzyskaniu wykształcenia wyższego realizowane jest również w ramach systemu pomocy materialnej dla studentów i doktorantówpoprzez udzielanie stypendiów specjalnych dla osób niepełnosprawnych. Stypendium to ma charakter powszechny, co oznacza, iż jedynym warunkiem ubiegania się o to stypendium jest niepełnosprawność potwierdzona orzeczeniem właściwego organu. Jednocześnie osoby niepełnosprawne mogą otrzymywać także pozostałe świadczenia – związane z trudną sytuacją materialną lub dobrymi wynikami w nauce lub osiągnięciami naukowymi, artystycznymi lub sportowymi.

Ponadto ustawa z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw135 wprowadziła do systemu pomocy materialnej zmiany, dzięki którym od 1 października 2012 r. stypendia i zapomogi, w tym stypendia specjalne dla osób niepełnosprawnych przysługują również doktorantom odbywającym studia doktoranckie w jednostkach naukowych.

W roku akademickim 2011/2012 zarówno liczba studentów i doktorantów korzystających ze wsparcia w postaci stypendium specjalnego dla osób niepełnosprawnych, jak i średnia miesięczna wysokość tego stypendium wzrosły w relacji do roku 2008/2009 (liczba stypendystów blisko o 14%, a wysokości stypendium o 4%), co potwierdza skuteczność zadań ustawowych realizowanych przez resort szkolnictwa wyższego na rzecz wspierania kształcenia osób niepełnosprawnych na poziomie wyższym.

W roku akademickim 2011/2012 stypendium specjalne dla osób niepełnosprawnych otrzymało 27 965 studentów i doktorantów. Średnie miesięczne stypendium wynosiło 240,30 zł136.

W latach 2008 – 2012 Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego podjęło szereg działań na rzecz osób niepełnosprawnych. Podjęte inicjatywy dotyczyły zarówno sfery legislacyjnej, wsparcia finansowego, inwestycji infrastrukturalnych, jak również działań z zakresu funkcjonowania Ministerstwa.

Ustawą z dnia 18 marca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki oraz o zmianie niektórych innych ustaw137 wprowadzone zostały do ustawy z dnia 25 lipca

135 Dz. U. Nr 84, poz. 455, z późn. zm.136 Dane GUS „Szkoły wyższe i ich finanse w 2011 r.”.137 Dz. U. Nr 84, poz. 455, z późn. zm.

51

2005 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym138 następujące zmiany służące zwiększeniu udziału osób niepełnosprawnych na studiach wyższych:◘ uczelnie są zobowiązane do określenia w regulaminach studiów sposobu dostosowania

organizacji i właściwej realizacji procesu dydaktycznego do szczególnych potrzeb studentów będących osobami niepełnosprawnymi, w tym dostosowania warunków odbywania studiów do rodzaju niepełnosprawności139;

◘ warunki i tryb rekrutacji na studia w przypadku przeprowadzania egzaminów wstępnych, powinny uwzględniać szczególne potrzeby kandydatów na studia, będących osobami niepełnosprawnymi140;

◘ uczelnia niepubliczna otrzymuje dotacje na zadania związane ze stwarzaniem studentom i doktorantom będącym osobami niepełnosprawnymi warunków do pełnego udziału w procesie kształcenia”141.

Szerszą możliwość podjęcia studiów przez osoby niepełnosprawne, zapewnia ustawowa regulacja znosząca powszechne egzaminy wstępne na studia na rzecz respektowania wyników ze świadectw dojrzałości (czyli usunięcie jednego etapu w relacjach kandydatów z uczelnią), która spowodowała znaczące zwiększenie zainteresowania podjęciem studiów przez osoby niepełnosprawne. Należy także dodać, że Centralna Komisja Egzaminacyjna, która przeprowadza egzaminy maturalne, uwzględnia wyrównywanie szans zdających z różnymi typami niepełnosprawności (np. specjalne arkusze dla uczniów niedowidzących).

Zdecydowane ułatwienie w podejmowaniu studiów przez osoby niepełnosprawne stanowiła także – wprowadzona ustawą z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym – możliwość realizacji zajęć dydaktycznych z wykorzystaniem metod i technik kształcenia na odległość.

Istotne zmiany zaszły także w przepisach dotyczących dotacji przekazywanych uczelniom. Zmianie uległo przeznaczenie dotacji, o której mowa w art. 94 ust. 1 pkt 11 ustawy – Prawo szkolnictwie wyższym. Do nowelizacji ustawy z 2011 r. dotacja ta była przeznaczona na „zadania związane z kształceniem i rehabilitacją leczniczą studentów niepełnosprawnych”. Obecnie dotacja przeznaczona jest na „zadania związane ze stwarzaniem studentom i doktorantom, będącym osobami niepełnosprawnymi warunków do pełnego udziału w procesie kształcenia”, co pozwala uczelniom na większą swobodę wydatkowania środków z przeznaczeniem na realizację potrzeb takich osób. Nowelizacja przepisów zrównuje także sytuację uczelni, pozwalając na przekazywanie tej dotacji także uczelniom niepublicznym. Uczelnie publiczne mogą natomiast otrzymać dotację przeznaczoną na dofinansowanie lub finansowanie kosztów realizacji inwestycji, w tym służących kształceniu studentów i doktorantów, będących osobami niepełnosprawnymi realizowanych w szczególności z udziałem środków z budżetu państwa, państwowych funduszy celowych lub środków rozwojowych pochodzących z Unii Europejskiej lub z innych źródeł zagranicznych, o których mowa w ustawie z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju.

Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego określa dotacje dla uczelni publicznych nadzorowanych przez ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego, uczelni prowadzonych przez kościoły i związki wyznaniowe finansowanych z budżetu państwa na podstawie odrębnych przepisów oraz dla uczelni wojskowych w zakresie kształcenia osób cywilnych – na podstawie liczby studentów będących osobami niepełnosprawnymi. 138 Dz. U. z 2012 r. poz. 572, z późn. zm.139 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 19 lipca 2011 r. w sprawie warunków, jakim muszą odpowiadać regulaminy studiów w uczelniach, w związku zmianą zakresu upoważnień ustawowych określonych w art. 162 ustawy.140 Art. 169 ust. 5 ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym.141 Art. 94 ust. 4a ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym.

52

W 2012 r. rozszerzony został katalog podmiotów otrzymujących dotację o uczelnie niepubliczne, a ponadto przy podziale omawianej dotacji uwzględniana jest liczba studentów i doktorantów (stacjonarnych i niestacjonarnych), będących osobami niepełnosprawnymi w uczelniach publicznych i niepublicznych.Dotacja ta, na podstawie art. 94 ust. 3 ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym, jest udzielana z budżetu państwa z części, których dysponentami są: minister właściwy do spraw szkolnictwa wyższego, minister właściwy do spraw wewnętrznych, minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, minister właściwy do spraw gospodarki morskiej i minister właściwy do spraw zdrowia.Sposób podziału wspomnianej dotacji określa w obecnym stanie prawnym załącznik nr 11 do rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 8 lutego 2012 r. w sprawie sposobu podziału dotacji z budżetu państwa dla uczelni publicznych i niepublicznych142.W 2012 r. uczelnie publiczne oraz niepubliczne otrzymały dotację na zadania związane ze stwarzaniem studentom i doktorantom, będącym osobami niepełnosprawnymi warunków do pełnego udziału w procesie kształcenia, o której mowa w art. 94 ust. 1 pkt 11 oraz ust. 4a ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym143. W 2012 r. na wspomnianą dotację w budżecie ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego zaplanowano w wysokości 41.557 tys. zł.

Ze środków budżetu państwa (w ramach części 38 – Szkolnictwo wyższe) finansowane lub dofinansowywane są projekty inwestycyjne na infrastrukturę szkolnictwa wyższego oraz projekty współfinansowane w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych i Programu Operacyjnego Rozwoju Polski Wschodniej. W latach 2010-2012 były realizowane projekty144, bezpośrednio adresowane do osób niepełnosprawnych.

„ Student II – kształcenie ustawiczne osób niepełnosprawnych”.Celem strategicznym realizowanego w 2012 r. programu Państwowego Funduszu

Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych było wyrównanie szans w zdobyciu wykształcenia przez osoby niepełnosprawne oraz przygotowanie osób niepełnosprawnych, poprzez stałe podwyższanie kwalifikacji, do rywalizacji o zatrudnienie na otwartym rynku pracy. Wysokość udzielonego dofinansowania uzależniona była od sytuacji majątkowej osoby niepełnosprawnej, stopnia niepełnosprawności, czy wysokości opłaty za naukę (czesnego). Z pomocy skorzystało 16.520 osób niepełnosprawnych145.

Potrzeby osób niepełnosprawnych uwzględniane podczas egzaminu radcowskiego, adwokackiego i notarialnego146.

W 2012 r. wprowadziły zmiany w zakresie czasu trwania egzaminu adwokackiego (radcowskiego), tj. możliwość wydłużenia czasu trwania egzaminu związana z wnioskiem zdającego będącego osobą niepełnosprawną147.

Bezpieczeństwo uczniów w ruchu drogowymW 2012 r. odbył się ogólnopolski konkurs plastyczny pn. „Fundusze Europejskie

w drodze do szkoły” ogłoszony przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego i Komendanta Głównego Policji. Konkurs był skierowany do uczniów klas 1-3 szkół podstawowych na terenie całego kraju.

Prace miały promować bezpieczeństwo w ruchu drogowym i pokazywać pozytywne zmiany, jakie nastąpiły w drodze do szkoły lub w jej otoczeniu, dzięki wykorzystaniu środków z Funduszy Europejskich. Komisja oceniająca złożona z przedstawicieli

142 Dz. U. z 2012 r. poz. 202 i 273.143 Dz. U. z 2012 r. poz. 572, z późn. zm.144 Opis projektów został przedstawiony w załączniku 6.145 Wydatki na realizację programu wyniosły 60.534.462,67 zł. 146 Informacja Ministra Sprawiedliwości.147 Szczegółowe informacje zostały zamieszczone w załączniku 28.

53

Ministerstwa Rozwoju Regionalnego oraz Wydziału Ruchu Drogowego Komendy Wojewódzkiej Policji w Kielcach wyłoniła w województwie świętokrzyskim zwycięzcę, którym została Publiczna Szkoła Podstawowa w Baryczy – szkoła dla osób niepełnosprawnych ruchowo i umysłowo.

4. pomocy psychologicznej, pedagogicznej i innej pomocy specjalistycznej umożliwiającej rozwój, zdobycie lub podniesienie kwalifikacji

ogólnych i zawodowych.Ustawa o systemie oświaty zagwarantowała148 wszystkim uczniom możliwość

korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Taką pomoc świadczą poradnie psychologiczno-pedagogiczne, w tym poradnie specjalistyczne, a także nauczyciele i specjaliści prowadzący zajęcia z uczniem w przedszkolach, szkołach i placówkach, w tym pedagodzy, psycholodzy, logopedzi, doradcy zawodowi i inni specjaliści.

W 2012 r., w kraju funkcjonowało 721 poradni psychologiczno – pedagogicznych (586 – publicznych, w tym 21 specjalistycznych i 135 - niepublicznych, w tym 19 specjalistycznych)149.

Kadra poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego to specjaliści przygotowani do realizacji zadań związanych z działalnością diagnostyczną, terapeutyczną, profilaktyczną i doradczą. Są to w szczególności psycholodzy, pedagodzy, logopedzi, doradcy zawodowi, jak również rehabilitanci ruchowi, czy lekarze różnych specjalności150. Publiczne poradnie psychologiczno-pedagogiczne objęły w 2012 r. diagnozą psychologiczną, pedagogiczną, logopedyczną i lekarską 1.057.707 dzieci i młodzieży151.

Bardzo ważną formą pracy specjalistów zatrudnionych w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych jest udzielanie pomocy pośredniej, polegającej na wydawaniu orzeczeń i opinii, które stanowią m.in. podstawę organizowania dla dzieci i młodzieży kształcenia specjalnego oraz indywidualnego nauczania. W 2012 zespoły orzekające wydały 101.320 orzeczeń (w roku 2011 – 96.986), w tym m.in. 1.495 orzeczeń o potrzebie indywidualnego obowiązkowego rocznego przygotowania przedszkolnego oraz 34.958 orzeczeń o potrzebie indywidualnego nauczania, w szczególności uczniów szkół podstawowych – 14.378, gimnazjalnych – 12.725 i ponadgimnazjalnych – 7. 855152. Orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego z uwagi na upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim zostały wydane 19.693 uczniom, z tego 1.164 dzieciom w wieku przedszkolnym, 9 698 - uczniom szkół podstawowych, 6.829 – uczniom gimnazjów, 2.002 – uczniom szkół ponadgimnazjalnych. Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego z uwagi na upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym lub znacznym otrzymało 8.127 uczniów. W roku szkolnym 2011/2012 r. wydano 2.807 orzeczeń o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim.Istotnym elementem orzeczeń są sformułowane w nich zalecenia kierowane do dyrektora placówki oświatowej, w której uczeń realizował będzie obowiązek szkolny lub obowiązek nauki.

148 Art. 1 pkt 4 ustawy o systemie oświaty.149 Szczegółowe dane dotyczące liczby poradni psychologiczno-pedagogicznych w latach 2008 – 2012 zamieszczono w tabeli 24 w załączniku 5.150 Struktura zatrudnienia kadry pracowników pedagogicznych poradni na dzień 30.09.2011 r. została zamieszczona w tabeli 24a w załączniku 5.151 Szczegółowe dane dotyczące liczby dzieci i młodzieży objętych diagnozą pedagogiczno-psychologiczną w latach 2008 – 2012 zamieszczono w tabeli 25 i 25a w załączniku 5.152 Szczegółowy wykaz orzeczeń został zamieszczony w tabeli 32 w załączniku 5.

54

Poradnie psychologiczno-pedagogiczne wydają również opinie153 w różnych sprawach związanych z edukacją i wychowaniem. W roku szkolnym 2011/2012 poradnie psychologiczno-pedagogiczne wydały 448.465 opinii, natomiast w roku 2012 - 406.474 dla dzieci bez wyodrębnienia liczby opinii wydanych dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych.154

Pomoc świadczona dzieciom i młodzieży, w tym niepełnosprawnej, a także rodzicom i nauczycielom w sposób bezpośredni, świadczona była przez poradnie poprzez prowadzenie warsztatów, zajęć terapeutycznych, ćwiczeń, wykładów, udzielanie porad itp. W okresie sprawozdawczym, tj. w roku szkolnym 2011/2012, wiele osób korzystało z różnych form bezpośredniej pomocy w formach indywidualnych i grupowych155.Najliczniejszą grupę dzieci i młodzieży objęto pomocą w formie:◘ zajęć psychoedukacyjnych prowadzonych w szkołach i placówkach – 342.614,◘ inne formy pomocy grupowej – 222.447,◘ zajęcia grupowe aktywizujące do wyboru kierunku kształcenia i zawodu – 218.639,◘ porady bez badań – 154.372,◘ porady po badaniach przesiewowych – 135.314,◘ inne formy pomocy indywidualnej -123.151,◘ terapii logopedycznej – 112.471.

Poradnie od wielu lat prowadzą badania przesiewowe realizując programy: „Słyszę”, „Widzę” oraz „Mówię”. Badania przesiewowe pełnią ważną rolę profilaktyczną w zapobieganiu niepowodzeniom dzieci w nauce. W 2008 r. objęły nimi łącznie 53.830 osób, w 2012 r. – 98.284 dzieci i młodzieży156.

W 2012 r. rozpoczęto prace nad przygotowaniem projektu systemowego157, planowanego do realizacji w latach 2013-2014, adresowanego do poradni psychologiczno-pedagogicznych. Celem projektu systemowego jest doposażenie poradni w nowoczesne narzędzia do diagnozy i terapii, doskonalenie pracowników poradni w zakresie umiejętności diagnostycznych i terapeutycznych oraz opracowanie i upowszechnianie standardów pracy poradni, w tym w zakresie diagnozy i terapii dzieci niepełnosprawnych.

W 2012 r. rozpoczęto prace nad wydaniem nowego rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych.

Trwały również prace nad wprowadzeniem zmian w przepisach w sprawie:◘ zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych

przedszkolach, szkołach i placówkach - zaproponowano uelastycznienie procedur organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej uczniom w przedszkolu, szkole lub placówce oraz uproszczenie sposobu dokumentowania tych działań. Umożliwi to sprawniejsze wypełnianie głównych celów tej pomocy, czyli rozpoznawania i zaspokajania indywidualnych potrzeb uczniów oraz wspierania rodziców i nauczycieli w rozwiązywaniu problemów wychowawczych i dydaktycznych, a tym samym umożliwi szybsze reagowanie na potrzeby dzieci;

◘ warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych oraz warunków organizowania

153 Rodzaje i liczba opinii wydanych przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne w 2012 r. zostały zamieszczone w tabeli 33 w załączniku 5.154 Takiego wyodrębnienia nie stosuje się w Systemie Informacji Oświatowej (SIO).155 Formy pomocy realizowane w roku szkolnym 2011/2012 przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne zostały zamieszczone w tabeli 34 w załączniku 5.156 Szczegółowe dane dotyczące liczby dzieci i młodzieży objętych badaniami przesiewowymi w latach 2008 – 2012 zamieszczono w tabeli 26 w załączniku 5.157 Wartość projektu – 19.830 zł.

55

kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w specjalnych przedszkolach, szkołach i oddziałach oraz w ośrodkach - projekty te doprecyzowują przepisy dotyczące indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego, opracowywanego dla uczniów z orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego, uwzględniając rozwiązania zawarte w projekcie rozporządzenia w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.

5. pracy na otwartym rynku pracy zgodnie z kwalifikacjami, wykształceniem i możliwościami oraz korzystania z doradztwa zawodowego i pośrednictwa,

a gdy niepełnosprawność i stan zdrowia tego wymaga - prawo do pracy w warunkach dostosowanych do potrzeb niepełnosprawnych,

Osoby niepełnosprawne wspierane są na rynku pracy158 przede wszystkim przez jednostki samorządu terytorialnego, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (m.in. Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych i Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych) oraz przez organizacje pozarządowe.

Działania jednostek samorządu terytorialnego (powiatowych i województw) w zakresie aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych.

Bezrobotne osoby niepełnosprawne zarejestrowane w powiatowych urzędach pracy. Osoba niepełnosprawna, jeżeli jest zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia

w połowie pełnego wymiaru czasu pracy i spełnia warunki określone w art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.159, może uzyskać status osoby bezrobotnej i korzystać z usług i instrumentów rynku pracy, tak jak każdy bezrobotny pełnosprawny. Przepisy wspomnianej ustawy nie przewidują specjalnych regulacji odnoszących się tylko i wyłącznie do osób niepełnosprawnych. Szczególne wsparcie osób niepełnosprawnych na rynku pracy zostało zawarte w ustawie z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

W powiatowych urzędach pracy w grudniu 2012 r. było zarejestrowanych 131.254 bezrobotnych oraz poszukujących pracy i niepozostających w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, co stanowiło 6,0% ogólnej liczby zarejestrowanych .

Tabela 1: Bezrobocie rejestrowane osób niepełnosprawnych w latach 2008-2012Ogólna liczba

zarejestrowanych2008 2009 2010 2011 2012

Osoby bezrobotnei poszukujące pracy 1 518 161 1 938 856 2 000 249 2 022 377 2 177 563

Osoby niepełnosprawne 96 577 118 944 123 499 124 238 131 254% ogólnej liczby bezrobotnych i

poszukujących pracy zarejestrowanych osób niepełnosprawnych do ogółu zarejestrowanych

osób bezrobotnych i poszukujących pracy

6,4 6,1 6,2 6,1 6,0

158 Zgodnie z ustawą z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych ( Dz.U. z 2011 r. Nr 127,, poz. 721,, z późn. zm) oraz ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. (Dz. U. z 2013 r. poz. 674.).159 Dz. U. z 2013 r. poz. 674.

56

Jakkolwiek w latach 2008-2012 wzrosła liczba zarejestrowanych osób niepełnosprawnych w powiatowych urzędach pracy (podobnie jak sprawnych) to jednak ich udział w ogólnej liczbie zarejestrowanych obniżył się z 6,4% w 2008 r. do 6,0% w 2012 r.

Pracodawcy zgłosili w 2012 r. do powiatowych urzędów pracy 54.639 ofert pracy dla osób niepełnosprawnych (stanowi to 6,9% ogólnej liczby zgłoszonych ofert pracy). Wśród tej liczby 15,2% (8.326) to oferty pracy subsydiowanej. W porównaniu do 2011 r. liczba ofert pracy dla osób niepełnosprawnych wzrosła o 31,7% (z poziomu 41.492), przy wzroście ogólnej liczby ofert w tym samym czasie o 5,9% (z 743.065 do 787.010.). Znacznie wzrosła natomiast liczba ofert pracy subsydiowanej dla niepełnosprawnych – o 93,6% (z 4.300 osób w 2011 r. do 8.326 osób w 2012 roku).

W latach 2008 – 2012 nastąpił duży wzrost ofert pracy dla osób niepełnosprawnych. W 2008 r. pracodawcy zgłosili 26.256 ofert pracy, w 2009 zgłoszono 23.000, rok później było już 33.397 ofert pracy, w 2011 r. pracodawcy zgłosili 41.492 ofert pracy dla osób niepełnoprawnych. W 2012 roku ta liczba jeszcze wzrosła i wynosiła 54.639. W porównaniu z rokiem 2008 liczba ofert zwiększyła się o 108,1% Usługi oferowane bezrobotnym osobom niepełnosprawnym i poszukującym pracy

przez powiatowe urzędy pracy.W latach 2008-2012 osoby niepełnosprawne korzystały z usług i instrumentów rynku

pracy określonych w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, oferowanych przez powiatowe urzędy pracy, m.in. w zakresie podnoszenia kwalifikacji zawodowych (w formie: szkolenia, stażu pracy, przygotowania zawodowego), poradnictwa zawodowego i informacji zawodowej oraz pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy. podnoszenia kwalifikacji zawodowych w formie:

◘ szkolenia. W 2012 roku skierowano na szkolenia 5.502 osób niepełnosprawnych, ukończyło je 5.230 osób, w tym: 4.333 osoby bezrobotne i 845 osób poszukujących pracy i niepozostających w zatrudnieniu oraz 50 osób pobierających rentę szkoleniową, a także 2 pracowników będących w okresie wypowiedzenia.Liczba bezrobotnych osób niepełnosprawnych kończących szkolenia, znacząco zmalała w stosunku do 2011 r., tj. o 38,5%. Nieznacznie zmniejszyła się liczba osób niepełnosprawnych poszukujących pracy, które ukończyły szkolenia (spadek w stosunku do 2011 r. o 3,1%). Spośród ogółu osób niepełnosprawnych, które ukończyły szkolenie, pracę podjęło 61 osób w trakcie szkolenia i 1.292 osoby po ukończeniu szkolenia; efektywność szkoleń osób niepełnosprawnych w 2012 r. kształtuje się zatem na poziomie 25,9%.

◘ staży pracy. W ub.r. na staż pracy zostało skierowanych 7.617 bezrobotnych osób niepełnosprawnych oraz 2.027 osób niepełnosprawnych poszukujących pracy. Staż ukończyło 8.006 osób, natomiast pracę podjęło 3.391 osób niepełnosprawnych. Efektywność staży pracy kształtuje się na poziomie 42,4%.

◘ przygotowania zawodowego osób dorosłych. Brak jest danych na temat osób niepełnosprawnych uczestniczących w przygotowaniu zawodowym osób dorosłych, niemniej jednak można przypuszczać, że jest to niewielka liczba osób, ponieważ z tego instrumentu aktywizacji w 2012 r. skorzystało 327 osób.

poradnictwa zawodowego i informacji zawodowej. Z porady grupowej skorzystało w 2012 r. 4.182 bezrobotnych osób niepełnosprawnych, co stanowiło 5 % wszystkich osób bezrobotnych korzystających z tej formy, rok temu 3.295 bezrobotnych – 4,5%. Z badań testowych skorzystało w roku ubiegłym 1.214 bezrobotnych osób niepełnosprawnych, co stanowiło 3,7%

57

wszystkich osób bezrobotnych korzystających z tej formy. Z informacji zawodowej w formie grupowej skorzystało 13.241 bezrobotnych osób niepełnosprawnych, co stanowiło 4,8% wszystkich osób bezrobotnych korzystających z tej form, rok temu 8.587osób - 4%.

pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy. ◘ 1.359 bezrobotnych osób niepełnosprawnych wzięło udział w szkoleniu w zakresie

aktywnego poszukiwania pracy (co stanowiło 7,7% wszystkich bezrobotnych, którzy wzięli w nim udział). Były to głównie osoby długotrwale bezrobotne, tzn. pozostające bez pracy powyżej 12 miesięcy w okresie ostatnich 2 lat – 789 osób. W grupie pozostających bez pracy od 6 do 12 miesięcy było 238 osób, a w grupie do 6 miesięcy 332 osoby niepełnosprawne. Jeśli weźmiemy pod uwagę wiek uczestników to w wieku 45+ było 814 osób niepełnosprawnych, w wieku 35 - 44 było 244 osób, w wieku 25-34 było 191 osób, w wieku 18-24 było 110 osób. Osób posiadających wykształcenie gimnazjalne i poniżej było 424, zasadnicze zawodowe 471 osoby. Pozostałe osoby posiadały wykształcenie policealne i średnie zawodowe 285 osób, średnie ogólnokształcące 115 osób, oraz wyższe 64 osób.

◘ 7.614 bezrobotnych osób niepełnosprawnych wzięło udział w zajęciach aktywizacyjnych, realizowanych w ramach pomocy w aktywnym poszukiwaniu pracy (co stanowiło 4,8% wszystkich bezrobotnych, którzy wzięli w nich udział). Najliczniejszą grupę stanowiły osoby długotrwale bezrobotne 4.065 osób, a następnie bezrobotne od 6 do 12 miesięcy – 1.815 osób oraz do 6 miesięcy – 1.734 osoby. Jeśli weźmiemy pod uwagę wiek uczestników to w wieku 45+ było 4.407 osób, w wieku 35-44 było 1.341 osób, w wieku 25-34 były 1.161 osoby oraz w wieku 18-24 było 705 osób. Najwięcej osób posiadało wykształcenie gimnazjalne i poniżej (2.621 osób) oraz zasadnicze zawodowe (2.604 osób). Wykształcenie policealne i średnie zawodowe posiadało 1.408 osób, średnie ogólnokształcące 544 osób oraz wyższe 337 osób.Warto nadmienić, że w celu podniesienia jakości usług świadczonych przez urzędy

pracy, wprowadzono zmiany w strukturze organizacyjnej urzędów, obowiązujące od 01.02.2010 r., tworząc w ramach urzędów pracy wyodrębnione jednostki – centra aktywizacji zawodowej. Dzięki utworzeniu centrów zwiększa się dostępność usług dla klientów urzędów pracy oraz poszerza się oferta działań aktywizujących osoby bezrobotne i poszukujące pracy, w tym osoby niepełnosprawne. Warunki odbywania stażu pracy przez osoby niepełnosprawne i pomoc dla doradców

zawodowychW 2009 r. weszło w życie rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia

20 sierpnia 2009 r. w sprawie szczegółowych warunków odbywania stażu przez bezrobotnych160, w którym znalazły się zapisy gwarantujące realizację praw osób niepełnosprawnych. Przepisy rozporządzenia uregulowały m.in. czas pracy osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności. Znalazł się tam również zapis zakazujący dyskryminowania osób odbywających staż z jakiejkolwiek przyczyny, w tym ze względu na niepełnosprawność.

160 Dz. U. Nr 142, poz. 1160.

58

W tym samym roku Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wydało publikację pt.: „Poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych”161. W wyżej wymienionej publikacji zostały przedstawione trudności, na jakie napotyka osoba z ograniczoną sprawnością intelektualną lub ruchową, aktualny stan wiedzy dotyczący poradnictwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych w świetle literatury przedmiotu, opis specyfiki pracy doradcy zawodowego z osobami niepełnosprawnymi, polskie i międzynarodowe przepisy prawne dotyczące postępowania z osobą niepełnosprawną, praktyczne wskazówki dla doradców zawodowych pracujących z tą grupą klientów, jak również informacje na temat roli i zadań doradcy zawodowego w postępowaniu o zaliczenie do stopnia niepełnosprawności. Badania statystyczne bezrobotnych osób niepełnosprawnych.

W ramach statystyki publicznej Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej162 prowadzi badanie „Bezrobotni oraz poszukujący pracy zarejestrowani w urzędach pracy”, dla którego źródłem danych są sprawozdania MPiPS-01 „O rynku pracy”, MPiPS-02 „O przychodachi wydatkach Funduszu Pracy” oraz MPiPS-07 „O osobach niepełnosprawnych bezrobotnych i poszukujących pracy niepozostających w zatrudnieniu”.Dane zawarte w sprawozdaniu MPiPS-01 odnoszą się do osób bezrobotnych i poszukujących pracy, zgodnie z definicją ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Działania samorządów powiatowych i samorządów województw w zakresie

aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnychSamorządy powiatowe realizowały w 2012 r. własne zadania wynikające z ustawy

o rehabilitacji zawodowej i zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, dofinansowane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych163 w zakresie: zwrotu pracodawcom kosztów wyposażenia stanowiska pracy dla osoby

niepełnosprawnej 164 . Wyposażono 1.783 stanowiska pracy dla osób niepełnosprawnych, w tym 133

stanowiska u pracodawców sektora finansów publicznych i 1.650 stanowisk u pracodawców spoza sektora finansów publicznych165. Pracodawcy z terenów wiejskich otrzymali wsparcie na wyposażenie 275 stanowisk pracy, a zakłady pracy chronionej – na wyposażenie 213 stanowisk pracy.

Na wyposażonych stanowiskach pracy zatrudniono 1.809 osób niepełnosprawnych, w tym 134 osoby w jednostkach sektora finansów publicznych i 1.675 osób w jednostkach spoza sektora finansów publicznych (zakłady pracy chronionej zatrudniły 219 osób niepełnosprawnych)166.W 2011 r. zatrudniono 845 osób niepełnosprawnych na wyposażonych stanowiskach pracy. W odniesieniu do roku 2011 jest to wzrost zatrudnienia o 964 osoby, tj. o 214 proc. (w 2011 r. zatrudniono 845 osób).

161 Publikacja nr 44 wydana w ramach serii Zeszytów informacyjno-metodycznych doradcy zawodowego. Wybór tej problematyki był wynikiem ankiety, jaką w 2008 r. Departament Rynku Pracy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej rozesłał do doradców zawodowych z urzędów pracy. W odpowiedzi zgłosili oni potrzebę poszerzenia wiedzy dotyczącej poradnictwa dla osób niepełnosprawnych. Publikacja została przesłana w grudniu 2009 r. do wszystkich urzędów pracy oraz do Komendy Głównej Ochotniczych Hufców Pracy. Dodatkowo, w wersji elektronicznej została zamieszczona na stronie www.eurodoradztwo.praca.gov.pl i jest dostępna dla wszystkich zainteresowanych.162 Badania prowadzi Departament Rynku Pracy wspólnie z Departamentem Funduszy oraz Biurem Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych. 163 Otrzymanych według algorytmu.164 Art. 26e ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.165 W 2012 r. 281 powiatów dofinansowało wyposażenie stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych wydatkując 60.992.347 zł. Pracodawcy złożyli 1.969 wniosków (o 60,6% więcej niż w 2011 r.) na kwotę 100.625.481zl.166 Szczegółowe dane dotyczące zwrotu kosztów wyposażenia stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych zamieszczono w tabeli 1 w załączniku 7.

59

Refundowane nowe stanowiska pracy osób niepełnosprawnych zostały utworzone w 281 powiatach. Prawie 25 proc. samorządów powiatowych nie refundowało takich stanowisk pracy. zwrotu pracodawcom kosztów adaptacji pomieszczeń zakładu pracy do potrzeb osób

niepełnosprawnych 167 , adaptacji lub nabycia urządzeń ułatwiających wykonywanie pracy lub funkcjonowanie w zakładzie pracy, zakupu i autoryzacji oprogramowania na użytek pracowników niepełnosprawnych oraz urządzeń technologii wspomagających lub przystosowanych do potrzeb wynikających z ich niepełnosprawności oraz kosztów rozpoznania przez służby medycyny pracy tych potrzeb 168 .

Zadanie nie było realizowane mimo złożenia 7 wniosków przez pracodawców spoza sektora finansów publicznych. zwrotu kosztów zatrudnienia pracowników pomagających pracownikom

niepełnosprawnym w pracy 169 . Dofinansowano170 zatrudnienie 223 pracowników pomagających pracownikom

niepełnosprawnym, w tym 22 pracowników jednostek finansów publicznych i 201 pracowników spoza jednostek finansów publicznych. Wsparcie w zakładzie pracy w tej formie otrzymało 543 osoby niepełnosprawne, z których 40 osób było zatrudnionych w jednostkach sektora finansów publicznych i 503 osoby – w jednostkach spoza sektora finansów publicznych171. zwrotu wydatków na instrumenty lub usługi rynku pracy na rzecz osób

niepełnosprawnych poszukujących pracy i niepozostających w zatrudnieniu 172 . Urzędy pracy 281 powiatów udzieliły wsparcia173 3.140 osobom niepełnosprawnym

zarejestrowanym w powiatowym urzędzie pracy jako poszukującym pracy niepozostającym w zatrudnieniu m.in. w zakresie: szkolenia, stażu, przygotowania zawodowego dorosłych, badań lekarskich lub psychologicznych, o których mowa w art. 2 ust. 3 ustawy o promocji; zwrotu kosztów, o których mowa w art. 45 ust. 1, 2 i 4 ustawy o promocji; finansowania kosztów,174 o których mowa w art. 45 ust. 3 ustawy o promocji;Takiego wsparcia udzieliło osobom niepełnosprawnym 281 samorządów powiatowych, tj. prawie 75 proc. ogółu samorządów powiatowych.W porównaniu z rokiem 2011 (2.683 osoby) o 17 proc. wzrosła liczba osób niepełnosprawnych, które skorzystały z ustawowych instrumentów lub usług rynku pracy. finansowania szkoleń organizowanych przez kierownika powiatowego urzędu

pracy dla osób niepełnosprawnych bezrobotnych, poszukujących pracy i nie pozostających w zatrudnieniu 175 .

179 samorządów powiatowych (47 proc. ogółu powiatów) finansowało szkolenia dla 1.253 osób niepełnosprawnych.176 125 osób przeszkolonych zostało zatrudnionych co stanowi 10 proc. ogółu przeszkolonych177. W 2011 r. 10,3 proc. przeszkolonych zostało zatrudnionych (103 osoby). W 2012 r. odnotowano wzrost liczby przeszkolonych osób niepełnosprawnych 167 Dotyczy kosztów w szczególności poniesionych w związku z przystosowaniem tworzonych lub istniejących stanowisk pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych.168Art. 26 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.169Art. 26d ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.170 Kwota dofinansowania wyniosła 423.727 zł.171 Szczegółowe dane dotyczące zatrudnienia pracowników pomagających pracownikom niepełnosprawnym zamieszczono w tabeli 2 w załączniku 7.172Art. 11 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.173 Dofinansowanie ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w wysokości 12.764.407 zł.174 Szczegółowe dane dotyczące zawarte zostały w tabeli 3 w załączniku 7.175 Art. 38 i 40 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.176 Na to zadanie wydatkowano 2.469.035 zł. czyli (0,03proc. ogólnej kwoty wydatkowanej).177 Szczegółowe dane zawarto w tabeli 4 w załączniku 7.

60

w stosunku do 2011 r. o 25,7 proc. zwrotu kosztów szkoleń organizowanych przez pracodawców 178 . Tylko 2 pracodawców spoza sektora finansów publicznych179 złożyło w 2012 r. wniosek o zwrot kosztów zorganizowanych szkoleń dla pracowników niepełnosprawnych. Przeszkolono 10 osób niepełnosprawnych, w tym 8 osób zatrudnionych w zakładach pracy chronionej. przyznawania jednorazowych środków na podjęcie działalności gospodarczej,

rolniczej albo na wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej 180 . ◘ 1.172 osoby niepełnosprawne181 otrzymały środki na rozpoczęcie

działalności gospodarczej,182 ◘ 6 osób niepełnosprawnych otrzymało środki na rozpoczęcie

działalności rolniczej,183

◘ 44 osoby niepełnosprawne otrzymały środki na wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej184

dofinansowania do 50 proc. oprocentowania kredytu bankowego zaciągniętego przez osobę niepełnosprawną prowadzącą działalność gospodarczą albo własne lub dzierżawione gospodarstwo rolne na kontynuowanie tej działalności 185 . 38 osób niepełnosprawnych otrzymało dofinansowanie do 50% oprocentowania kredytu bankowego zaciągniętego na prowadzenie działalności gospodarczej albo własnego lub dzierżawionego gospodarstwa rolnego186.

dofinansowania kosztów tworzenia i działania zakładów aktywności zawodowej 187 . W 2012 r. funkcjonowało 69 zakładów aktywności zawodowej188, w których

pracowało 2.555 osób niepełnosprawnych189, w tym 1.079 kobiet. 930 osób niepełnosprawnych mieszkało na wsi. W stosunku do roku 2011 liczba zakładów wzrosła o 3, a liczba zatrudnionych pracowników niepełnosprawnych o 108 osób.

Działania Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych190 w zakresie wsparcia osób niepełnosprawnych na rynku pracy i ich zatrudnienia.

Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych realizował w 2012 r. ustawowe zadania dotyczące rehabilitacji zawodowej i zatrudniania osób niepełnosprawnych w zakresie: refundacji składek na ubezpieczenia społeczne 191 osobom niepełnosprawnym

178 Art. 41 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.179 W dofinansowanie szkoleń organizowanych przez 2 pracodawców zaangażowane były 3 powiaty z województw: lubuskiego i pomorskiego. Średni koszt szkolenia wyniósł 3.362 zł.180 Art. 12a ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Szczegółowe dane zostały zamieszczone w tabeli 5 w załączniku 7.181 Wnioski o przyznanie środków złożyło 1.830 osób niepełnosprawnych na łączną kwotę 68.919.365 zł182 Ogółem wydatkowano 37.266.455 zł.183 Ogółem wydatkowano 195.800 zł.184 Ogółem wydatkowano 1.077.130 zł.185 Art. 13 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.186 Ogółem wydatkowano 259.734 zł. 187 Art. 35 ust. 1 pkt 6 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.. Zadane realizowane przez samorządy województw. Szczegółowa informacja została zamieszczona w tabeli 6 w załączniku 7.188 Zakłady aktywności zawodowej mogą tworzyć , zgodnie z ustawą rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, gmina, powiat oraz fundacja, stowarzyszenie lub inna organizacja społeczna, której statutowym zadaniem jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych. W 2012 r. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych opracował – na podstawie nadesłanych ankiet – informację : „Osoby niepełnosprawne ze schorzeniami specjalnymi w zakładach aktywności zawodowej. Z tej informacji wynika, że spośród ogóły zatrudnionych w zakładach aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych (2.460 osób na koniec 2012 r.), ponad 60 proc. stanowiły osoby ze schorzeniami specjalnymi (m.in. choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe, niewidomi, całościowe zaburzenie rozwojowe, epilepsja, autyzm).189 Na dofinansowanie kosztów działania 69 zakładów aktywności zawodowej samorządy wojewódzkie wykorzystały środki Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w wysokości 47.306.645 zł.190 Centrali i oddziałów wojewódzkich.191 Art. 25a ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

61

wykonującym działalność gospodarczą, niepełnosprawnym rolnikom lub rolnikom zobowiązanym do opłacania składek za niepełnosprawnego domownika oraz pracodawcom zatrudniającym osoby niepełnosprawne.

Z tej formy wsparcia skorzystało w 2012 r. 35.746 osób niepełnosprawnych192. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych wypłacił środki w wysokości 76.376.856 zł z tego:► 73.073.826 zł na refundację składek na ubezpieczenia społeczne osobom

niepełnosprawnym wykonującym działalność gospodarczą i pracodawcom zatrudniającym osoby niepełnosprawne,

► 3.300.485 zł na refundację składek na ubezpieczenia społeczne niepełnosprawnym rolnikom lub rolnikom zobowiązanym do opłacania składek za niepełnosprawnego domownika,

► 2.544 zł na refundację składek na ubezpieczenia społeczne pracodawcom zatrudniającym osoby niepełnosprawne.

dofinansowania oprocentowania kredytów bankowych 193 . Dofinansowanie otrzymało 119 zakładów pracy chronionej, w których zatrudnionych było około 8.543 osób194 niepełnosprawnych w przeliczeniu na etaty, z czego: ► 435 osób niepełnosprawnych o znacznym stopniu niepełnosprawności; ► 4.826 osób niepełnosprawnych o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności; ► 3.283 osób niepełnosprawnych o lekkim stopniu niepełnosprawności. W 2011 r. to zadanie nie było realizowane.

zwrotu kosztów budowy lub rozbudowy obiektów i pomieszczeń zakładu, transportowych

i administracyjnych 195 . Wsparcie w wysokości 7.401.584 zł. otrzymały zakłady pracy chronionej i dotyczyło ono 27.448 osób niepełnosprawnych zatrudnionych w tych zakładach.196.

dofinansowania do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych 197 . Z dofinansowania do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych skorzystało 22.001 pracodawców198, w tym: 2.040 pracodawców prowadzących zakłady pracy chronionej i 20.523 pracodawców z otwartego rynku pracy. oraz, 35 pracodawców z mieszanego rynku pracy199. Z dofinansowania do wynagrodzeń skorzystało 310.458 pracowników niepełnosprawnych200.

wsparcia osób niepełnosprawnych w ramach programu celowego i projektów współfinansowanych ze środków unijnych.

192 Dane według budżetu zadaniowego PFRON w 2012 r.193 Art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.. Zakład pracy chronionej może otrzymać ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych dofinansowanie w wysokości do 50 % oprocentowania zaciągniętych kredytów bankowych, pod warunkiem wykorzystywania tych kredytów na cele związane z rehabilitacją zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych. Wysokość dofinansowania jest m.in. uzależniona od liczby zatrudnionych osób niepełnosprawnych i ich stopnia niepełnosprawności.194 Dane zostały zaokrąglone.195 Art. 32 ust. 1 pkt 2 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Zakład pracy chronionej, który zatrudnia co najmniej 50 proc. osób niepełnosprawnych może otrzymać ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych zwrot kosztów budowy lub rozbudowy obiektów i pomieszczeń zakładu, transportowych, administracyjnych. Zwrot kosztów dotyczy wyłącznie dodatkowych kosztów pracodawcy wynikających z zatrudnienia osób niepełnosprawnych i może być przyznany pracodawcy prowadzącemu zakład pracy chronionej.196 Dane według budżetu zadaniowego PFRON w 2012 r.197 Art. 26a ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. 198 Dane zamieszczone w „Sprawozdaniu z realizacji planu rzeczowo-finansowego z działalności Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w 2012 r.”.199 Wydatkowano ogółem 2.967.110.105,36 zł, w tym: 2.248.405.241,97 zł. dla zakładów pracy chronionej, 716.427.631,50 zł. dla otwartego rynku pracy i 2.277.231,89 zł. dla mieszanego rynku pracy.200 Dane według budżetu zadaniowego PFRON w 2012 r.

62

Osoby niepełnosprawne korzystały w ub.r. również z pomocy Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oferowanej w ramach201 m.in.: ► programu celowego „Junior - program aktywizacji zawodowej absolwentów

niepełnosprawnych”, którego celem jest umożliwienie młodym osobom niepełnosprawnym wejścia w życie zawodowe (odbycie stażu, zdobycie zatrudnienia). Program realizowany był przez 71 samorządów powiatowych (powiatowe urzędy pracy). Wsparcie otrzymały 652 osoby.

► projektów (programów) współfinansowanych ze środków pomocowych Unii Europejskiej202 i realizowanych w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 – 2013, Priorytet 1 „Zatrudnienie i integracja społeczna” Działanie 1.3 „Ogólnopolskie programy integracji i aktywizacji zawodowej”, Podziałanie 1.3.6 „Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych – Projekty systemowe”203.

W 2012 r. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych realizował 13 projektów, w tym 7 projektów rozpoczętych w latach poprzednich204.Projekty realizowane205 wdrażają nowatorskie podejście w zakresie zorganizowanych, kompleksowych działań na rzecz uczestników/czek projektów, wpływających również na wzrost kompetencji „miękkich”, czyli umiejętności funkcjonowania na rynku pracy oraz zwiększenia inicjatywy, motywacji a także przedsiębiorczości osób z niepełnosprawnościami. Wpływają na podniesienie świadomości istoty bycia aktywnym zawodowo nie tylko w środowisku osób z niepełnosprawnościami, ale także oddziałują na świadomość społeczną najbliższego otoczenia i społeczności lokalnych.

Projekty kierowane są do osób z niepełnosprawnościami sprzężonymi i z rzadko występującymi. Fundamentalne zasady podejścia do aktywizacji osób z niepełnosprawnościami, uczestniczących w projektach, opierają się na kompleksowym i zindywidualizowanym wsparciu, szczegółowej diagnozie funkcjonalnej oraz na tworzeniu odpowiednich warunków aktywności, tj. oferowaniu celowego i dostosowanego do indywidualnych potrzeb doradztwa zawodowego, pomocy prawnej, psychologicznej oraz umożliwieniu podnoszenia kwalifikacji zawodowych, praktycznej nauki zawodu, staży rehabilitacyjnych. Działania te otwierają szanse osobom z niepełnosprawnościami na uzyskanie zatrudnienia oraz ułatwiają im wychodzenie z bezradności społeczno-zawodowej i wykluczenia społecznego.

Wszystkie projekty realizowane są w partnerstwie z podmiotami mającymi doświadczenie w realizacji zadań związanych z aktywizacją zawodową i społeczną osób z niepełnosprawnościami.

Kontrola przestrzegania przepisów dotyczących zatrudniania osób niepełnosprawnych206.

Z informacji Państwowej Inspekcji Pracy wynika, że w 2012 r.:► Przeprowadzono 2.458 kontroli w 2.182 zakładach pracy lub ich jednostkach

organizacyjnych zatrudniających osoby niepełnosprawne. Zatrudnionych w nich było 200 tys. pracowników.

201 Program „Student II – kształcenie ustawiczne osób niepełnosprawnych został omówiony w części dotyczącej edukacji osób niepełnosprawnych.202 art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.203 Dodatkowa informacja została zamieszczona w podrozdziale „Uczestnictwo osób niepełnosprawnych w projektach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki”.204 Wydatkowano środki w wysokości 37.145.040,52 zł (co stanowi 41,21% zrealizowania zaplanowanych środków).205 Szczegółowa realizacja projektów została przedstawiona w tabeli 7 w załączniku 7.206 Wyniki kontroli przeprowadzonej w 2012 r. przez Państwową Inspekcję Pracy.

63

► Sprawdzono warunki zatrudnienia 74,5 tys. osób niepełnosprawnych, z których 26 tys. posiadało lekki stopień niepełnosprawności.

► Wśród skontrolowanych było 457 zakładów pracy chronionej zatrudniających 89,7 tys. pracowników, w tym 56 tys. pracowników niepełnosprawnych oraz 15 zakładów aktywności zawodowej zatrudniających 764 osoby, w tym 577 niepełnosprawnych.

► Przeprowadzono 1.806 kontroli, na wnioski pracodawców; inspektorzy pracy wydali 1.860 opinii, w tym 61 negatywnych.

► Przeprowadzono 166 kontroli w 145 zakładach pracy w związku ze skargami złożonymi przez osoby niepełnosprawne.

► U jednego pracodawcy posiadającego status prowadzącego zakład pracy chronionej stwierdzono niespełnianie warunków określonych w art. 28 ust. l pkt 2 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, dotyczących wymagań w zakresie bhp oraz przystosowania pomieszczeń zakładu, stanowisk pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych. Inspektor pracy nakazał usunięcie nieprawidłowości i jednocześnie poinformował wojewodę o wynikach kontroli przeprowadzonej w zakładzie. Wojewoda zwrócił się z prośbą o informację dotyczącą realizacji decyzji skierowanych do pracodawcy, uznaną za niezbędną przy dokonywaniu rozstrzygnięcia w prowadzonym postępowaniu.

Inspektorzy pracy poinformowali wojewodów również o innych nieprawidłowościach stwierdzonych u 6 pracodawców posiadających status prowadzącego zakład pracy chronionej. Polegały one na użytkowaniu innych obiektów niż wskazane w decyzji właściwego wojewody przyznającej pracodawcy status prowadzącego zakład pracy chronionej (4 pracodawców), nie zatrudnianiu osób niepełnosprawnych w zakładzie pracy chronionej (2 pracodawców). Dwóch pracodawców użytkujących obiekty niewymienione w decyzji wojewody, po kontrolach Państwowej Inspekcji Pracy, uzyskało status prowadzącego zakład pracy chronionej we wskazanych obiektach. W pozostałych przypadkach postępowania są w toku. Nieprawidłowości w zakładach pracy chronionej i w zakładach

aktywności zawodowej 207 . W skontrolowanych zakładach pracy chronionej odsetek stwierdzonych

nieprawidłowości, w poszczególnych grupach zagadnień, nie uległ zasadniczym zmianom i kształtował się na podobnym poziomie jak w latach ubiegłych. W przypadku 24 proc. skontrolowanych zakładów pracy chronionej stwierdzono w 2012 r. nieprawidłowości (bariery architektoniczne) w zakresie przystosowania obiektów, pomieszczeń i stanowisk pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych, natomiast w przypadku 16 proc.- nieprawidłowości dotyczące stanowisk pracy.208

◘ Nieprawidłowości w zakresie materialnego środowiska oraz bezpieczeństwa technicznego.W zakresie warunków materialnego środowiska pracy oraz bezpieczeństwa technicznego, najczęściej stwierdzano uchybienia dotyczące: eksploatacji maszyn i urządzeń technicznych, instalacji i urządzeń elektrycznych oraz użytkowania obiektów i pomieszczeń.

207 Stan przestrzegania przepisów prawa, w tym wymagań w zakresie bezpieczeństwa pracy, w zakładach zwracających się do Państwowej Inspekcji Pracy z wnioskiem o opinię w związku z ubieganiem się o: nadanie statusu zakładu pracy chronionej lub zakładu aktywności zawodowej oraz zwrot kosztów przystosowania lub wyposażenia stanowiska pracy dla osoby niepełnosprawnej, był lepszy niż w zakładach już posiadających status.

208 Szczegółowa informacja naruszenia przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy m.in. w zakładach pracy chronionej została zamieszczona w tabeli 1 w załączniku 8.

64

W 103 zakładach osoby niepełnosprawne obsługiwały 134 maszyny lub urządzenia nie wyposażone w urządzenia ochronne (np. osłony zabezpieczające przed dostępem do części będących w ruchu) oraz 183 maszyny lub urządzenia posiadające uszkodzone urządzenia ochronne bądź wykonanie wadliwe. Były to przeważnie obrabiarki do metali i drewna, maszyny do plastycznej obróbki metali, maszyny do przetwórstwa tworzyw sztucznych, maszyny i urządzenia w przemyśle spożywczym oraz przenośniki. Ponadto przy 98 maszynach lub urządzeniach technicznych, użytkowanych przez osoby niepełnosprawne, elementy sterownicze były uszkodzone, niesprawne, co miało wpływ na bezpieczeństwo obsługi.

◘ Nieprawidłowości w zakresie bezpieczeństwa użytkowania urządzeń i instalacji elektrycznych.W zakresie bezpieczeństwa użytkowania urządzeń i instalacji elektrycznych najczęściej stwierdzano brak pomiarów skuteczności ochrony przeciwporażeniowej przed skutkami dotyku bezpośredniego i pośredniego (39 zakładów) lub były one niewłaściwe (24 zakłady), np. nie przeprowadzano ich po naprawie lub wymianie instalacji. Brak lub niewłaściwa ochrona przeciwporażeniowa wystąpiła w 40 zakładach. Użytkowano maszyny i urządzenia o uszkodzonych osłonach, nie chroniących przed dostępem do elementów znajdujących się pod napięciem. Eksploatowano urządzenia w obudowach o niewłaściwym stopniu ochrony, a także uszkodzone gniazdka i włączniki elektryczne, itp. W 48 zakładach urządzenia i instalacje elektryczne nie były zabezpieczone przed dostępem osób nieupoważnionych, uszkodzeniem mechanicznym lub przedostawaniem się wody. Dotyczyło to przede wszystkim rozdzielni elektrycznych i przewodów zasilających maszyny i urządzenia elektryczne.

◘ Nieprawidłowości w zakresie użytkowania obiektów i pomieszczeń.W zakresie użytkowania obiektów i pomieszczeń najczęściej stwierdzano nieprawidłowości związane z przystosowaniem obiektów, pomieszczeń i stanowisk pracy do potrzeb wynikających z dysfunkcji osób niepełnosprawnych. Najczęściej występował brak lub nieodpowiednie (do występujących w zakładzie rodzajów niepełnosprawności) zabezpieczenie i oznakowanie miejsc niebezpiecznych (61 zakładów) lub oznakowanie dróg komunikacyjnych i przejść (51 zakładów). Ponadto, nie zostały przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych pomieszczenia higieniczno-sanitarne w 15 zakładach (szczególnie pod względem powierzchni i wyposażenia wspomagającego) oraz pomieszczenia pracy lub ciągi komunikacyjne w 6 zakładach. Podobnie jak w latach ubiegłych w zakładach pracy chronionej stwierdzono niewłaściwy stan techniczny obiektów i pomieszczeń pracy wynikający z bieżącego użytkowania (w 83 zakładach). Wystąpiły również nieprawidłowości w zakresie stanu technicznego pomieszczeń higieniczno-sanitarnych lub urządzeń sanitarnych (w 34 zakładach). W 29 zakładach stwierdzono niedostateczną liczbę lub wielkość pomieszczeń higieniczno-sanitarnych w obiektach, w których wykonywana była praca, zaś w 100 zakładach pracy stwierdzono niewłaściwe ich wyposażenie (np. zbyt mało urządzeń w stosunku do liczby zatrudnionych).Uchybienia dotyczące przystosowania i wyposażenia stanowisk pracy z uwzględnieniem potrzeb osób niepełnosprawnych w zakresie specyfiki technicznej i technologicznej stwierdzono tylko w 3 zakładach, na 3 stanowiskach pracy. Ponadto w 1 przypadku stwierdzono brak, a w 8 przypadkach uchybienia w zakresie dostosowania oprzyrządowania maszyny do potrzeb obsługującej ją osoby niepełnosprawnej. Nieco więcej problemów dotyczyło wyposażenia i ergonomii na stanowiskach pracy oraz dojść do nich. Niedostateczne wyposażenie stwierdzono na 63 stanowiskach pracy w 36 zakładach, zaś w 38 zakładach zbyt wąskie dojścia do stanowisk pracy.

65

◘ Zastrzeżenia dotyczące oceny ryzyka zawodowego osób niepełnosprawnych.Nadal występują zastrzeżenia dotyczące oceny ryzyka zawodowego związanego z pracą wykonywaną przez osoby niepełnosprawne. Nie przeprowadzono jej w 47 zakładach pracy chronionej na 126 stanowiskach pracy osób niepełnosprawnych. Nieprawidłowo sporządzono ocenę ryzyka na 227 stanowiskach pracy osób niepełnosprawnych w 65 zakładach. W ocenie ryzyka zawodowego związanego z wykonywaniem pracy przez 1.883 osoby niepełnosprawnych nie uwzględniono dysfunkcji tych osób i wynikających z nich szczególnych uwarunkowań w wyposażeniu stanowiska i sposobie wykonywania pracy. O ryzyku zawodowym oraz zasadach ochrony przed zagrożeniami nie poinformowano 176 pracowników niepełnosprawnych.

◘ Naruszenie przepisów w zakresie ochrony pracy osób niepełnosprawnych.Na niższym niż w 2011 r., ale wciąż dość znacznym poziomie, utrzymuje się odsetek zakładów pracy chronionej, w których nie są przestrzegane przepisy dotyczące poddawania pracowników szkoleniom w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.209

U 90 pracodawców pracowało 254 pracowników niepełnosprawnych nieposiadających aktualnych lub żadnych szkoleń w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy (w roku 2011 nieprawidłowość dotyczyła 112 pracodawców i 447 pracowników). Natomiast u 76 pracodawców stwierdzono uchybienia w organizacji szkoleń dla 361 pracowników niepełnosprawnych (w roku 2011 nieprawidłowość dotyczyła 105 pracodawców i 569 pracowników). Najczęściej nieprawidłowości dotyczyły szkoleń okresowych, ale stwierdzano również brak lub niewłaściwe przeprowadzanie szkolenia wstępnego (głównie stanowiskowego).

◘ Nieprzestrzeganie przepisów w zakresie kierowania osób niepełnosprawnych na badania profilaktyczne.W 2012 roku odnotowano mniejszy niż w latach poprzednich odsetek pracodawców nieprzestrzegających przepisów w zakresie kierowania pracowników na badania profilaktyczne oraz wykorzystania urlopu. Zaległości w wykorzystaniu urlopu wypoczynkowego w wymiarze 5.558 dni wystąpiły u 54 pracodawców i dotyczyły 610 pracowników (w roku 2011 - 138 pracodawców i 1 432 pracowników/ 11 797 dni). Natomiast 7 pracodawców nie udzieliło lub udzieliło w niepełnym wymiarze dodatkowego urlopu wypoczynkowego 9 osobom (w roku 2011 - 24 pracodawców 66 osobom) zaliczonym do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności.

◘ Nieprzestrzeganie ustawowego czasu pracy i zaległości w wypłacaniu wynagrodzeń.Ustalono, że 26 pracodawców zatrudniało 105 pracowników niepełnosprawnych w czasie pracy przekraczającym obowiązujący wymiar dobowy i tygodniowy (w roku 2011 - 40 pracodawców zatrudniało 139 pracowników ponad obowiązujący wymiar czasu pracy). Ponadto 10 pracodawców zatrudniało 91 pracowników niepełnosprawnych w godzinach nadliczbowych bez zgody lekarza przeprowadzającego badania profilaktyczne lub sprawującego nad nimi opiekę, zaś 6 pracodawców zatrudniało 24 pracowników niepełnosprawnych w porze nocnej.U 14 pracodawców prowadzących zakłady pracy chronionej wystąpiły zaległości w wypłacie, brak wypłaty lub zaniżenie wysokości wynagrodzeń, a także u 14 niewypłacenie lub zaniżenie należności za pracę w godzinach nadliczbowych.

209

Zagadnienia objęte kontrolą w 2012 r.Odsetek kontrolowanych zakładów pracy chronionej i zakładów aktywności zawodowej(A,) w których stwierdzono nieprawidłowości.czas pracy, w tym praca w godzinach nadliczbowychA8urlopyA13szkolenie w zakresie bhpA27badania lekarskie - wstępne, okresowe i kontrolneA11

66

Naruszenie przepisów przez zakłady ubiegające się o opinię Państwowej Inspekcji Pracy (otwarty rynek pracy) 210

Na otwartym rynku pracy (w zakładach nie ubiegających się w roku bieżącym o opinię Państwowej Inspekcji Pracy) mniej nieprawidłowości stwierdzono na stanowiskach zorganizowanych dla osób niepełnosprawnych ze znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, które w latach poprzednich były opiniowane przez PIP, niż na stanowiskach pracy dla tego rodzaju pracowników, które nie podlegały takiej ocenie.◘ Środki prawne zastosowane wobec pracodawców naruszających

przepisy.W stosunku do pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne inspektorzy

pracy zastosowali następujące środki prawne: 7.844 decyzje, z których 4.721 dotyczyło nieprawidłowości

związanych z pracą pracowników niepełnosprawnych (w tej liczbie 3.676 decyzji ustnych zrealizowano w trakcie kontroli, z których 2.303 dotyczyło osób niepełnosprawnych),w tym:¤ 17 decyzji skierowania do innych prac 30 pracowników zatrudnionych niezgodnie z

obowiązującymi przepisami, z czego 7 decyzji dotyczyło 12 pracowników niepełnosprawnych;

¤ 47 decyzji wstrzymania prac stwarzających bezpośrednie zagrożenie zdrowia i życia wykonujących je pracowników, w tym 31 dotyczących prac wykonywanych przez pracowników niepełnosprawnych;

29 decyzji nakazujących wypłatę należnych świadczeń wynikających ze stosunku pracy w kwocie 606.229,18 zł, w tym 4 decyzje dotyczące wypłaty świadczeń pracownikom niepełnosprawnym w kwocie 171.789,24 zł;

1.228 wystąpień zawierających 4.571 wniosków dotyczących zagadnień prawnej ochrony pracy oraz wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym 841 wystąpień zawierających 1.995 wniosków odnoszących się do nieprawidłowości stwierdzonych w stosunku do osób niepełnosprawnych,

538 poleceń, w tym 304 dotyczące osób niepełnosprawnych.W związku z popełnieniem 563 wykroczeń przeciwko prawom pracownika inspektorzy pracy ukarali pracodawców poprzez: nałożenie 93 mandatów karnych na kwotę 111.700 zł oraz zastosowanie 135 środków

wychowawczych; skierowanie 15 wniosków do sądów.Ponadto skierowano do właściwego prokuratora zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa. Postępowanie jest w toku.◘ Skargi pracowników niepełnosprawnych - wykroczenia przeciwko prawom

pracowników niepełnosprawnych.W trakcie kontroli związanych z badaniem w 2012 r. skarg złożonych przez

pracowników niepełnosprawnych inspektorzy pracy wydali ogółem 392 decyzje nakazowe, z których 83 regulowały nieprawidłowości dotyczące osób niepełnosprawnych. W 7 przypadkach wstrzymano prace stanowiące zagrożenie dla zdrowia lub życia (1 przypadek dotyczył osoby niepełnosprawnej), a 1 pracownika niepełnosprawnego wykonującego pracę wbrew obowiązującym przepisom skierowano do innych prac. Ponadto wydano 35 decyzji płacowych nakazujących wypłatę wynagrodzeń lub świadczeń pracowniczych w ogólnej kwocie 850.657,79 zł, w tym 13 decyzji dotyczących wypłaty świadczeń pracownikom niepełnosprawnym w kwocie 347.494,78 zł. Wydano również 130 wystąpień zawierających 667 wniosków oraz 18 poleceń.

210 Szczegółowe naruszenie przepisów w tabeli 2 w załączniku 8.

67

W związku z popełnieniem 123 wykroczeń przeciwko prawom pracownika inspektorzy pracy ukarali pracodawców poprzez: nałożenie 38 mandatów karnych na kwotę 47 950 zł oraz zastosowanie 24 środków

wychowawczych; skierowanie 2 wniosków do sądów.

W ocenie inspektorów pracy znaczna liczba stwierdzonych nieprawidłowości wynika z lekceważenia przepisów prawa, nieprawidłowej organizacji pracy w zakładzie, niewłaściwej pracy służby bhp oraz służb finansowych. Nie zawsze są one wynikiem trudnej sytuacji finansowej pracodawcy. 47% wszystkich decyzji wydanych przez inspektorów pracy zostało zrealizowanych w trakcie kontroli. Również decyzje wymagające dłuższego czasu realizacji zostały wykonane w 78% do połowy lutego 2013 roku. Nie były to zatem działania wymagające długiego czasu realizacji i znacznych nakładów finansowych. Kontrole przeprowadzone w 2012 r. przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób

Niepełnosprawnych.211 Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych skontrolował m.in. 48

zakładów pracy chronionej, 57 innych pracodawców oraz przeprowadził 2.199 postępowań sprawdzających pracodawców zarejestrowanych w Systemie Obsługi Dofinansowań i Rehabilitacji212.

Kontrole przeprowadzone przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej213.Biuro Kontroli Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej prowadza corocznie planowe

i doraźne kontrole w działach: praca, zabezpieczenie społeczne i rodzina. W 2012 r. przeprowadzono 62 kontrole, w tym 53 planowe kontrole problemowe oraz 9 kontroli doraźnych m.in. w 31 organizacjach pozarządowych i 16 jednostkach samorządu terytorialnego, w szczególności w zakresie:◘ wykorzystania w 2011 roku środków finansowych przyznanych organizacjom

pozarządowym przez Ministra Pracy i Polityki Społecznej w ramach Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich,

◘ realizacji przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych dofinansowania zadań zlecanych organizacjom pozarządowym i fundacjom w latach 2008-2011 w zakresie rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych,

◘ wykorzystania dotacji przyznanych w ramach „Konkursu Inicjatyw Organizacji Pozarządowych w 2011 r.” na najlepsze projekty z obszaru: „wyrównywanie szans kobiet i mężczyzn na rynku pracy”. Szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny i udzielania pomocy w razie

wypadku.Podczas przeprowadzanych w 2012 r. przez Głównego Inspektora Weterynarii szkoleń

bhp i w zakresie udzielania pierwszej pomocy w razie wypadku, omawiana była organizacja stanowisk pracy osób niepełnosprawnych oraz wymagania powierzchniowo – przestrzenne, które są zgodne z wymaganiami bezpieczeństwa i higieny pracy. W trakcie szkoleń dotyczących ochrony przeciwpożarowej omawiane były szczegółowo m.in. zasady bezpiecznej ewakuacji pracowników, w tym osób niepełnosprawnych. Usytuowanie apteczek pierwszej pomocy wraz z instrukcjami jest dogodne dla wszystkich pracowników.

Badania w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy osób niepełnosprawnych.Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy realizował

w latach 2008-2012, w ramach programu wieloletniego „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy”214, zadania w celu umożliwienia spełnienia praw osób niepełnosprawnych

211 Szczegółowa informacja została zamieszczona w załączniku 21.212 Centrala i Oddziały PFRON.213 Szczegółowa informacja została zamieszczona w załączniku 22.214 Program jest realizowany również w 2013 r.

68

w zakresie prawa do pracy w warunkach dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych z punktu widzenia bezpieczeństwa i higieny pracy215. Przeprowadzono m.in. następujące badania:◊ uwarunkowań jakości życia osób niepelnosprawnych z dysfunkcją narzadu ruchu,

podejmujących pracę zawodową na otwartym rynku prac i w zakładach pracy chronionej,◊ adaptacja stanowisk pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych ruchowo metodą

wirtualnego prototypowania,◊ psychospołeczne uwarunkowania motywacji do podejmowania pracy zawodowej przez

osoby niepełnosprawne w Polsce,◊ wpływ jakości oświetlenia na komfort wzrokowy i wydajność pracy osób

o umiarkowanym upośledzeniu wzroku,◊ zasady projektowania i adaptacji miejsc pracy do możliwości i potrzeb osób

z niepełnosprawnością ruchową i sensoryczną,◊ opracowanie modelu uwarunkowań jakości życia u pracujących kobiet oraz mężczyzn

niepełnosprawnych ruchowo w wieku aktywności zawodowej. Udogodnienia w prowadzeniu działalności gospodarczej216.

Od 1 lipca 2011 r. obowiązują nowe przepisy ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Wprowadzają one udogodnienia w podejmowaniu działalności gospodarczej, które mogą być szczególnie istotne dla osób niepełnosprawnych chcących podjąć działalność gospodarczą.

W świetle nowych przepisów obowiązujących od 1 lipca 2011 r. można zarejestrować firmę samodzielnie, bez wychodzenia z domu217, z wykorzystaniem wzorca umowy udostępnianego w systemie teleinformatycznym (S-24). Wniosek do sądu o rejestrację spółki składa się w systemie teleinformatycznym, a wystarczającym jest opatrzenie go zwykłym podpisem elektronicznym. Planuje się rozszerzenie możliwości zakładania spółek drogą elektroniczną o spółki jawne i komandytowe.

Jest to szczególnie istotne dla osób niepełnosprawnych mających problemy w poruszaniu się lub też doświadczających barier w komunikowaniu się, elektroniczna forma składania wniosku upraszcza bowiem procedurę podejmowania działalności gospodarczej.

Osoba chcąca prowadzić działalność gospodarczą na podstawie wpisu do ewidencji działalności gospodarczej może teraz złożyć wniosek o wpis do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej za pomocą formularza elektronicznego dostępnego na stronie internetowej CEIDG: www.ceidg.gov.pl. Taki wniosek powinien być opatrzony podpisem elektronicznym albo podpisem potwierdzonym profilem zaufanym elektronicznej platformy usług administracji publicznej (ePUAP).Wniosek może być złożony również na formularzu w wybranym urzędzie gminy: osobiście lub wysłany listem poleconym (wówczas wniosek musi być opatrzony podpisem wnioskodawcy poświadczonym przez notariusza).

Profil zaufany jest bezpłatną metodą potwierdzania tożsamości obywatela w systemach elektronicznej administracji – to odpowiednik bezpiecznego podpisu elektronicznego, weryfikowanego certyfikatem kwalifikowanym. Wykorzystując profil zaufany można załatwić sprawy administracyjne (np. wnoszenie podań, odwołań, skarg) drogą elektroniczną bez konieczności osobistego udania się do urzędu. W celu uzyskania profilu zaufanego należy zalogować się na platformie ePUAP (wymagane posiadanie konta na ePUAP), wypełnić wniosek o założenie profilu oraz potwierdzić swoje dane za pomocą podpisu elektronicznego z kwalifikowanym certyfikatem, lub w przypadku nieposiadania

215 Szczegółowy opis badań został zamieszczony w załączniku 24.216 Informacja Ministerstwa Gospodarki i Ministerstwa Sprawiedliwości.217 Dotyczy to spółki z ograniczoną odpowiedzialnością

69

http://www.ceidg.gov.pl/

takiego podpisu, udać się w ciągu 14 dni do punktu potwierdzającego profil celem potwierdzenia tożsamości.CEIDG dokonuje wpisu do ewidencji działalności gospodarczej niezwłocznie po otrzymaniu podpisanego wniosku i przesyła wnioskodawcy na wskazany adres poczty elektronicznej potwierdzenie złożenia wniosku. W przypadku złożenia wniosku osobiście – organ gminy potwierdza za pokwitowaniem przyjęcie wniosku.Dane z wniosku o wpis do CEIDG, przesyłane są już bez udziału przedsiębiorcy do właściwego urzędu skarbowego, urzędu statystycznego oraz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych albo Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego wraz z informacją o dokonaniu wpisu do CEIDG.

Wniosek o wpis do CEIDG jest jednocześnie wnioskiem o nadanie numeru REGON, wnioskiem o nadanie numeru NIP (Numer Identyfikacji Podatkowej) oraz zgłoszeniem płatnika składek do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, a także złożeniem oświadczenia o wyborze formy opodatkowania. Do wniosku o wpis do CEIDG można dołączyć zgłoszenie rejestracyjne dotyczące podatku od towarów i usług.

Bezpłatny dostęp do Ksiąg Wieczystych oraz do informacji o podmiotach wpisanych do Krajowego Rejestru Sądowego218.

Osoby niepełnosprawne mogą bezpłatnie korzystać z ogólnodostępnych sieci teleinformatycznych w celu uzyskania informacji o podmiotach wpisanych do Krajowego Rejestru Sądowego. Możliwe jest także samodzielne pobranie wydruków komputerowych aktualnych informacji o podmiotach wpisanych do Krajowego Rejestru Sadowego, które maja moc zrównana z dokumentami wydawanymi przez Centralna Informacje. Ponadto istnieje także możliwość – bez wychodzenia z domu – przeglądania treści ksiąg wieczystych, przez Przeglądarkę Ksiąg Wieczystych. Ponadto warto podkreślić, że każda osoba zainteresowania, w tym i osoba niepełnosprawna może od 2010 r. korzystać z elektronicznego postepowania upominawczego (e-sąd).

Uczestnictwo osób niepełnosprawnych w projektach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki219.

Od początku realizacji PO KL do końca 2012 roku w projektach PO KL rozpoczęło udział blisko 218 tys. osób niepełnosprawnych, co stanowi blisko 3,7% wszystkich uczestników PO KL220.

Zdecydowana większość osób niepełnosprawnych korzystała ze wsparcia udzielanego w ramach Priorytetów realizowanych w ramach komponentu regionalnego PO KL (Priorytety VI-IX), który jest dedykowany wsparciu osób – prawie 185 tys. osób niepełnosprawnych rozpoczęło udział w projektach PO KL.

W ramach komponentu regionalnego PO KL najwięcej osób niepełnosprawnych – ponad 117 tys. – rozpoczęło udział w projektach realizowanych w ramach Priorytetu VII Promocja integracji społecznej. Oznacza, to że ponad 17% wszystkich uczestników projektów realizowanych w Priorytecie VII stanowiły osoby niepełnosprawne. Drugim Priorytetem, z którego skorzystało najwięcej osób niepełnosprawnych jest Priorytet VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich. W projektach realizowanych w ramach tego Priorytetu rozpoczęło udział ponad 40 tys. osób niepełnosprawnych, co stanowi 4,3% wszystkich uczestników projektów realizowanych w tym Priorytecie.

Od 2012 roku w ramach PO KL wdrażane jest nowe działanie adresowane wyłącznie do osób niepełnosprawnych i ich otoczenia – Działanie 7.4 Niepełnosprawni na rynku pracy,

218 Informacja Ministerstwa Sprawiedliwości.219 Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.220 Szczegółowe informacje dotyczące uczestnictwa osób niepełnosprawnych we wszystkich Priorytetach PO KL, a także w ujęciu regionalnym przedstawiono w załączniku 6, w tabelach 1, 2 i 3.

70

którego celem jest aktywizacja społeczno-zawodowa osób niepełnosprawnych i poprawa dostępu do zatrudnienia dla tych osób.

Działania na rzecz zwiększenia uczestnictwa osób niepełnosprawnych w projektach PO KL.

W przypadku Planów działania na 2012 r. Instytucja Zarządzająca PO KL wymagała, aby Instytucje Pośredniczące PO KL: premiowały projekty skierowane do osób niepełnosprawnych, uwzględniając przy tym

specyfikę tej grupy docelowej oraz zakładając kompleksowe podejście do problemu niepełnosprawności (Działania 6.1 i 6.2);

zapewniły udział osób niepełnosprawnych w projektach zarówno systemowych (Poddziałania 7.1.1. i 7.1.2), jak i konkursowych (Działanie 7.2), pamiętając o dostosowaniu wsparcia do potrzeb osób niepełnosprawnych.

W efekcie tych zaleceń: ◊ w Priorytecie VI Rynek pracy otwarty dla wszystkich kryteria dostępu lub strategiczne

zapewniające udział osób niepełnosprawnych zastosowano we wszystkich województwach (w Poddziałaniu 6.1.1 – kryteria zastosowało 15 województw, w Działaniu 6.2 – 11 województw).

◊ w przypadku Priorytetu VII Promocja integracji społecznej, ze względu na uruchomienie odrębnego działania dedykowanego osobom niepełnosprawnym, nieliczne Instytucje Pośredniczące zdecydowały o zastosowaniu kryteriów dotyczących udziału osób niepełnosprawnych w Poddziałaniu 7.2.1 (2 województwa) i Poddziałaniu 7.2.2 (3 województwa).

Jednocześnie we wszystkich województwach powszechnie stosowane były kryteria dostępu zapewniające udział osób niepełnosprawnych w projektach systemowych Ośrodków Pomocy Społecznej (Poddziałanie 7.1.1) i Powiatowych Centów Pomocy Rodzinie (Poddziałanie 7.1.2), a także Powiatowych Urzędów Pracy (Poddziałanie 6.1.3).

Warto nadmienić, że w latach 2008-2012 Instytucja Zarządzająca PO KL podejmowała także inne działania mające na celu zwiększenie udziału osób niepełnosprawnych w projektach realizowanych w ramach PO KL. Najważniejszym z działań w tym zakresie było rekomendowanie Instytucjom Pośredniczącym PO KL stosowania kryteriów wyboru projektów zapewniających, że wsparcie z PO KL będzie adresowane do osób niepełnosprawnych oraz dostosowane do ich potrzeb. Kryteria zapisywane są w Planach działania dla danego priorytetu na dany rok kalendarzowy (Plany działania są rocznymi dokumentami planistycznymi, określającymi m.in. planowane na dany rok projekty systemowe, konkursy i kryteria wyboru projektów w poszczególnych priorytetach PO KL).

Kryteria dotyczące osób niepełnosprawnych były najczęściej stosowane w przypadku konkursów ogłaszanych w ramach Poddziałania 6.1.1 Wsparcie osób pozostających bez zatrudnienia na regionalnym rynku pracy oraz Poddziałania 7.2.1 Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Wynika to z form wsparcia i grup docelowych przewidzianych dla tych działań. Pierwsze z nich wspiera osoby pozostające bez zatrudnienia, w tym osoby niepełnosprawne, drugie – osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, w tym m.in. z powodu niepełnosprawności.

W 2009 roku w przypadku Poddziałania 6.1.1 kryteria wyboru projektów dotyczące osób niepełnosprawnych zastosowano w 7 województwach, w 2010 r. – już 11. W przypadku Poddziałania 7.2.1 takie kryteria w 2009 zastosowano w 9 województwach, a w 2010 r. – 11.

W przypadku Planów działania na 2011 r. Instytucja Zarządzająca PO KL wymagała, aby Instytucje Pośredniczące zaplanowały na 2011 rok odrębne konkursy dedykowane osobom niepełnosprawnym lub wyodrębniły alokacje poświęcone projektom dedykowanym. W Poddziałaniu 6.1.1 takie konkursy zorganizowano w 11 województwach, w Poddziałaniu 7.2.1 w 13 województwach.

71

Dodatkowo we wszystkich województwach zastosowane zostały kryteria wyboru projektów dotyczące udziału osób niepełnosprawnych w projektach systemowych realizowanych przez ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie w ramach Poddziałań 7.1.1 i 7.1.2.

Mimo uruchomienia w 2012 r. działania dedykowanego osobom niepełnosprawnym, również w innych działaniach i poddziałaniach PO KL stosowane były kryteria wyboru projektów wymagające udziału osób niepełnosprawnych lub taki udział premiujące m.in. w ramach Poddziałań 7.1.1 i 7.1.2, gdzie realizowane są projekty systemowe ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centrów pomocy rodzinie.

Działania na rzecz osób niepełnosprawnych realizowane w ramach POKL w 2012 r. działanie 1.3.6 Projekty systemowe Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.W ramach działania 1.3.6 PO KL realizowane są projekty systemowe Państwowego

Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych221. Projekty te są adresowane do osób niepełnosprawnych z niepełnosprawnościami sprzężonymi i rzadko występującymi. Do końca 2012 r. w ramach Poddziałania 1.3.6 podpisano 21 umów o dofinansowanie o wartości 184 mln zł. Do końca ubiegłego roku zakończono realizację 14 z nich o wartości 110,3 mln zł. W samym 2012 r. zakończono 5 projektów o wartości blisko 61,3 mln zł.

W 2012 roku PFRON rozpoczął - w ramach Poddziałania 1.3.6 - realizację 6 nowych projektów na rzecz osób niepełnosprawnych z rzadkimi i sprzężonymi niepełnosprawnościami. Ich wartość to 67,6 mln zł. Jednocześnie zakończyła się realizacja 5 projektów PFRON o wartości blisko 61,3 mln zł. Ponadto prowadzone były prace nad Planem działania dla Priorytetu I na 2013 r. W efekcie tych prac zaplanowano uruchomienie w 2013 r. 7 nowych projektów systemowych w ramach Poddziałania 1.3.6 na łączną kwotę 68 mln zł:◘ „wsparcie środowiska osób niepełnosprawnych z terenów wiejskich i

małomiasteczkowych”, okres realizacji: 03.2013 – 02.2015, planowana wartość projektu: 28 mln zł,

◘ „wsparcie absolwentów we wchodzeniu na rynek pracy” okres realizacji: 03.2013 - 05.2014, planowana wartość projektu: 7,5 mln zł,

◘ „wsparcie absolwentów we wchodzeniu na rynek pracy II” okres realizacji: 12.2013 - 02.2015, planowana wartość projektu: 7,5 mln zł,

◘ „staż w administracji publicznej wsparciem aktywizacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych oraz budowaniem pozytywnego wizerunku osób niepełnosprawnych na rynku pracy”, okres realizacji: 03.2013 - 05.2014, planowana wartość projektu: 5 mln zł,

◘ „staż w administracji publicznej wsparciem aktywizacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych oraz budowaniem pozytywnego wizerunku osób niepełnosprawnych na rynku pracy II” ”, okres realizacji: 12.2013 - 02.2015 , planowana wartość projektu: 5 mln zł,

◘ „wsparcie osób z rzadko występującymi niepełnosprawnościami i niektórymi niepełnosprawnościami sprzężonymi w wieku 45+ na rynku pracy” okres realizacji: 03.2013 - 05.2014, planowana wartość projektu: 7,5 mln zł,

◘ „wsparcie osób z rzadko występującymi niepełnosprawnościami i niektórymi niepełnosprawnościami sprzężonymi w wieku 45+ na rynku pracy II” okres realizacji: 12.2013 – 02.2015, planowana wartość projektu: 7,5 mln zł.

W 2012 r. PFRON podpisał umowę o dofinansowanie na realizację projektu

221 Szczegółowa informacja została zamieszczona w załączniku 6a.

72

PO KL „Trener pracy jako sposób na zwiększenie zatrudnienia osób niepełnosprawnych”222, Jednocześnie w 2012 r. PFRON złożył do Instytucji Pośredniczącej II stopnia wniosek o dofinansowanie projektu „Ramowe wytyczne w zakresie projektowania obiektów, pomieszczeń oraz przystosowania stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych o specyficznych potrzebach”.

Działanie 7.4 Niepełnosprawni na rynku pracy.Od 2012 roku w ramach PO KL wdrażane jest nowe działania adresowane wyłącznie

do osób niepełnosprawnych i ich otoczenia – Działanie 7.4 Niepełnosprawni na rynku pracy, którego celem jest aktywizacja społeczno-zawodowa osób niepełnosprawnych i poprawa dostępu do zatrudnienia dla tych osób. Alokacja finansowa nowego działania wynosi ponad 44,4 mln euro, w tym środki Europejskiego Funduszu Społecznego stanowią – 37,7 mln euro. W ramach działania wsparcie dla poszczególnych osób niepełnosprawnych musi odbywać się na podstawie przygotowanego dla tej osoby indywidualnego planu działania, opracowanego w oparciu o analizę predyspozycji zawodowych danej osoby niepełnosprawnej. W odniesieniu do danej osoby niepełnosprawnej muszą być realizowane co najmniej 2 formy wsparcia, spośród wskazanych w Szczegółowym Opisie Priorytetów PO KL z dnia 1 stycznia 2012 r. (m.in. kursy i szkolenia umożliwiające nabycie, podniesienie lub zmianę kwalifikacji i kompetencji zawodowych, staże i praktyki zawodowe, poradnictwo zawodowe, wsparcie psychologiczne, szkolenia i kursy umożliwiające nabycie i rozwijanie kompetencji społecznych, niezbędnych na rynku pracy, usługi społeczne przezwyciężające indywidualne bariery w integracji społecznej i powrocie na rynek pracy). W wyniku zaleceń IZ PO KL, w 2012 r. wśród preferowanych form wsparcia w Działaniu 7.4 były te formy, które pozwalają osobom niepełnosprawnym zdobyć praktyczne umiejętności m.in. poprzez staże czy subsydiowane zatrudnienie. Ponadto, powszechnie stosowanymi kryteriami wyboru projektów były również kryteria promujące udział w projekcie przedsiębiorców, co ma zwiększyć szansę na zatrudnienie uczestników projektów i służyć przezwyciężaniu stereotypów w odniesieniu do niepełnosprawnych pracowników.Zakłada się, że w projektach realizowanych w ramach Działania 7.4 weźmie łącznie udział 9 028 osób niepełnosprawnych (do końca 2015 roku). Biorąc pod uwagę fakt, że pierwsze projekty w tym działaniu zostały wybrane w 2012 r., a czas ich realizacji to najczęściej 24 miesiące, pierwsze wyniki dotyczące realizacji tego wskaźnika najprawdopodobniej będą wykazywane nie wcześniej niż na koniec 2013 roku. Do końca 2012 r. w ramach nowego Działania 7.4 konkursy zostały przeprowadzone w 10 województwach: dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, lubuskim, łódzkim, małopolskim, opolskim, podlaskim, pomorskim, świętokrzyskim oraz zachodniopomorskim. Podpisano 80 umów o dofinansowanie projektów na kwotę blisko 84 mln zł.

Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w służbie cywilnej223.Działania prowadzone w roku 2012 wynikały z informacji i wniosków

sformułowanych w sprawozdaniu Szefa Służby Cywilnej za rok 2011 o stanie służby cywilnej

222 Projekt realizowany w okresie od 31.12.2012 r. do 30.11.2014 r. w kwocie budżetu 7.485.365,38 zł. W 2012 r. nie poniesiono wydatków na jego realizację.223 Od wielu lat Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych podejmuje działania zmierzające do zwiększenia zatrudnienia osób niepełnosprawnych w administracji publicznej, głównie ukierunkowane na zmianę świadomości osób odpowiedzialnych za politykę kadrową w administracji publicznej w zakresie podejścia do zatrudniania osób niepełnosprawnych. Organizowane w latach 2007 – 2008, z inicjatywy Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych, szkolenia dla przedstawicieli administracji publicznej, promujące zatrudnianie osób niepełnosprawnych oraz podjęta współpraca z Kancelarią Prezesa Rady Ministrów, przyczyniła się do zmiany podejścia prawie wszystkich resortów i urzędów centralnych odnośnie zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Prawie wszystkie instytucje publiczne zamieszczały - do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o służbie cywilnej oraz niektórych innych ustaw - stosowny zapis w ogłoszeniach o wolnych stanowiskach pracy, zachęcający osoby niepełnosprawne do uczestnictwa w naborze do służby cywilnej.

73

i o realizacji zadań tej służby224. Dane dotyczące zatrudnienia oraz naborów z udziałem osób niepełnosprawnych pokazywały, że zarówno poziom zatrudnienia osób niepełnosprawnych w korpusie służby cywilnej ogółem, jak również uczestnictwo osób niepełnosprawnych w naborach do tej służby jest niewielkie225.

Analiza zatrudnienia osób niepełnosprawnych w korpusie służby cywilnej wykazała, że wg stanu na dzień 31 grudnia 2011 r. w korpusie zatrudnionych było 2,8% osób niepełnosprawnych w stosunku do ogółu pracowników (w 2010 r. – 2,7%, w 2009 r. – 2,8%). W odpowiedzi na ogłoszenia o wolnych stanowiskach w służbie cywilnej, osoby niepełnosprawne nadesłały 1.346 oferty, na ogólną liczbę 255.576 złożonych aplikacji.

Bariery utrudniające zatrudnienie osób niepełnosprawnych w służbie cywilnej.Zagadnienie zatrudniania osób niepełnosprawnych jest niezwykle istotne z punktu

widzenia społecznego, z uwagi na fakt, że zdecydowana większość osób niepełnosprawnych pozostaje poza rynkiem pracy, a jednocześnie w żadnym z badanych ministerstw nie osiągnęło 6% wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych.

Jednym z zasadniczych powodów pogłębiających ten problem jest przekonanie o istniejących w siedzibach ministerstw barierach architektonicznych, uniemożliwiających zatrudnienie w urzędach.

W związku z powyższym, niezwykle ważnym celem tej kontroli było dokonanie oceny dostosowania budynków urzędów administracji rządowej oraz ich otoczenia, do potrzeb osób niepełnosprawnych. Badanie w tym zakresie zostało powierzone biegłemu (osobie niepełnosprawnej, poruszającej się na wózku inwalidzkim), który dokonał oceny stopnia funkcjonalności środowiska pracy i dostępności siedzib 10 ministerstw oraz Kancelarii Prezesa Rady Ministrów dla osób niepełnosprawnych. Oględziny w budynkach Kancelarii zostały przeprowadzone w ramach czynności doradczych na temat zatrudniania w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów osób niepełnosprawnych.

Wyniki kontroli wskazują, że środowisko pracy w większości ministerstw nie stanowi przeszkody w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, tj. budynki i ich otoczenie spełniają wymagania dostępności dla osób niepełnosprawnych, określone w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie226. Związane jest to, z inwestycjami i działaniami podejmowanymi przez ministerstwa, głównie w latach 2009-2012. Jedynie, w przypadku 3 ministerstw stwierdzono, że ich siedziby nie są w pełni przystosowane dla osób niepełnosprawnych (tj. Ministerstwa: Sportu i Turystyki, Administracji i Cyfryzacji oraz Kultury i Dziedzictwa Narodowego).

Oględziny przyczyniły się do wprowadzenia korzystnych zmian w zakresie likwidacji barier architektonicznych jeszcze w toku prowadzonych kontroli, między innymi oznaczono miejsca parkowania dla osób niepełnosprawnych, zamontowano przyciski przywoławcze przy wejściach do siedzib urzędów, podjęto decyzję o przeniesieniu biura podawczego do innego

224 Informacja Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. W roku 2011 działania Szefa Służby Cywilnej na rzecz osób niepełnosprawnych związane były przede wszystkim z wejściem w życie w dniu 26 listopada 2011 r. ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o służbie cywilnej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 201, poz. 1183). Ustawa ta, wprowadziła zasadę pierwszeństwa w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych w naborach do służby cywilnej w urzędach, w których wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych jest niższy niż 6%. O wejściu w życie tych przepisów Szef Służby Cywilnej informował za pośrednictwem oficjalnego Serwisu Służby Cywilnej. Regulacje dotyczące zasad udziału w naborach osób niepełnosprawnych były również tematem Forum Dyrektorów Generalnych Urzędów – ciała opiniodawczo-doradczego Szefa Służby Cywilnej. Podczas Forum przedstawione zostały wchodzące w życie zmiany. Przeprowadzono również dyskusję na temat nowych rozwiązań. Wykonane zostały także prace mające na celu dostosowanie bazy ogłoszeń BIP KPRM, w której publikowane są ogłoszenia o wolnych stanowiskach pracy w służbie cywilnej do ustawowych wymogów w zakresie publikacji ogłoszeń. 225 W załączniku 31 zamieszczono informacje (wybrane) nadesłane przez ministerstwa i urzędy centralne dotyczące zatrudnienia w 2012 r. osób niepełnosprawnych w ramach naboru na wolne stanowiska pracy w służbie cywilnej.226 Dz. U. Nr 75, poz. 690 z późn. zm.

74

budynku w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym nieograniczonego dostępu, w planach inwestycyjnych na 2013 r. zaplanowano prace w zakresie lepszego dostosowania budynków do potrzeb osób niepełnosprawnych227.

Promocja zatrudnienia osób niepełnosprawnych w służbie cywilnej.W lipcu 2012 r. z inicjatywy Szefa Służby Cywilnej w Kancelarii Prezesa Rady

Ministrów odbyła się konferencja "Osoby niepełnosprawne, jako kandydaci na wolne stanowiska w służbie cywilnej". Uczestnikami byli przedstawiciele organizacji pozarządowych i instytucji zajmujących się sprawami osób niepełnosprawnych, jak również przedstawiciele administracji rządowej. Celem konferencji było rozpowszechnienie informacji na temat przepisów dotyczących pierwszeństwa w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych, wprowadzonych ustawą z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o służbie cywilnej oraz niektórych innych ustaw228 oraz zasad naboru do służby cywilnej. W trakcie spotkania przedstawione zostały również kwestie dotyczące szans edukacyjnych i możliwości kariery zawodowej osób niepełnosprawnych. Jako wynik konferencji przygotowany został dokument „Osoby niepełnosprawne, jako kandydaci na wolne stanowiska w służbie cywilnej - podsumowanie konferencji i wnioski na przyszłość”.

W październiku 2012 r. w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów zostały zorganizowane konsultacje dla przedstawicieli urzędów administracji rządowej pod hasłem „Dowiedz się więcej, działaj sprawniej – dzień otwarty dla służby cywilnej”. Spotkanie zostało zorganizowane przede wszystkim z myślą o administracji zespolonej i niezespolonej szczebla wojewódzkiego i powiatowego. W czasie konsultacji uczestnicy mieli możliwość, w bezpośredniej rozmowie z ekspertami z różnych dziedzin funkcjonowania służby cywilnej, uzyskania odpowiedzi na nurtujące ich pytania. Największe zainteresowanie wzbudzały zagadnienia naboru do służby cywilnej oraz kwestie związane z nawiązywaniem, zmianą i ustaniem stosunku pracy, a także zasady sporządzania opisów i wartościowania stanowisk pracy oraz przeprowadzania ocen okresowych członków korpusu służby cywilnej. W ramach dziewięciu stanowisk konsultacyjnych przygotowane zostało również stanowisko, przy którym pracownicy odpowiedzialni za realizację polityki kadrowej w urzędach mogli uzyskać informację związane z prawidłowym stosowaniem przepisów dotyczących pierwszeństwa w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. Ponadto uczestnicy mieli możliwość zapoznania się z prezentacjami przedstawicieli Departamentu Służby Cywilnej, dotyczącymi różnych aspektów funkcjonowania służby cywilnej, w tym między innymi zasad naboru do służby cywilnej, ze szczególnym uwzględnieniem zasady pierwszeństwa w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych.

W grudniu 2012 r. w siedzibie Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, z inicjatywy Szefa Służby Cywilnej, zorganizowane zostały warsztaty „Służba cywilna pracodawcą osób niepełnosprawnych”. W warsztatach uczestniczyli przedstawiciele komórek kadrowych Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, Ministerstw, Urzędów Wojewódzkich oraz Urzędów Centralnych. W trakcie spotkania przedstawiciel Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych z Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej przedstawił prezentację na temat zarządzania niepełnosprawnością w miejscu pracy. Następnie uczestnicy pracowali w dwóch grupach roboczych „Nabór w służbie cywilnej – pierwszeństwo w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych” oraz „Prawa i obowiązki pracodawcy oraz pracownika – osoby niepełnosprawnej”, omawiając obszary problemowe związane z tymi tematami.

Warto nadmienić, że w 2010 r. Szef Służby Cywilnej zwrócił się do dyrektorów generalnych, a za ich pośrednictwem także do kierowników urzędów podległych ich

227 Szczegółowa informacja działań w latach 2008 – 2012 ministerstw i wybranych urzędów centralnych w zakresie likwidacji barier funkcjonalnych w ogólnodostępnych budynkach tych instytucji została zamieszczona w załączniku 9.228 Dz. U. Nr 201, poz. 1183.

75

resortom, z prośbą o umieszczanie w ogłoszeniach o naborach na wolne stanowiska w służbie cywilnej informacji zachęcających osoby niepełnosprawne do udziału w naborach w każdym przypadku, gdy zakres zadań realizowanych na danym stanowisku nie wyklucza zatrudnienia takich osób.

Kancelaria zwróciła się z prośbą o podjęcie starań, aby za pośrednictwem przedstawicieli organizacji pozarządowych i związków publiczno-prawnych, wchodzących w skład Krajowej Rady Konsultacyjnej do Spraw Osób Niepełnosprawnych229, dotrzeć do środowisk osób niepełnosprawnych, w celu zachęcenia tych osób do udziału w naborach na stanowiska w służbie cywilnej.

Efektem powyższych działań był wzrost liczby ogłoszeń, w których zachęcano osoby niepełnosprawne do składania ofert w naborach do służby cywilnej. W 2010 r. wskaźnik ten, w przypadku stanowisk niebędących wyższymi stanowiskami w służbie cywilnej, wyniósł 28% i w roku 2011 wzrósł do 34%. Natomiast w przypadku wyższych stanowisk w służbie cywilnej z poziomu 21% w 2010 r. do 39% w 2011 r. Brak jest pełnej informacji jaki poziom powyższe wskaźniki osiągnęły w 2012 r. Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w ministerstwach i urzędach centralnych w 2012 r. na podstawie nadesłanej informacji przez ministrów i kierowników urzędów centralnych.

Miejsce zatrudnieniaMinisterstwo / urząd

Zatrudnienie w etatach2012 rok

Wpłaty na PFRON z tytułu nieosiągania

ustawowego wskaźnika

zatrudnienia230 osób niepełnosprawnych

(w zł)

Zatrudnienie

ogółem

Zatrudnienie osób niepełnosprawnych

liczba etatów

liczba etatów

% liczby etatów

1. Kancelaria Prezesa Rady Ministrów

542,11 6 1,10 512.222

2. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji

495,15 6 1,21 350.751

3. Ministerstwo Edukacji Narodowej

296,55 2 0,67 273.709

4. Ministerstwo Finansów231 2.255,15 28,87 1,28 1.884.280

5. Ministerstwo Gospodarki 1008,90 8,87 0.88 916.563

6. Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej.

875 8 0,91 756.870

7. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego

322,75 5,25 1,62 236.475

8. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego

399,95 11,80 2,95 205.560

229 Organ opiniodawczo-doradczy Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych.230 Art. 21 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.231 Z informacji Ministerstwa Finansów wynika, że osoby niepełnosprawne stanowią 4,21 proc. ogółu pracowników zatrudnionych w administracji podatkowej (w izbach i urzędach skarbowych).

76

9. Ministerstwo Obrony Narodowej232

321233 34.627.276

10. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej

785,19 34 4,33 209.139

11. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

866,96 14,88 1,71 548.690

12. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego

982 13 1,32 877.152

13. Ministerstwo Skarbu Państwa 560,49 12,5 2,23 12.67114. Ministerstwo Sportu i

Turystyki216 1 0,46 217.117

15. Ministerstwo Sprawiedliwości 831,32 11 1,32 692.57216. Ministerstwo Spraw

Wewnętrznych800,92 7,50 0,94 706.359

17. Ministerstwo Spraw Zagranicznych

1.537,10 6 O,39 1.521.528

18. Ministerstwo Środowiska 473,02 10,50 2,20 314.867

19. Ministerstwo Zdrowia 601,25 15,50 2,57 373 656

20. Agencja Nieruchomości Rolnych

2040,75 31 1,51 1.174.467

21. Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa

10.938,94 147 1,34 8.703.655

22. Agencja Rezerw Materiałowych

665,75 5 0,75 580.273

23. Agencja Rynku Rolnego234 1152,65 17 1,47 960.587

24. Główny Urząd Nadzoru Budowlanego

191,35 5,80 3,03 104.239

25. Urząd Lotnictwa Cywilnego 360.61 5 1,38 285.937

26. Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad

4719 38 0,80 4.131.966

27. Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich

130 3 2,30 79.391

28. Ochotnicze Hufce Pracy235 203,23236 336.143

29. Służba Więzienna237 1.962,22 43,23 2,20 455.887

30. Instytut Rozwoju Służb Społecznych

2 12.298

232 Ministerstwo i jednostki budżetowe oraz pozabudżetowe.233 Na podstawie obowiązującego w resorcie systemu sprawozdawczego dotyczącego pracowników wojska Ewident – P (dane na dzień 31

grudnia 2012 r.).234 Centrala i 16 Oddziałów Terenowych.235 Dotyczy jednostek organizacyjnych, które zatrudniają powyżej 25 osób w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy.236 Średnioroczne zatrudnienie osób niepełnosprawnych we wszystkich jednostkach Ochotniczych Hufców Pracy. Wzrost zatrudnienia: ze 101,75 osób niepełnosprawnych (w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy) w 2008 r. do 203,23 osób w 2012 r.237 Jednostka podległa i nadzorowana przez Ministra Sprawiedliwości. Dane dotyczą tylko pracowników cywilnych Służby Więziennej.

77

31. Główny Geodeta Kraju 133,73 2 1,50 107.826

32. Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezji i Kartografii238

81,08 3,75 4,62 Brak danych

33. Główny Inspektorat Weterynarii

114,10 2 1,75 80.829

34. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska

138,75 3 2,16 92.200

35. Główny Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa

65,55 3,5 5,34 27.435

36. Główny Inspektorat Transportu Drogowego

682,35 5 0,73 452.629

37. Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych

124,48 1 0,80 Brak danych

38. Główny Urząd Statystyczny239 849,67 18,80 2,21 589.557

39. Główny Urząd Miar240 335 5 1,49 252.127

40. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego

6.056,71 225,45 3,71 1.748.691

41. Główny Inspektorat Farmaceutyczny241

78,80 5 6,34 0

42. Główny Inspektor Sanitarny 208 1 0,48 174.077

43. Komenda Główna Państwowej Straży Pożarnej242

544,05243 16,25 2,98 146.042

44. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości

528 5 0,95 455.119

45. Komenda Główna Policji 1493,91 45,68 3,05 769.393

46. Straż Graniczna244 3665,53 206,15 5,62 848.185245

47. Urząd do Spraw Cudzoziemców

351,80 6 1,70 250.900

238 Jednostka budżetowa nadzorowana przez Głównego Geodetę Kraju. 239Dotyczy Centrali GUS. Natomiast spośród 16 Wojewódzkich Urzędów Statystycznych, zwolnione z wpłat na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych z uwagi na osiągniecie ustawowego wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych były urzędy w: Kielcach (9,90%), Krakowie (6,47%), Olsztynie (6,93%), Szczecinie (7,57%) i w Zielonej Górze (11,49%). Pozostałe 11 wojewódzkich urzędów statystycznych wpłaciły w 2012 r. na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych – 1.381.141 zł.240 Główny Urząd Miar i jednostki nadzorowane (okręgowe i obwodowe urzędy miar i probiercze).241 Jednostka podległa i nadzorowana przez Ministerstwo Zdrowia.242 Informacja statystyczna sporządzona została w oparciu o jednostki organizacyjne Państwowej Straży Pożarnej, które zatrudniają co najmniej 25 pracowników cywilnych i są to: Komenda Główna, Szkoła Główna Służby Pożarniczej wraz z pozostałymi szkołami, Centralne Muzeum Pożarnictwa oraz 4 Komendy Wojewódzkie PSP. Szkoła Główna Służby Pożarniczej i Szkoła Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej w Krakowie osiągnęły ustawowy wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych.243 Stan zatrudnienia pracowników cywilnych Państwowej Straży Pożarnej.244 Wszystkie jednostki straży granicznej.245 Najwyższe wskaźniki zatrudnienia osób niepełnosprawnych, pozwalające na korzystanie w 2012 roku ze zwolnienia z obowiązkowych wpłat na Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, odnotowały następujące jednostki organizacyjne Straży Granicznej: Nadodrzański Oddział SG z siedzibą w Krośnie Odrzańskim – 9,40%, Ośrodek Szkoleń Specjalistycznych SG w Lubaniu – 8,88%, Sudecki Oddział SG z siedzibą w Kłodzku – 7,69%, Karpacki Oddział SG z siedzibą w Nowym Sączu – 7,39%, Nadbużański Oddział SG z siedzibą w Chełmie – 7,11%, Morski Oddział SG z siedzibą w Gdańsku – 6,99% oraz Bieszczadzki Oddział SG z siedzibą w Przemyślu – 6,47%.

78

48. Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych246

949,38 117,65 12,39 -----------------------

49. Polski Komitet Normalizacyjny

261,30 3 1,15 190.106

50. Narodowy Fundusz Zdrowia247

5075,29 155 3,05 2.588.710

51. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

539,97 2,75 0,50 504.527

52. Urząd Dozoru Technicznego248

1567,30 9,50 0,60 1.423.379

53. Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych

154,60 11 7,11 2.287249

54. Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów

464,16 4,50 0,97 410.217

55. Urząd Regulacji Energetyki 310,38 8 2,57 184.000

56. Urząd Komunikacji Elektronicznej

628,18 6,50 1,03 566.692

57. Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej

521,05 12,75 2,45 325.139

58. Urząd Transportu Kolejowego250

192,57 4 2,07 110.100

246 Biuro w Warszawie i oddziały wojewódzkie.248 Państwowa osoba prawna (centrala i jednostki organizacyjne).Wpłaty na PFRON z własnych środków obrotowych.247 Centrala, Oddziały Wojewódzkie i Delegatury.249 Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych w marcu 2012 r. osiągnął ustawowy (6 proc.) wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych.250 Urząd Transportu Kolejowego w lutym 2013 r. zatrudniał 10 osób niepełnosprawnych w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy i tym samym osiągnął ustawowy wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych.

79

59. Wyższy Urząd Górniczy 155,75 2 1,28 466.779

60. Urząd Zamówień Publicznych251

181,48 5 2,75 99.366

61. Zakład Ubezpieczeń Społecznych252

45.903,88 1.158,29 2,52 24.304.221

Inne instytucje (pozarządowe)

1. Krajowa Szkoła Administracji Publicznej

50,40 0 0 14.882

2. Krajowe Biuro Wyborcze 380,40 3 0,78 41.692

3. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji

132.02 4 3,02 67.034

4. Państwowa Inspekcja Pracy253 2.718,95 161,76 5,95 24.696

5. Rzecznik Praw Obywatelskich254

296,60 13,50 4,55255 14.559

Administracja publiczna może zaoferować osobom niepełnosprawnym posiadającym wymagane kwalifikacje odpowiednie stanowiska pracy, a tym samym zwiększenie zatrudnienia osób niepełnosprawnych w administracji publicznej jest możliwe, zwłaszcza, że od końca 2011 ma ku temu podstawy prawne256. Ponadto – jak już wspomniano – kontrola przeprowadzona w ub.r. przez Kancelarię Prezesa Rady Ministrów wykazała, że środowisko pracy w większości ministerstw nie stanowi przeszkody w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, tj. budynki i ich otoczenie spełniają wymagania dostępności dla osób niepełnosprawnych,

Istniejące różnice we wskaźnikach zatrudnienia osób niepełnosprawnych pomiędzy poszczególnymi resortami, wyraźnie pokazują, że istotną rolę w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych odgrywa inicjatywa samych podmiotów257.

Niemniej jednak analiza naborów przeprowadzonych w latach 2011 i 2012 (zakończone nabory)258 pokazuje małe zainteresowanie osób niepełnosprawnych zatrudnieniem na stanowiskach urzędniczych. Dane te wskazują również na duży odsetek ofert osób niepełnosprawnych, które zgodnie z obowiązującymi przepisami, musiały zostać odrzucone już po wstępnej selekcji ofert, ze względu na braki formalne. Kolejną przyczyną istniejącego stanu rzeczy, jest nieosiągalnie przez osoby niepełnosprawne, w konkurencyjnym i otwartym naborze, wyników pozwalających na wyłonienie przez komisję tych osób, do grupy nie większej niż 5 najlepszych kandydatów.

Należy również zauważyć, że obowiązujące przepisy prawa nie nakładają na osoby niepełnosprawne kandydujące do zatrudnienia w służbie cywilnej, obowiązku informowania o tym fakcie niepełnosprawności.. Brak złożenia orzeczenia o niepełnosprawności nie

251 Łącznie z Krajową Izbą Odwoławczą.252 Centrala i jednostki organizacyjne.253 Ustawowy wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych osiągnęły jednostki organizacyjne Państwowej Inspekcji Pracy w: Bydgoszczy (7,78%0, Gdański (&,24%), Kielcach (8,28), Krakowie (8,13%), Poznaniu (6,52%), Rzeszowie (6,92%), Szczecinie (6,11%), Wrocławiu (8,01%), Zielonej Górze (15,25%).254 Zatrudnienie ogółem: w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich oraz w Biurach Rzecznika Terenowego.255 Z informacji Rzecznika Praw Obywatelskich wynika, że od lutego do lipca 2012 r. oraz w grudniu 2012 r. wskaźnik zatrudnienia wynosił 6 proc.256 Ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o służbie cywilnej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 201, poz. 1183).257 Szczegółowe działania podejmowane przez resorty i urzędy centralne w zakresie zwiększenia zatrudnienia osób niepełnosprawnych zamieszczono w załączniku 10.258 Informacja Ministerstwa Edukacji Narodowej.

80

eliminuje bowiem z dalszego postępowania. Fakt niezłożenia orzeczenia o niepełnosprawności nie implikuje braku niepełnosprawności. W Ministerstwie Edukacji Narodowej miał miejsce przypadek, kiedy osoba niepełnosprawna przedłożyła orzeczenie o niepełnosprawności w trakcie zatrudnienia, a nie przystępując do naboru.

Kontrola przestrzegania praw osób niepełnosprawnych w ministerstwach. W 2012 r. Departament Kontroli i Nadzoru Kancelarii Prezesa Rady Ministrów we

współpracy z Najwyższą Izbą Kontroli prowadził kontrolę koordynowaną w zakresie przestrzegania praw osób niepełnosprawnych w Ministerstwie Administracji i Cyfryzacji, Ministerstwie Finansów, Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwie Rozwoju Regionalnego, Ministerstwie Środowiska, Ministerstwie Sportu i Turystyki, Ministerstwie Sprawiedliwości, Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, Ministerstwie Spraw Zagranicznych oraz w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Kontrola ta, została zgłoszona do planu kontroli Departamentu Kontroli i Nadzoru na II półrocze 2012 r. przez Szefa Służby Cywilnej, w związku z niskim poziomem zatrudnienia osób niepełnosprawnych w urzędach administracji rządowej.

W wyniku przeprowadzonej kontroli wydano zalecenia, których realizacja przyczyni się do zwiększenia aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych259, m.in: zostaną wyeliminowane uchybienia w naborach do korpusu służby cywilnej,

które ograniczały dostęp osób niepełnosprawnych do zatrudnienia, zwrócono uwagę, że ministerstwa powinny nawiązywać współpracę z

organizacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych, w celu dotarcia do większej grupy kandydatów, dla osiągnięcia pożądanego wskaźnika 6% zatrudnienia tych osób,

zalecono prowadzenie, przy realizacji zamówień publicznych, analiz rynku w zakresie pracodawców spełniających wymagania określone w art. 22 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych260.

W 2012 r. wprowadzona została nowa funkcjonalność bazy ogłoszeń Biuletynu Informacji Publicznej Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, która umożliwia wyselekcjonowanie wyłącznie tych ogłoszeń o wolnych stanowiskach pracy w służbie cywilnej, w których obowiązuje pierwszeństwo w zatrudnieniu osób niepełnosprawnych i tym samym ułatwi wyszukanie osobom niepełnosprawnym odpowiednich dla nich ofert.

Działania mające na celu upowszechnienia stosowania klauzul społecznych przy realizacji zamówień publicznych.

Z inicjatywy Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Traktowania podjęto działania zmierzające do wdrożenia i upowszechnienia stosowania przez urzędy administracji publicznej. klauzul społecznych wymienionych w art. 22 ustawy Prawo zamówień publicznych. Do dyrektorów generalnych i szefów 104 urzędów skierowano pisma, z zaleceniem zastosowania w 5% wartości zamówień przedmiotowe klauzule. Dodatkowo dla upowszechnienia realizacji zamówień z klauzulami społecznymi zorganizowano spotkania robocze dla przedstawicieli urzędów. W kilku realizowanych zamówieniach publicznych zawarto klauzulę społeczną, polegającą na wymogu zatrudnienia osoby niepełnosprawnej do realizacji przedmiotu zamówienia.

259 Po analizie ostatecznych wyników kontroli Departamentu Kontroli i Nadzoru KPRM, przeprowadzonej w 2012 r. we współpracy z Najwyższą Izbą Kontroli w wybranych urzędach administracji rządowej, jak również danych ze sprawozdania Szefa Służby Cywilnej za rok 2012 - możliwe będzie podejmowanie dalszych działań, na rzecz zwiększania wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych w ramach służby cywilnej.260 Dz. U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721, z późn. zm.

81

Pełnomocnik Rządu do Spraw Równego Traktowania zgłosił do planu kontroli Najwyższej Izby Kontroli na rok 2013, jako temat kontroli, zastosowanie klauzul społecznych261.

Działania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w zakresie zatrudniania osób niepełnosprawnych.

W latach 2008 – 2012 Zakład Ubezpieczeń Społecznych w realizowanych zadaniach na rzecz osób niepełnosprawnych koncentrował się na następujących obszarach262.◘ popularyzacja wiedzy dotyczącej praw osób niepełnosprawnych,◘ zatrudnienie i aktywizacja społeczna i zawodowa osób niepełnosprawnych,◘ dostosowywanie obiektów Zakładu oraz zapewnianie najwyższej jakości świadczonych

usług.Ze środków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przeznaczonych na prewencję

rentową i wypadkową zostały zamówione i upowszechnione materiały informacyjne, w tym poradniki, broszury, ulotki przeznaczone m.in. dla pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne. Materiały te zawierały informacje dotyczące wymagań związanych z przystosowaniem miejsca pracy dla osoby niepełnosprawnej.

Ponadto ZUS zorganizował szkolenia przeznaczone dla pracodawców, podczas których uczestnicy mieli możliwość zapoznania się z następującymi zagadnieniami: ◘ przyczyny i konsekwencje chorób zawodowych i wypadków przy pracy,◘ obowiązki pracodawcy i ochrona prawna pracownika po wypadku przy pracy lub

w związku z chorobą zawodową,◘ rozwiązania związane z zatrudnianiem osób niepełnosprawnych, w tym

powracających do pracy z nabytą wskutek wypadku przy pracy lub chorobą zawodową niepełnosprawnością,

◘ organizacja stanowiska pracy dla osoby z niepełnosprawnością,◘ dobre praktyki w zakładach zatrudniających osoby niepełnosprawne263.

6. zabezpieczenia społecznego uwzględniającego konieczność ponoszenia zwiększonych kosztów wynikających z niepełnosprawności, jak również

uwzględnienia tych kosztów w systemie podatkowym. Pomoc i integracja społeczna.

Pomoc i integracja społeczna jest elementem systemu zabezpieczenia społecznego, który ze swej istoty działa na rzecz zapewnienia, także osobom niepełnosprawnym, stosownego wsparcia umożliwiającego poprawę poziomu bezpieczeństwa socjalnego i samodzielności życiowej. Celem pomocy społecznej jest umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości.

Politykę w zakresie pomocy i integracji społecznej prowadzą gminne, powiatowe i regionalne jednostki samorządu terytorialnego. Działania podejmowane w ramach pomocy społecznej zmierzają do wsparcia osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwiają im życie w warunkach odpowiadających

261 Pełnomocnik Rządu do Spraw Równego Traktowania wystąpił także do prezesa Zarządu PKP S.A. w sprawie nieprzystosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych. nowo wyremontowanych obiektów, m.in. Dworca Wschodniego w Warszawie. 262 W lipcu 2010 r. Prezes ZUS powołał Zespół, którego rolą jest intensyfikacja, koordynacja i monitorowanie działań podejmowanych przez Zakład na rzecz osób niepełnosprawnych w szczególności w zakresie: aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych, ze szczególnym uwzględnieniem wzrostu zatrudnienia tych osób w ZUS, zachęcania osób niepełnosprawnych do odbywania staży zawodowych i praktyk studenckich w ZUS, upowszechniania i przybliżania wiedzy, dotyczącej problematyki osób niepełnosprawnych, usuwania barier architektonicznych w obiektach Zakładu, zapewniania najwyższej jakości obsługi klientom niepełnosprawnym, dostosowywania stanowisk pracy do potrzeb pracowników z różnymi rodzajami niepełnosprawności, kreowania postaw i warunków dla integracji społecznej.263 Szczegółowa informacja została zamieszczona w załączniku 10 i 11.

82

godności człowieka. Pomoc społeczna podejmuje także działania zmierzające do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem.Pomoc społeczna przyznawana jest na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej264. Pomoc finansowa przyznawana jest w oparciu o kryterium dochodowe, które dla osoby samotnie gospodarującej wynosi 542 zł, a dla osoby w rodzinie – 456 zł.

W 2012 roku świadczenia pomocy społecznej (bez względu na ich rodzaj, formę i liczbę) przyznano 1.926.227 osobom, z czego 1.918.440 osób otrzymało świadczenia pomocy społecznej realizowane i finansowane ze środków własnych jednostek samorządu terytorialnego, głównie gmin.

396.544 osoby niepełnosprawne otrzymały choćby jedno świadczenie pomocy społecznej. Na podkreślenie zasługuje fakt, iż do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej nie docierają informacje mogące świadczyć o dyskryminowaniu osób niepełnosprawnych w dostępie do świadczeń pomocy społecznej.

Świadczeniami pieniężnymi pomocy społecznej, które mogą być udzielane osobom niepełnosprawnym są: zasiłek stały, zasiłek okresowy oraz zasiłek celowy i specjalny zasiłek celowy, przyznawane między innymi w celu zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej.

W 2012 r. 197.767 osób otrzymało świadczenie pieniężne w formie zasiłku stałego. Kwota tych świadczeń wynosiła 711.451.157 zł. Zasiłek stały przysługuje osobom pełnoletnim niezdolnym do pracy z powodu wieku lub całkowicie niezdolnym do pracy.

W tym samym okresie 47.213 osobom niepełnosprawnym udzielono zasiłku okresowego. Kwota tych świadczeń wynosiła 37.327.087 zł.

Świadczeniami z pomocy społecznej, których celem jest m.in. umożliwienie osobom niepełnosprawnym dostępu do informacji są świadczenia niepieniężne, przyznawane w ramach zadań własnych gminy, w formie pracy socjalnej i poradnictwa specjalistycznego. Praca socjalna ma na celu poprawę funkcjonowania osób i rodzin w ich środowisku społecznym, w tym także osób i rodzin z osobami niepełnosprawnymi. W 2012 r. pomocy w tej formie udzielono 906.605 rodzinom. Z poradnictwa specjalistycznego skorzystało 142.600 rodzin.

Osobom niepełnosprawnym (samotnym lub zamieszkałym w rodzinie, a rodzina, a także wspólnie zamieszkujący małżonek, zstępni nie mogą takiej pomocy zapewnić) wymagającym pomocy w czynnościach dnia codziennego przysługuje pomoc w postaci usług opiekuńczych lub specjalistycznych usług opiekuńczych. W 2012 r., w ramach zadań własnych gminy przyznano pomoc w formie usług opiekuńczych 85.545 osobom, natomiast ze specjalistycznych usług opiekuńczych skorzystały 4.054 osoby. Ponadto w tym okresie przyznano pomoc w formie specjalistycznych usług opiekuńczych 11.149 osobom z zaburzeniami psychicznymi. Pomoc w tej formie udzielana jest w ramach zadań z zakresu administracji rządowej zlecanych do realizacji gminnym jednostkom samorządu terytorialnego.

Usługi opiekuńcze lub specjalistyczne usługi opiekuńcze mogą być świadczone także w ośrodkach wsparcia. Takie jednostki mogą być tworzone i prowadzone w ramach zadań własnych gminy lub powiatu albo w ramach zadań z zakresu administracji rządowej zleconych do realizacji gminie lub powiatowi (ośrodki wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi). Gminy i powiaty mogą zlecać prowadzenie takich ośrodków podmiotom niepublicznym. W ośrodku wsparcia mogą być prowadzone miejsca całodobowe okresowego pobytu. W 2012 r. funkcjonowało 1.407 gminnych ośrodków wsparcia na 68.588 miejsc oraz 270 powiatowych ośrodków wsparcia na 9.213 miejsc.

W roku 2012 ze środków rezerwy celowej budżetu państwa będącej w gestii ministra właściwego ds. zabezpieczenia społecznego na rozwój sieci ośrodków wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi przeznaczono środki w wysokości 30 mln zł. Do Ministerstwa

264 Tekst jednolity Dz. U. z 2013 r. poz. 182 oraz z 2012 r. poz. 1544 i 1548 .

83

Pracy i Polityki Społecznej wpłynęły 423 wnioski dotyczące finansowania zadań w ośrodkach wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi. Sfinansowano 300 zadań, w tym utworzono 1.057 nowych miejsc w już istniejących lub nowych środowiskowych domach samopomocy. Powstało 26 nowych ŚDS na 736 miejsc.

Osoby niepełnosprawne wymagające całodobowej pomocy mogą ubiegać się o miejsce w domu pomocy społecznej. Na koniec 2012 roku w całej Polsce funkcjonowało 780 ponadgminnych domów pomocy społecznej, na ogólną liczbę 77.534 miejsc, w tym 154 domy dla osób przewlekle somatycznie chorych na 15.280 miejsc, 167 domów dla osób przewlekle psychicznie chorych z liczbą 21.083 miejsc, 114 domów dla osób w podeszłym wieku na 8.636 miejsc, 129 domy dla dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie na 11.565 miejsc, 67 domów dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie na 5.565 miejsc oraz 8 domów dla osób niepełnosprawnych fizycznie na 906 miejsca. W roku 2012 do domów pomocy społecznej przyjęto ogółem 10.549 mieszkańców, z czego 264 osoby na podstawie skierowań wydanych przed dniem1 stycznia 2004 roku.

Istnieją również 22 domy pomocy społecznej o zasięgu gminnym na ogólną liczbę 1.091 miejsc. Z tego 13 dla osób w podeszłym wieku (580 miejsc) i 2 dla przewlekle somatycznie chorych (77 miejsc).

Zgodnie z art. 23 ust. 1 pkt 7a ustawy o pomocy społecznej minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego także podejmuje działania, które służą wsparciu osób niepełnosprawnych. Takim działaniem jest finansowe wspieranie projektów służących realizacji zadań określonych w programie Ministra Pracy i Polityki Społecznej „Oparcie społeczne dla osób z zaburzeniami psychicznymi”. Corocznie na ten cel Minister Pracy i Polityki Społecznej przeznacza 3 mln zł.

Do zakresu merytorycznego Uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 50, poz. 475) § 1 pkt 1 wpisują się przepisy ustawy z dnia 29 grudnia 2005 r. o ustanowieniu programu wieloletniego „Pomoc państwa w zakresie dożywiania” (Dz. U. Nr 267, poz. 2259 z późn. zm.). Realizacja programu została określona na lata 2006-2009, a następnie przedłużona do roku 2013. Działania realizowane w ramach programu dotyczą pomocy żywnościowej dla osób wymagających takiej pomocy. Skierowane są, oprócz dzieci do 7 roku, uczniów do czasu ukończenia szkoły ponadgimnazjalnej także do osób i rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji z różnych powodów, które wymienione zostały w art. 7 ustawy o pomocy społecznej. W szczególności pomoc ta udzielana jest osobom samotnym, w podeszłym wieku, chorym lub niepełnosprawnym.

W ramach programu osoby mogą otrzymywać posiłek, świadczenie pieniężne na zakup posiłku lub żywności albo świadczenie rzeczowe w postaci produktów żywnościowych. Pomoc w zakresie dożywiania jest udzielana przy podwyższonym w stosunku do ustawy o pomocy społecznej kryterium - do 150 % kryterium dochodowego określonego w ustawie o pomocy społecznej. Osoba samotnie gospodarująca może więc ubiegać się o pomoc w ramach programu, jeżeli jej dochód przekracza kwoty 813 zł, natomiast dochód osoby w rodzinie nie może przekraczać kwoty 684 zł. W uzasadnionych przypadkach może być zapewniony także dowóz posiłków. Organizację dowozu zapewnia. gmina, na terenie której realizowany jest program.

Poprzez działania programowe gminy uzyskują wsparcie w wypełnianiu zadań własnych o charakterze obowiązkowym w zakresie dożywiania dzieci oraz zapewnienia posiłku osobom jego pozbawionym, ze szczególnym uwzględnieniem osób z terenów objętych wysokim poziomem bezrobocia i ze środowisk wiejskich. Program ma przyczynić się do: długofalowego działania w zakresie poprawy stanu zdrowia dzieci i młodzieży poprzez ograniczanie zjawiska niedożywienia; upowszechniania zdrowego stylu żywienia;

84

poprawę poziomu życia osób i rodzin o niskich dochodach; rozwój w gminach bazy żywieniowej, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb dzieci i młodzieży.

Program jest programem wieloletnim, finansowanym z budżetu państwa i budżetów gmin. W roku 2012 środki finansowe przeznaczone na realizację programu i zapisane w ustawie budżetowej wynosiły 550 mln zł.

Z danych statystycznych z realizacji programu za rok 2012 r. wynika, że łącznie pomocą oferowaną w ramach programu objęto 1.922.697 osób, z czego 893.612 osób otrzymało pomoc w związku z art. 7 ustawy o pomocy społecznej, m.in. osoby niepełnosprawne. Dla tych osób wydano 16.497.069 posiłków, w tym na wsi 1.167.429 posiłków. Najwięcej osób korzystało z pełnego obiadu lub jednego dania gorącego – odpowiednio 52.990 osób i 45.128 osób. Pełen obiad był najczęściej udzielaną formą pomocy. Liczba wydanych posiłków w tej formie wyniosła 8.966.583. Koszt posiłków dla osób otrzymujących pomoc na podstawie art. 7 ustawy o pomocy społecznej (z tego dotacja celowa z budżetu państwa i środki własne gmin) wyniósł 89.165.025 zł. Koszt jednego posiłku kształtował się na poziomie 5,40 zł.

Pomocą w formie zasiłku celowego w ramach programu objęto ogółem 1.259.028 osób, którym udzielono 2.333.496 świadczeń na łączną kwotę 335.428.443 zł. Pomoc w tej formie kierowana była głównie do osób, które otrzymywały wsparcie na podstawie art. 7 ustawy o pomocy społecznej – 794.113 osób, w tym na wsi 330.444 osoby).

Ze świadczenia rzeczowego skorzystało 96.527 osób. Łączny koszt świadczeń rzeczowych wyniósł 9.753.714 zł. Największą liczbę osób korzystających ze świadczenia rzeczowego stanowiły, podobnie jak w przypadku zasiłku celowego, osoby otrzymujące pomoc na podstawie art. 7 ustawy o pomocy społecznej – 54.303 osoby, w tym na wsi 25.180 osób.

Z ogólnej liczby osób, którym udzielono pomocy w formie posiłku, do 64.564 osób zorganizowano dowóz posiłków. Większość, bo ponad 83% liczby osób, korzystających z tej formy pomocy, stanowiły osoby z obszarów wiejskich. W 2012 r. środki wydatkowane na realizację dowozu posiłków wyniosły 9.880.474 zł, z tego 43 %, tj. 4.234.831 zł na wsi.

Najważniejsze zmiany dokonane w 2012 r. w systemie świadczeń rodzinnych265. W 2012 r. Rada Ministrów, na podstawie uchwał i rozporządzeń266, przyznała dodatkową

pomoc w wysokości 100 miesięcznie dla rodziców dzieci niepełnosprawnych pobierających świadczenie pielęgnacyjne.

Od 1 listopada 2012 roku, w ramach przeprowadzanej co trzy lata weryfikacji kwot świadczeń rodzinnych i wysokości kryteriów dochodowych267, zgodnie z art. 18 ustawy o świadczeniach rodzinnych, wzrosły o 6,9% kwoty kryteriów dochodowych, które obecnie wynoszą 539 zł na osobę w rodzinie oraz 623 zł na osobę w rodzinie, w której wychowywane jest dziecko niepełnosprawne. Wzrosły również kwoty zasiłków rodzinnych:◘ z 68 zł do 77 zł na dziecko do 5 lat (wzrost o 13,2 %),

265 Zmiany dotyczą świadczeń związanych z niepełnosprawnością.266 Rada Ministrów w dniu 27 grudnia 2011 r. przyjęła uchwałę w sprawie ustanowienia rządowego programu wspierania niektórych osób pobierających świadczenie pielęgnacyjne w okresie od stycznia do marca 2012 roku oraz rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków realizacji rządowego programu wspierania niektórych osób pobierających świadczenie pielęgnacyjne (Dz. U. Nr 295, poz. 1746). Rada Ministrów 9 maja 2012 r. przyjęła uchwałę w sprawie ustanowienia rządowego programu

wspierania niektórych osób pobierających świadczenie pielęgnacyjne w okresie od kwietnia do czerwca 2012 roku oraz rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków realizacji rządowego programu wspierania niektórych osób pobierających świadczenie pielęgnacyjne (Dz. U. z 2012 r. poz. 551).

Rada Ministrów w dniu 25 czerwca 2012 r. przyjęła uchwałę Nr 104/2012 w sprawie ustanowienia rządowego programu wspierania niektórych osób pobierających świadczenie pielęgnacyjne w okresie od lipca do grudnia 2012 roku oraz rozporządzenie w sprawie szczegółowych warunków realizacji rządowego programu wspierania niektórych osób pobierających świadczenie pielęgnacyjne (Dz. U. z 2012 r., poz. 732).

267 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 sierpnia 2012 roku w sprawie wysokości dochodu rodziny albo dochodu osoby uczącej się stanowiących podstawę do ubiegania się o zasiłek rodzinny oraz wysokości świadczeń rodzinnych (Dz. U. poz. 959),

85

◘ z 91 zł do 106 zł na dziecko w wieku od 6 do 18 lat (wzrost o 16,5 %),◘ z 98 zł do 115 zł na dziecko w wieku od 19 do 24 lat (wzrost o 17,3 %).Poza tym Rada Ministrów zaproponowała dwuetapowe podnoszenie kwot kryterium dochodowego uprawniających do świadczeń rodzinnych, tj. od 1 listopada 2012 r. w podanych wyżej wysokościach oraz od 1 listopada 2014 r. do wysokości 574 zł na osobę w rodzinie i 664 zł na osobę dla rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym.

Od 1 stycznia 2013 roku wprowadzono modyfikacje zasad przyznawania świadczenia pielęgnacyjnego268. Polegają one na rozróżnieniu podmiotowym grupy osób, nad którymi sprawowana może być opieka, w związku z którą pobierane jest świadczenie pielęgnacyjne. Możliwość przyznania świadczenia pielęgnacyjnego przysługuje w przypadku rezygnacji lub niepodejmowania zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, gdy sprawowana jest opieka nad osobami, których niepełnosprawność powstała odpowiednio do ukończenia 18. lub 25. roku życia. Na podstawie ww. ustawy wprowadzone zostało do katalogu świadczeń opiekuńczych nowe świadczenie, jakim jest specjalny zasiłek opiekuńczy. Specjalny zasiłek opiekuńczy przysługuje w wysokości 520 zł, osobom, na których zgodnie z przepisami ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy ciąży obowiązek alimentacyjny, jeżeli zrezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w związku z koniecznością sprawowania stałej opieki nad członkiem rodziny legitymującym się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności lub orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielniej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji. Możliwość otrzymania nowego świadczenia uzależniona została od spełnienia kryterium dochodowego. Specjalny zasiłek opiekuńczy przysługuje, gdy łączny dochód rodziny osoby sprawującej opiekę oraz rodziny osoby wymagającej opieki w przeliczeniu na osobę nie przekroczy obowiązującego kryterium dochodowego określonego w art. 5 ust. 2 ustawy o świadczeniach rodzinnych, czyli 623 zł. Kwestia dotycząca wprowadzenia kryterium dochodowego przy ustalaniu specjalnego zasiłku opiekuńczego, została uregulowana w ustawie w sposób następujący: dochód uprawniający do otrzymania specjalnego zasiłku opiekuńczego stanowić będzie łączny dochód dwóch rodzin, tj. rodziny osoby sprawującej opiekę oraz rodziny osoby wymagającej opieki.

Bez kryterium dochodowego pozostawiono, jako osoby uprawnione do świadczenia pielęgnacyjnego rodziców, opiekunów faktycznych dziecka (osoby sprawujące opiekę nad dzieckiem, które wystąpiły do sądu o jego przysposobienie), osoby będące rodzinami zastępczymi spokrewnionymi z dzieckiem w rozumieniu ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej269 oraz inne osoby zobowiązane do alimentacji na podstawie ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Rozwiązanie takie ma na celu umożliwienie ubiegania się o świadczenie pielęgnacyjne w pierwszej kolejności osobom, które są spokrewnione w stopniu bliższym z osobą wymagającą opieki. Uzasadnione zostało to tym, że pierwszeństwo w ramach obowiązku alimentacyjnego wobec osoby niepełnosprawnej, zgodnie z art. 132 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, mają osoby spokrewnione z nią w pierwszym stopniu przed osobami spokrewnionymi w stopniu dalszym. Jednocześnie, jak już wspomniano, uzyskanie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego uzależnione zostało od daty powstania niepełnosprawności osoby

268 Ustawa z dnia 7 grudnia 2012 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1548).269 Dz. U. z 2013 r., poz.135.

86

wymagającej opieki - do ukończenia 18 roku życia lub w trakcie nauki w szkole lub szkole wyższej, jednak nie później niż do ukończenia 25 roku życia.

Ponadto, znowelizowana ustawa przewiduje zachowanie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego osobom dotychczas je otrzymującym. Zgodnie z nową regulacją, wprowadzony został okres przejściowy uprawniający osoby dotychczas otrzymujące świadczenie pielęgnacyjne do otrzymywania przedmiotowego świadczenia na podstawie art. 17 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych przez okres 6 m-cy od dnia wejścia w życie ustawy nowelizującej, czyli do 30 czerwca 2013 r. W związku z powyższym osoby dotychczas otrzymujące świadczenie i spełniające warunki określone w przepisach dotychczasowych będą otrzymywać świadczenie w wysokości 520 zł. Decyzje wydane na podstawie przepisów dotychczasowych w sprawie o przyznanie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego pozostają w mocy do 30 czerwca 2013 r., czyli przez okres 6 m-cy od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy i po upływie tego okresu z mocy prawa przestają obowiązywać. Organy właściwe do końca lutego 2013 roku poinformowały osoby otrzymujące świadczenie pielęgnacyjne o utracie mocy decyzji ustalającej prawo do świadczenia pielęgnacyjnego oraz o nowych warunkach nabywania prawa do specjalnego zasiłku opiekuńczego i świadczenia pielęgnacyjnego.

Świadczenia skierowane do osób niepełnosprawnych lub rodzin.Funkcjonujący w 2012 r. system świadczeń rodzinnych zawierał następujące świadczenia

skierowane do osób niepełnosprawnych lub rodzin, w których wychowywane są osoby niepełnosprawne:◘ dodatek do zasiłku rodzinnego z tytułu samotnego wychowywania dziecka

(250 zł miesięcznie na dziecko niepełnosprawne, tj. o 80 zł więcej niż na dzieci nieposiadające orzeczenia o niepełnosprawności);Liczba świadczeniobiorców (przeciętnie miesięcznie) - ogółem 120,5 tys.,Wydatki z budżetu państwa (dane roczne)- ogółem 252.605 tys. zł,

◘ dodatek do zasiłku rodzinnego z tytułu kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego (60 zł miesięcznie na dziecko w wieku do 5 lat, 80 zł – na dziecko w wieku 6 - 24 lata);Liczba świadczeniobiorców (przeciętnie miesięcznie) - ogółem 151,0 tys., z tego 25,6 tys. na dziecko do 5. r. ż. i 134,4 tys. na dziecko powyżej 5 r. ż.,Wydatki z budżetu państwa (dane roczne) - ogółem 138.915 tys. zł, z tego 18.556 tys. zł na dziecko do 5. r. ż. i 120.359 tys. zł na dziecko powyżej 5. r. ż.,

◘ dodatek do zasiłku rodzinnego z tytułu podjęcia przez dziecko nauki poza miejscem zamieszkania (90 zł miesięcznie dla dzieci niepełnosprawnych uczących się w szkole podstawowej, gimnazjum lub szkole ponadgimnazjalnej na zamieszkanie w miejscu pobierania nauki innym niż miejsce zamieszkania); Liczba świadczeniobiorców (przeciętnie miesięcznie) – 22,9 tys.,Wydatki z budżetu państwa (dane roczne) – 24.680 tys. zł

◘ świadczenie pielęgnacyjne (520 zł miesięcznie – dla opiekuna dziecka, na którym zgodnie z przepisami ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. (Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. z 1964 r. Nr 9, poz. 59, z późn. zm.) ciąży obowiązek alimentacyjny, a także opiekuna faktycznego dziecka niepełnosprawnego (który wystąpił o przysposobienie dziecka), rezygnującego z pracy w celu opieki nad dzieckiem lub inną osobą legitymującą się orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy drugiej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji lub w celu opieki nad osobą legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;Liczba świadczeniobiorców (przeciętnie miesięcznie) – 223,5 tys.,

87

Wydatki z budżetu państwa (dane roczne) – 1.363.177 tys. zł,◘ zasiłek pielęgnacyjny (153 zł miesięcznie – dla osoby niepełnosprawnej);

Liczba świadczeniobiorców (przeciętnie miesięcznie) – ogółem 917,6 tys., w tym niepełnosprawne dzieci do 16. r. ż. – 218,7 tys., osoby niepełnosprawne w stopniu znacznym – 402,5 tys., osoby niepełnosprawne w stopniu umiarkowanym – 267,1 tys.,Wydatki z budżetu państwa (dane roczne) - ogółem 1.684.659 tys. zł, w tym niepełnosprawne dzieci do 16. r. ż. – 401.530 tys. zł, osoby niepełnosprawne w stopniu znacznym – 740.849 tys. zł, osoby niepełnosprawne w stopniu umiarkowanym – 450.333 tys. zł.

Ogółem ze świadczeń rodzinnych uzależnionych od dochodu w 2012 r. korzystało 146,3 tys. rodzin z dziećmi niepełnosprawnymi270.

Zwiększone koszty z tytułu niepełnosprawności w systemie podatkowym.System podatkowy spełnia istotną rolę w ramach systemu zabezpieczenia

społecznego albowiem uwzględnia konieczność ponoszenia zwiększonych kosztów wynikających z niepełnosprawności. Podatnicy będący osobami niepełnosprawnymi mają możliwość odliczania - w zakresie podatku dochodowego od osób fizycznych -od dochodu lub odpowiednio od przychodu (w przypadku opodatkowania w sposób zryczałtowany) wydatków ponoszonych na cele rehabilitacyjne. Od podatku dochodowego od osób fizycznych zwolnione są świadczenia otrzymywane na rehabilitację zawodową, społeczną i leczniczą osób niepełnosprawnych ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, z zakładowych funduszy rehabilitacji osób niepełnosprawnych lub zakładowych funduszy aktywności. Ponadto funkcjonują271 mechanizmy zasilania zakładowych funduszy rehabilitacji osób niepełnosprawnych oraz zakładowych funduszy aktywizacji ze środków pobranych lecz nieodprowadzonych zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych.

Ministerstwo Finansów wydaje broszury „Ulga rehabilitacyjna”, adresowane do osób niepełnosprawnych bądź posiadających na utrzymaniu osoby niepełnosprawne dotyczące możliwości skorzystania z ulgi w podatku dochodowym od osób fizycznych w związku z wydatkami ponoszonymi na cele rehabilitacyjne lub związanymi z ułatwieniem wykonywania czynności życiowych. Broszury dystrybuowane są w urzędach skarbowych w całej Polsce oraz udostępnione zostały również na stronach internetowych www.mf.gov.pl oraz www.szybkipit.pl Corocznie w ramach akcji rozliczeń rocznych organizowane są dodatkowe dyżury telefoniczne m.in. w Ministerstwie Finansów informujące o możliwościach skorzystania z ulgi podatkowej.

Wsparcie kombatantów i osób represjonowanych.Działania na rzecz osób niepełnosprawnych272 były związane przede wszystkim z

realizacją zadań określonych w art. 19 ustawy kombatanckiej i dotyczyły przyznawania pomocy pieniężnej skierowanej do znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej kombatantów i innych uprawnionych. W tym trybie przyznawano środki na częściowe pokrycie kosztów leczenia, dostosowania pomieszczeń mieszkalnych do rodzaju niepełnosprawności, opłacenia pomocy pielęgnacyjnej, a także zakupu wózka inwalidzkiego, sprzętu rehabilitacyjno – ortopedycznego oraz innego, ułatwiającego życie, sprzętu pomocniczego.

Od 2011 roku na skutek nowelizacji ustawy kombatanckiej, znoszącej obowiązek opiniowania wniosków przez ośrodki pomocy społecznej, uproszczona została procedura ubiegania się o tę pomoc. Informacje o sytuacji życiowej wnioskodawców, w tym także osób

270 Szczegółowe dane o strukturze tych rodzin ze względu na typ rodziny, liczbę dzieci oraz wysokość dochodu na osobę w rodzinie przedstawiono w załączniku 14.271 Zgodnie z art. 38 ust. 2 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych.272 W 2012 roku, tak jak w latach poprzednich.

88

http://www.szybkipit.pl/

http://www.mf.gov.pl/

niepełnosprawnych, Urząd uzyskuje wyłącznie w ramach prowadzonego przez siebie postępowania dowodowego273. Kierownik Urzędu, działając na podstawie art. 19 ustawy kombatanckiej, przekazuje na rzecz Związku Inwalidów Wojennych RP pulę środków budżetowych, z przeznaczeniem na pomoc pieniężną dla osób pobierających rentę inwalidy wojennego.

W roku 2012 przekazano na tę rzecz 1.000.000 zł, w latach 2008-2012 łączną kwotę 4.100.000 zł. Z uwagi na znaczenie środowiska skupionego w Związku Inwalidów Wojennych Rzeczypospolitej Polskiej, przedstawiciel tej organizacji pozarządowej sprawuje funkcję stałego członka Rady do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych274.

Zapobieganie i ograniczanie wykluczenia społecznego mieszkańców obszarów wiejskich275.

W 2012 r. Rada Ministrów podjęła Uchwałę w sprawie przyjęcia Strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata 2012-2020, opracowaną w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Uchwała weszła w życie z dniem opublikowania w Dzienniku Urzędowym „Monitor Polski” tj. w dniu 9 listopada 2012 r.

W strategii zaprojektowane zostały działania służące zapobieganiu i ograniczaniu wykluczenia społecznego oraz aktywizacji mieszkańców obszarów wiejskich. Są to: rozwój i promocja ekonomii społecznej; wzmacnianie i rozwój kapitału społecznego oraz promocja i rozwój usług opiekuńczych nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi.

Realizacja strategii wymagać będzie odpowiednich działań w krajowej polityce społecznej i rynku pracy jak również właściwego ujęcia zagadnień związanych z osobami niepełnosprawnymi w programach operacyjnych współfinansowanych ze środków UE na lata 2014-2020, w tym w szczególności w programie operacyjnym dotyczącym kompetencji i umiejętności, włączenia społecznego oraz dobrego rządzenia, a także w Regionalnych Programach Operacyjnych.

7. życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, w tym: dostępu do urzędów, punktów wyborczych i obiektów użyteczności publicznej,

swobodnego przemieszczania się i powszechnego korzystania ze środków transportu, dostępu do informacji, możliwości komunikacji międzyludzkiej.

Projektowanie uniwersalne.Szczególne miejsce w działaniach na rzecz realizacji praw osób niepełnosprawnych

zajmuje promocja oraz realizacja dostępności i eliminowania barier utrudniających osobom niepełnosprawnym w samodzielnym funkcjonowaniu w życiu społecznym. W 2010 r. zapoczątkowane zostały przez Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych działania zmierzające do upowszechnienia w naszym kraju zasady uniwersalnego projektowania, opracowanej i wdrożonej w Norwegii. Wprowadzanie w życie uniwersalnego projektowania stwarza osobom niepełnosprawnym realne możliwości w korzystaniu (na równych prawach z innymi obywatelami) m.in. z obiektów i usług, środowiska fizycznego, transportu, technologii i systemów informacyjno-komunikacyjnych.

Dwa lata temu opublikowana została polska wersja językową norweskiego raportu „Projektowanie uniwersalne. Objaśnienie koncepcji” i przesyłana do uczelni, instytucji publicznych i do organizacji pozarządowych. Informacja o uniwersalnym projektowaniu została także zamieszczona na stronie internetowej Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych (www.niepelnosprawni.gov.pl).

273 Brak konieczności kontaktu z ośrodkami pomocy społecznej, która to postrzegana była przez środowisko kombatanckie pejoratywnie, pozwoliła objąć pomocą pieniężną większą ilość kombatantów, w tym osoby niepełnosprawne. Dla porównania w roku 2011 złożono 17 549 wniosków, a w 2012 roku 18 725; w 2011 roku pomoc przyznano 14 698 osobom, a w 2012 roku 15 787.274 Organ doradczy Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych.275 Informacja Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

89

http://www.niepelnosprawni.gov.pl/

W 2010 r. i w 2012 r. zostały zorganizowane konferencje dotyczące uniwersalnego projektowania276. Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych będzie promować uniwersalne projektowanie m.in. na organizowanych przez Związek Powiatów Polskich spotkaniach samorządowców (burmistrzów, prezydentów miast, pracowników samorządowych).W promowanie uniwersalnego projektowanie włączyły się także stowarzyszenia i instytucje, np. Rzecznik Praw Obywatelskich.

Dostęp osób niepełnosprawnych do obiektów budowlanych.W polskim ustawodawstwie istnieją rozwiązania prawne277, dotyczące obowiązku

uwzględniania potrzeb osób niepełnosprawnych - jako warunku koniecznego - przy projektowaniu i budowie nowych obiektów, natomiast faktycznym problemem pozostaje kwestia przestrzegania przepisów przez wykonawców inwestycji, egzekwowanie prawa oraz tempo dokonujących się w tym obszarze zmian278.

Wszystkie obiekty użyteczności publicznej i wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego, które po 1 stycznia 1995 r. m.in. wybudowano muszą być - zgodnie z przepisami prawa - dostępne dla osób niepełnosprawnych, w tym poruszających się na wózkach inwalidzkich. Każdy projekt budowlany – w odniesieniu do obiektów użyteczności publicznej i wielorodzinnego budownictwa mieszkaniowego - powinien zawierać m.in. opis dostępności dla osób niepełnosprawnych.

Ponadto projekt budowlany obiektów budowlanych użyteczności publicznej279

powinien zawierać projekt architektoniczno-budowlany, określający oprócz funkcji, formy i konstrukcji obiektu budowlanego, charakterystyki energetycznej i ekologicznej, proponowanych niezbędnych rozwiązań technicznych materiałowych, ukazujących zasady nawiązania do otoczenia, także opis dostępności dla osób niepełnosprawnych280.

Przed wydaniem decyzji o pozwoleniu na użytkowanie danego budynku, właściwy organ przeprowadza obowiązkową kontrolę, aby sprawdzić m.in. zgodność obiektu budowlanego z projektem architektoniczno-budowlanym (dotyczy obiektu użyteczności publicznej i budynku mieszkalnego wielorodzinnego) w zakresie zapewnienia warunków niezbędnych do korzystania z tego obiektu przez osoby niepełnosprawne, w szczególności poruszające się na wózkach inwalidzkich.

Jeżeli właściwy organ stwierdzi nieprawidłowości w tym zakresie, wówczas wymierza karę i w drodze decyzji, odmawia wydania pozwolenia na użytkowanie oraz przeprowadza, w odpowiednim zakresie, postępowanie.

Obiekt budowlany wraz ze związanymi z nim urządzeniami budowlanymi należy – zgodnie z ustawą z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane – biorąc pod uwagę przewidywany okres użytkowania, projektować i budować w sposób określony w przepisach, w tym techniczno-budowlanych, oraz zgodnie z zasadami wiedzy technicznej, zapewniając niezbędne warunki do korzystania z obiektów użyteczności publicznej przez osoby niepełnosprawne, w szczególności poruszające się na wózkach inwalidzkich.

276 W roku 2012, przedstawiciele Głównego Urzędu Nadzoru Budowlanego uczestniczyli w Konferencji „Projektowanie uniwersalne. Dostępność i uczestnictwo dla wszystkich”. 277 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623, z późn. zm..) oraz rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 roku w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz. 690, z późn. zm.).278 Przepisy prawa budowlanego, odnoszące się do zapewnienia w obiektach budowlanych odpowiednich warunków do korzystania przez osoby niepełnosprawne, powinny dotyczyć również uwzględnienia tych potrzeb podczas przebudowy lub przeprowadzania remontów. Takie zmiany zapewniłyby ochronę praw osób niepełnosprawnych, a ich wprowadzenie umożliwiłoby stopniowe zwiększanie dostępności obiektów budowlanych poprzez dostosowanie obiektów przebudowywanych i remontowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wielokrotnie zgłaszało i zgłasza uwagi, dotyczące zmian w obowiązujących przepisach prawa budowlanego, mających na celu ochronę praw osób niepełnosprawnych.279 Do obiektów budowlanych użyteczności publicznej zalicza się m.in. drogi publiczne.280 Art. 34 ust. 3 pkt 2 ustawy Prawo budowlane.

90

Odstępstwa od wspomnianych warunków technicznych, są dopuszczalne w szczególnie uzasadnionych przypadkach pod warunkiem, że nie powodują ograniczenia dostępności dla osób niepełnosprawnych281.

Pewnego rodzaju obostrzeniem przepisów w celu zapewnienia korzystnych warunków dla osób niepełnosprawnych, jest przepis zgodnie z którym odstąpienie od zatwierdzonego projektu budowlanego lub innych warunków pozwolenia na budowę jeżeli dotyczy zapewnienia warunków niezbędnych do korzystania z tego obiektu przez osoby niepełnosprawne, będzie zawsze wymagało uzyskania decyzji o zmianie pozwolenia na budowę, nawet jeżeli zmiana ta ma charakter nieistotny282.

Dostęp osób niepełnosprawnych do budynków mieszkalnych wielorodzinnych, zamieszkania zbiorowego i użyteczności publicznej283:

Sposób zapewnienia dostępu dla osób niepełnosprawnych do wszystkich budynków zawarty jest w rozporządzeniu Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie284.

Do wejść do budynku mieszkalnego wielorodzinnego, zamieszkania zbiorowego i użyteczności publicznej285 powinny być doprowadzone od dojść i dojazdów, utwardzone dojścia, przy czym co najmniej jedno dojście powinno zapewniać osobom niepełnosprawnym dostęp do całego budynku lub tych jego części, z których osoby te mogą korzystać oraz furtki286 w ogrodzeniu przy budynkach mieszkalnych wielorodzinnych i budynkach użyteczności publicznej nie mogą utrudniać dostępu do nich osobom niepełnosprawnym poruszającym się na wózkach inwalidzkich. Tym samym położenie drzwi wejściowych do budynku oraz kształt i wymiary pomieszczeń wejściowych powinny umożliwiać dogodne warunki ruchu osobom niepełnosprawnym287.

Ponadto, w garażu wielopoziomowym lub stanowiącym kondygnację, w budynku mieszkalnym wielorodzinnym oraz budynku użyteczności publicznej należy zainstalować urządzenia dźwigowe lub inne urządzenia podnośne, umożliwiające transport pionowy osobom niepełnosprawnym poruszającym się na wózkach inwalidzkich na inne kondygnacje, które wymagają dostępności dla tych osób288. Przy czym w budynku mieszkalnym wielorodzinnym niewyposażanym w dźwigi należy wykonać pochylnię lub zainstalować odpowiednie urządzenie techniczne, umożliwiające dostęp osobom niepełnosprawnym do mieszkań położonych na pierwszej kondygnacji nadziemnej oraz do kondygnacji podziemnej zawierającej miejsca postojowe dla samochodów osobowych289.

Przepisy rozporządzenia nie pozwalają na dowolność w projektowaniu budynków, gdyż budynek oprócz schodów stałych musi posiadać urządzenia zapewniające dostępność dla osób niepełnosprawnych tj.: dźwigi, pochylnie stałe lub ruchome w zależności od rodzaju budynku. Ponadto, w budynkach opieki zdrowotnej, a także budynkach zamieszkania zbiorowego przeznaczonych dla osób starszych oraz niepełnosprawnych, zabrania się stosowania stopni schodów z noskami i podcięciami. Krawędzie stopni schodów w budynkach mieszkalnych wielorodzinnych i użyteczności publicznej powinny wyróżniać się kolorem kontrastującym z kolorem posadzki. Natomiast w budynku użyteczności publicznej pomieszczenia ogólnodostępne ze zróżnicowanym poziomem podłóg powinny być 281 Art. 9 ust. 1 ustawy Prawo budowlane.282 Art. 36a ust. 5 pkt 5 ustawy Prawo budowlane.283 Informacja z realizacji w 2012 r. oraz w latach 2008-2012 praw osób niepełnosprawnych przez Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej. Warto nadmienić, że Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej nie prowadzi statystyk dotyczących ilości obiektów przystosowanych lub niedostępnych dla osób niepełnosprawnych.284 Dz. U. Nr 75, poz. 690, z późn. zm..285 Zgodnie z § 16 wskazanego rozporządzenia.286 W myśl § 42 ust. 2 rozporządzenia.287 § 61 ust. 1 rozporządzenia. 288 § 105 ust. 5 rozporządzenia.289 § 55 rozporządzenia.

91

przystosowane do ruchu osób niepełnosprawnych290 oraz w budynku na kondygnacjach dostępnych dla osób niepełnosprawnych, co najmniej jedno z ogólnodostępnych pomieszczeń higieniczno-sanitarnych powinno być przystosowane dla tych osób291.

Każde niespełnienie standardów budowlanych i naruszenie obowiązujących przepisów podlega kontroli przez inspektoraty nadzoru budowlanego, a zgłoszenie nieprawidłowości nie wymaga od osoby zgłaszającej posiadania orzeczenia o niepełnosprawności.

Dostęp osób niepełnosprawnych do różnych urządzeń budynków i otoczenia.Przepisy rozporządzenia Ministra Infrastruktury292 regulują oraz zapewniają osobom

niepełnosprawnym możliwość korzystania i dostępu do różnych urządzeń związanych z budynkami oraz otaczającą przestrzenią.

W 2012 r. został wprowadzony prawny293 wymóg, aby mieszkania w budynku mieszkalnym wielorodzinnym i odrębne mieszkania w budynku zamieszkania zbiorowego wyposażać w instalację wejściowej sygnalizacji dzwonkowej oraz w odpowiednią sygnalizację alarmowo-przyzywową, dostosowaną do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Ponadto, w zatwierdzonych przez Radę Ministrów w dniu 18 grudnia 2012 r. założeniach do projektu ustawy o zmianie ustawy o wyrobach budowlanych oraz niektórych innych ustaw294 uwzględnione zostało wprowadzenie do ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane295 zmiany w zakresie wymagań podstawowych dla obiektów budowlanych (bezpieczeństwo użytkowania i dostępność obiektów), w celu zapewnienia, aby projektowane i wykonywane obiekty budowlane uwzględniały ich dostępność dla osób niepełnosprawnych i ich użytkowania przez takie osoby.

Dostęp osób niepełnosprawnych do budynków instytucji publicznych.Pięć lat temu (od stycznia 2008 r.296) Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób

Niepełnosprawnych po raz pierwszy zwrócił do ministrów i kierowników urzędów centralnych z prośbą o przekazanie informacji na temat rzeczywistego stanu dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych ogólnodostępnych części budynków zajmowanych przez podległy im aparat administracyjny.

Z pierwszej nadesłanej w 2008 r. informacji za rok 2007 jednoznacznie wynikało, że ministerstwa i urzędy centralne nie były w większości dostosowane w pełni do potrzeb osób niepełnosprawnych o zróżnicowanych rodzajach schorzeń (narządy: ruchu, wzroku i słuchu oraz upośledzenie umysłowe) i, że w tym zakresie nie prowadzono odpowiednich działań.

Ponawiana w latach następnych prośba Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych w tym zakresie skutkowała stopniowym angażowaniem się resortów i urzędów centralnych na rzecz likwidacji barier funkcjonalnych, głównie architektonicznych. Z nadesłanej np. w 2009 r. informacji wynikał już stosunkowo szeroki i planowy zakres działań, zmierzających do stworzenia osobom niepełnosprawnym możliwości wejścia do budynków zajmowanych przez te instytucje. Z informacji za rok 2010 i 2011 jednoznacznie wynikało, że przeprowadzone w ministerstwach i urzędach centralnych prace remontowe zminimalizowały bariery funkcjonalne dla osób niepełnosprawnych, a w niektórych ministerstwach i instytucjach - je zlikwidowały.

290 § 74 rozporządzenia.291 § 86 ust. 1 rozporządzenia.292 Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej.293 Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 6 listopada 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. poz. 1289 – weszło w życie z dniem 23 lutego 2013 r.) - w § 192a.294 Nr ZC19 – w Wykazie prac legislacyjnych Rady Ministrów.295 Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623, z późn. zm.296 Na podstawie nadesłanych danych został opracowany – „Raport z badania na temat dostępności budynków administracji rządowej i urzędów centralnych dla osób niepełnosprawnych”.

92

Można zatem stwierdzić, że budynki i pomieszczenia, zwłaszcza ogólnodostępne, resortów i urzędów centralnych z roku na rok stają się bardziej dostępne dla osób niepełnosprawnych narządu ruchu, w tym, poruszających się na wózkach inwalidzkich, osób niewidomych i niesłyszących.

Szczegółowa informacja dotycząca działań resortów i urzędów centralnych w zakresie likwidacji barier funkcjonalnych w ogólnodostępnych budynkach zajmowanych przez im podległy aparat administracyjny lub jednostki organizacyjne oraz merytorycznie nadzorowane została zamieszczona w załączniku 9.

Egzekwowanie przestrzegania przepisów ustawy – Prawo budowlane.Właściwe organy administracji architektoniczno-budowlanej oraz nadzoru

budowlanego, a także Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego297 jako centralny organ administracji rządowej, egzekwują przestrzeganie przepisów, zawartych w ustawie – Prawo budowlane, również w zakresie dotyczącym osób niepełnosprawnych. Powyższe działania mają bezpośredni wpływ na eliminowanie potencjalnych trudności dla osób niepełnosprawnych, które wynikają m.in. z barier architektonicznych. Ustawa – Prawo budowlane przewiduje bowiem generalną zasadę, polegającą na zapewnieniu niezbędnych warunków do korzystania z obiektów użyteczności publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego przez osoby niepełnosprawne, w szczególności poruszające się na wózkach inwalidzkich.

Dostęp osób niepełnosprawnych do lokali wyborczych.Osoby niepełnosprawne o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności

oraz osoby niewidome i niedowidzące mają realne możliwości uczestniczenia w wyborach dzięki uchwaleniu przez Sejm RP ustawy z dnia 27 maja 2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks wyborczy oraz ustawy – Przepisy wprowadzające ustawę – Kodeks wyborczy, zgodnie z tą ustawą osoba niepełnosprawna o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności może głosować korespondencyjnie lub może udzielić pełnomocnictwa do głosowania w jego imieniu w wyborach, a osoba niewidoma lub niedowidząca może głosować przy użyciu nakładek na karty do głosowania sporządzonych w alfabecie Braille'a.

Państwowa Komisja Wyborcza298, w ramach swoich ustawowych kompetencji, sprawowała nadzór nad przeprowadzanymi w 2012 r., w toku kadencji, wyborami uzupełniającymi, przedterminowymi i ponownymi oraz referendami lokalnymi. Nadzór ten dotyczył m. in. realizacji uprawnień dla wyborców niepełnosprawnych określonych w przepisach prawa wyborczego, tj. m. in. sporządzenia pełnomocnictw do głosowania dla wyborców niepełnosprawnych, oraz w przypadku referendów lokalnych, zapewnienia głosowania przy użyciu nakładek na karty do głosowania sporządzonych w alfabecie Braille'a, a także zapewnienia w gminach informacji dla wyborców niepełnosprawnych.

Państwowa Komisja Wyborcza uchwaliła w dniu 7 maja 2012 r.299 wytyczne i wyjaśnienia w sprawie referendów lokalnych dotyczących odwołania organów jednostek samorządu terytorialnego, w których wyjaśniła stosowanie przepisów ustawy oraz sposób przygotowania i przeprowadzania referendów.

Komisja wskazała m. in. że w postanowieniu o przeprowadzeniu referendum komisarz wyborczy ma obowiązek ustalić treść karty do głosowania i nakładki w alfabecie Braile'a na kartę do głosowania. Przypomniano, że w referendum przeprowadza się również głosowanie przez pełnomocnika oraz głosowanie korespondencyjne przez osoby niepełnosprawne oraz,

297 Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego jest centralnym organem administracji rządowej w sprawach określonych w ustawie z dnia 7 lipca 1994 r. - Prawo budowlane (Dz. U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623, z późn. zm.) oraz ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o wyrobach budowlanych (Dz. U. Nr 92, poz. 881 z późn. zm.). W ramach swoich kompetencji Główny Inspektor Nadzoru Budowlanego nie posiada prawa inicjatywy ustawodawczej, które w zakresie właściwym do dokonywania zmian w przepisach ustawy – Prawo budowlane oraz w aktach wykonawczych, wydanych na jej podstawie, przysługuje Ministrowi Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej. W związku z powyższym, brak jest podstaw prawnych dla podejmowania w Główny Urząd Nadzoru Budowlanego prac o charakterze legislacyjnym.298 Informacja Państwowej Komisji Wyborczej.299 M. P. poz. 353.

93

że osoby niepełnosprawne uprawnione do udziału w referendum mają prawo do uzyskiwania informacji o referendum, właściwym dla siebie obwodzie głosowania, obwodach dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych i warunkach dopisywania tam do spisu wyborców, terminie, godzinach i pytaniach w referendum. Komisarz wyborczy sprawdza także, czy została wyznaczona obwodowa komisja dla potrzeb głosowania korespondencyjnego.

Państwowa Komisja Wyborcza opracowywała i ogłaszała na bieżąco na swojej stronie internetowej300 informacje o zarządzonych i przeprowadzonych w toku kadencji wyborach i referendach. Serwis internetowy Państwowej Komisji Wyborczej301 dostosowany jest do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Ponadto, Państwowa Komisja Wyborcza w czerwcu 2012 r. przedstawiła Prezydentowi RP, Marszałkowi Sejmu, Marszałkowi Senatu i Prezesowi Rady Ministrów informację o realizacji przepisów Kodeksu wyborczego w wyborach do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 9 października 2011 r. Informację przygotowano na podstawie doświadczeń zgromadzonych przez Państwową Komisję Wyborczą w toku przygotowania i przeprowadzenia wyborów parlamentarnych, w tym analizy stosowania przepisów Kodeksu w praktyce wyborczej oraz wskazano propozycje zmian tych przepisów.

Państwowa Komisja Wyborcza zgłosiła m. in. postulat wprowadzenia zasady, że nakładki na karty do głosowania sporządzone w alfabecie Braile'a, z których skorzystać może każdy wyborca, powinny znajdować się w każdym lokalu wyborczym; dotychczasowe przepisy przewidują, iż nakładki, o których mowa, są stosowane tylko w lokalach wyborczych przeznaczonych dla wyborców niepełnosprawnych302.

Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych wielokrotnie występował do wójtów, burmistrzów, prezydentów miast oraz członków organizacji pozarządowych z prośbą o podjęcie działań w celu umożliwienia osobom niepełnosprawnym jak najpełniejszej realizacji czynnego prawa wyborczego nadanego obywatelom mocą Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej poprzez zapewnienie osobom niepełnosprawnym jak najszerszej informacji i wsparcia w dotarciu do lokali wyborczych303.

Dostęp osób niepełnosprawnych narządu wzroku i narządu słuchu do programów telewizyjnych304.Od 1 lipca 2011 roku obowiązuje znowelizowana ustawa o radiofonii i telewizji, która

w art18a zobowiązuje nadawców programów telewizyjnych do dostarczania osobom z dysfunkcją narządu wzroku i osobom z dysfunkcją narządu słuchu specjalnych udogodnień ułatwiających tym osobom dostęp do treści.

Począwszy od roku 2012 audycje z tymi udogodnieniami powinny stanowić nie mniej niż 10% kwartalnego czasu emisji z wyłączeniem reklam i telesprzedaży (w roku 2011 nie mniej niż 5%).

Od września 2011 roku Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji prowadzi regularną kontrolę realizacji powyższych zobowiązań.

W 2012 roku przeprowadzono pełną kontrolę czterech kwartałów. Objęła ona programy wszystkich nadawców telewizyjnych (naziemnych oraz satelitarnych) zarówno komercyjnych - nadających swoje programy na podstawie polskiej koncesji, a także nadawcę publicznego. Celem kontroli było ustalenie wysokości procentu audycji z udogodnieniami

300www.pkw.gov.pl 301 www.pkw.gov.pl302 Państwowa Komisja Wyborcza przedstawiając powyższe uwagi do przepisów Kodeksu wyborczego zgłosiła także gotowość uczestniczenia w pracach legislacyjnych, jeżeli będą one prowadzone.303 Planowane jest podjęcie - na mocy porozumienia - cyklicznych działań Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych ze Związkiem Powiatów Polskich zmierzających do zapewnienia jak najlepszej dostępności lokali wyborczych dla osób niepełnosprawnych.304 Informacja Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji.

94

w odniesieniu do obowiązujących 10 % kwartalnego czasu nadawania (bez reklam i telesprzedaży), a także wykazanie udziału poszczególnych typów udogodnień ujętych w ustawie – audiodeskrypcji, napisów dla niesłyszących oraz tłumaczenia na język migowy.Liczba przeprowadzonych kontroli:◊ I kwartał: 92 programy telewizyjne, ◊ II kwartał: 93 programy telewizyjne,◊ III kwartał: 94 programy telewizyjne, ◊ IV kwartał: 96 programów telewizyjnych.

Wyniki kontroli wykazały systematyczny wzrost liczby programów wypełniających ustawowe 10% udziału audycji z udogodnieniami dla osób niepełnosprawnych, w kwartalnym czasie nadawania programu.

Najchętniej stosowanymi formami udogodnień dla osób niepełnosprawnych były napisy dla osób niesłyszących oraz tłumaczenie na język migowy. Najmniejszy udział w stosownych udogodnieniach stanowiła audiodeskrypcja z uwagi na to, że jest to w praktyce najkosztowniejsza forma udogodnienia.

Wyniki kontroli stosowanych przez nadawców udogodnień w programach telewizyjnych wskazują również na konieczność ujednolicenia interpretacji przepisów art. 18a ww. ustawy, w taki sposób, aby z jednej strony zapewnić osobom niepełnoprawnym dostęp do pełnowartościowej usługi, a z drugiej strony nie narażać nadawców na błędy wynikające z niejednoznaczności przepisu, jak również na nieuzasadnione koszty.

Zastosowanie audiodeskrypcji, napisów dla osób niepełnosprawnych czy tłumaczenia na język migowy wymagają nakładów finansowych i organizacyjnych ze strony nadawców dlatego stan, jaki jest obecnie należy traktować jako przejściowy, zanim nadawcy w pełni zaczną realizować postanowienia ustawowe.

Wstępne wyniki kontroli oraz wyniki publicznych konsultacji przeprowadzonych przez KRRiT w okresie maj-czerwiec 2012 r. ujawniły główne obszary interpretacji niezgodnych z duchem ustawy, a po stronie odbiorców oczekiwania w zakresie rozmiaru i charakteru dostarczanych im usług.

W związku z powyższym powołany został Zespół roboczy z udziałem przedstawicieli organizacji i stowarzyszeń osób niepełnosprawnych, przedstawicieli nadawców oraz KRRiT. Zadaniem tego zespołu było wspólne wypracowanie sposobu realizacji art. 18a wspomnianej ustawy w kierunku doprecyzowania pojęć związanych z dostarczaniem przez nadawców telewizyjnych udogodnień dla osób z niepełnosprawnością sensoryczną, ustalenie minimalnych kwot poszczególnych typów udogodnień oraz zasad informowania odbiorcówo terminach emisji audycji zawierających tego typu udogodnienia. Na bazie ustaleń tego zespołu powstał dokument o charakterze kodeksu dobrych praktyk pod nazwą „Porozumienie nadawców w sprawie sposobu realizacji obowiązków wynikających z art. 18a ustawy o radiofonii i telewizji dotyczących udogodnień w programach telewizyjnych dla osób z niepełnosprawnością wzroku i dla osób z niepełnosprawnością słuchu”305.

Doprecyzowaniu zasad stosowania ułatwień dla osób niepełnosprawnych w programach telewizyjnych służy rozporządzenie w sprawie udziału w programach telewizyjnych audycji z udogodnieniami odbioru dla osób niepełnosprawnych z powodu dysfunkcji narządu wzroku oraz osób niepełnosprawnych z powodu dysfunkcji narządu słuchu.

Dostęp osób niepełnosprawnych z psem asystującym do placówek handlowych i obiektów gastronomii306.

305 Porozumienie to zostało podpisane, a tym samym przyjęte do bezwzględnego stosowania, przez nadawców telewizyjnych obecnych na multipleksach cyfrowych w dniu 5 czerwca 2013 r.w obecności Członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji. Obowiązywać ono będziedo końca II kwartału 2014 r., po czym nastąpi jego aktualizacja, uwzględniająca aktualną sytuację prawną (planowana nowelizacja art. 18a ustawy rtv).306 Informacja Głównego Inspektoratu Sanitarnego.

95

W latach 2008 – 2011 Główny Inspektorat Sanitarny podejmował następujące działania na rzecz osób niepełnosprawnych:◊ w 2009 r. w wyniku prac Departamentu Bezpieczeństwa Żywności i Żywienia

wprowadzono zmianę w ustawie z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia przez dodanie art. 59a w brzmieniu: „Podmioty działające na rynku spożywczym, prowadzące zakłady obrotu żywnością lub gastronomii, obowiązane są uwzględniać w procedurach dotyczących dobrej praktyki higienicznej oraz wdrażania i stosowania zasad systemu HACCP prawo wstępu i korzystania z tych zakładów przez osoby niepełnosprawne z psem asystującym w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych”. Przepis powyższy zapewnił osobom niepełnosprawnym prawo wstępu z psem asystującym m.in. na teren placówek handlowych np.: hipermarketów i obiektów gastronomii np. restauracji.

◊ w 2010 r. Departament Zapobiegania oraz Zwalczania Zakażeń i Chorób Zakaźnych u Ludzi prowadził prace nad rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2010 r. w sprawie niepożądanych odczynów poszczepiennych oraz kryteriów ich rozpoznawania, które weszło w życie z dniem 1 stycznia 2011 r. Rozporządzenie to ma chronić przed nierozpoznanymi powikłaniami szczepień, które mogą doprowadzić do choroby, a w konsekwencji może zaistnieć ryzyko wystąpienia niepełnosprawności.

◊ w 2011 r. Departament Promocji Zdrowia, Biostatystyki i Analiz Głównego Inspektoratu Sanitarnego realizował ogólnopolski program profilaktyczny „Trzymaj Formę”, adresowany do dzieci i młodzieży, w którym brały udział również osoby niepełnosprawne.

Dostępność placówek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych dla osób niepełnosprawnych.

W ramach projektu307 „Poprawa jakości usług świadczonych przez ZUS na rzecz przedsiębiorców” Programu operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 – 2013, Priorytetu V „Dobre rządzenie”, Działania 5.1 „Wzmocnienie potencjału administracji rządowej”, „Poddziałania 5.1.1 „Modernizacja systemów zarządzania i podnoszenie kompetencji kadr” w latach 2010 – 2013, prowadzone jest badanie satysfakcji klientów ZUS, podczas którego m.in. zbierane są opinie na temat przystosowania placówek ZUS do potrzeb osób niepełnosprawnych i starszych.

Od połowy 2012 r. do końca 2013 r. w ramach w/w projektu prowadzone są także badania jakości obsługi klientów – „Mystery Shopping” w ZUS, mające na celu m.in. weryfikację standardów obsługi klientów w placówkach Zakładu w zakresie przystosowania do obsługi osób niepełnosprawnych (likwidacji barier architektonicznych utrudniających komunikację, dostępności parkingów, przystosowania toalet). Uzyskane wyniki wykorzystywane są do podejmowania decyzji inwestycyjnych usprawniających obsługę osób niepełnosprawnych.

Ułatwienia w zakresie przedmiotów ochrony własności przemysłowej.Zgodnie z ustawą Prawo Własności Przemysłowej i wdrożonym Internetowym

Portalem Usługowym, Urząd Patentowy R.P. przyjmuje zgłoszenia przedmiotów ochrony własności przemysłowej drogą elektroniczną, co ułatwia osobom niepełnosprawnym dokonywanie zgłoszeń w przedmiotowym zakresie.

Mieszkania chronione m.in. dla osób niepełnosprawnych.W roku 2012 kontynuowano realizację programu wsparcia budownictwa socjalnego308.

Zadaniem programu jest przede wszystkim pomoc samorządom w realizacji przedsięwzięć mających na celu pozyskiwanie lokali socjalnych. Jego uzupełnienie stanowi jednak

307 Projekty współfinansowane ze środków UE adresowane bezpośrednio lub pośrednio do osób niepełnosprawnych. 308 Na podstawie ustawy z dnia 8 grudnia 2006 r. o finansowym wsparciu tworzenia lokali socjalnych, mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych (Dz. U. Nr 251, poz. 1844, z późn. zm.).

96

komponent wspierający tworzenie mieszkań chronionych (dla m.in. osób niepełnosprawnych), noclegowni i domów dla bezdomnych.

Możliwość ubiegania się o pomoc z budżetu państwa na realizację tego typu mieszkań i placówek socjalnych mają zatem oprócz gmin także inne podmioty, do których ustawowych lub statutowych zadań należy zapewnienie schronienia lub mieszkania potrzebującym, w tym także organizacje pożytku publicznego.

W 2012 r. na dofinansowanie programu wsparcia budownictwa socjalnego przeznaczono z budżetu państwa kwotę 120 mln zł (przyznano finansowe wsparcie na kwotę ok. 97,8 mln zł)309. W ramach przyznanej w 2012 r. pomocy powstanie 1.950 lokali mieszkalnych (994 lokali socjalnych, 14 mieszkań chronionych, 942 mieszkań komunalnych) oraz 63 miejsca noclegowe.

W latach 2008-2012 w ramach realizacji programu finansowego wsparcia budownictwa socjalnego przyznano ogółem finansowe wsparcie na kwotę 314,7 mln zł. W ramach przyznanej pomocy utworzono 8.379 lokali mieszkalnych (6.054 lokali socjalnych, 2.227 mieszkań komunalnych, 98 mieszkań chronionych) oraz 699 miejsc noclegowych.

Likwidacja barier w mieszkaniach osób niepełnosprawnych.Z dofinansowania likwidacji barier architektonicznych, w komunikowaniu się

i technicznych310 skorzystało w 2012 r. 32.299 osób niepełnosprawnych, w tym 6.356 dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w zakresie:◘ likwidacji barier architektonicznych - 10.040 osób (średnie dofinansowanie 6.774,56 zł.)◘ likwidacji barier w komunikowaniu się -14.969 osób (średnie dofinansowanie 1.682,74 zł)◘ likwidacji barier technicznych - 7.290 osób (średnie dofinansowanie 2.267,49 zł).Z tej formy wsparcia skorzystało w ub.r. 11.153 niepełnosprawnych mieszkańców wsi.W realizacji tego zadania w stosunku do roku 2011 nastąpił wzrost o 112,7% w odniesieniu do kwoty wykorzystanych środków i o 51,2% w odniesieniu do liczby beneficjentów.

Osoby niepełnosprawne na drogach publicznych.Wszelkie inwestycje drogowe311 polegające na budowie, przebudowie lub

remoncie dróg krajowych, są przygotowywane i realizowane z uwzględnieniem potrzeb osób niepełnosprawnych, co wynika także z szeregu aktualnie obowiązujących przepisów prawa.312 Realizowane działania poprawy bezpieczeństwa w ruchu drogowym na drogach krajowych, obejmowały szereg rozwiązań organizacyjnych i technicznych, wychodzących naprzeciw oczekiwaniom osób niepełnosprawnych.Dodatkowo ustawa z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych313 przewiduje:◘ zwolnienie oznakowanych pojazdów konstrukcyjnie przeznaczonych do przewozu osób

niepełnosprawnych o obniżonej sprawności ruchowej od ponoszenia opłat za przeprawy promowe na drogach publicznych314.

◘ wyznaczenie przez organ właściwy do zarządzania ruchem w uzgodnieniu z zarządcą drogi, w strefie płatnego parkowania miejsc przeznaczonych na parkowanie oznakowanych pojazdów konstrukcyjnie przeznaczonych do przewozu osób niepełnosprawnych o obniżonej sprawności ruchowej315.

Realizowane działania poprawy bezpieczeństwa w ruchu drogowym na drogach krajowych obejmują szereg rozwiązań organizacyjnych i technicznych, wychodzących

309 W roku 2013 w budżecie państwa na finansowe wsparcie budownictwa socjalnego i chronionego zaplanowana została kwota 90 mln zł.310 Samorządy powiatowe udzieliły w 2012 r. ze środków PFRON wsparcia osobom niepełnosprawnym w wysokości 109.735.479 zł (12,69% ogólnej kwoty środków PFRON będącej w dyspozycji samorządów powiatowych).311 Informacja Głównej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad.312 Przepisy dotyczące dróg i autostrad zostały zamieszczone w załączniku 12.313 Dz. U. z 2013 r. poz. 260.314Art. 13 ust. 4 pkt 2 ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych.315 Art. 13b ust. 6 pkt 1 ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych.

97

naprzeciw oczekiwaniom osób niepełnosprawnych. Do tej grupy stosowanych środków należy zaliczyć, m.in.◘ obniżanie krawężników na przejściach dla pieszych,◘ wykładanie dojść dla pieszych płytami o specjalnej strukturze powierzchni,

rozpoznawalnej stopami przez osoby niewidome;◘ montaż barier oddzielających ruch pieszy od ruchu kołowego;◘ instalowanie pochylni wjazdowych na mosty i kładki z przejściami dla pieszych;◘ wyposażanie sygnalizacji świetlnych na przejściach dla pieszych w sygnały dźwiękowe.

Osoby niepełnosprawne w publicznym transporcie zbiorowym316. Transport drogowy – ułatwienie dostępu do prawa jazdy.

W ustawie z dnia 5 stycznia 2011 r. o kierujących pojazdami317 po raz pierwszy zostały zawarte przepisy ułatwiające osobom niepełnosprawnym dostęp do uprawnień do kierowania pojazdami, a w szczególności zdanie egzaminu państwowego na prawo jazdy. W odróżnieniu od pozostałych kandydatów na kierowców, niepełnosprawny kandydat na kierowcę może podczas egzaminu państwowego korzystać z własnego pojazdu przystosowanego do rodzaju niepełnosprawności. Pojazd ten nie musi być także dodatkowo przystosowywany do nauki jazdy i egzaminu państwowego (dodatkowy pedał hamulca i sprzęgła) oraz nie musi być wyposażony w urządzenia rejestrujące przebieg egzaminu państwowego.

Dodatkowo, dla zapewnienia obiektywizmu przeprowadzanego egzaminu zagwarantowano, że na wniosek osoby niepełnosprawnej udział w egzaminie będzie brał egzaminator nadzorujący jego przebieg, wyznaczony przez dyrektora wojewódzkiego ośrodka ruchu drogowego.

Przyjęte rozwiązania ułatwiające dostęp do prawa jazdy osobom niepełnosprawnym gwarantują, że osoby te będą przystępować do egzaminu mając pełen komfort wykorzystania pojazdu przystosowanego do ich konkretnej niepełnosprawności, bez ponoszenia dodatkowych kosztów przystosowania pojazdu do wymagań egzaminacyjnych.

Transport kolejowy Działania legislacyjne i programowe.

Od dnia 13 sierpnia 2011 r. obowiązuje rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 17 czerwca 2011 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać obiekty budowlane metra i ich usytuowanie318. Przedmiotowe rozporządzenie jest pierwszym, które dokonało szczegółowej regulacji wymagań technicznych dotyczących kwestii zapewnienia dostępności obiektów obsługi podróżnych dla osób niepełnosprawnych i osób o ograniczonej możliwości poruszania się. Aktem tym wprowadzono szereg technicznych rozwiązań ułatwiających osobom niepełnosprawnym korzystanie z obiektów metra.

W 2012 r. zostały zakończone prace nad projektem rozporządzenia zmieniającego rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 10 września 1998 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać

316 Minister Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej realizuje zadania wynikające z ustawy z dnia 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego (Dz. U. z 2012 r. poz. 1138). Do właściwości MTBiGM należy:◘ zapewnienie prawidłowego wykonywania ustawy o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami publicznego

transportu zbiorowego przez uprawnionych przewoźników,◘ planowanie i obsługa płatności dotacji przedmiotowych dla przewoźników kolejowych w formie rekompensaty z tytułu

utraconych przychodów w związku z honorowaniem ustawowych ulg przejazdowych, w tym ulg dla osób niepełnosprawnych,◘ określanie w trybie rozporządzeń rodzajów dokumentów poświadczających uprawnienia do korzystania z ulgowych

przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego, w tym także osób niepełnosprawnych.317 Dz. U. Nr 30, poz. 151, z późn. zm. Ustawa weszła w życie 19 stycznia 2013 r.318 Dz. U. Nr 144, poz. 859.

98

budowle kolejowe i ich usytuowanie,319 które służyć ma dostosowaniu stanu prawnego do aktualnego stanu wiedzy technicznej w budownictwie kolejowym. Projekt wprowadza m.in. zmiany w zakresie projektowania i budowy peronów przez określenie parametrów technicznych strefy zagrożenia, dotykowego pasa ostrzegawczego, czy trasy wolnej od przeszkód, które to rozwiązania zapewniać będą bezpieczeństwo poruszania się podróżnym, w szczególności niepełnosprawnym ruchowo, niedowidzącym i niewidzącym. Projekt był konsultowany ze środowiskiem osób niepełnosprawnych.

Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, dokonując weryfikacji wniosków PKP S.A. w zakresie dofinansowania przebudowy dworców kolejowych, zwraca uwagę na konieczność zapewnienia, w ramach publicznej części realizowanych projektów, zwiększenia dostępności obiektów dla osób niepełnosprawnych i osób o ograniczonej możliwości poruszania się.

Przedstawiciele Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych uczestniczą w spotkaniach z przedstawicielami Komisji Europejskiej, na których dokonuje się analizy istniejących regulacji prawnych oraz możliwości wprowadzenia ewentualnych zmian legislacyjnych, mających na celu poprawę sytuacji niepełnosprawnych podróżnych w transporcie lotniczym, kolejowym i autokarowym.

Na poziomie wspólnotowym, jak i krajowym istnieją normy prawne, które wyraźnie określają obowiązki przewoźników kolejowych w stosunku do osób niepełnosprawnych, a także uprawnienia samych osób niepełnosprawnych, związane z transportem i komunikacją kolejową.

Działania programowe mające na celu rozwiązywanie problemów osób niepełnosprawnych z dostępem do środków transportu kolejowego zostały określone m.in. ◘ w dokumencie „Polityka Transportowa Państwa na lata 2006 – 2025”, w którym

założono priorytet dotyczący poprawy jakości transportu w miastach, w tym poprzez poprawienie konkurencyjności transportu publicznego, poprawę warunków ruchu pieszego i rowerowego - ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb osób niepełnosprawnych. Osiągnięcie tego celu następuje w drodze zastosowania rozwiązań systemowych uwzględniających zarówno obszar planowania, wykonania jak i jakości usługi transportowej,

◘ w podstawowym dokumencie Strategia Rozwoju Transportu do roku 2020 (z perspektywą do roku 2030) uwzględniono potrzeby osób niepełnosprawnych poprzez kierunek interwencji „Zapewnienie dostępu do usług transportowych osobom z ograniczoną mobilnością” w ramach realizacji celu dotyczącego poprawy obsługi transportowej ludności,

◘ w dokumencie „Strategia dla transportu kolejowego do roku 2013”, ◘ w Stanowisku Rządu RP do Komunikatu Komisji Europejskiej pn: BIAŁA

KSIĘGA - Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu – dążenie do osiągnięcia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu, która została opublikowana w dniu 29 marca 2011 r., zawarto zapis wskazujący na potrzebę niezbędnych do nadrobienia opóźnień w dostosowywaniu infrastruktury oraz taboru do potrzeb osób niepełnosprawnych, oraz potrzeby zabezpieczenia środków na ten cel.

Poprawa jakości podróżowania osób niepełnosprawnych 320 .

319 Dz. U. Nr 151, poz. 987.

99

Działania mające na celu poprawę jakości podróżowania koleją prowadzi Urząd Transportu Kolejowego m.in. poprzez nadzór nad przestrzeganiem praw pasażerów niepełnosprawnych wynikających z Rozporządzenia (WE) Nr 1371/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 r.

Priorytetem dla Urzędu jest podejmowanie działań na rzecz podróżnych o ograniczonej możliwości poruszania się, w celu wypracowania jednolitego modelu obsługi klienta niepełnosprawnego i udzielania mu pomocy w podróży. Bardzo istotną kwestią jest sposób przyjmowania przez przewoźnika zgłoszenia potrzeby otrzymania pomocy w podróży i jego potwierdzenia oraz sprawna realizacja zlecenia.

Istotne jest ujednolicenie całego procesu obsługi osób o ograniczonej możliwości poruszania się w przypadku wszystkich przewoźników oraz jasne zdefiniowanie kto dokładnie może liczyć na pomoc i w jakich sytuacjach. Należy pamiętać, że pasażerowie o ograniczonej możliwości poruszania się wymagają niezawodności całego łańcucha transportowego. Jedno brakujące ogniwo, jak np. niedziałająca winda lub przejście między peronami, które można pokonać tylko po schodach, mogą sprawić, iż podróż stanie się całkowicie niemożliwa.

Od 2011 roku przy Prezesie Urzędu Transportu Kolejowego działa Zespół ds. osób z niepełnosprawnością. Jego zadaniem jest opiniowanie, doradztwo oraz inicjowanie działań związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa i wysokiej jakości przewozów kolejowych osobom z ograniczoną możliwością poruszania się. W ramach prac Zespołu, w roku 2012, zostały zaopiniowane m.in. ◘ proces przygotowań infrastruktury dworcowej dla osób o ograniczonej możliwości

poruszania się;◘ rozwiązania dla osób o ograniczonej możliwości poruszania się oferowane przez

przewoźników;◘ proces dostosowania modernizowanych dworców kolejowych.W roku 2012 Urząd Transportu Kolejowego, przy udziale zespołu, rozpoczął prace nad dokumentem Obsługa osób o ograniczonej możliwości poruszania się na rynku pasażerskich usług kolejowych – wytyczne Zespołu do spraw osób z niepełnosprawnością przy Prezesie Urzędu Transportu Kolejowego. Jego założeniem jest wypracowanie jednolitych norm równego dostępu do usług kolejowych obowiązujących wszystkich przewoźników, zarządców infrastruktury oraz dworców kolejowych. Dążenie do zapewnienia nieograniczonego dostępu do dworców i stacji kolejowych dla osób o ograniczonej możliwości poruszania się jest dla Urzędu Transportu Kolejowego kwestią priorytetową.

Niezwykle ważne są działania zapewnienia dostępu do dworców i stacji osobom o ograniczonej możliwości poruszania się, jak również konieczność podejmowania działań minimalizujących ewentualne utrudnienia powstałe w wyniku awarii i uszkodzeń urządzeń 320 W opinii Urzędu sytuacje, w których urządzenia mające gwarantować dostęp do stacji i peronów nie działają lub działają nieprawidłowo powinny być za wszelką cenę eliminowane. Niestety nierzadko mają one miejsce w wyniku aktów wandalizmu, których nie zawsze da się uniknąć, a których skutki są niezwykle uciążliwe.W ramach projektu pilotażowego zapoczątkowanego w 2012 r. Urząd wystąpił do PKP S.A., Oddziału Dworce Kolejowe, odpowiedzialnego za utrzymanie dworców i stacji kolejowych w Polsce (w chwili obecnej jego obowiązki przejął PKP S.A. Oddział Gospodarowania Nieruchomościami w Warszawie), o przesyłanie bieżących informacji o wszelkich awariach oraz uszkodzeniach urządzeń skutkujących powstawaniem utrudnień w dostępie do głównych dworców miast na terenie całego kraju dla osób o ograniczonej możliwości poruszania się wraz z podaniem ich przyczyny oraz prognozowanego czasu usunięcia. Urząd został włączony do systemu obiegu bieżących informacji na temat aktualnej sytuacji na dworcach kolejowych w Polsce.W przypadku dworca Warszawa Centralna Urząd podjął kroki mające na celu wyegzekwowanie zapewnienia dostępu do dworca i peronów dla osób o ograniczonej możliwości poruszania się. Niestety nie wszystkie problemy udało się do chwili obecnej rozwiązać. Dla przykładu schody ruchome przy peronie IV nie działają, ale ich naprawa nie jest obecnie możliwa. Na początku 2013 r. ma zostać ogłoszony przetarg na całkowitą wymianę schodów. W wyniku interwencji Urzędu podjęto jednakże działania mające na celu zapewnienie oraz oznakowanie alternatywnych ciągów komunikacyjnych dla osób o ograniczonej możliwości poruszania się z wykorzystaniem działających urządzeń.

100

takich jak windy, platformy i schody ruchome, jakkolwiek. W każdym przypadku stwierdzenia nieprawidłowości Urząd Transportu Kolejowego podejmuje wszelkie możliwe kroki zmierzające do ich usunięcia oraz zminimalizowania utrudnień powstających dla podróżnych, w tym osób niepełnosprawnych321.

W roku 2011 UTK wydał przewoźnikom zalecenia, w których m.in. przypomniał, że osoby niepełnosprawne mają prawo do zwolnienia z opłat dodatkowych przy zakupie biletów w pociągach, gdy wynika to z regulaminów przewozu osób, rzeczy i zwierząt. Ponadto drużyny konduktorskie powinny być wyposażone w spis wzorów dokumentów, które uprawniają do ulgowych przejazdów, a personel obsługujący pasażerów musi wiedzieć, iż osoby niepełnosprawne mają prawo zająć miejsce w przedziale przeznaczonym dla matki z dzieckiem (jeśli regulaminy przewozu osób dopuszczają taką możliwość; informacje o tym powinny zaś być widoczne). Urząd przypomniał również, że do obowiązków drużyn konduktorskich należy umożliwienie osobom niepełnosprawnym skorzystanie z prawa pierwszeństwa do zajęcia miejsca oznaczonego odpowiednim piktogramem.

Urząd Transportu Kolejowego przygotował także ulotki informujące o prawach pasażerów w ruchu kolejowym, w tym osób o ograniczonej możliwości poruszania się. UTK wydał również ulotki informacyjne dla niewidomych i niedowidzących w języku Braille’a.

Interaktywna mapa udogodnień dla pasażerów niepełnosprawnych. Jednym z narzędzi edukacyjnych Urzędu jest strona internetowa: www.pasazer.info.pl

adresowana do pasażerów i miłośników kolei. Na stronie tej znajdują się informacje na temat rozkładów jazdy, przepisów prawa przewozowego, sposobów rozwiązywania sporów z przewoźnikami oraz możliwości złożenia skargi. Na stronie została również zamieszczona interaktywna mapa opisująca udogodnienia dla osób niepełnosprawnych istniejące na stacjach i przystankach kolejowych. W ramach pierwszego etapu wprowadzone zostały opisy obiektów z aglomeracji Trójmiejskiej. Można na niej znaleźć szczegółowe dane na temat stacji i przystanków kolejowych przystosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych, np. poruszających się na wózkach. Docelowo interaktywna mapa obejmować ma teren całej Polski. Aktualnie w opracowaniu znajduje się materiał dotyczący przystosowania dworców w kilkunastu miastach kraju. Mapa została również wzbogacona o zdjęcia oraz opisy poszczególnych punktów i wskazówki dla podróżnych. Ma ona charakter poglądowy i pozostaje w fazie rozwoju.

W związku z realizacją przez urząd pilotażowego programu „Interaktywna mapa udogodnień dla pasażerów z niepełnosprawnością”, w 2011 roku odbył się przegląd kolejowej infrastruktury technicznej i budowlanej, możliwej do wykorzystania przez osoby niepełnosprawne, a także spotkanie w celu omówienie problemów dotykających osoby o ograniczonej możliwości poruszania się, które chcą korzystać z transportu kolejowego322.

Postępowanie dotyczące przestrzegania praw niepełnosprawnych pasażerów. W 2012 r. Urząd Transportu Kolejowego wszczął dwa postępowanie dotyczące

przestrzegania praw niepełnosprawnych pasażerów. Pierwsze wobec przewoźnika Koleje Mazowieckie – KM Sp. z o.o. – w sprawie opłat za wystawienie biletu pobieranych od osób o ograniczonej sprawności ruchowej, drugie wobec przewoźnika Warszawska Kolej Dojazdowa Sp. z o.o. Dotyczyło ono niedostępności biletów ulgowych w pociągach WKD. W pierwszym przypadku sprawa została zakończona wydaniem decyzji – Koleje 321 Kolejnym z przykładowych efektów działań na rzecz osób niepełnosprawnych w roku 2012 było podjęcie działań zakończonych udostępnieniem przez spółkę Przewozy Regionalne jednego bezpłatnego numeru telefonu, pod którym podróżni mogą zgłaszać potrzebę udzielenia im pomocy ze strony przewoźnika. Wcześniej spółka udostępniały aż 16 różnych numerów telefonów. Ograniczenie tej liczby do jednego stanowi ogromne ułatwienie, gdyż klienci Przewozów Regionalnych nie muszą szukać numerów do poszczególnych oddziałów przewoźnika.

322 Spotkanie zostało zorganizowane przy współpracy ze Stowarzyszeniem Przyjaciół Integracji, spotkanie z Pełnomocnikiem Prezydenta Miasta Gdyni ds. Osób Niepełnosprawnych. i odbyło się w terenie, tak aby w praktyce móc sprawdzić istniejące udogodnienia, w tym przystosowanie techniczne infrastruktury dworcowej, przystankowej oraz taboru kolejowego.

101

http://www.pasazer.info.pl/

Mazowieckie usunęły nieprawidłowość. Warszawska Kolej Dojazdowa w trakcie postępowania wprowadziła bilety ulgowe do sprzedaży u maszynistów. Prezes UTK wydał decyzję stwierdzająca naruszenie i wzywającą do zaniechania stosowania powyższych praktyk.

Poziom infrastruktury kolejowej gwarantującej należytą obsługę osób o ograniczonej możliwości poruszania się.

Jako niepokojąca tendencję w obszarze urzeczywistniania praw osób niepełnosprawnych należy wskazać przede wszystkim brak zapewnienia ze strony przewoźników oraz zarządców dworców kolejowych odpowiedniego poziomu infrastruktury gwarantującej należytą obsługę osób o ograniczonej możliwości poruszania się.

Modernizowane dworce wciąż są przebudowywane według różnych standardów, co w żaden sposób nie zaspokaja potrzeb wszystkich osób o ograniczonej możliwości poruszania się. Modernizowane lub nowo powstające obiekty kolejowe nie uwzględniają potrzeby budowania uniwersalnego zapewniającego dostęp dla wszystkich osób o ograniczonej możliwości poruszania się. Bardzo często zdarza się, że obiekty z założenia dostępne dla osób niepełnosprawnych są niedostępne dla np. osób o niskim wzroście czy matek z dziećmi, które też należy zaliczyć do grupy osób o ograniczonej możliwości poruszania się323.

Niemniej jednak należy podkreślić, że zarówno ze strony przewoźników, jak również zarządców dworców widoczna jest wola stworzenia jasnych i klarownych wytycznych, na podstawie których będą w stanie w należyty sposób realizować zadania związane z obsługą niepełnosprawnych podróżnych. Jednocześnie warto dodać, że przewoźnicy bardzo chętnie korzystają z pomocy organizacji zrzeszających osoby niepełnosprawne w tworzeniu procedur oraz rozwiązań dotyczących obsługi osób o ograniczonej możliwości poruszania się.

Transport morski i śródlądowy. W 2012 r. został wpisany do wykazu prac legislacyjnych Rady Ministrów projekt

ustawy o zmianie niektórych ustaw dotyczących praw pasażerów podróżujących drogą morską i drogą wodną śródlądową.324 Projekt325 ma na celu wdrożenie postanowień Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1177/2010 z dnia 24 listopada 2010 r. o prawach pasażerów podróżujących drogą morską i drogą wodną śródlądową oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 2006/2004 (Dz. Urz. UE L 334 z 17.12.2010, str. 1).

Rozporządzenie nr 1177/2010 przewiduje, iż osoby niepełnosprawne powinny mieć możliwości korzystania z usług przewozu pasażerskiego i rejsów wycieczkowych porównywalne z możliwościami, jakimi dysponują inni obywatele, i posiadać takie same prawa jak wszyscy inni obywatele w zakresie swobodnego przemieszczania się, wolności wyboru oraz niedyskryminacji.

Ponadto przy podejmowaniu decyzji dotyczących projektowania nowych portów i terminali oraz w ramach poważnych remontów organy odpowiedzialne za te obiekty powinny uwzględniać potrzeby osób, w szczególności w zakresie dostępu, zwracając szczególną uwagę na wymogi dotyczące dostosowania projektu do potrzeb wszystkich użytkowników.

Również przewoźnicy powinni uwzględniać potrzeby osób niepełnosprawnych przy podejmowaniu decyzji dotyczących projektowania lub modernizowania statków pasażerskich.

Transport lotniczy 326 .

323 Termin osoby o ograniczonej możliwości poruszania się’? ujęty został w decyzji Komisji Europejskiej 2008/164/WE? i w opinii UTK powinien być w pełni stosowany w przypadku wszystkich inwestycji kolejowych związanych z obsługą ruchu pasażerskiego. 324 (nr UC62). Projekt ten nowelizuje m.in. ustawę z dnia 18 września 2001 r. - Kodeks morski (Dz. U. z 2009 r. Nr 217, poz. 1689, z późn. zm.) oraz ustawę z dnia 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej (Dz. U. z 2006 r. Nr 123, poz. 857, z późn. zm.).325 W 2013 r. projekt był przedmiotem posiedzenia Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego, podczas którego uzyskał pozytywną opinię i został przekazany do rozpatrzenia przez Radę Ministrów.326 Na podstawie informacji Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej oraz Prezesa Urzędu Lotnictwa Cywilnego.

102

Kwestie równego traktowania osób niepełnosprawnych oraz osób o ograniczonej sprawności ruchowej w transporcie lotniczym regulowane są w obszarze Unii Europejskiej przepisami rozporządzenia (WE) nr 1107/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie praw osób niepełnosprawnych oraz osób o ograniczonej sprawności ruchowej podróżujących drogą lotniczą327. Celem niniejszego aktu prawnego jest zapewnienie, aby osoby niepełnosprawne oraz osoby o ograniczonej sprawności ruchowej miały takie same prawo, jak wszyscy inni obywatele, do swobodnego przemieszczania się środkami transportu lotniczego, wolności ich wyboru i niedyskryminacji.

Minister Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej w ramach swoich kompetencji dostosował zapisy ustawy regulującej lotnictwo cywilne w Polsce, tj. ustawy z dnia 3 lipca 2002 r. – Prawo lotnicze328 do przepisów zawartych w rozporządzeniu (WE) Nr 1107/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie praw osób niepełnosprawnych oraz osób o ograniczonej sprawności ruchowej podróżujących drogą lotniczą329.

Ustawa wprowadziła także nowe regulacje dotyczące nakładania administracyjnych kar pieniężnych za naruszenie obowiązków wynikających z przepisów rozporządzenia 1107/2006 oraz zmianę art. 75 poprzez dodanie zapisu, iż na żądanie Prezesa Urzędu każdy dostawca usług związanych z obsługą takich pasażerów jest zobowiązany do przedstawienia szczegółowej informacji dotyczącej kosztów zapewnienia tych usług i kalkulacji stawek opłat za nie330.

Na podstawie uzyskanych informacji Prezes Urzędu może nakazać, w drodze decyzji, zmianę wysokości opłat, jeżeli stwierdzi naruszenie zasad zawartych w rozporządzeniu 1107/2006/WE. Przyjęte przez ustawodawcę rozwiązanie umożliwia Prezesowi ULC odpowiedni nadzór nad tymi opłatami, spełniając jednocześnie podstawowy warunek pkt 9 preambuły rozporządzenia, stanowiącego, iż opłata ta nie może służyć finansowaniu działalności organu zarządzającego.

W 2012 r. Minister Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, sprawując nadzór nad działalnością Prezesa ULC, nie rozpatrywał żadnej skargi na Prezesa ULC w związku z realizacją przez ten organ zadań związanych z przestrzeganiem przepisów z zakresu praw osób niepełnosprawnych oraz osób o ograniczonej sprawności ruchowej podróżujących drogą lotniczą.

Zgodnie z art. 205a ust. 1 ustawy – Prawo lotnicze331 organem właściwym do kontrolowania przestrzegania przepisów rozporządzenia nr 1107/2006/WE jest Prezes Urzędu Lotnictwa Cywilnego, który w ramach powyższego obowiązku został wyposażony w szczególności w uprawnienie do rozpatrywania skarg, o których mowa w art. 15 ust. 2 tego rozporządzenia, tj. dotyczących naruszenia przez przewoźników lotniczych lub zarządzających lotniskiem przepisów ww. rozporządzenia. Skargi te są rozpatrywane w formie decyzji administracyjnej.

Prezes urzędu wielokrotnie zwracał się do podmiotów realizujących lotniczą działalność gospodarczą z informacją o rozporządzeniu nr 1107/2006 w celu zapewnienia, iż będą one w stanie prawidłowo wywiązać się z obowiązków nakładanych przez przedmiotowy akt prawny. Przed implementacją przepisów rozporządzenia nr 1107/2006 do krajowego porządku prawnego, skontrolowano największe polskie porty lotnicze pod kątem ich

327 Rozporządzenie nr 1107/2006 weszło w życie dnia 26 lipca 2008 r., z wyjątkiem art. 3 i 4, które stosuje się od dnia 26 lipca 2007 r.328 Dz. U. z 2012 r. poz. 933, z późn. zm.329 Dz. U. L 204 z 26.7.2006, str. 1.330 W związku z koniecznością zapewnienia przez Rzeczpospolitą Polską przestrzegania przez zarządzających lotniskami przepisów rozporządzenia unijnego m.in. w zakresie poprawności ustalenia i naliczania opłat związanych z obsługą pasażerów niepełnosprawnych oraz pasażerów o ograniczonej sprawności ruchowej.331 Ustawa z dnia 30 czerwca 2011 r. o zmianie ustawy – Prawo lotnicze oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 170, poz. 1015),

103

przygotowania do mających wejść w życie regulacji dotyczących praw osób niepełnosprawnych. W przypadku stwierdzenia niezgodności, formułowano zalecenia kierowane do zarządzającego portem lotniczym w celu usunięcie stwierdzonych uchybień. Departament Ochrony i Ułatwień w Lotnictwie Cywilnym (LOB) od 2008 r. pozostawał w kontakcie z zarządzającymi portami lotniczymi oraz przewoźnikami lotniczymi w zakresie merytorycznej pracy nad prawidłowym wypełnianiem wymogów prawa UE oraz dokonywał przeglądu stosowania rozporządzenia nr 1107/2006 na zasadzie wizyt we wszystkich portach lotniczych na terenie Rzeczypospolitej Polskiej z udziałem przedstawicieli zarządzających portami lotniczymi oraz polskich przewoźników lotniczych. W przypadku stwierdzenia niezgodności stanu faktycznego z wymogami rozporządzenia nr 1107/2006 formułowane były zalecenia Prezesa ULC mające na celu zwrócenie uwagi na istniejące uchybienia oraz ich usunięcie.

Do wejścia w życie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przepisów wykonawczych do rozporządzenia nr 1107/2006 ( tj. art. 205a ustawy – Prawo lotnicze)332

w zakresie rozpatrywania skarg pasażerów niepełnosprawnych oraz o ograniczonej możliwości ruchowej podróżujących drogą lotniczą, Prezes urzędu nie był uprawniony do rozpatrywania skarg za naruszenie przepisów tego rozporządzenia w formie decyzji administracyjnej oraz nakładania w następstwie tego kar administracyjnych za naruszenie przepisów rzeczonego aktu prawnego333.

W ramach działalności urzędu czynności dotyczące praw osób są realizowane przede wszystkim w ramach kompetencji dwóch komórek organizacyjnych: Komisji Ochrony Praw Pasażerów oraz Departamentu Ochrony i Ułatwień w Lotnictwie Cywilnym.

Komisja Ochrony Praw Pasażerów (KOPP) podejmuje działania na rzecz ochrony praw osób niepełnosprawnych oraz osób o ograniczonej sprawności ruchowej podróżujących drogą lotniczą w zakresie i na podstawie aktów prawnych.334 Skargi na naruszenie przepisów rozporządzenia nr 1107/2006 zaczęły wpływać do KOPP praktycznie od wejścia w życie tego aktu prawnego, jednakże zjawisko to ma charakter marginalny335.

Komisja Ochrony Praw Pasażerów we współpracy z Departamentem Ochrony i Ułatwień w Lotnictwie Cywilnym w latach 2008-2012 realizowała szereg zadań mających na celu podniesienie świadomości społecznej (przede wszystkim zaś świadomości pasażerów, przewoźników lotniczych oraz zarządzających portami lotniczymi) w zakresie praw osób niepełnosprawnych oraz osób o ograniczonej sprawności ruchowej podróżujących drogą lotniczą, jak również pogłębienie wiedzy na temat tego zagadnienia mające skutkować ciągłym udoskonalaniem rozwiązań legislacyjnych w powyższym zakresie. Do wspomnianych działań zaliczyć można:◘ spotkania z przedstawicielami przewoźników lotniczych, lotnisk, organizacji osób

niepełnosprawnych336,◘ prowadzenie korespondencji z przewoźnikami lotniczymi oraz zarządzającymi

portami lotniczymi dotyczącej głównie przestrzegania przez nich przepisów rozporządzenia nr 1107/2006,

332 Do 26 sierpnia 2011 r.333 Do dnia 26 sierpnia 2011 roku Prezes ULC miał jedynie możliwość podejmowania czynności o charakterze nadzorczo-kontrolnym w zakresie przestrzegania przepisów rozporządzenia nr 1107/2006. Warto podkreślić, że w tym okresie opracowano procedurę rozpatrywania skarg zgodną z Kodeksem postępowania administracyjnego, przygotowano ewidencję wpływających skarg oraz stworzono kanały komunikacji z większością przewoźników operujących z polskich lotnisk oraz z organami wykonującymi funkcje analogiczne do KOPP w innych krajach Unii Europejskiej.334 Rozporządzenia (WE) nr 1107/2006, ustawy z dnia 3 lipca 2002 r. – Prawo lotnicze; Regulaminu Organizacyjnego Urzędu Lotnictwa Cywilnego.335 W załączniku 13a opisano postepowanie wyjaśniające w dwóch sprawach (skargach).336 M. in. w dniu 18 marca 2008 roku ULC zorganizował konferencję poświęconą prawidłowemu wdrożeniu przepisów rozporządzenia nr 1107/2006 z udziałem przewoźników lotniczych, zarządzających portami lotniczymi, przedstawicieli organizacji pozarządowych (m.in. z Polskiego Forum Osób Niepełnosprawnych), pracowników Ministerstwa Infrastruktury oraz Straży Granicznej).

104

◘ udział w szkoleniach i konferencjach międzynarodowych dotyczących praw osób niepełnosprawnych337,

◘ udzielanie informacji indywidualnym pasażerom oraz mediom w zakresie praw osób niepełnosprawnych,

◘ uaktualnianie zawartości strony internetowej ULC (www.ulc.gov.pl) w zakresie praw osób niepełnosprawnych, w tym poprzez umieszczenie tam krajowych, unijnych, jak

i międzynarodowych aktów prawnych oraz specjalnego przewodnika, który jest pomocną lekturą przed wybraniem się w podróż drogą lotniczą (każdy zainteresowany może ściągnąć ww. materiały po kliknięciu na zakładkę KOPP- „Prawa Pasażera” na głównej stronie ULC).

W roku 2012 urząd przeprowadził trzy kontrole w przedmiotowym zakresie. W ich wyniku w drodze postępowania administracyjnego podjął decyzję o nałożeniu kary338 w zakresie nieprzestrzegania przez zarządzającego portem lotniczym obowiązków wynikających z rozporządzenia 1107/2006 oraz ustalił termin usunięcia stwierdzonych nieprawidłowości. Po przeprowadzeniu kontroli sprawdzającej stwierdzono wywiązanie się zarządzającego z nałożonych przepisami obowiązków.

Przepisy dotyczące prawa osób niepełnosprawnych są respektowane, o czym świadczą statystyki dotyczące skarg osób niepełnosprawnych i o ograniczonej sprawności ruchowej na naruszenia zapisów rozporządzenia339.

Osoby niepełnosprawne i osoby o ograniczonej sprawności ruchowej posiadają zagwarantowane prawo do udzielenia pomocy przez zarządzających portami lotniczymi w taki sposób, aby osoby te mogły skorzystać z lotu, na który mają rezerwację340. Dodatkowo, istotnym wydaje się także fakt, że polscy przewoźnicy lotniczy zapewniają, iż w przypadku odmowy przyjęcia rezerwacji z przyczyn, o których mowa w art. 4 ust. 1 lit. a lub b rozporządzenia (WE) nr 1107/2006 (tj. względów bezpieczeństwa lub jeśli rozmiar samolotu lub jego drzwi czynią fizycznie niemożliwym przewóz osoby niepełnosprawnej), podejmują starania w celu zaproponowania osobie niepełnosprawnej i o ograniczonej sprawności ruchowej możliwego do zaakceptowania rozwiązania alternatywnego.

Warto podkreślić, że Przedsiębiorstwo Państwowe „Porty Lotnicze”, nadzorowane przez Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, rozpoczęło w 2012 r. wieloletnią inwestycję rozbudowy Terminala T1 w Warszawie, która uwzględnia dostosowanie terminala dla pasażerów niepełnosprawnych i zapewnienie dostępności do wszystkich jego obszarów.

Zapobieganie wykluczeniu cyfrowemu 341 Opracowane zostały projekty legislacyjne i programy resortowe adresowane

bezpośrednio lub pośrednio do osób niepełnosprawnych, w tym m.in.► Policy Paper dotyczący cyfrowego rozwoju Polski do 2020 r.

Dokument opracowywany przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji w ramach prac nad przyszłą perspektywą programową. Zgodnie z projektowanym dokumentem jednym z celów polityki cyfrowego rozwoju Polski powinno być zwiększanie dostępności treści dla osób niepełnosprawnych, realizowane przez:

337 M.in. udział w szkoleniu ECAC: “Legal responsibilities and best practices for National Enforcement Bodies”, które odbyło się w Rydze w dn. 28 lutego 2011 r.- 4 marca 2011 r., udział 15 marca 2011 r. w spotkaniu organizowanym pod auspicjami KE w Brukseli na temat implementacji rozporządzenia nr 1107/2006).338 W przypadku naruszeń przepisów przedmiotowego aktu prawnego Prezes Urzędu Lotnictwa Cywilnego posiada możliwość nałożenia na podmiot prowadzący lotniczą działalność gospodarczą kary pieniężnej. Wysokość kary pieniężnej została określona jest w załączniku Nr 2 ustawy Prawo lotnicze (w zależności od naruszenia jest to od 200 do 8000 PLN).339 Skargi zostały zamieszczone w załączniku 13.340 Zgodnie z ustawą - Prawo lotnicze.341 Informacja Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji.

105

http://www.ulc.gov.pl/

◘ propagowanie w sektorze ICT oraz w sektorze publicznym idei projektowania uniwersalnego (design for all), która zakłada projektowanie usług, produktów, informacji i aplikacji, w tym technologii asystujących, w taki sposób, by były dostępne dla jak największego kręgu odbiorców,

◘ wdrożenie zasady, że każda informacja oferowana przez administrację za pośrednictwem mediów elektronicznych będzie dostępna (zgodna ze standardami WCAG 2.0),

◘ wprowadzenie systemu monitoringu oraz samooceny dostępności i użyteczności stron internetowych urzędów,

◘ wsparcie prac badawczo-rozwojowych w zakresie technologii asystujących na przykład w modelach open source lub zbliżonych,

◘ stworzenie i rozwijanie platformy gromadzącej i upowszechniającej wiedzę na temat standardów dostępności i użyteczności, sposobów ich wdrażania, korzyści wynikających z ich stosowania oraz dobrych praktyk w tym obszarze.

► Program Operacyjny Polska Cyfrowa .Dokument opracowywany we współpracy z Ministerstwem Rozwoju Regionalnego w ramach prac nad przyszłą perspektywą programową. Zgodnie z projektem przewiduje się następujące działania dedykowane osobom niepełnosprawnym:◘ utworzenie sieci trenerów e-kompetencji, w tym – prowadzących także szkolenia dla

osób niepełnosprawnych, ◘ rozwój elektronicznych usług publicznych, w tym także z funkcjonalnościami dla osób

niepełnosprawnych,◘ dostęp do informacji i zasobów publicznych, umożliwiający także korzystanie osobom

niepełnosprawnym.► Projekt założeń ustawy o otwartych zasobach publicznych 342 .

Za główny cel przyjęto wyznaczenie ogólnych ram udostępniania i ponownego wykorzystywania zasobów publicznych. W szczególności wprowadzenie jednolitych zasad nabywania praw i zasad udostępniania (licencjonowania) zasobów publicznych finansowanych ze środków publicznych oraz tych generowanych przez podmioty publiczne.Zasoby publiczne udostępniane będą przez podmioty zobowiązane w centralnym repozytorium, o którym mowa w art. 9a ustawy o dostępie do informacji publicznej lub w analogicznych repozytoriach tworzonych dla zasobów określonego rodzaju, pod warunkiem, że poprzez wykorzystanie odpowiednich standardów technicznych będą one umożliwiały federację swoich zasobów z centralnym repozytorium oraz interoperacyjność z federacyjnymi systemami europejskimi. Przy czym, nie było intencją projektodawcy likwidowanie już istniejących repozytoriów. Proponuje się utworzenie, na bazie centralnego repozytorium, portalu wiedzy wspólnie z innymi istniejącymi już bazami tego typu np. Biblioteka Narodowa. Portal ten powinien być przystosowany do umożliwienia jego skutecznej obsługi przez osoby niepełnosprawne, w szczególności osoby niewidome i słabowidzące. Zapobiegając zjawisku wykluczenia cyfrowego osób niepełnosprawnych należy mieć na uwadze wytyczne wypracowane przez konsorcjum W3C (Word Wide Web Consortium) w ramach inicjatywy dostępności do sieci WAI (Web Accessibility Initiative), zgodnie z wytycznymi WCAG 2.0. Zalecenie stosowania tych wytycznych znalazło się również w Komunikacie Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Europejska Agenda Cyfrowa

342 Projekt jest na etapie konsultacji międzyresortowych i społecznych.

106

KOM(2010)245. Działanie 2.6.2. Usługi cyfrowe sprzyjające włączeniu społecznemu, s. 30.

► Projekt ustawy o zmianie ustawy o świadczeniu usług drogą elektroniczną oraz ustawy Kodeks cywilny.Ustawa o świadczeniu usług drogą elektroniczną zostanie uzupełniona o wynikającą z dyrektywy 2000/31/WE zasadę państwa pochodzenia, zmieniona zostanie redakcja tych przepisów, które budziły wątpliwości interpretacyjne. Usługodawca tworzący stronę internetową albo usługodawca zlecający utworzenie strony internetowej uwzględnia w miarę możliwości zalecenia dotyczące użytkowników o specjalnych potrzebach, w szczególności osób niepełnosprawnych z powodu dysfunkcji narządu wzroku lub słuchu. Rozwiązania te zostały uzgodnione ze środowiskami internautów i przedsiębiorców.

► Ustawa z dnia 16 listopada 2012 r. o zmianie ustawy Prawo telekomunikacyjne oraz niektórych innych ustaw 343 . Istotą regulacji jest wdrożenie dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/140/WE oraz 2009/136/WE z dnia 25 listopada 2009 r. do polskiego porządku prawnego. Regulacja przewiduje m.in.◘ zapewnienie skutecznej i skoordynowanej strategii zarządzania widmem w celu

stworzenia jednolitej europejskiej przestrzeni informacyjnej,◘ wprowadzenie zachęt do inwestowania w szybkie sieci telekomunikacyjne,◘ zwiększenie ochrony prawnej użytkownika (przepisy prokonsumenckie),◘ poprawienie konkurencyjności w zakresie świadczenia usług telekomunikacyjnych,◘ udoskonalenie przepisów dotyczących użytkowników niepełnosprawnych, a także

osób starszych i użytkowników o szczególnych potrzebach społecznych,◘ doprecyzowanie lub zmiana zgodnie z wymogami dyrektyw definicji ustawowych.

► Minimalne wymagania dla rejestrów publicznych i wymiany informacji w postaci elektronicznej oraz dla systemów teleinformatycznych.W 2012 weszło w życie rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 kwietnia 2012 r. w sprawie Krajowych Ram Interoperacyjności344, minimalnych wymagań dla rejestrów publicznych i wymiany informacji w postaci elektronicznej oraz minimalnych wymagań dla systemów teleinformatycznych345, zobowiązujące wszystkie instytucje publiczne do dostosowania swoich serwisów internetowych dla potrzeb osób niepełnosprawnych i wszystkich, którzy z różnych powodów nie mogą w pełni skorzystać z zasobów Internetu346.Do końca kwietnia 2015 roku, zgodnie z §19 wspomnianego rozporządzenia, wszystkie podmioty realizujące zadania publiczne mają obowiązek dostosowania swoich serwisów internetowych do międzynarodowych standardów WCAG 2.0347. Realizacja tego przepisu związana jest z przeciwdziałaniem wykluczeniu cyfrowemu osób niepełnosprawnych oraz osób starszych, wpisującym się w zapisy Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych

343 Dz. U. z 2012 r. poz. 1445.344 Ramy interoperacyjności w kontekście niniejszego rozporządzenia oznaczają zakres lub zasięg oddziaływania przepisów prawa nazagadnienia związane z wymianą informacji przez podmioty realizujące zadania publiczne ze wszystkimi interesariuszami tej wymiany. Ramy interoperacyjności będą określać zarówno sztywne wymogi w postaci wymagań minimalnych, ale też rekomendacje mające za zadanie zapewnienie interoperacyjności w przypadkach fakultatywnych ponad wymagania minimalne. Rekomendacje są dynamiczną częścią Krajowych Ram Interoperacyjności. Ich stosowanie przez podmioty realizujące zadania publiczne powinno mieć zastosowanie przede wszystkim w obszarze interfejsów łączących systemy informatyczne różnych podmiotów.Istotnym obszarem, który reguluje rozporządzenie jest również kwestia zwiększenia dostępności do usług eAdministracji dla osób niepełnosprawnych, ze szczególnym uwzględnieniem osób niewidomych i niedowidzących. Konieczność uregulowań prawnych w tym obszarze wynika między innymi ze zobowiązań Polski zawartych w Deklaracji Ministrów państw członkowskich Unii Europejskiej zatwierdzonej jednogłośnie w Rydze w dniu 11 czerwca 2006 r.345 Dz. U. 2012 r. poz. 526.346 Informacja Urzędu Komunikacji Elektronicznej.347 Web Content Accessibility Guidelines (WCAG) – międzynarodowy standard stron www. uznany w wielu krajach Europy.

107

o prawach osób niepełnosprawnych. Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych opublikował apel na stronie internetowej Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych (www.niepelnosprawni.gov.pl) o zwrócenie szczególnej uwagi na serwisy internetowe instytucji realizujących zadania publiczne, w szczególności na umowy zawierane przez podmioty realizujące zadania publiczne, na dostosowanie ich serwisów do standardów WCAG 2.0. Zawarcie umowy powinno zostać poprzedzone wykonaniem audytu dostępności, który wskaże błędy na stronie oraz metody ich ewentualnego naprawienia. Przeprowadzenie podobnego audytu dostępności powinno również stanowić warunek odebrania zleconego dzieła.

► Rekomendacje dla przyszłych działań rządu na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu.Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji w partnerstwie z Państwowym Funduszem Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych jako beneficjentem systemowym Poddziałania 1.3.6 PFRON – projekty systemowe Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, zrealizowało projekt „Wsparcie osób niepełnosprawnych w swobodnym dostępie do informacji i usług zamieszczonych w Internecie”. W roku 2012 r. podjęto inicjatywy dotyczące współpracy z organizacjami pozarządowymi w obszarze przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu, w których uczestniczyli przedstawiciele organizacji działających na rzecz osób niepełnosprawnych: Fundacja Widzialni oraz Niepełnosprawni Inaczej. Odbyły się warsztaty dotyczące integracji cyfrowej, podczas których przedstawiciele administracji centralnej, samorządów, organizacji pozarządowych i biznesu wypracowywali rekomendacje, które mają być podstawą dla przyszłych działań rządu na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu. Rekomendacje zostały zawarte w raporcie podsumowującym, gdzie jako jeden z celów wskazano „Umożliwienie korzystania z Internetu przez osoby niepełnosprawne i osoby starsze”. Dostęp osób niepełnosprawnych do publicznej informacji.

W ramach działań informacyjnych348udostępniono podatnikom w urzędach skarbowych na terenie całego kraju broszurę informacyjną „Ulga rehabilitacyjna”, zawierającą informacje ułatwiające niepełnosprawnym podatnikom skorzystanie z ulgi podatkowej349. Broszura ta została również opublikowana na stronie internetowej Ministerstwa Finansów oraz na specjalnie dedykowanej podatnikom w okresie rozliczenia podatku dochodowego od osób fizycznych stronie www.szybkipit.pl. Podobne działania, w zakresie wydawania i publikowania broszury informacyjnej „Ulga rehabilitacyjna”, realizowane były przez Ministerstwo Finansów w latach 2008-2011350.

Ponadto w nowym portalu internetowym Ministerstwa Finansów zastosowano dwa rozwiązania ułatwiające przeglądanie ministerialnych zasobów internetowych przez osoby z dysfunkcjami wzroku. Istnieje zarówno możliwość zmiany kolorystki strony (przejście do trybu kontrastowego), jak i możliwość zmiany rozmiaru czcionki systemowej (mała, średnia, duża). Planowane jest poddanie uruchomionego w 2012 r. portalu, audytowi dotyczącemu dostępności dla osób niepełnosprawnych i innych narażonych na wykluczenie cyfrowe (kryteria WCAG 2.0). Deklarowane działania zostaną przeprowadzone ze szczególnym uwzględnieniem przepisów rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 kwietnia 2012 r. w sprawie Krajowych Ram Interoperacyjności, minimalnych wymagań dla

348 Informacja Ministra Finansów.349 Nakład broszury drukowanej udostępnionej podatnikom w 2012 roku wynosił ponad 150 000 sztuk.350 Nakład broszur informacyjnych wydawanych w tych latach każdorazowo przekraczał 100 000 sztuk.

108

http://www.niepelnosprawni.gov.pl/

rejestrów publicznych i wymiany informacji w postaci elektronicznej oraz minimalnych wymagań dla systemów teleinformatycznych351.

Ministerstwo Gospodarki w ramach działań systemowych, których celem było dostosowanie stron internetowych do potrzeb osób niepełnosprawnych w prawym menu każdej ze stron dodany został link do IVONA WebReader. IVONA WebReader jest to odtwarzacz, który po zamieszczeniu w serwisie internetowym, odczytuje treść stron głosem lektora. Udźwiękowione w ten sposób zostały wszystkie strony, czyniąc je bardziej atrakcyjnymi i dostępnymi dla wszystkich, w tym osób starszych, niedowidzących oraz dyslektyków. Odtwarzacz działa z najpopularniejszymi przeglądarkami na dowolnym urządzeniu podłączonym do Internetu (komputer, telefon komórkowy, palmtop, etc.) oraz jest rozpoznawany przez programy typu screenreader.

Ponadto resort zorganizował szkolenie dla pracowników352 w zakresie przygotowania i publikacji materiałów na stronach w sposób umożliwiający osobom niepełnosprawnym pełny dostęp do informacji. W ramach powyższego projektu oraz recertyfikacji Użytecznej Strony został przygotowany raport użyteczności i dostępności portalu MG. Oba raporty określiły obszary wymagające poprawy w serwisach MG, zgodne z zaleceniami WCAG 2.0., które są sukcesywnie wdrażane. Dotyczą m.in. poprawy kontrastowości strony, logicznego i hierarchicznego zastosowania nagłówków, poprawy czytelności grafik i cytatów przez screenreadery, itp. Ponadto udostępniono w portalu MG wersję tekstową o wysokim kontraście.

Główny Urząd Kartografii w wyniku podjętych w latach 2008 – 2012 działań posiada nowa stronę internetową dostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych. Dodatkowo Urząd założył profile w internetowych serwisach społecznościowych. Forma publikowania informacji na stronie www oraz profilach serwisów bierze pod uwagę zróżnicowane potrzeby osób niepełnosprawnych. Zastosowano rozwiązania skierowane do osób słabowidzących, polegające na użyciu kontrastowej kolorystyki ułatwiającej czytanie oraz przeglądanie treści w wersji tekstowej. Dodatkowo istnieje możliwość zmiany wielkości czcionki (tzw. trzy A).

Z inicjatywy Urzędu Transportu Kolejowego, Fundacja Widzialni przeprowadziła ranking stron internetowych przewoźników kolejowych. Jak wynika z przedstawionego raportu - osiem serwisów otrzymało oceny niedostateczne, a jedynie dwa - oceny dostateczne. Po publikacji pod koniec 2012 r. raportu, Spółka Koleje Śląskie, jako pierwszy i jedyny przewoźnik, dostosował swój serwis do standardów dostępności WCAG. Również Urząd Transportu Kolejowego w 2012 r. rozpoczął procedurę wyłonienia firmy, która dostosuje strony Urzędu do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Od 2010 r. Sieć Punktów Informacyjnych Funduszy Europejskich353 organizuje spotkania pośrednio i bezpośrednio dedykowane osobom niepełnosprawnym. Na szczególną uwagę zasługuje inicjatywa pod nazwą „Pełno spraw dla niepełnosprawnych”, w ramach której przekazywane są informacje o możliwości uzyskania dotacji, bądź uczestnictwa w dofinansowanych projektach przez osoby niepełnosprawne. Punkty Informacyjne podczas tych spotkań zapewniają obecność tłumacza języka migowego, a część materiałów jest przygotowana alfabetem Braille’a, co pozwala na udział jeszcze szerszemu gronu osób.

W 2011 r. pracownicy Ministerstwa Rozwoju Regionalnego uczestniczyli w szkoleniu w ramach projektu „Wsparcie osób niepełnosprawnych w swobodnym dostępie do informacji i usług zamieszczonych w Internecie”, organizowanego przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji. W wyniku szkolenia zostały wprowadzone usprawnienia na stronach 351 Dz. U. z 2012 r. poz. 526.352 W ramach realizacji projektu „Wsparcie osób niepełnosprawnych w swobodnym dostępie do informacji i usług zamieszczonych w Internecie”, którego realizatorami byli Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji.353 Informacja Ministerstwa Rozwoju Regionalnego.

109

internetowych resortu, a w najbliższym czasie planowane jest dostosowanie serwisów Ministerstwa Rozwoju Regionalnego do międzynarodowych wytycznych dotyczących dostępności treści internetowych WCAG 2.0. W związku z tym, że Ministerstwo Rozwoju Regionalnego koordynuje również pracę wszystkich redaktorów Portalu Funduszy Europejskich, w 2011 r. we współpracy ze Stowarzyszeniem Przyjaciół Integracji zostało zorganizowane szkolenie dla redaktorów tworzących treść na stronach internetowych resortu. W ramach szkolenia redaktorzy zostali przygotowani to tworzenia treści przyjaznej dla osób niepełnosprawnych.

W 2012 r. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego przeprowadziło badanie stron internetowych instytucji tworzących system wdrażania Funduszy Europejskich w Polsce. Badanie składało się między innymi ze sprawdzenia elementów użyteczności serwisów internetowych, w tym także dostępności dla osób niepełnosprawnych. W okresie od sierpnia do października 2012 r. przebadano 21 stron, a wyniki zostały przekazane instytucjom, które zarządzają stronami internetowymi.

Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego zainicjowała i zrealizowała w 2012 r. działania ograniczające bariery komunikacyjne dla osób niewidzących i słabowidzących poprzez dostosowanie stron www.krus.gov.pl i www.bip.krus.gov.pl do przepisów ustawy o języku migowym i innych środkach komunikowania się.

Serwisy Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego zostały udźwiękowione354 z wykorzystaniem syntezatora mowy i WebReader. Usługa udźwiękowienia jest monitorowana komputerowo liczbą odsłuchań plików, z limitem 10 tys. w miesiącu. Limit ten jest co miesiąc wyczerpany. Serwis został również zindeksowany w wersji tekstowej, co umożliwia osobom słabowidzącym i niewidzącym wyszukiwanie/odczytywanie treści w opcji „czytania po klawiszach”, tj. podświetlania linków po kliknięciu klawisza „tab”. Dodatkowo wprowadzono opcję powiększania ekranu.

Komunikatem nr 1 Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z dnia 18 maja 2012r. określono zasady obsługi w Kasie interesantów wymagających usług tłumacza Polskiego Języka Migowego. Komunikat ten upowszechniono na stronie Biuletynu Informacji Publicznej Kasy. Jednocześnie Kierownictwo Kasy zostało przeszkolone na temat wymaganych w Kasie standardów komunikowania się z osobami niepełnosprawnymi. Na szkoleniu zaprezentowano m.in. wyniki audytu stron www w ramach Projektu Stowarzyszenia Przyjaciół Integracji i PFRON pn: „Wsparcie osób niepełnosprawnych w swobodnym dostępie do informacji i usług zamieszczonych w Internecie”.

Dostęp osób niepełnosprawnych do usług pocztowych.23 listopada 2012 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił ustawę – Prawo

pocztowe355 zawierającą szereg regulacji dotyczących udogodnień dla osób niepełnosprawnych. Do najistotniejszych z nich należy zaliczyć:◘ zapewnieniem osobom niepełnosprawnym przez operatora wyznaczonego356 dostępu do

usług powszechnych min. poprzez utworzenia w placówkach pocztowych odpowiednio oznakowanych stanowisk obsługi osób niepełnosprawnych, jak również organizacji pracy placówek pocztowych umożliwiającej osobom poruszającym się za pomocą wózka inwalidzkiego korzystanie z usług świadczonych przez te placówki,

◘ określenie przypadku, w których przesyłka dla osób ociemniałych jest zwolniona od opłaty za usługę pocztową ustalonej w obowiązującym cenniku usług powszechnych357.

354 Koszt udźwiękowienia serwisu i utrzymania usługi w 2012r. wyniósł 5 092,20 zł. Prace dotyczące skontrastowania stron i skalowania ekranu zostały wykonane w ramach planowanego limitu godzin na modyfikację/rozbudowę serwisów Kasy w umowie o utrzymaniu serwisu na zewnętrznym serwerze administratora.355 Dz. U. poz. 1529. Ustawa weszła w życie z dniem 1 stycznia 2013 r.356 Art. 62 ustawy – Prawo pocztowe.357 Art. 26 ustawy – Prawo pocztowe.

110

http://www.krus.gov.pl/

◘ określenie w drodze rozporządzenia, warunków wykonywania usług powszechnych, z uwzględnieniem m.in. dostępności dla osób niepełnosprawnych poruszających się za pomocą wózka inwalidzkiego nadawczych skrzynek pocztowych operatora wyznaczonego.

W 2012 r. przygotowano projekt rozporządzenia Ministra Administracji i Cyfryzacji w sprawie warunków wykonywania usług powszechnych. Rozporządzenie określa warunki świadczenia usług powszechnych przez operatora wyznaczonego obejmujące:◘ wskaźniki czasu przebiegu przesyłek pocztowych,◘ wymagania w zakresie przyjmowania i doręczania przesyłek pocztowych, w tym:

¤ warunki przyjmowania przesyłek, ¤ sposób postępowania z przesyłkami uszkodzonymi, ¤ sposób dokumentowania wykonania usługi doręczenia przesyłek rejestrowanych,¤ terminy odbioru przesyłek z placówki operatora wyznaczonego,¤ wymagania w zakresie opakowania przesyłek;

◘ sposób rozmieszczenia placówek operatora wyznaczonego,◘ minimalny procentowy udział nadawczych skrzynek pocztowych operatora

wyznaczonego umieszczonych w sposób zapewniający dostęp dla osób niepełnosprawnych poruszających się za pomocą wózka inwalidzkiego,

◘ sposób świadczenia usług powszechnych.Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej sprawuje, z mocy ustawy, kontrolę

w zakresie obowiązków dotyczących zapewnienia przez operatora świadczącego powszechne usługi pocztowe osobom niepełnosprawnym dostępu do świadczonych powszechnych usług pocztowych358. Celem przeprowadzanej corocznie przez UKE kontroli jest uzyskanie informacji czy operator świadczący powszechne usługi pocztowe (operator publiczny) zapewnia osobom niepełnosprawnym dostęp do świadczonych przez siebie powszechnych usług pocztowych359. Operator świadczący powszechne usługi pocztowe powinien zapewnić osobom niepełnosprawnym dostęp do świadczonych pocztowych usług powszechnych przez:◘ organizację pracy placówek operatora umożliwiającą osobom poruszającym się

za pomocą wózka inwalidzkiego korzystanie z usług świadczonych przez te placówki,◘ tworzenie w placówkach operatora odpowiednio oznakowanych stanowisk do obsługi

osób niepełnosprawnych,◘ umieszczenie nadawczych skrzynek pocztowych w sposób i w miejscu

umożliwiającym korzystanie z nich osobie niepełnosprawnej poruszającej się za pomocą wózka inwalidzkiego, w szczególności nadawczych skrzynek pocztowych instalowanych w placówce operatora lub na nieruchomości użytkowanej przez tę placówkę,

◘ doręczanie:¤ osobom niepełnosprawnym z uszkodzeniem narządu ruchu powodującym konieczność

korzystania z wózka inwalidzkiego przesyłek pocztowych,¤ niewidomym lub ociemniałym - na ich wniosek i bez pobierania dodatkowych opłat -

przesyłek listowych, przesyłek rejestrowanych, w tym przesyłek z zadeklarowaną wartością oraz kwot pieniężnych określonych w przekazach pocztowych,z pominięciem oddawczej skrzynki pocztowej oraz konieczności odbierania przesyłkiw placówce operatora,

◘ przyjmowanie od osoby niepełnosprawnej w miejscu jej zamieszkania prawidłowo opłaconej przesyłki nie będącej przesyłką rejestrowaną.

358 Stosownie do treści art. 63 ust. 2 pkt 1 lit. d) ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. Prawo pocztowe (tj. Dz. U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1159, z późn. zm.).359 Zgodnie z art. 56 ustawy Prawo pocztowe

111

Przeprowadzone kontrole w wytypowanych w sposób losowy placówkach pocztowych pozwoliły zebrać informacje dotyczące:◘ możliwości samodzielnego wjazdu do placówki pocztowej osób poruszających się

na wózkach inwalidzkich,◘ oznaczenia specjalnym piktogramem okienek obsługujących osoby niepełnosprawne,◘ usytuowania okienek przeznaczonych do obsługi osób niepełnosprawnych (sprawdzeniu

podlegała wysokość usytuowania okienka ułatwiająca osobom poruszającym się za pomocą wózka inwalidzkiego możliwość korzystania z usług pocztowych),

◘ usytuowania nadawczych skrzynek pocztowych w sposób umożliwiający osobom niepełnosprawnym poruszającym się na wózku inwalidzkim swobodny do nich dostęp,

◘ umieszczenia informacji przeznaczonych dla osób niepełnosprawnych (m.in. o stosowanych udogodnieniach, świadczonych usługach, organizacjach pośredniczących w świadczeniu usług),

◘ prowadzenia ewidencji osób niepełnosprawnych w celu umożliwienia im korzystania z usług pocztowych,

◘ możliwości przyjmowania przesyłek od osób niepełnosprawnych w miejscu ich zamieszkania.

We wrześniu 2012 roku pracownicy Delegatur Urzędu Komunikacji Elektronicznej przeprowadzili kontrole w 482 urzędach pocztowych, co stanowiło ok. 6% liczby wszystkich placówek Poczty Polskiej S.A. na terenie kraju360.W obszarach miejskich kontroli poddano 321 urzędów, czyli ok. 8,1% wszystkich placówek miejskich, natomiast w obszarach wiejskich skontrolowano 161 urzędów, co stanowiło ok. 3,7% wszystkich placówek wiejskich.

Przeprowadzona kontrola wykazała, że znaczna część skontrolowanych urzędów nie spełnia w pełnym zakresie kryteriów określonych prawem361. W skontrolowanych placówkach Poczty Polskiej S.A.: ◘ najlepiej wypełnianym obowiązkiem w stosunku do osób niepełnosprawnych było

umieszczenie na tablicach ogłoszeń niezbędnych informacji o usługach, warunkach ich świadczenia oraz udogodnieniach, z jakich mogą korzystać osoby niepełnosprawne. Kryterium to było spełnione w 99,4% (98,8% dla placówek wiejskich i 99,7% dla placówek miejskich),

◘ drugim, co do wielkości zaobserwowanym przez kontrolerów w placówkach pocztowych udogodnieniem (94%) było prawidłowe usytuowanie nadawczej skrzynki pocztowej,

◘ trzecim w kolejności elementem, spełniającym wymóg przystosowania do obsługi osób niepełnosprawnych (93,6%), było widoczne oznakowanie okienka,

◘ najsłabiej wypełnianym w kontrolowanych placówkach Poczty Polskiej S.A. obowiązkiem w zakresie ich przystosowania do obsługi osób niepełnosprawnych było zapewnienie możliwości samodzielnego wjazdu. Przystosowanie to stwierdzono w 275 urzędach, co stanowiło 57,1% skontrolowanych w bieżącym roku placówek (z czego placówki w miastach przystosowane były w ok. 62% (198 placówek), a na wsi – ok. 48% (77 placówek).

Wprawdzie poziom przystosowania placówek Poczty Polskiej S.A. do obsługi osób niepełnosprawnych poprawił się nieznacznie w stosunku do lat ubiegłych, ale jest w dalszym ciągu niewystarczający. W zakresie możliwości samodzielnego wjazdu na wózku inwalidzkim na 147 placówek, w których nie było tego udogodnienia podczas poprzedniej kontroli, poprawie uległa sytuacja w 28 placówkach. Kontrolerzy stwierdzili, że w 6 placówkach nastąpiło pogorszenie standardu obsługi osób niepełnosprawnych.360 Według danych uzyskanych od operatora na dzień 31 grudnia 2011 r. na terenie kraju funkcjonowało 8.345 placówek pocztowych, w tym 3.969 placówek na obszarach miejskich oraz 4.376 na terenach wiejskich.361 Szczegółowa informacja z kontroli została zamieszczona w załączniku 15.

112

Dostęp osób niepełnosprawnych do usług telekomunikacyjnych.16 listopada 2012 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwalił ustawę o zmianie ustawy

– Prawo telekomunikacyjne oraz niektórych innych ustaw362, której celem była m.in. implementacja dyrektyw unijnych odnoszących się do powszechnej usługi elektronicznej oraz ochrony prywatności i przetwarzania danych osobowych363, a dotyczących praw osób niepełnosprawnych.

Podstawowym odzwierciedleniem implementacji jest dodanie w art. 1 ust. 2 ustawy z dnia 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne364 celu polegającego na stworzeniu warunków dla zapewnienia użytkownikom końcowym będącym osobami niepełnosprawnymi dostępu do usług telekomunikacyjnych równoważnego poziomu dostępu, z jakiego korzystają inni użytkownicy końcowi. Konkretyzacja tego celu zawarta jest przede wszystkim w dodawanym do ustawy z dnia 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne przepisie art. 79c, na podstawie którego, na wszystkich dostawców publicznie dostępnych usług telefonicznych, został nałożony obowiązek zapewnienia, w miarę możliwości technicznych, użytkownikom końcowym będącym osobami niepełnosprawnymi dostępu do świadczonych przez siebie usług telefonicznych równoważnego dostępowi do usług telefonicznych, z jakiego korzysta większość użytkowników końcowych.

Szczegółowe wymagania dotyczące świadczenia udogodnień dla osób niepełnosprawnych przez dostawców publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych, z uwzględnieniem potrzeby zapewnienia użytkownikom końcowym będącym osobami niepełnosprawnymi dostępu równoważnego dostępowi do usług telefonicznych z jakiego korzysta większość użytkowników końcowych - zostaną określone w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw łączności365.

W 2012 r. rozpoczęto prace legislacyjne nad projektem rozporządzenia Ministra Administracji i Cyfryzacji w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących świadczenia udogodnień dla osób niepełnosprawnych przez dostawców publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych. W ramach rozporządzenia planuje się zobowiązać wszystkich dostawców publicznie dostępnych usług telekomunikacyjnych do: ◘ przygotowania stanowiska przystosowanego do obsługi również osób niepełnosprawnych,◘ przystosowania placówki dla osób niepełnosprawnych ruchowo,◘ udostępnienia informacji o miejscach zainstalowania aparatów publicznych tego

przedsiębiorcy, przystosowanych do używania przez osoby niepełnosprawne,◘ przedstawienia na żądanie, informacji o danych zawartych na fakturze wraz

z podstawowym wykazem wykonanych usług telekomunikacyjnych,◘ udostępnienia cennika i regulaminu świadczenia publicznie dostępnych usług

telekomunikacyjnych sporządzonego przy użyciu dużej czcionki albo w formie elektronicznej w formacie tekstowym,

◘ sporządzania na żądanie osoby niewidomej lub słabowidzącej szczegółowego wykazu wykonanych usług telekomunikacyjnych,

362 Dz. U. z 2012 r. poz. 1445. Przepisy przedmiotowej ustawy w większości weszły w życie z dniem 21 stycznia 2013 r. 363 Dyrektywy: Art. 7 i art. 23a dyrektywy 2002/22/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 7 marca 2002 r. w sprawie usługi powszechnej i związanych z sieciami i usługami łączności elektronicznej prawa użytkowników (Dz. U. UE L 108 z 24.04.2002, str. 51) oraz dyrektywy 2002/58/WE dotyczącej przetwarzania danych osobowych i ochrony prywatności w sektorze łączności elektronicznej, zmienionych dyrektywą nr 2009/136/WE oraz dyrektywa nr 3009/140/WE. Regulacja przedmiotowych dyrektyw objęte zostały również kwestie dotyczące praw osób niepełnosprawnych.364 Dz. U. Nr 171, poz. 1800, z późn. zm.365 Na podstawie delegacji zawartej w art. 79c ust. 3 ustawy z dnia 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne. W Ministerstwie Administracji i Cyfryzacji trwają prace nad tym rozporządzeniem, a UKE bierze aktywny udział w tworzeniu przepisów rozporządzenia.

113

◘ oferowania osobie niepełnosprawnej, urządzenia końcowego niezbędnego do zapewnienia jej dostępu do świadczonej usługi telekomunikacyjnej oraz przystosowanego do używania przez osoby niepełnosprawne,

◘ przystosowania aparatów publicznych,◘ specjalnego znakowania kart telefonicznych.

Na stronie internetowej www.orange.pl znajdują się informacje dla klientów o oferowanych aktualnie przez TP pod marką Orange udogodnieniach dla osób starszych i niepełnosprawnych świadczone tak w ramach telefonii stacjonarnej, jak i komórkowej, m.in. są to:◘ aplikacje dla osób starszych i niepełnosprawnych, ◘ 118 888 - informacja o firmach i instytucjach, które oferują udogodnienia dla osób

niepełnosprawnych, ◘ faktury i bilingi dla osób słabowidzących lub niewidomych, ◘ Wirtualny Doradca, ◘ VideoCall nowy kanał kontaktu dla Klientów Orange.

Zgodnie z ustawą366 Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej zobowiązany jest do publikowania na stronie podmiotowej Biuletynu Informacji Publicznej Urzędu Komunikacji Elektronicznej informacji o dostępnych na rynku urządzeniach końcowych przystosowanych do używania przez użytkowników końcowych będących osobami niepełnosprawnymi. Należy przy tym zaznaczyć, że dotychczas obowiązek ten spoczywał wyłącznie na przedsiębiorcy wyznaczonym do świadczenia usługi powszechnej w stacjonarnej publicznej sieci telefonicznej. Przedsiębiorcą wyznaczonym do świadczenia usługi powszechnej była Telekomunikacja Polska S.A367. Pomimo tego, że w 2012 r. TP S.A. nie była już zobowiązana do świadczenia wspomnianej usługi, to jednak w ub.r. i nadal świadczy udogodnienia dla osób niepełnosprawnych.

Propozycja elektronicznej obsługi interesanta niepełnosprawnego .W 2012 r. zostało podpisane Porozumienie o dofinansowanie projektu „Budowa

platformy e-usług Urzędu Komunikacji Elektronicznej”, zawarte pomiędzy Władzą Wdrażającą Programy Europejskie a Urzędem Komunikacji Elektronicznej.W rezultacie UKE rozpoczęło realizację projektu, który polega na zaprojektowaniu i wdrożeniu złożonego systemu (Platformy EPL), umożliwiającego klientom zewnętrznym UKE załatwianie wszelkich spraw administracyjnych drogą elektroniczną, jak również zwiększającego dostępność zasobów informacyjnych UKE w formie cyfrowej zainteresowanym konsumentom i podmiotom rynku telekomunikacyjnego i pocztowego w Polsce.

Projekt ma zapewnić obywatelom (przedsiębiorcom i konsumentom) na terenie całego kraju kompleksową, zdalną obsługę administracyjną obejmującą składanie wniosków i sprawozdań, otrzymywanie zwrotnych informacji i śledzenie biegu sprawy, jak również zwrotne otrzymywanie dokumentów (w tym decyzji administracyjnych) bez konieczności wizyty w Urzędzie.

Elektroniczna obsługa interesanta to kluczowy sposób rozwiązania problemów osób niepełnosprawnych, którzy dzięki nowoczesnym technologiom teleinformatycznym, nie będą podlegać wykluczeniu informacyjnemu.

Osoby, w tym niepełnosprawne będą miały w swoim miejscu zamieszkania (w domu) dostęp do wszelkich informacji niezbędnych do zapoczątkowania działalności, czy też dostaną możliwość zgłaszania swoich potrzeb istotnych dla poprawy warunków życia, w szczególności związanych z komunikacją elektroniczną. Projekt da im możliwości

366 Art. 79c ust. 2 ustawy z 16 listopada 2012 r. o zmianie ustawy - Prawo telekomunikacyjne oraz niektórych innych ustaw.367 W okresie od dnia 8 maja 2006 r. do dnia 8 maja 2011 r.

114

http://www.orange.pl/

rozwiązywania problemów w najważniejszych, codziennych sprawach konsumenckich (poczta, telefon, Internet, telewizja kablowa)368.

Poradnik przygotowania serwisów internetowych dla osób niepełnosprawnych369.

Pod patronatem Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej ukazał się „Podręcznik Dobrych Praktyk - WCAG 2.0” opracowany przez Fundację Widzialni. Publikacja wyjaśnia, w jaki sposób należy przygotować serwisy internetowe, aby były dostępne dla jak największej liczby użytkowników wykluczonych cyfrowo. W pierwszej części w sposób bardzo przystępny podręcznik prowadzi czytelnika przez świat osób, które z różnych powodów są pozbawione możliwości korzystania z zasobów cyfrowego świata. Opisuje, w jaki sposób korzystają z Internetu osoby niewidome, niedowidzące, głuche, starsze, które w codziennym życiu są narażone na tzw. wykluczenie cyfrowe. Druga część podręcznika jest skierowana do twórców stron www, administratorów, redaktorów oraz osób pragnących tworzyć strony internetowe zgodnie ze światowym standardem WCAG (Web Content Accessibility Guidelines), i opisuje jak je budować, aby osoby cyfrowo wykluczone, a wśród nich osoby niepełnosprawne, mogły z nich bez przeszkód korzystać.

Likwidacja barier w komunikowaniu się osób niesłyszących i słabosłyszących.1 kwietnia 2012 r. weszła w życie ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o języku

migowym i innych środkach komunikowania się370, która m.in. określa zasady obsługi osób doświadczających trwale lub okresowo trudności w komunikowaniu się. Zgodnie z przepisami ustawy organ administracji publicznej zapewnia m.in. dostęp do świadczenia usług tłumacza polskiego języka migowego (PJM), systemu językowo-migowego (SJM) i sposobów komunikowania się osób głuchoniewidomych (SKOGN). Świadczenie to może być realizowane również przez pracownika organu administracji publicznej posługującego się PJM lub SJM lub z wykorzystaniem środków wspierających komunikowanie się. Świadczenie jest bezpłatne dla osoby niepełnosprawnej371.Przykłady realizacji wspomnianej ustawy372: ◘ Ministerstwo Gospodarki w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 19 sierpnia

2011 r. o języku migowym i innych środkach komunikowania się373, regulującej zasady korzystania przez osoby uprawnione, tj. doświadczające trwale lub okresowo trudności w komunikowaniu się, z pomocy osób pomagających w kontaktach, m.in. z instytucjami publicznymi, organ administracji publicznej został zobowiązany w szczególności do udostępnienia usługi pozwalającej na komunikowanie się, tj. zapewnienia osobie uprawnionej możliwości skorzystania z pomocy wybranego tłumacza języka migowego lub tłumacza przewodnika. Jednocześnie organ administracji publicznej zapewnia też dostęp do świadczenia usług tłumacza: polskiego języka migowego (PJM), systemu językowo-migowego (SJM), sposobu komunikowania się osób głuchoniewidomych (SKOGN). W związku z powyższym Ministerstwo Gospodarki podpisało umowę z Towarzystwem Pomocy Głuchoniewidomych, jako podmiotem zapewniającym świadczenie kompleksowo usług tłumacza trzech systemów;

368 Zgodnie z przyjętym harmonogramem realizacja projektu powinna zakończyć się w ostatnim kwartale 2014 r.369 Podręcznik jest dostępny bez żadnych opłat w formie elektronicznej na stronie internetowej Fundacji Widzialni. 370 Dz. U. z 2011 r. Nr 209, poz. 1243, z późn.zm.371 W rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721, z późn. zm.).372 Informacje nadesłane przez pozostałe resorty i urzędy centralne dotyczące wdrażania ustawy o języku migowym zostały zamieszczone w załączniku 16. 373 Dz. U. z 2011 r. Nr 209, poz. 1243, z późn. zm.

115

http://www.widzialni.org/container/podrecznik6-www.pdf

◘ W 2012 r. na stronie internetowej Biuletynu Informacji Publicznej Ministerstwa Finansów, stworzono zakładkę Ministerstwo Finansów / Jak załatwić sprawę/ Sprawa do załatwienia / Obsługa osób uprawnionych. Publikowane w zakładce informacje zapewniają osobom mającym trwałe lub okresowe trudności w komunikowaniu się na wykorzystywanie w relacjach urzędowych uprawnień zawartych w ustawie z dnia 19 sierpnia 2011 r. o języku migowym i innych środkach komunikowania się. Przy załatwianiu spraw w Ministerstwie Finansów, proponuje się korzystanie ze środków wspierających komunikowanie się, w szczególności: tłumacza języka migowego, tłumacza przewodnika, korzystania z poczty elektronicznej lub faksu.

W 2012 r. dofinansowano, ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, koszty szkolenia w zakresie języka migowego374. Z dofinansowania kosztów szkolenia języka migowego mogła skorzystać osoba doświadczająca trwale lub okresowo trudności w komunikowaniu się, członek jej rodziny oraz osoba mająca stały lub bezpośredni kontakt z osobą uprawnioną. Wysokość przyznanego dofinansowania nie mogła być wyższa niż 20% przeciętnego wynagrodzenia. Ponadto dofinansowanie kosztów szkolenia było uzależnione od rodzaju wnioskodawcy i wynosiło:◘ dla osoby uprawnionej – nie więcej niż 95% kosztów szkolenia,◘ dla członka rodziny osoby uprawnionej oraz osoby mającej z nią stały lub bezpośredni

kontakt – nie więcej niż 90% kosztów szkolenia.Kwota przekazanego dofinansowania nie mogła być wyższa od faktycznego kosztu uczestnictwa wnioskodawcy w szkoleniu.

Na dofinansowanie kosztów szkolenia języka migowego w 2012 roku zaplanowano środki finansowe w wysokości 1.035 tys. zł., natomiast wykorzystano w wysokości 225.719,61 zł (21,81% środków zaplanowanych). Z dofinansowania szkoleń skorzystały 422 osoby375.

W 2012 r. osoby niepełnosprawne mogły korzystać z dofinansowania kosztu usług tłumacza migowego lub tłumacza – przewodnika376, udzielanego przez jednostki samorządu powiatowego. Osoby niepełnosprawne ubiegające się o dofinansowanie złożyły 23 wnioski na łączną kwotę 175.940 zł. Starostowie 7 powiatów przyznali dofinansowanie 18 osobom niepełnosprawnym na kwotę 76.921 zł. W ramach tego zadania została wypłacona kwota w wysokości 64.451 zł. na dofinansowanie usług tłumacza migowego, z której skorzystało 18 osób niepełnosprawnych, w tym m.in. 6 dzieci.

Altas świata dla osób niewidomych oraz udostepnienie informacji przestrzennej377.Główny Urząd Geodezji i Kartografii, w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym

dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym378, opracował i procedował w 2011 r. pod kątem legislacyjnym rozporządzenie z dnia 3 października 2011 r. Rady Ministrów w sprawie rodzajów kartograficznych opracowań tematycznych i specjalnych379, które weszło w życie 2 listopada 2011 r.

374 Podstawą rozpatrywania wniosków w 2012 roku było Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2012 r. w sprawie dofinansowania kosztów szkolenia polskiego języka migowego, systemu językowo-migowego, sposobu komunikowania się osób głuchoniewidomych oraz tłumacza-przewodnika (Dz. U. z 2012 r. poz. 687).375 Planowano, że z dofinansowania skorzysta 2.300 osób. Szczegółowa informacja dofinansowania kosztów szkolenia języka migowego została zamieszczona w załączniku 25.376 Art. 35a ust.1 pkt 7 lit. f ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.377 Informacja Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii, powołanego do obsługi Głównego Geodety Kraju,378 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. – Karta Praw Osób Niepełnosprawnych (M.P. Nr 50 poz. 475).379 Dz. U. Nr 222, poz. 1328. Projekt rozporządzenia był konsultowany z Polskim Związkiem Niewidomych.

116

W świetle §2 pkt 2 rozporządzenia, Główny Geodeta Kraju wykonuje i udostępnia kartograficzne opracowania specjalne w postaci map tyflologicznych, przeznaczonych dla osób niewidomych i słabowidzących. Od szeregu lat wydawane są przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii mapy i atlasy, przeznaczone dla osób o upośledzonym widzeniu, drukowane specjalną technologią druku i rysunku wypukłego. Wśród publikacji tego typu znajdują się: szkolny tyflologiczny „Atlas geograficzny Polski”, „Plan Warszawy dla niewidomych i słabo widzących” oraz „Geograficzny atlas Europy dla niewidomych i słabowidzących”.

Od roku 2008 prowadzono intensywne prace związane z opracowaniem Atlasu Świata dla niewidomych i słabowidzących. Urząd współpracował w tym zakresie z Polskim Związkiem Niewidomych, którego przedstawiciele byli stałymi członkami Zespołu Konsultacyjnego ds. opracowania Atlasu Świata dla niewidomych i słabowidzących380.

W 2012 r. zakończono realizację Atlasu Świata dla niewidomych i słabowidzących381. Atlas składa się z 38 plansz mapowych, przystosowanych do korzystania przez niewidomych i słabowidzących, wykonanych w transparentnej technice feliefowej z zastosowaniem kolorowego poddruku i opisami w języku Braille’a;Natomiast w ramach działań promujących projekt GEOPORTAL 2, zaplanowany do realizacji na lata 2009 – 2013 i współfinansowany ze środków Unii Europejskiej (POIG 2007-2013, 7 oś priorytetowa: „Społeczeństwo informacyjne – budowa elektronicznej administracji”), którego istotą jest rozwój krajowej infrastruktury informacji przestrzennej w celu udostępnienia obywatelom, przedsiębiorcom oraz administracji publicznej informacji przestrzennej z rejestrów georeferencyjnych i związanych z nią usług, opracowano prezentacje o projekcie oraz przewodnik multimedialny po stronie www.geoportal.gov.pl. Produkty te zostały zaopatrzone w wersje z napisami, co stanowi alternatywę do przekazywanych na stronie informacji nietekstowych.

W ramach projektu prowadzony jest portal internetowy pod adresem: www.geoportal.gov.pl. Portal ten bazuje na interaktywnej przeglądarce map z narzędziami umożliwiającymi wyszukiwanie i analizowanie informacji przestrzennych. Dla wyeliminowania barier w dostępie osób niepełnosprawnych do usług elektronicznych, podczas budowania strony portalu zastosowano standardy Web Accessibility Initiatives (WAI) opracowane przez World Wide Web Consortium (W3C). Została ona wyposażona w ikony „A+” i „A-„ umożliwiające zmianę rozmiaru czcionki, co może ułatwić korzystanie z niej osobom niedowidzącym.

W 2010 r. zakupiono dwa Infokioski – mobilne stanowiska informacyjno-prezentacyjne – służące do przeglądania strony portalu i Urzędu oraz prezentacji multimedialnej projektu lub innych treści informacyjno-promocyjnych. Urządzenia te, wykorzystywane głównie w trakcie konferencji, targów czy spotkań, posiadają funkcję „zoom” (powiększania stron) uwzględniającą potrzeby osób niedowidzących382.

Urządzenia służące osobom niepełnosprawnym do przemieszczania się383.Dozorowi technicznemu podlegają m. in. maszyny służące do przemieszczania osób

lub ładunków w ograniczonym zasięgu, w tym urządzenia służące do przemieszczania osób niepełnosprawnych384. Urządzenia te to najczęściej platformy podnoszące, poruszające się po

380 Analityczne zestawienie wydatków zamieszczono w załączniku 18.381Na kompleksowy druk Atlasa i przygotowanie w nakładzie 500 sztuk w roku 2012 wydatkowano kwotę 364 290 zł.382 Dodatkowo, jeden z Infokiosków został dostosowany do osób niepełnosprawnych ruchowo poruszających się na wózkach inwalidzkich, poprzez umożliwienie dogodnego podjazdu oraz wyposażenie w dodatkowy monitor i klawiaturę umieszczone na odpowiedniej wysokości i pod odpowiednim kątem.383 Informacja Urzędu Dozoru Technicznego.384 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 grudnia 2012 r. w sprawie rodzajów urządzeń technicznych podlegających dozorowi technicznemu (Dz. U. poz. 1468).

117

http://www.geoportal.gov.pl/

http://www.geoportal.gov.pl/

torze pionowym lub pochyłym. Dla tych urządzeń Urząd Dozoru Technicznego wykonywał czynności dozoru technicznego, w szczególności badania odbiorcze, okresowe i doraźne urządzeń, służących do przemieszczania osób niepełnosprawnych w ograniczonym zasięgu tj. platform podnoszących, poruszających się po torze pionowym lub pochyłym, jak również sprawdzał kwalifikacje osób konserwujących te urządzenia. Za wykonane czynności pobierane są opłaty.385 Wysokość opłat rocznych z tytułu wykonywania czynności dozoru technicznego dla osób fizycznych wykorzystujących urządzenia przeznaczone do przemieszczania osób niepełnosprawnych dla potrzeb własnych w 2012 roku jest niższa i wynosiła 17,7% stawki określonej w rozporządzeniu, tj. 21 zł i 49 zł, w zależności od udźwigu urządzenia.

W okresie 2008-2012 Urząd Dozoru Technicznego386, zorganizował i koordynował na poziomie krajowym prace polegające na weryfikacji polskiej wersji językowej przewodnika, dotyczącego stosowania Dyrektywy Maszynowej 2006/42/WE, która swoim zakresem obejmuje między innymi urządzenia techniczne, dostosowane wyłącznie do przemieszczania osób niepełnosprawnych. Wyniki prac dostępne są na stronie internetowej387.

Zamówienia publiczne – preferencje dla podmiotów zatrudniających osoby niepełnosprawne388.W latach 2008-2011 przygotowano projekt i znowelizowano ustawę – Prawo

zamówień publicznych. Wprowadzone zmiany dotyczyły m. in. sytuacji osób niepełnosprawnych w celu stworzenia preferencji dla podmiotów zatrudniających osoby zagrożone wykluczeniem społecznym.◘ Przepisy dotyczące sytuacji osób niepełnosprawnych zostały ujęte

w art. 4 pkt. 1 ustawy z dnia 7 maja 2009 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach socjalnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw389, który dodawał do art. 29 ustawy – Prawo zamówień publicznych ust. 4, będący implementacja art. 26 Dyrektywy 2004/18/WE (dyrektywa klasyczna), zgodnie z którym zamawiający może określić szczególne warunki dotyczące względów społecznych i środowiskowych związane z realizacją zamówienia, o ile są one zgodne z prawem Unii Europejskiej oraz zostały wskazane w ogłoszeniu o zamówieniu lub specyfikacji istotnych warunków zamówienia.Zamawiający może określić w opisie przedmiotu zamówienia - zgodnie z art. 29 ust. 4 pkt. 1 lit. b ustawy – Prawo zamówień publicznych - wymagania związane z realizacją zamówienia, dotyczące zatrudnienia osób niepełnosprawnych, o których mowa w przepisach o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

◘ Przepisy dotyczące sytuacji osób niepełnosprawnych zostały ujęte w art. 1 pkt. 1 ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy - Prawo zamówień publicznych oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych,390 który nadawał nowe brzmienie art. 22 ustawy – Prawo zamówień publicznych391. Celem wprowadzenia omawianego przepisu było wyrównanie szans wykonawców zatrudniających osoby niepełnosprawne w ubieganiu się o zamówienia publiczne oraz integracja lub reintegracja osób niepełnosprawnych na rynku pracy.

385 Według stawek określonych w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 26 listopada 2011 r. w sprawie wysokości opłat za czynności jednostek dozoru technicznego.386 Na prośbę Ministerstwa Gospodarki.387 http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/mechanical/files/machinery/guide-appl-2006-42-ec-2nd 201006_pl.pdf.388 Działania zrealizowane przez Urząd Zamówień Publicznych.389 Dz. U. Nr 91, poz. 742.390 Dz. U. Nr 206, poz. 1591.391Przepis art. 22 ust. 2 Prawa zamówień publicznych w brzmieniu nadanym ustawą implementował postanowienia art. 19 dyrektywy klasycznej oraz stanowił odzwierciedlenie jej motywu 28.

118

http://ec.europa.eu/enterprise/sectors/mechanical/files/machinery/guide-appl-2006-42-ec-2nd

Zamawiający mają możliwość zastrzeżenia w ogłoszeniu o zamówieniu - zgodnie z przepisem ww. art. 22 ust. 2 ustawy Prawa zamówień publicznych, że o udzielane zamówienia publicznego będą się mogli ubiegać wyłącznie wykonawcy, u których ponad 50 % zatrudnionych pracowników stanowią osoby niepełnosprawne w rozumieniu przepisów o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych lub właściwych przepisów państw członkowskich Unii Europejskiej lub Europejskiego Obszaru Gospodarczego.Uregulowania prawne dotyczące społecznych zamówień publicznych, w tym także zapisy umożliwiające wsparcie osób niepełnosprawnych w ramach prowadzonych postępowań przetargowych, są promowane w ramach działalności informacyjno – promocyjnej prowadzonej przez Urząd Zamówień Publicznych.

W latach 2010 – 2012 w ramach realizacji Krajowego Planu Działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych na lata 2010 – 2012, Urząd Zamówień Publicznych zorganizował 3 edycje szkoleń oraz 3 doroczne konferencje poświęcone tematyce zielonych i społecznych zamówień publicznych. W wydarzeniach tych nacisk położony został na promowanie rozwiązań prawnych dotyczących aspektów społecznych w zamówieniach publicznych oraz prezentację przykładów realizacji społecznych zamówień publicznych z punktu widzenia zamawiającego oraz wykonawcy reprezentującego podmioty ekonomii społecznej. W szkoleniach i konferencjach zorganizowanych w ramach Krajowego Planu Działań na lata 2010 - 2012 wzięło udział łącznie około 600 osób.

Aspekty społeczne w zamówieniach publicznych i sposoby ich uwzględniania w ramach prowadzonego postępowania przetargowego, także w zakresie wsparcia potrzeb i integracji osób niepełnosprawnych, były także tematem jednego z serii 10 warsztatów szkoleniowych na temat procedur udzielania zamówień publicznych zorganizowanych przez Urząd Zamówień Publicznych w 2012 roku. Warsztaty były skierowane do grupy 150 przedstawicieli administracji publicznej.

Ponadto w latach 2011 - 2012 przedstawiciele Urzędu Zamówień Publicznych brali aktywny udział w wydarzeniach promujących stosowanie klauzul społecznych w zamówieniach publicznych organizowanych przez podmioty wspierające ekonomię społeczną.

Ułatwienia w izbach i urzędach skarbowych w obsłudze osób niepełnosprawnych392.W latach 2008-2012 zarówno izby skarbowe, jak i urzędy skarbowe koncentrowały się

przede wszystkim na działaniach organizacyjnych ukierunkowanych na ułatwienie kontaktów osób niepełnosprawnych z pracownikami urzędów, tj.:◘ opracowywano i wdrażano procedury lub instrukcje dotyczące obsługi osób

niepełnosprawnych, które miały na celu udzielenie pomocy i zabezpieczenie pełnej obsługi osób niepełnosprawnych, również poza kolejnością,

◘ w ramach akcji rozliczenia z tytułu podatku dochodowego od osób fizycznych i składania zeznań PIT, między innymi nawiązane były kontakty z organizacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych w celu zorganizowania spotkań z osobami niepełnosprawnymi, zainteresowanymi możliwością zastosowania w rozliczeniu ulgi rehabilitacyjnej oraz sposobem dokumentowania wydatków poniesionych na te cele. Na spotkaniach tych także udostępniano materiały informacyjne dot. rozliczeń podatkowych,

◘ organizowano specjalne okienka w salach obsługi podatników dostosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych poprzez obniżenie blatu do wysokości osoby poruszającej się na wózku inwalidzkim lub oddzielne pokoje biurowe znajdujące się na parterze budynku, w których osoby niepełnosprawne obsługiwane są w sposób kompleksowy bez konieczności przemieszczania się po urzędzie,

392 Informacja Ministra Finansów.

119

◘ przeszkolono co najmniej jednego pracownika urzędu w zakresie posługiwania się językiem migowym. Dzień otwarty dla osób niepełnosprawnych w Zakładzie Ubezpieczeń

Społecznych.Zakład Ubezpieczeń Społecznych corocznie, począwszy od roku 2007, organizuje

kampanię informacyjno– promocyjną na terenie całego kraju pod nazwą „Dzień Otwarty dla Osób Niepełnosprawnych w ZUS”.

Celem przedsięwzięcia jest upowszechnianie wiedzy o prawach osób niepełnosprawnych oraz udostępnienie zainteresowanym kompleksowej informacji w obszarze zagadnień związanych z ubezpieczeniami społecznymi oraz możliwościami aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych. W tym dniu, we wszystkich oddziałach ZUS dyżurują eksperci Zakładu oraz przedstawiciele Stowarzyszenia Przyjaciół Integracji, Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych i innych organizacji pozarządowych realizujących zadania na rzecz osób niepełnosprawnych.

Udzielają oni informacji dotyczących świadczeń z ubezpieczeń społecznych, orzecznictwa lekarskiego, rehabilitacji leczniczej w ramach prewencji rentowej. Doradzają również jak efektywnie szukać pracy i optymalnie przygotować się do procesu rekrutacji. Zainteresowani mogą się dowiedzieć jak otworzyć własną działalność gospodarczą. Eksperci informują o różnych formach dofinansowania z PFRON oraz możliwości uczestniczenia w projektach Funduszu. Organizacja Dnia Otwartego w terenowych placówkach Zakładu pozwala dostosować przedsięwzięcie do potrzeb i możliwości lokalnych środowisk co poprzez różnorodność form i inicjatyw czyni Dzień Otwarty przedsięwzięciem potrzebnym i oczekiwanym przez odbiorców.

Wszystkie przedsięwzięcia realizowane na rzecz osób niepełnosprawnych są organizowane w sposób pozwalający dotrzeć do jak największej liczby osób zainteresowanych i dlatego Zakład przywiązuje wielką wagę do nawiązywania, kontynuowania i poszerzania współpracy w zakresie upowszechniania wiedzy dotyczącej praw osób niepełnosprawnych z organizacjami i instytucjami działającymi na rzecz tych osób, szczególnie w wymiarze lokalnym, a także z lokalnymi mediami. Współpraca w tym zakresie jest na bieżąco realizowana przez wszystkie placówki Zakładu393.

Inne działania w zakresie likwidacji barier funkcjonalnych.Policja w ub.r. organizowała394 spotkania dotyczące zagadnień związanych

z bezpieczeństwem osób niepełnosprawnych395, debatę społeczną poświęconą m.in. poczuciu bezpieczeństwa osób niewidomych jako pieszych uczestników ruchu drogowego396, a także akcję pn. „Parking dla niepełnosprawnych” ukierunkowaną na kontrolę pojazdów

393 Dodatkowa informacja została zamieszczona w załączniku 20.394 Inne formy działania:◊ dostosowanie regulaminów pracy w zakresie czasu pracy osób niepełnosprawnych w związku z wejściem w życie zmian w tym

zakresie w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (KWP Bydgoszcz, Szkoła Policji w Słupsku, Komenda Główna Policji);

◊ udzielanie pomocy finansowej w postaci zapomóg doraźnych i dofinansowania do leczenia z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych oraz funduszu prewencyjnego PZU (Szkoła Policji w Słupsku);

◊ stworzenie możliwości odbywania studiów w trybie indywidualnej organizacji studiów w przypadku studentów, którzy posiadają orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności, uniemożliwiającym lub znacznie utrudniającym studiowanie (Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie);

◊ dokonywanie zakupów w zakładach pracy chronionej;◊ organizacja staży dla osób niepełnosprawnych (KWP Kielce, KWP Wrocław, Komenda Główna Policji);◊ szkolenia w ramach doskonalenia zawodowego obejmujące problematykę praw człowieka, z uwzględnieniem kwestii osób

niepełnosprawnych;◊ pomoc psychologiczna;◊ współpraca z lokalnymi ośrodkami rehabilitacyjnymi, placówkami opiekuńczo-wychowawczymi;◊ organizacja spotkań edukacyjnych dla uczniów klas integracyjnych oraz szkół specjalnych.395 KPP Opatów, KPP Sandomierz.396 KPP Busko-Zdrój.

120

przeznaczonych do przewozu osób niepełnosprawnych oraz sposobu ich parkowania na specjalnie wyznaczonych w tym celu miejscach parkingowych397.

Ponadto przygotowano aplikacje na telefony komórkowe lub kontaktowe dla osób niesłyszących i niedosłyszących, gdzie za pośrednictwem komunikatora SMS osoby niepełnosprawne mogą wysyłać powiadomienie (zgłoszenie) o zaistniałym zdarzeniu, jak również uzyskać stosowne informacje398.

Pilotażowy program „Aktywny samorząd”.Celem programu Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych było

w 2012 r. wyeliminowanie lub zmniejszeniu barier ograniczających uczestnictwo osób niepełnosprawnych życiu społecznym, zawodowym i w dostępie do edukacji. Realizatorami programu są samorządy powiatowe w formie:◘ likwidację lub ograniczenie bariery transportowej399,◘ przygotowanie osób niepełnosprawnych z zaburzeniami ruchu i percepcji

wzrokowej do pełnienia różnych ról społecznych poprzez umożliwienie im włączenia się do tworzącego się społeczeństwa informacyjnego400,

◘ likwidację lub ograniczenie bariery w poruszaniu się, umożliwiające uczestnictwo osób niepełnosprawnych w aktywności społecznej albo wzrost lub utrzymanie istniejącej aktywności401,

◘ umożliwienie osobom niepełnosprawnym pełnienia różnych ról społecznych poprzez zastosowanie elementów wspierających ich zatrudnienie402.

Z programu skorzystało 7.213 osób niepełnosprawnych403.

8. posiadania samorządnej reprezentacji swego środowiska oraz do konsultowania z nim wszelkich projektów aktów prawnych dotyczących

osób niepełnosprawnych,Osoby niepełnosprawne, ich rodziny i najbliższe otoczenie korzystając w pełni

z prawa do posiadania samorządnej reprezentacji swojego środowiska tworzą organizacje o charakterze lokalnym, regionalnym i ogólnopolskim w formie m.in. instytucji pozarządowych (np. stowarzyszeń, fundacji).

Organizacje te oferują różnego rodzaju wsparcie osobom niepełnosprawnym w formie np. usług w zakresie ochrony zdrowia, rehabilitacji leczniczej, zwłaszcza dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, rehabilitacji zawodowej i społecznej, w tym m.in. poradnictwa i doradztwa zawodowego, pośrednictwa pracy, imprez kulturalnych, sportowych, rekreacyjnych i turystycznych.

Organizacje pozarządowe prowadzą również przychodnie rehabilitacyjne, zakłady aktywności zawodowej, warsztaty terapii zajęciowej, niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej oraz realizują zadania zlecane m.in. w formie konkursowej np. przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Fundusz Rozwoju Kultury Fizycznej, Narodowy Fundusz Zdrowia czy przez Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (FIO).

397 KWP Białystok.398 KWP Kielce, KWP Białystok, KMP Radom.399 Obszary: A i E. programu celowego PFRON.400 Obszary: B1-B4 programu celowego PFRON.401 Obszary: C i D programu celowego PFRON.402Obszar F programu celowego PFRON.403 Podstawą przekazania środków na realizację programu była umowa zawarta pomiędzy PFRON a samorządem powiatowym, który był realizatorem programu. Koszty obsługi realizacji programu przez samorząd powiatowy pokrywane były ze środków PFRON do wysokości 3% środków wykorzystanych na realizację programu. W planie finansowym na 2012 rok na realizację programu „Aktywny samorząd” przewidziano środki w łącznej wysokości 82.756 tys. zł. Wydatkowano 77.659.390,85 zł (93,84 % środków zaplanowanych na realizację programu.

121

Nie ma miarodajnych danych statystycznych dotyczących organizacji pozarządowych zrzeszających osoby niepełnosprawne lub działających na rzecz osób niepełnosprawnych, a nawet realizujących czasowo konkretne projekty adresowane do osób niepełnosprawnych.Biuro Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych zwróciło się do Stowarzyszenia Klon/Jawor404 z prośbą o wygenerowanie z ogólnej bazy danych organizacji pożytku publicznego portalu www.ngo.pl, tych organizacji pozarządowych, które w 2012 r. zaktualizowały dane w bazie ngo.pl i zadeklarowały, że prowadzą w obszarze pożytku publicznego działalność na rzecz osób niepełnosprawnych.

Z informacji nadesłanej przez Stowarzyszenie Klon/Jawor wynika, że ogółem w 2012 r. działalność na rzecz osób niepełnosprawnych prowadziło 1.956 organizacji pożytku publicznego o charakterze ogólnopolskim, regionalnym i lokalnym (powiatowym i gminnym)405, w tym 61 proc. to były stowarzyszenia i 28 proc. – fundacje.

Najwięcej organizacji pozarządowych prowadziło działania na rzecz osób niepełnosprawnych w województwach: mazowieckim (218), śląskim (223), dolnośląskim (182), najmniej – w województwach: opolskim (37), podlaskim (53) i świętokrzyskim (54).

Organizacje pozarządowe406 mogą realizować, na zlecenie Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych oraz na zlecenie samorządu województwa lub samorządu powiatowego407 – ze środków PFRON zadania z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych. Rodzaje zadań, które mogą być zlecane fundacjom oraz organizacjom pozarządowym wskazane zostały w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 lutego 2008 r. w sprawie rodzajów zadań z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych zlecanych fundacjom oraz organizacjom pozarządowym408. Z dniem 12 marca 2010 roku weszły w życie zmiany do ustawy o rehabilitacji , zgodnie z którymi podmiotami uprawnionymi do ubiegania się o zlecenie realizacji zadań mogą być również kościelne osoby prawne, stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego, spółdzielnie socjalne oraz spełniające szczególne warunki spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, jak również kluby sportowe będące spółkami.

W 2012 r. starostowie 63 powiatów (16,62 proc. ogółu samorządów powiatowych) z 15 województw (w województwie opolskim powiaty nie zlecały zadań organizacjom pozarządowym) podpisali z organizacjami pozarządowymi 398 umów na realizację zadań zleconych w zakresie rehabilitacji osób niepełnosprawnych409. Organizacje pozarządowe w województwie pomorskim zrealizowały 22 proc. ogółu podpisanych w kraju umów ze starostami w zakresie zadań zleconych na rzecz osób niepełnosprawnych, w województwie dolnośląskim – 20 proc. oraz w województwie śląskim – 9,8 proc. Zatem w tych trzech województwach organizacje pozarządowe zrealizowały ponad połowę (51,8 proc.) umów zawartych w kraju w zakresie zadań zleconych.W ramach zawartych umów największy udział miały zadania: ◘ prowadzenie grupowych i indywidualnych zajęć usprawniających – 36,4%,◘ organizowanie lokalnych, regionalnych i ogólnopolskich imprez kulturalnych,

sportowych, turystycznych i rekreacyjnych – 12,3%,

404 Stowarzyszenie Klon/Jawor jest największym źródłem wiedzy o organizacjach pozarządowych w Polsce oraz aktywności społecznej Polaków i Polek. Od 12 lat dostarcza informacji o samoorganizującym się społeczeństwie: organizacjach pozarządowych, ruchach obywatelskich, filantropii, wolontariacie oraz społecznym zaangażowaniu Polaków i Polek.405 Szczegółowe dane zostały zamieszczone w załączniku 19.406 Zgodnie z postanowieniami art. 36 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.407 Ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych będących w dyspozycji samorządów powiatowych i samorządów województw.408 Dz. U. Nr 29, poz. 172.409 Wydatkowano na ten cel środki Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w wysokości 6.112.725 zł.

122

http://www.ngo.pl/

◘ prowadzenie rehabilitacji osób niepełnosprawnych w różnych typach placówek – 11,7%

◘ organizowanie i prowadzenie szkoleń, kursów, warsztatów, grup środowiskowego wsparcia oraz zespołów aktywności społecznej – 11,6%.

Marszałkowie z 14 samorządów wojewódzkich (samorządy województw: śląskiego i zachodniopomorskiego nie zlecały zadań organizacjom pozarządowym) podpisali 637 umów410 w zakresie 12 rodzajów zadań przewidzianych do zlecania411. Organizacje pozarządowe w czterech województwach (mazowieckim, dolnośląskim, lubelskim i lubuskim) zrealizowały ponad połowę zawartych w kraju umów z marszałkami (51,70 proc.)412.

421 organizacje pozarządowe realizowały w 2012 r. także zadania zlecane w formule konkursowej przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, zgodnie z postanowieniami art. 36 ustawy o rehabilitacji (…), zadania z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych413. Na dofinansowanie realizacji zadań zlecanych zaplanowano w ub.r. 170 mln zł., wydatkowano ponad 162 mln414 zł (95,51% środków zaplanowanych), przy czym prawie 161 mln zł otrzymały jednostki niezaliczane do sektora finansów publicznych (głównie organizacje pozarządowe).

Organizacje pozarządowe mogą korzystać również m.in. z oferty programowej Funduszu Inicjatyw Obywatelskich415 dotyczącej dofinansowania realizacji konkretnych zadań416 w procedurze konkursowej. Wsparcie inicjatyw na rzecz osób niepełnosprawnych udzielane jest w Programie Operacyjnym FIO 2009-2013 w ramach Priorytetu III – Integracja i aktywizacja społeczna, 8. Obszar wsparcia – Integracja i aktywizacja osób niepełnosprawnych.

W rezerwie celowej budżetu Państwa FIO w 2008 r. wsparcie dla osób niepełnosprawnych udzielane było w ramach 1. Obszaru wsparcia – zabezpieczenie społeczne, w 3 kierunku działania: Integracja i aktywizacja osób niepełnosprawnych.Poniższe zestawienie przedstawia liczbę ofert złożonych przez organizacje pozarządowe i inne uprawnione podmioty w ramach poszczególnych konkursów, liczbę ofert dofinansowanych oraz kwotę, która została przyznana na realizację projektów z tego zakresu w danym roku.

rok oferty dofinansowane dofinansowanie2012 324 24 2 122 tys.2011 328 35 3 570 tys.2010 324 22 2 770 tys.2009 308 36 3 280 tys.2008 256 95 6 806 tys.

Osoby niepełnosprawne, w szczególności za pośrednictwem organizacji pozarządowych aktywnie uczestniczą w stanowieniu prawa, w pracach zespołów, organach doradczych, w spotkaniach i naradach, w seminariach i konferencjach organizowanych lub

410 Wydatkowano na ten cel środki Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych w wysokości 10.216.457 zł. 411 W 2012 r. wpłynęły do samorządów wojewódzkich 1.453 wnioski z fundacji i organizacji pozarządowych prowadzących działalność o na rzecz osób niepełnosprawnych charakterze regionalnym na kwotę łączną 33.217.544 zł.412 Szczegółowe dane zostały zamieszczone w załączniku 19.413 Rodzaje zadań, które mogą być zlecane fundacjom oraz organizacjom pozarządowym wskazane zostały w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 7 lutego 2008 r. w sprawie rodzajów zadań z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych zlecanych fundacjom oraz organizacjom pozarządowym (Dz. U. Nr 29, poz. 172), obowiązującego od dnia 1 lipca 2008 roku.414 W ramach powyższej kwoty wypłacono także zobowiązania w kwocie 703.291,37 zł. umów zawartych do 31 grudnia 2011 r.415 Celem Fundusz Inicjatyw Obywatelskich jest pobudzenie oraz wzmocnienie inicjatyw obywatelskich z udziałem sektora organizacji pozarządowych oraz zwiększenie zaangażowania tychże organizacji w realizację zadań publicznych.416 Informacja Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (Departament Pożytku Publicznego).

123

współorganizowanych z przedstawicielami administracji publicznej. Organizacje pozarządowe osób niepełnosprawnych lub działające na tych osób spełniają ważna rolę w kreowaniu polityki na rzecz osób niepełnosprawnych na poziomie centralnym, regionalnym

i lokalnym.Corocznie ogłaszany jest przez Ministerstwo Sportu i Turystyki konkurs ofert417 na

dofinansowanie zadań z zakresu rozwijania sportu osób niepełnosprawnych, który w obszarze sportu powszechnego realizowany jest w ramach zadania: „Promowanie i wspieranie rozwoju sportu dla wszystkich”, działania: „Wspieranie przedsięwzięć w zakresie upowszechniania sportu osób niepełnosprawnych”. Powyższe zadania mogą być realizowane przez organizacje pozarządowe, których celem statutowym jest prowadzenie działalności w zakresie sportu osób niepełnosprawnych418.

Udział organizacji pozarządowych w zespołach i organach doradczych administracji publicznej usankcjonowany jest w większości przepisami prawa.

Przy Pełnomocniku Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych działa Krajowa Rada Konsultacyjna do Spraw Osób Niepełnosprawnych419 jako organ doradczy stanowiący forum współdziałania na rzecz osób niepełnosprawnych organów administracji rządowej, samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych. Krajowa Rada Konsultacyjna do Spraw Osób Niepełnosprawnych może przedstawiać Pełnomocnikowi Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych propozycje przedsięwzięć zmierzających do integracji osób niepełnosprawnych, propozycję rozwiązań w zakresie zaspokajania potrzeb osób niepełnosprawnych wynikających z niepełnosprawności, a także m.in. sygnalizować odpowiednim organom potrzebę wydania lub zmiany przepisów dotyczących sytuacji osób niepełnosprawnych.

18 grudnia 2012 r.. odbyło się pierwsze posiedzenie Polskiej Rady Języka Migowego420, która jest organem doradczym ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego stanowiącym forum współpracy na rzecz osób niesłyszących i niedosłyszących przedstawicieli organów administracji rządowej, samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych. Dio zakresu Polskiej Rady Języka Migowego należy:◊ ustalenie rekomendacji w celu prawidłowego stosowania komunikacji migowej,◊ upowszechnianie i promowanie wiedzy o języku migowym poprzez wspieranie inicjatyw

promujących rozwiązania na rzecz osób uprawnionych i upowszechniających rozwiązania wspierające komunikowanie się,

◊ sporządzenie opinii o funkcjonowaniu przepisów ustawy, opiniowanie projektów dokumentów rządowych w zakresie dotyczącym funkcjonowania osób uprawnionych,

◊ wskazywanie propozycji rozwiązań wpływających na funkcjonowanie osób uprawnionych, w tym związanych ze stosowaniem PJM,SJM i SKOGN421.

Ustawowym zadaniem każdego samorządu województwa i samorządu powiatowego jest współpraca z organizacjami pozarządowymi i fundacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych. We wszystkich samorządach województw i samorządach powiatowych

417 Na podstawie rozporządzenia Ministra Sportu i Turystyki z dnia 23 sierpnia 2010 r. w sprawie dofinansowania zadań ze środków Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej.418 Wśród organizacji aplikujących o środki z Ministerstwa Sportu i Turystyki są zarówno organizacje ogólnopolskie, posiadające swoje struktury regionalne, oddziały lub zrzeszone w centralnej strukturze kluby (np. Polski Związek Sportu Osób Niepełnosprawnych „Start”, Stowarzyszenie Olimpiady Specjalne Polska, Stowarzyszenie Kultury Fizycznej, Sportu i Turystyki Niewidomych i Słabowidzących „CROSS”, Polska Federacja Sportu Niesłyszących, Fundacja Aktywnej Rehabilitacji, Szkolny Związek Sportowy, Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej, jak i lokalne, czy też uczniowskie kluby sportowe. 419 Art. 42 ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.420 Rada powołana została na podstawie art. 19 ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o języku migowym i innych środkach komunikowania się (Dz. U. z 2011 r. Nr 209, poz. 1243).421 PJM – polski język migowy, SJM – system językowo-migowy, SKOGN – sposób komunikowania się osób głuchoniewidomych.

124

działają społeczne rady do spraw osób niepełnosprawnych422 będące organem opiniodawczo- doradczym każdego marszałka i starosty. W skład rady wchodzą m.in. przedstawiciele organizacji pozarządowych i fundacji działających na terenie danego województwa i powiatu.

Do zadań tej rady należy m.in. opiniowanie projektów uchwał i programów przyjmowanych przez sejmik województwa i powiatową radę, pod kątem ich skutków dla osób niepełnosprawnych. Sejmik województwa i rada powiatu w formie uchwały określają zadania, na realizację, których przeznaczają otrzymane środki Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Organizacje pozarządowe działające na terenie danego samorządu województwa lub samorządu powiatowego mają ustawowy, realny wpływ – za pośrednictwem swojego przedstawiciela we wspomnianej radzie – na ostateczną treść uchwały określającej zadania dofinansowywane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

Decyzją Ministra Sportu i Turystyki z dnia 16 kwietnia 2008 r. została powołana Rada Sportu Osób Niepełnosprawnych w skład której wchodzą przedstawiciele środowiska sportu osób niepełnosprawnych, sportowcy, działacze, trenerzy, osoby będące ekspertami w poszczególnych dziedzinach sportu.

Do głównych zadań Rady należy opracowywanie propozycji kierunków rozwoju sportu osób niepełnosprawnych, inicjowanie działań, wspieranie i promowanie propozycji nowych zadań w sporcie osób niepełnosprawnych, przekazywanie kierownictwu Ministerstwa Sportu i Turystyki własnych opracowań i opinii oraz wniosków w sprawach związanych ze sportem osób niepełnosprawnych.

Wzorem lat ubiegłych, w ramach współpracy oraz w celu realizacji prawa osób niepełnosprawnych do konsultowania wszelkich projektów aktów prawnych ich dotyczących - w myśl przepisów art. 19 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych oraz art. 16 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o organizacjach pracodawców, przeprowadzano konsultacje projektów aktów prawnych.

Środki masowego przekazu otrzymujące sygnały od osób niepełnosprawnych oraz organizacje pozarządowe, w tym reprezentujące osoby niepełnosprawne kierowały m.in. do ministerstw i urzędów centralnych wystąpienia zawierające opinie i wnioski dotyczące działań na rzecz osób niepełnosprawnych, będących w merytorycznym zakresie tych instytucji publicznych.

Jednocześnie należy nadmienić, że niektóre urzędy i instytucje publiczne współpracują z organizacjami pozarządowymi na rzecz osób niepełnosprawnych, np. wojsko polskie od lat wspiera organizacje pozarządowe w realizacji różnych zadań dotyczących osób niepełnosprawnych423.

9. pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym, kulturalnym, artystycznym, sportowym oraz rekreacji i turystyce odpowiednio do swych

zainteresowań i potrzeb.Uczestnictwo osób niepełnosprawnych m.in. w życiu sportowym oraz w rekreacji

i turystyce sprzyja rehabilitacji i integracji społecznej tych osób, ich rozwojowi osobistemu, dobremu samopoczuciu w aspekcie fizycznym i psychicznym.

Główne cele i kierunki działań Ministerstwa Sportu i Turystyki na rzecz sportu osób niepełnosprawnych wynikają z przepisów prawa424 oraz dokumentów krajowych i unijnych o charakterze strategicznym425. Działania są prowadzone w zakresie sportu powszechnego

422 Art. 44a i art. 44b ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.423 Szczegółowy opis współpracy resortów i urzędów centralnych z organizacjami pozarządowymi zamieszczono w załączniku 20.424 Działania legislacyjne Ministerstwa Sportu i Turystyki dotyczące osób niepełnosprawnych zostały omówione w załączniku 26.425 Raport „Polska 2030. Wyzwania rozwojowe” i dziewięć zintegrowanych rządowych strategii rozwoju, w tym Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego i Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego, a także Strategia rozwoju sportu w Polsce do roku 2015 – Aktywne i Sprawne Społeczeństwo. Wytyczne i zalecenia: Plan Prac Unii Europejskiej w dziedzinie sportu na lata 2011 – 2014 (z dnia 6 maja 2011 r.)

125

osób niepełnosprawnych, sportu wyczynowego, a także przystosowania infrastruktury sportowej do potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych, w szczególności korzystających z zajęć sportowych.

Sport powszechny osób niepełnosprawnych.W obszarze sportu powszechnego osób niepełnosprawnych dofinansowywane

są ze środków Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej będących w dyspozycji Ministra Sportu i Turystyki426: ◘ organizacja zajęć sekcji sportowych osób niepełnosprawnych, ◘ organizacja imprez sportowych dla osób niepełnosprawnych, ◘ prowadzenie zajęć sportowych dla osób niepełnosprawnych – program „Animator sportu

osób niepełnosprawnych”, ◘ organizacja obozów sportowych dla osób niepełnosprawnych, ◘ szkolenie trenerów, instruktorów, fizjoterapeutów, klasyfikatorów i wolontariuszy sportu

osób niepełnosprawnych,◘ promocja sportu osób niepełnosprawnych,◘ zakup sprzętu sportowego dla osób niepełnosprawnych.

W 2012 r., podobnie jak w latach ubiegłych, był ogłaszany konkurs ofert na dofinansowanie zadań z zakresu rozwijania sportu osób niepełnosprawnych, który w obszarze sportu powszechnego realizowany jest w ramach zadania: „Promowanie i wspieranie rozwoju sportu dla wszystkich”, działania: „Wspieranie przedsięwzięć w zakresie upowszechniania sportu osób niepełnosprawnych”.

Od 2008 r. w Ministerstwie Sportu i Turystyki realizowany jest program „Rekreacja ruchowa osób niepełnosprawnych w starszym wieku”, skierowany do osób niepełnosprawnych po 50 roku życia. W związku z ustanowieniem roku 2012 - Europejskim Rokiem Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej, program ten był jednym z priorytetów. Celem programu było m.in. włączenie społeczne starszych osób niepełnosprawnych (50+), zwiększenie aktywności fizycznej wśród osób niepełnosprawnych w starszym wieku, tworzenie alternatywnej formy spędzania wolnego czasu, promocja zdrowego stylu życia i aktywności ruchowej wśród osób niepełnosprawnych w starszym wieku oraz zwiększenie aktywności i efektywności działań organizacji realizujących programy sportowe dla osób niepełnosprawnych, w szczególności w starszym wieku.Program realizowany był przez jednostki terenowe dużych organizacji o zasięgu ogólnopolskim, a także przez mniejsze organizacje o zasięgu regionalnym, których zakres działania obejmuje rozwijanie sportu wśród osób niepełnosprawnych. Zajęcia prowadzone były w sekcjach systematycznie przez cały rok w wymiarze 2-3 razy tygodniowo po 2-3 godziny. Zajęcia i imprezy sportowe odbywały się na salach gimnastycznych, basenach, w ośrodkach kulturystycznych, a także na obiektach otwartych, boiskach i stadionach.

W 2012 r. starsze niepełnosprawne osoby brały udział w: zajęciach sportowych (186 uczestników), imprezach sportowych (3.401 uczestników), obozach sportowych (633 uczestników). W 2012 r. 226.813 osób niepełnosprawnych, w tym 47.058 dzieci i młodzieży uczestniczyło427 w ub.r. w imprezach sportowych, rekreacyjnych, kulturalnych i turystycznych

i komunikat Komisji Europejskiej pt.: Rozwijanie europejskiego wymiaru sportu (ze stycznia 2011 r.). Strategia Europa 2020. 426 Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Sportu i Turystyki z dnia 23 sierpnia 2010 r. w sprawie dofinansowania zadań ze środków Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej (Dz. U. Nr 156, poz. 1051).427 Organizatorzy imprez złożyli 5.026 wniosków na ogólną kwotę 28.780.665 zł, z czego wnioskodawcami w 825 przypadkach były jednostki z sektora finansów publicznych, a w 4.201 przypadkach jednostki spoza sektora finansów publicznych (głównie organizacje pozarządowe). Starostowie 332 powiatów podpisało 3.578 umów na łączną kwotę 13.944.834 zł, z czego w 631 umowach stroną były podmioty z sektora finansów publicznych, zaś w 2.947 umowach - podmioty spoza tego sektora. Samorządy powiatowe wykorzystały środki

126

dofinansowanych ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych będących w dyspozycji samorządów powiatowych. Z imprez skorzystało 60.059 niepełnosprawnych mieszkańców wsi. W stosunku do 2011 r. wykorzystano więcej środków na organizacje wspomnianych imprez (o kwotę 7.861.971 zł, co stanowi wzrost o 144,60 proc.)428.

Sport wyczynowy osób niepełnosprawnych.Do ważnych zadań państwa należy podejmowanie działań mających na celu

wspieranie sportu osób niepełnosprawnych. Rząd przeznacza środki finansowe na rozwój sportu wśród osób niepełnosprawnych429.

Sport osób niepełnosprawnych do wejścia w życie ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie regulowany był przepisami ustawy o kulturze fizycznej z dnia 18 stycznia 1996 r.430. Sport ten znajdował się poza regulacją ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o sporcie kwalifikowanym431, która normowała obszar sportu wyczynowego. W ustawie o sporcie objęto sportowców niepełnosprawnych tą samą regulacją jak pełnosprawnych sportowców i umożliwiono im uczestniczenie we współzawodnictwie sportowym na tych samych zasadach i w ramach tego samego systemu. Sportowcy pełnosprawni i niepełnosprawni powinni być profesjonalistami traktowanymi w taki sam sposób w zakresie dostępności i możliwości szkoleniowych.

W ustawie o sporcie432 umożliwiono organizacjom działającym w obszarze sportu wyczynowego osób niepełnosprawnych tworzenie polskich związków sportowych (art. 11), które uzyskały szczegółowe uprawnienia o charakterze organizacyjno-prawnym i finansowym. Na mocy art. 26 ustawy umocniono rolę Polskiego Komitetu Paraolimpijskiego, powierzając mu organizację narodowego ruchu paraolimpijskiego. Komitet samodzielnie wyznacza i realizuje cele związane z ruchem paraolimpijskim oraz współpracuje z ministrem właściwym do spraw kultury fizycznej w zakresie sportu, w tym opracowania i realizacji strategii rozwoju sportu. Do Polskiego Komitetu Paraolimpijskiego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące Polskiego Komitetu Olimpijskiego433.

Wprowadzone zostały takie same jak w sporcie osób pełnosprawnych zasady finansowania sportu osób niepełnosprawnych434: polskim związkom sportowym działającym w sportach osób niepełnosprawnych i Polskiemu Komitetowi Paraolimpijskiemu mogą być zlecane zadania publiczne, związane z przygotowywaniem kadry narodowej do udziału w igrzyskach paraolimpijskich, igrzyskach głuchych, mistrzostwach świata lub mistrzostwach Europy, z pominięciem otwartego konkursu ofert.Finansowane są koszty opieki medycznej nad zawodnikami zakwalifikowanymi do kadry narodowej w sportach olimpijskich i paraolimpijskich435. Przyznawane są stypendia sportowe członkom kadry narodowej realizującym programy przygotowań do igrzysk olimpijskich, igrzysk paraolimpijskich, igrzysk głuchych, mistrzostw świata lub mistrzostw Europy436. Zrównano kryteria i stawki przyznawania stypendiów

w kwocie 13.298.278 zł (1,54% ogółu środków PFRON).428 Szczegółowe dofinansowanie sportu, rekreacji, kultury i turystyki zostało zamieszczone w załączniku 27.429Dofinansowanie z budżetu państwa na podstawie: art. 29 ust. 1 i 7 oraz art. 32 ust. 7 ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. Nr 127, poz. 857, z późn. zm.); art. 47 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (Dz. U. Nr 157, poz. 1240, z późn. zm.); rozporządzenia Ministra Sportu i Turystyki z dnia 15 października 2012 r. w sprawie stypendiów sportowych dla członków kadry narodowej (Dz. U. z 2012 r., poz. 1130). Dofinansowanie z Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Sportu i Turystyki z dnia 23 sierpnia 2010 r. w sprawie dofinansowania zadań ze środków Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej (Dz. U. Nr 156, poz. 1051).430 Dz. U. z 2007 r. Nr 226, poz. 1675, z późn. zm.431 Dz. U. Nr 155, poz. 1298, z późn. zm.432 Ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. Nr 127, poz. 857, z późn. zm.).433 Art. 26 ustawy o sporcie.434 Art. 29 ust. 7 ustawy o sporcie.435 Na podstawie art. 29 ust. 4 ze środków budżetu państwa, których dysponentem jest minister właściwy do spraw zdrowia.436 Na podstawie art. 32 ust. 1 ustawy o sporcie.

127

sportowych dla sportowców pełnosprawnych i niepełnosprawnych437. Przyznawane są nagrody pieniężne i wyróżnienia dla zawodników za wybitne osiągnięcia sportowe438. W dniu 2 października 2012 r. zostało podpisane rozporządzenie Ministra Sportu i Turystyki w sprawie określenia rodzajów wyróżnień i wysokości nagród pieniężnych za wybitne osiągnięcia sportowe439, zgodnie z którym sportowcy pełnosprawni i niepełnosprawni otrzymują nagrody pieniężne na podstawie tych samych kryteriów i w jednakowej wysokości. Przyznawane są świadczenia dla olimpijczyków, paraolimpijczyków i sportowców głuchych440.

W Ministerstwie Sportu i Turystyki opracowany został „Program dofinansowania zadań związanych z przygotowywaniem kadry narodowej do udziału w igrzyskach olimpijskich, igrzyskach paraolimpijskich, igrzyskach głuchych, mistrzostwach świata lub mistrzostwach Europy w 2012 r.”441 oraz „Założenia organizacyjne i finansowe zadań z Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej dotyczące sportu młodzieżowego oraz sportu osób niepełnosprawnych prowadzonych przez Departament Sportu Wyczynowego w 2012 r.”442, których celem było zabezpieczenie realizacji cyklu szkoleniowego zawodników, a także udział w imprezach mistrzowskich rangi krajowej i międzynarodowej.

W 2012 r. zadania realizowane były przez organizacje pozarządowe, których celem statutowym jest prowadzenie działalności w zakresie sportu wyczynowego osób niepełnosprawnych oraz polskie związki sportowe443. Celem zadania była m.in. skuteczna rywalizacja na arenach międzynarodowych, awans Polski w światowym rankingu, zdobycie medali na Igrzyskach Paraolimpijskich Londyn’2012. Zrealizowano ze środków budżetu państwa zadanie pt.: „Wspieranie szkolenia sportowego w ramach przygotowań kadry narodowej do udziału w igrzyskach paraolimpijskich, igrzyskach głuchych oraz Mistrzostwach Świata i Mistrzostwach Europy w sportach nieolimpijskich”.Odbyły się 73 zgrupowania i konsultacje w następujących sportach: kolarstwo, koszykówka na wózkach, lekkoatletyka, łucznictwo, pływanie, podnoszenie ciężarów, szermierka na wózkach, wioślarstwo, tenis stołowy, jeździectwo, strzelectwo sportowe, narciarstwo biegowe i biathlon, narciarstwo zjazdowe, hokej na lodzie.Zawodnicy niepełnosprawni444 otrzymywali z budżetu państwa stypendia sportowe445.

W 2012 r. stypendia przyznano 200 zawodnikom kadry narodowej osób niepełnosprawnych. Ze środków Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej dofinansowywane były przygotowania do: igrzysk paraolimpijskich, igrzysk głuchych, Mistrzostw Świata i Mistrzostw Europy w sportach nieolimpijskich446.437 Rozporządzenie Ministra Sportu i Turystyki z dnia 15 października 2012 r. w sprawie stypendiów sportowych dla członków kadry narodowej (Dz. U. poz. 1130).438 Zgodnie z art. 34 ustawy o sporcie.439 Dz. U. z 2012 r. poz. 1107.440 Na podstawie art. 36 ustawy o sporcie.441 Zarządzenie Nr 24 Ministra Sportu i Turystyki z dnia 16 listopada 2011 r.442 Zarządzenie Nr 23 Ministra Sportu i Turystyki z dnia 16 listopada 2011 r443 M.in. przez: Polski Komitet Paraolimpijski, Polski Związek Sportu Niepełnosprawnych „START”, Związek Kultury Fizycznej „Olimp”, Stowarzyszenie KF Sportu i Turystyki Niewidomych i Słabowidzących „CROSS”, Polską Federację Sportu Niesłyszących, Ogólnopolskie Stowarzyszenie Wspierania Tenisa Ziemnego na Wózkach, Stowarzyszenie Jeździeckie Osób Niepełnosprawnych „Hippoland”, Stowarzyszenie Sportu Osób Niepełnosprawnych, Związek Stowarzyszeń Sportowych „Sprawni - Razem”, Integracyjne Stowarzyszenie Rehabilitacyjno-Sportowe „Culani”, Stowarzyszenie Piłki Nożnej Osób Niepełnosprawnych „Amp Futbol”, Polski Związek Kajakowy, Polski Związek Jeździecki.444 Zawodnicy reprezentowali następujące stowarzyszenia: Polski Związek Sportu Niepełnosprawnych „START” – 95 stypendystów, Związek Kultury Fizycznej „Olimp” – 4 stypendystów, Stowarzyszenie KF, Sportu i Turystyki Niewidomych i Słabowidzących „CROSS” – 17 stypendystów, Związek Stowarzyszeń Sportowych „Sprawni Razem” – 49 stypendystów, Polska Federacja Sportu Niesłyszących – 30 stypendystów, Ogólnopolskie Stowarzyszenie Wspierania Tenisa Ziemnego na Wózkach – 4 stypendystów, Polski Związek Kajakowy – 1 stypendysta. 445 Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Sportu i Turystyki z dnia 15 października 2012 r. w sprawie stypendiów sportowych dla członków kadry narodowej (Dz. U. z 2012 r. poz. 1130).446 Szczegółowa informacja została zamieszczona w załączniku 27.

128

W 2012 r. sportowcy niepełnosprawni zdobyli w sportach paraolimpijskich 139 medali (51 złotych, 46 srebrnych, 42 brązowe), w tym 36 medali (14 złotych, 13 srebrnych i 9 brązowych) w Igrzyskach Paraolimpijskich Londyn’2012. Zawodnicy wzięli udział w 94 zgrupowaniach i konsultacjach oraz konsultacjach stacjonarnych. Członkowie kadry narodowej objęci byli ubezpieczeniem oraz systematycznymi badaniami lekarskimi. Zakupiony został niezbędny sprzęt sportowy do prawidłowej realizacji zadań.

Niesłyszący sportowcy wzięli udział w 12 imprezach międzynarodowych najwyższej rangi, m.in. w Mistrzostwach Świata w judo, MŚ w siatkówce, Halowych Mistrzostwach Europy w lekkiej atletyce, Mistrzostwach Europy w koszykówce, zdobywając 44 medale (6 złotych, 17 srebrnych i 21 brązowych) w judo i lekkiej atletyce. W 2012 r. priorytetowo traktowane było przygotowanie zawodników niesłyszących do udziału w XXII Letnich Igrzyskach Głuchych Sofia’2013.

Ponadto w sportach nieolimpijskich (lub nie objętych programami igrzysk paraolimpijskich i igrzysk głuchych) zawodnicy niepełnosprawni wzięli udział w 24 imprezach najwyższej rangi, m. in. w Mistrzostwach Świata w szachach niewidomych, Mistrzostwach Europy w kręglach niewidomych, Mistrzostwach Świata w kolarstwie i Mistrzostwach Europy w piłce nożnej zawodników niepełnosprawnych intelektualnie. W 2012 r. sportowcy niepełnosprawni zdobyli 14 medali (6 złotych, 6 srebrnych, 2 brązowe) w kolarstwie i piłce nożnej niepełnosprawnych intelektualnie oraz w szachach i kręglach niewidomych. W 2012 r. odbyło się szereg imprez rangi mistrzostw świata i mistrzostw Europy, w których sportowcy niepełnosprawni zdobyli ogółem 197 medali.

Ogółem w latach 2008-2012 sportowcy niepełnosprawni zdobyli na zawodach najwyższej rangi 817 medali447

Inicjatywy dotyczące sportu osób niepełnosprawnych o charakterze międzynarodowym 448 . ◘ Ministerstwo Sportu i Turystyki wspólnie z EPAS (Rada Europy) oraz Europejskim

Komitetem Paraolimpijskim zorganizowało w Warszawie międzynarodowe seminarium pt.: „Sport osób niepełnosprawnych jako narzędzie przezwyciężania dyskryminacji i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu”. Podczas spotkania omówiono wyzwania dnia codziennego dla osób niepełnosprawnych uprawiających sport w Europie, kwestie reprezentacji osób niepełnosprawnych w ruchu sportowym, a także wpływ mediów na sport osób niepełnosprawnych, zaangażowanie młodzieży poprzez edukację i wydarzenia sportowe oraz określono największe wyzwania w sporcie wyczynowym osób niepełnosprawnych449.

◘ W ramach konferencji „Wyrównywanie szans poprzez sport jako element polityki społecznej”, zaplanowano panel dyskusyjny poświęcony integracji osób niepełnosprawnych poprzez sport pt. „Równość i sprawność”. Do dyskusji w panelu zaproszeni zostali wybitni eksperci europejscy, osoby od lat zaangażowane w rozwój sportu osób niepełnosprawnych i przedstawiciele ruchu paraolimpijskiego. Podczas dyskusji miała miejsce wymiana doświadczeń i wiedzy na temat znaczenia sportu w życiu osób niepełnosprawnych, a w szczególności czynników wpływających na zainteresowanie sportem i motywacji do bycia aktywnym przez całe życie. Podkreślono także rolę

447 Szczegółowy wykaz zdobytych medali przez sportowców niepełnosprawnych został zamieszczony w załączniku 27.448 Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych realizuje (do 31 grudnia 2015 r.) „Program wsparcia międzynarodowych imprez sportowych organizowanych na terenie Polski”, którego celem jest wsparcie organizacji w Polsce imprez sportowych o randze: igrzysk olimpijskich i europejskich, mistrzostw świata lub mistrzostw Europy, promujących aktywność sportową i integrację społeczną osób niepełnosprawnych. W planie finansowym Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych na 2012 rok zaplanowano na realizację programu środki w wysokości 200 tys. zł., jednakże z uwagi na fakt, iż w wyznaczonym terminie nie wpłynął żaden wniosek dotyczący możliwej realizacji programu w 2012 roku, PFRON podjął decyzję o przeznaczeniu tej kwoty na inne cele, uzyskując zgodę Ministra Finansów oraz pozytywną opinię sejmowej Komisji Finansów Publicznych na dokonanie stosownych zmian w planie finansowym.449 Międzynarodowe seminarium pt.: „Sport osób niepełnosprawnych jako narzędzie przezwyciężania dyskryminacji i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu”, Warszawa, 17-18 stycznia 2011 r

129

samorządów lokalnych, centralnych i instytucji europejskich w kształtowaniu warunków rozwoju sportu osób niepełnosprawnych450.

◘ Podczas konferencji „Od wolontariusza do lidera sportu” przeprowadzono debatę na temat rozwoju wolontariatu sportowego oraz wykorzystania potencjału wolontariuszy akcyjnych w działalności na rzecz sportu na poziomie najbliższym obywatelom – w klubach sportowych, w tym w klubach oferujących zajęcia dla osób niepełnosprawnych451.Jako przykłady dobrych praktyk w zakresie zarządzania wolontariatem przytoczono przykład wolontariatu akcyjnego na Europejskich Letnich Igrzyskach Olimpiad Specjalnych oraz wolontariatu stałego w stowarzyszeniu Olimpiady Specjalne Polska. Wolontariat sportowy, zarówno jako działanie na rzecz osób niepełnosprawnych, jak i sposób na zaangażowanie się osób niepełnosprawnych w obszarze sportu, był również omawiany podczas paneli dyskusyjnych, na które zaproszeni zostali eksperci, praktycy i wolontariusze z całej Europy. Dostosowanie infrastruktury sportowej do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Dofinansowywane przez Ministerstwo Sportu i Turystyki inwestycje sportowe są przystosowane dla osób niepełnosprawnych. W latach 2008-2012 zrealizowano 1172 inwestycje dofinansowane ze środków Funduszu Rozwoju Kultury Fizycznej, wsparto finansowo budowę 2604 kompleksów „Orlik” oraz 119 lodowisk „Biały Orlik”. Obiekty te w małych, wiejskich gminach oprócz sportowego charakteru zwykle pełnią szersze zadania społeczne, stanowią swoiste centrum sportowo – kulturalne, udostępnione społeczności lokalnej bez żadnych ograniczeń czy podziałów ze względu na płeć, wiek czy niepełnosprawność. W ten sposób dodatkowo pełnią rolę integracyjną lokalnej społeczności, jak również przeciwdziałają wykluczeniu osób niepełnosprawnych.

Dostęp osób niepełnosprawnych do usług turystycznych452.Zadania związane z realizacją polityki w zakresie rozwoju turystyki obejmują bardzo

różnorodne obszary działalności kierowane do całej populacji, bez względu na wiek, pochodzenie, płeć, rodzaj sprawności itp. W dokumentach i programach przygotowywanych i wdrażanych w zakresie turystyki uwzględnia się od lat potrzeby różnych grup społecznych i zagadnienia związane z dostępnością do usług turystycznych jak największej liczby osób, w tym osób niepełnosprawnych. Co roku przeprowadzany jest konkurs na dofinansowanie zadań realizowanych przez jednostki spoza sektora finansów publicznych, w którym jednym z obszarów priorytetowych są zadania publiczne realizowane na rzecz osób niepełnosprawnych.W 2008 r. dofinansowano:◘ organizację szkolenia specjalistycznego skierowanego do osób zainteresowanych obsługą

turystów niepełnosprawnych oraz wydanie podręcznika z zakresu podnoszenia jakości usług turystycznych w obsłudze osób niepełnosprawnych pt.: „Sprawnie dla niepełnosprawnych – podnoszenie jakości usług turystycznych w obsłudze osób niepełnosprawnych”,

◘ publikację (1000 egz.) przekazano bezpłatnie do regionalnych i lokalnych organizacji turystycznych, do szkół i uczelni kształcących kadry dla turystyki, poprzez izby turystyczne do ośrodków organizujących szkolenia dla pilotów wycieczek i przewodników turystycznych w całym kraju,

◘ organizację szkoleń w ramach projektu pt.: „Wzrost kompetencji kadry turystycznej Szlaku Piastowskiego” w zakresie podstaw języka migowego i umiejętności interpersonalnych dla przewodników terenowych i pracowników informacji turystycznej,

450 Europejska Konferencja Ekspercka pt.: „Wyrównywanie szans poprzez sport jako element polityki społecznej”, Wrocław, 18-19 lipca

2011 r.451 Europejska Konferencja Ekspercka pt.: „Od wolontariusza do lidera sportu”, Warszawa, 13-14 września 2011 r.452 Informacja Ministerstwa Sportu i Turystyki.

130

pracowników recepcji; uzyskano zdecydowane zwiększenie dostępności szlaku dla grupy posługującej się językiem migowym oraz podwyższenie standardów usług turystycznych, dzięki podniesieniu umiejętności w zakresie profesjonalnego traktowania turysty indywidualnego i grupowego,

◘ zadanie pt.: „Koncepcja rozwoju liniowych produktów kulturowych Dolnego Śląska ze szczególnym uwzględnieniem ich włączenia w przebieg ogólnopolskich i międzynarodowych szlaków kulturowych”, uwzględniające potrzeby turystów z różnymi rodzajami niepełnosprawności.

W 2011 r. dofinansowano: ◘ zadanie publiczne: pt.: „Portal turystyczny dla osób niepełnosprawnych – Kaszuby bez

barier”, z bazą obiektów turystycznych Kaszub dostępnych dla osób niepełnosprawnych.W 2012 r. dofinansowano zadania publiczne:◘ pt.: „W świecie poza ciszą i ciemnością”, mające na celu przeszkolenie 120

przewodników miejskich i muzealnych pod kątem obsługi turystów niepełnosprawnych sensorycznie i przystosowanie wybranych elementów przestrzeni miejskiej/trasy,

◘ pt.: „Senior asystent w turystyce osób niewidomych”. Zadanie obejmowało realizację warsztatów szkoleniowych dla seniorów asystentów osób niewidomych i słabowidzących. W warsztatach szkoleniowych uczestniczyły 24 osoby starsze lubiące uprawiać turystykę.

W 2012 r. 226.813 osób niepełnosprawnych, w tym 47.058 dzieci i młodzieży uczestniczyło453 w imprezach sportowych, rekreacyjnych, kulturalnych i turystycznych dofinansowanych ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych będących w dyspozycji samorządów powiatowych. Z imprez skorzystało 60.059 niepełnosprawnych mieszkańców wsi. W stosunku do 2011 r. wykorzystano więcej środków na organizacje wspomnianych imprez (o kwotę 7.861.971 zł, co stanowi wzrost o 144,60 proc.).

Problematyka udziału osób niepełnosprawnych w życiu kulturalnym zawarta w projekcie Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego do 2020 r.W roku 2012 Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego454 kontynuowało prace

nad projektem Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego do 2020 r., która zakłada uwzględnianie w realizacji wszystkich celów, priorytetów i kierunków działań zasad horyzontalnych. Jedna z zasad odnosi się do przeciwdziałania dyskryminacji również ze względu na niepełnosprawność.

Następujące projektowane w Strategii kierunki działań uwzględniają problematykę praw osób niepełnosprawnych: ◘ kierunek 1.2.2. Rozwój kompetencji medialnych w uczeniu się innym niż formalne,

szczególnie wśród osób w wieku 50+ i na obszarach wiejskich przewiduje m.in. wsparcie edukacji medialnej o charakterze międzypokoleniowym, adresowanej do przedstawicieli różnych grup wiekowych, środowisk, osób niepełnosprawnych i innych osób wykluczonych cyfrowo;

◘ kierunek 3.1.2. Ochrona własności intelektualnej i stworzenie warunków umożliwiających eksploatację treści w ramach dozwolonego użytku przewidzianego przepisami prawa przewiduje m.in. działania na rzecz redukcji wykluczenia cyfrowego, w tym wśród osób niepełnosprawnych;

◘ kierunek 3.2.1. Zapewnienie powszechnego dostępu do usług medialnych przewiduje m.in. działania mające na celu zapewnienie niepełnosprawnym dostępu do zasobów dziedzictwa

453 Organizatorzy imprez złożyli 5.026 wniosków na ogólną kwotę 28.780.665 zł, z czego wnioskodawcami w 825 przypadkach były jednostki z sektora finansów publicznych, a w 4.201 przypadkach jednostki spoza sektora finansów publicznych (głównie organizacje pozarządowe). Starostowie 332 powiatów podpisali 3.578 umów na łączną kwotę 13.944.834 zł, z czego w 631 umowach stroną były podmioty z sektora finansów publicznych, zaś w 2.947 umowach - podmioty spoza tego sektora. Samorządy powiatowe wykorzystały środki w kwocie 13.298.278 zł (1,54% ogółu środków PFRON).454 Koordynatorem strategii jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

131

kulturowego poprzez wspieranie produkcji dźwiękowych wersji utworów literackich (tzw. audiobooki), utworów audiowizualnych uwzględniających audiodeskrypcję, wprowadzanie systemu audiodeskrypcji na stronach internetowych instytucji kultury, stworzenie możliwości wyposażenia bibliotek publicznych w oprogramowanie i sprzęt umożliwiający czytanie osobom niedowidzącym (lupy cyfrowe, powiększalniki tekstu), zwiększanie dostępności usług medialnych poprzez zwiększenie obecności technologii wspomagających odbiór tych usług przez osoby niepełnosprawne (np. napisy oraz tłumaczenia na język migowy);

◘ kierunek 2.3.1. Wspieranie rozwoju przedsiębiorczości społecznej i innych form przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu i zawodowemu, w tym różnorodnych form samopomocy. Programy dotyczące udziału osób niepełnosprawnych w życiu kulturalnym455.

Uczestnictwo osób niepełnosprawnych w życiu kulturalnym należy do priorytetów prowadzonej przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego polityki kulturalnej. Resort stwarza osobom z różnymi rodzajami niepełnosprawności możliwości uczestnictwa w edukacji kulturalnej i – w miarę możliwości – przystosowuje infrastrukturę kultury do potrzeb osób niepełnosprawnych456.

Osoby niepełnosprawne poprzez aktywny udział w działaniach kulturalnych i artystycznych zyskują możliwość harmonijnego rozwoju zarówno intelektualnego jaki i psychicznego. Wydarzenia artystyczne i działania twórcze stanowią jedną z najlepszych i najbardziej efektywnych form edukacji i budowania spójności społecznej. Organizatorzy wspieranych przez resort przedsięwzięć umożliwiają osobom niepełnosprawnym pełne i aktywne uczestnictwo w życiu społecznym, związane z odbiorem sztuki oraz uczestnictwem w kulturze.

Eksperci zewnętrzni oceniający aplikacje jakie wpływają do programu (obecnie priorytetu) „Edukacja kulturalna” uznali, że warto wspomagać proces integracji społecznej poprzez kulturę oraz zwiększać udział osób niepełnosprawnych w działaniach twórczych i dofinansowywać działania457: ◘ o charakterze arteterapeutycznym, wspomagającym ekspresję artystyczną oraz rozwój

psychospołeczny; ◘ prezentujące i promujące umiejętności twórcze artystów z niepełnosprawnościami.

Priorytetem, w ramach którego dofinansowywany jest rozwój infrastruktury kultury, także pod kątem potrzeb osób z niepełnosprawnościami, jest program pn. „Infrastruktura kultury” (obecna nazwa). Wśród aplikacji dotyczących remontów, rozbudowy oraz budowy nowych obiektów znaleźć można także te związane z dostosowaniem pomieszczeń, aby mogły z nich swobodnie korzystać osoby niepełnosprawne458. Coraz częściej instytucje i organizacje skupiają się również na zakupie specjalistycznych urządzeń, programów, które mają służyć udostępnieniu treści lub zbiorów osobom z dysfunkcjami459.

W 2012 r. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przekazało dotacje na zadania realizowane przez:◘ Polski Związek Niewidomych (Książka dźwiękiem i dotykiem pisana - 60 lat promocji

czytelnictwa Biblioteki dla Niewidomych – 254.150 zł);

455 Szczegółowa informacja dotycząca działalności instytucji kultury na rzecz osób niepełnosprawnych została zawarta w załączniku 30.456 Patrz: załącznik 9, dotyczący likwidacji barier funkcjonalnych w instytucjach publicznych.457 W załączniku 33 zamieszczono szczegółową informację w zakresie dofinansowania w latach 2008-2012 realizacji w ramach programu „Edukacja kulturalna” zadań adresowanych do osób niepełnosprawnych.458 Przykłady dofinansowania wniosków przedstawiono w załączniku 9 – Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.459 W załączniku 33 zamieszczono szczegółową informację w zakresie dofinansowania w latach 2008-2012 realizacji w ramach programu „Infrastruktura kultury” zadań adresowanych do osób niepełnosprawnych.

132

◘ Bibliotekę Publiczną im. Zygmunta Jana Rumla w Dzielnicy Praga-Południe m.st. Warszawy („Najważniejsze jest niewidoczne dla oczu” - spotkania z literaturą - 12.000 zł);

◘ Miejską Bibliotekę Publiczną im. Ł. Górnickiego GALERIA KSIĄŻKI w Oświęcimiu („Słyszałem, że świat jest piękny”. Aktywizacja osób z dysfunkcją wzroku inspirowana słowem pisanym – 11.220 zł);

◘ Polski Związek Głuchych (Wydawanie kwartalnika "Świta Ciszy" w formie papierowej i elektronicznej w 2012 r. – 48.207 zł);

◘ Fundację Dzieciom „Zdążyć z Pomocą" (Teatr „Poza Ciszą i Ciemnością" - edycja 2012 – 70.000 zł);

◘ Stowarzyszenie Przyjaciół Teatru „Arka" (Teatr integracyjny – Przeciw odrzuceniu – 70.000 zł);

◘ Fundację Anny Dymnej Mimo Wszystko (Ogólnopolski Festiwal Twórczości Teatralno-Muzycznej Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie „Albertiana"– 50.000 zł; Ogólnopolski Festiwal Zaczarowanej Piosenki im. Marka Grechuty – 400.000 zł).

W roku 2012 w ramach programu Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego dofinansowano 8 projektów, bezpośrednio lub pośrednio adresowane do osób niepełnosprawnych460.

W latach 2008-2012 w ramach Programu Promesa wybrano 101 projektów, z czego 64 adresowane było pośrednio do osób niepełnosprawnych. Najważniejszymi działaniami prowadzącymi do optymalizacji podjętych przedsięwzięć w celu urzeczywistnienia praw osób niepełnosprawnych było umieszczenie w kryteriach oceny projektów konkursowych zagadnień związanych m.in. ze skierowaniem do wielu grup społecznych, w tym do grup zagrożonych ryzykiem wykluczenia; powszechną dostępnością obiektów; dostosowaniem do potrzeb osób niepełnosprawnych.

Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach mecenatu państwa nad kulturą ludową corocznie ogłasza i realizuje program pn. „Dziedzictwo Kulturowe, priorytet 3. Kultura ludowa”. Jego celem jest wzmacnianie poczucia tożsamości regionalnej, zachowanie, dokumentowanie i przekaz autentycznych wartości kultury tradycyjnej, z uwzględnieniem elementów podlegających lokalnym i społecznym zmianom, a także promowanie różnorodnych form popularyzacji kultury ludowej. Program skierowany jest do różnych grup społecznych, w tym do osób z niepełnosprawnościami461.

Prace nad unijnym traktatem umożliwiającego dostęp do książek i prasy osobom z wadami wzrokuMinisterstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego reprezentuje Polskę w ramach

negocjacji dotyczących projektu traktatu Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO) w sprawie dozwolonego użytku na rzecz osób niepełnosprawnych uniemożliwiającymi im zapoznawanie się z drukiem W 2012 roku odbyło się szereg spotkań w ramach Komitetu ds. Prawa Autorskiego i Praw Pokrewnych WIPO przygotowujących przyjęcie traktatu, w tym w dniach 16-25 lipca, 17-19 października, 19-23 listopada i 17-18 grudnia. Warto zaznaczyć, że w 2013 roku Polska objęła przewodnictwo w grupie regionalnej WIPO 17 państw Europy Środkowej i państw bałtyckich (CEBS) 462.

Polska od dłuższego czasu jest jednym z najbardziej aktywnych państw popierających przyjęcie traktatu na rzecz osób niewidomych i niedowidzących, umożliwiającego szeroki

460 Projekty realizowane przez: Miasto Leżajsk Rewitalizacja i zagospodarowanie przestrzeni publicznej wokół zabytkowego rynku miejskiego w Leżajsku, Miasto Chełm Modernizacja Chełmskiego Domu Kultury z infrastrukturą otoczenia w Chełmie, Gminę Miejską Przemyśl Rewitalizacja kompleksu powojskowego przy ul. Grodzkiej w Przemyślu, Parafię Rzymskokatolicką p.w. Św. Trójcy w Leżajsku Rewitalizacja infrastruktury publicznej i zabytkowych obiektów kościelnych Parafii Farnej i Caritas Archidiecezji Przemyskiej w Leżajsku461 Dodatkowe informacje zamieszczono w załączniku 30.462 W 2013 r. odbędzie się Konferencja Dyplomatyczna WIPO poświęcona tej umowie międzynarodowej.

133

dostęp do książek i prasy osobom z wadami wzroku i jednocześnie uwzględniającego interesy wydawców.

Powołanie Zespołu ds. ustalenia zasad udostępniania materiałów drukowanych osobom niewidomym i niedowidzącym. Pomimo obowiązywania prawa przewidującego ułatwiony dostęp do twórczości

niewidomym i niedowidzącym, zgodnie z danymi przedstawionymi przez Polski Związek Niewidomych, jedynie nie więcej niż 5% publikacji drukowanych jest dostępnych w formatach, z którymi osoby te mogą się zapoznawać.

Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać w obawach wydawców przed wprowadzaniem do nielegalnego obrotu kopii elektronicznych formatów książek i czasopism przekazywanych niepełnosprawnym. W związku z tym konieczne jest ustalenie zasad wytwarzania i dystrybucji formatów utworów drukowanych, które byłyby bezpieczne dla wydawców, a jednocześnie zapewniały pełniejszy dostęp do kultury osobom z wadami wzroku.

W 2012 r. ministerstwo prowadziło działania mające na celu ułatwianie dostępu do twórczości osobom niepełnosprawnym poprzez stymulowanie dialogu pomiędzy środowiskami osób niewidomych i niedowidzących a wydawcami książek i prasy. Celem jest osiągnięcie satysfakcjonującego poziomu wydań utworów drukowanych w formatach dostępnych dla osób niewidomych i niedowidzących, udostępnianych przez wydawców na zasadach licencyjnych lub w ramach dozwolonego użytku przewidzianego w art. 33¹ ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Biorąc to pod uwagę, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Zarządzeniem z dnia 13 grudnia 2012 r. powołał Zespół ds. ustalenia zasad udostępniania materiałów drukowanych osobom niewidomym i niedowidzącym. Zespół pełni funkcję platformy zajmującej się omawianiem i proponowaniem sposobów ułatwiania osobom niewidomym i niedowidzącym463 korzystania w największym możliwym stopniu z oferty wydawnictw książkowych i prasowych dostępnych na rynku polskim. Powołanie zespołu usankcjonowało prace prowadzone w 2012 r. w postaci nieformalnej grupy roboczej. Spotkania grupy, a następnie Zespołu odbyły się jak dotąd 19 września, 8 października, 7 listopada 2012 i 23 stycznia 2013. W ramach dotychczasowych prac poddano analizie praktyczne przeszkody uniemożliwiające zapewnienie odpowiedniej podaży formatów umożliwiających dostęp do dzieł drukowanych osobom niepełnosprawnym, omówiono potrzeby osób niewidomych i niedowidzących w zakresie dostępu do książek i prasy, zdefiniowano kto może być beneficjentem przepisów dotyczących dozwolonego użytku na rzecz osób niepełnosprawnych, określono kryteria jakie powinni spełniać tzw. zaufani pośrednicy (podmioty dokonujące konwersji materiałów drukowanych na dostępne dla niewidomych i niedowidzących formaty) oraz poddano analizie stosowane zabezpieczenia techniczne.

Zespół przeanalizuje koszty wytwarzania formatów dostępnych, w celu oszacowania w jakim stopniu możliwe będzie angażowanie środków publicznych w dofinansowanie projektów związanych ze zwiększeniem udostępniania materiałów drukowanych osobom z niepełnosprawnością wzroku.

Utworzenie bazy danych zawierającej informacje o dostępności polskich muzeów dla osób niepełnosprawnych.

W 2011 r. Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego zainicjował utworzenie bazy danych zawierającej informacje o dostępności polskich muzeów dla osób niepełnosprawnych, z uwzględnieniem oferty edukacyjnej, skierowanej do tych osób. Inicjatywa ma na celu: ułatwienie osobom niepełnosprawnym i ich opiekunom dotarcie do informacji i pomoc w planowaniu muzealnych wizyt.

463 Dz. Urz. MKiDN z 2012 r. poz. 81.

134

Baza jest źródłem szczegółowych informacji przydatnych osobom niepełnosprawnym z różnymi dysfunkcjami: dla osób o obniżonej sprawności ruchowej, niewidomych i niedowidzących, niesłyszących i niedosłyszących i o obniżonej sprawności intelektualnej.

Baza zawiera dane dotyczące dostępności osób niepełnosprawnych do budynków, parkingów, wystaw stałych i czasowych oraz informacje o możliwości zwiedzania indywidualnego i w grupach, a także o ofercie edukacyjnej adresowanej dla o tej grupy i dla niej dostępnej. Oferta „Zajęcia edukacyjne” przygotowywane przez muzea dla osób niepełnosprawnych, w zależności od rodzaju dysfunkcji, przewiduje udział tłumaczy migowych, przeszkolonych pracowników merytorycznych, audioprzewodników, bezpośredni dostęp do eksponatów, wykorzystanie makiet dotykowych, podpisy w alfabecie Braillea i tym podobne.”

IV. Podsumowanie

Przedstawiony w dokumencie materiał ma charakter informacyjny i został przygotowany na podstawie autoryzowanych przez ministrów i kierowników urzędów centralnych informacji o zrealizowanych w 2012 r. zadaniach, a także – w ograniczonym zakresie – o zadaniach zrealizowanych w latach 2008 – 2012, zgodnych z przepisami prawa i ustawowym, kompetencyjnym zakresem, a także o podjętych nowych lub kontynuowanych inicjatywach legislacyjnych i programowych mających bezpośredni lub pośredni wpływ na urzeczywistnianie praw osób niepełnosprawnych.

W podsumowaniu tego obszernego materiału zawarto szczególną niektóre najważniejsze działania systemowe, innowacyjne i szczególnego znaczenia mające istotny wpływ na korzystanie przez osoby niepełnosprawne z przysługujących im praw.

W podsumowaniu zasygnalizowano również zaobserwowane tendencje wzrostowe i spadkowe w zakresie realizacji praw przysługujących osobom niepełnosprawnym.

Najważniejsze działania podjęte w 2012 r. i w latach 2008-2012. 1. Ratyfikacja Konwencji Narodów Zjednoczonych o Prawach Osób

Niepełnosprawnych.25 października 2012 r. weszła do krajowego porządku prawnego Konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych, po opublikowaniu w Dz. U. poz. 1169 treści dokumentu ratyfikacyjnego z dnia 6 września 2012 roku wraz z tekstami konwencji w języku angielskim i w przekładzie na język polski oraz oświadczenia rządowego (w Dz. U. poz. 1170) w sprawie mocy obowiązującej konwencji, w którym została podana też informacja, jakie państwa ratyfikowały konwencję i w jakich datach.Ratyfikacja konwencji o prawach osób niepełnosprawnych464 była możliwa, albowiem z przeprowadzonej w latach 2008 – 2012 analizy zgodności prawa polskiego z postanowieniami konwencji, wynika, że osoby niepełnosprawne mają konstytucyjnie zagwarantowaną - i rozwiniętą w przepisach ustawowych oraz wykonawczych dotyczących wszystkich obszarów działalności państwa - ochronę socjalną, ekonomiczną i prawną oraz ochronę przed dyskryminacją, a zatem postanowienia konwencji są odzwierciedlone w polskim porządku prawnym. Ratyfikowana konwencja wyznacza obowiązujący standard wdrażania krajowych przepisów prawnych dotyczących osób niepełnosprawnych i zobowiązuje do doskonalenia

464 Przy ratyfikacji konwencji złożone zostało zastrzeżenie dotyczące zawierania małżeństw przez osoby chore psychicznie i niepełnosprawne intelektualnie (zastrzeżenie do art. 23 ust. 1 pkt. a) oraz oświadczenie interpretacyjne dotyczące instytucji ubezwłasnowolnienia (do art. 12 ust. 4), gdyż – jak wskazano w uzasadnieniu wniosku ratyfikacyjnego - dla uzyskania pełnej zgodności z postanowieniami Konwencji konieczne jest przeprowadzenie dwóch istotnych zmian w przepisach prawnych leżących w kompetencji Ministra Sprawiedliwości. Zmiany te mają dotyczyć instytucji ubezwłasnowolnienia (co wiąże się ze zmianą Kodeksu cywilnego) oraz zniesienia zakazu zawierania małżeństw przez osoby, których niepełnosprawność wynika z choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego (co wymaga zmiany Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

135

tych przepisów m.in. w zakresie poprawy szeroko pojętego funkcjonowania osób niepełnosprawnych w społeczeństwie, Realizacja konwencji przyczyni się do podniesienia świadomości społeczeństwa oraz integracji społecznej osób niepełnosprawnych, w tym zwłaszcza poprawy dostępu do rynku pracy, edukacji, kultury, turystyki.

2. Wzrost wykształcenia osób niepełnosprawnych w latach 2008 – 2012.Od 2008 r. następował stopniowy wzrost udziału osób niepełnosprawnych w wieku 16 lat i więcej465 z: wykształceniem zasadniczym zawodowym z 29,3% w 2008 r. do 31,8% w 2012 r.,

a wśród osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym – z 39,0% do 41,4%, co najmniej średnim wykształceniem z 31,8% w 2008 r. do 35,5% w 2012 r., a wśród

osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym – z 33,4 % do 34,8%, wyższym wykształceniem z 6,1% w 2008 r. do 7,5% w 2012 r., a wśród osób

niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym – z 5,4% do 9,5%.Liczba studentów niepełnosprawnych wzrosła z 25.265 w roku 2008 do 30.249 w roku 2011.

3. Znaczna poprawa sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy.Dane statystyczne jednoznacznie wskazują, że istnieje bezpośrednie powiązanie poziomu wykształcenia z aktywnością zawodową; im wyższy poziom wykształcenia osób niepełnosprawnych, tym wyższy współczynnik ich aktywności zawodowej oraz wskaźnik zatrudnienia. Wśród osób niepełnosprawnych w wieku 16 lat i więcej aktywnych zawodowo było:◘ z wyższym wykształceniem - 26,9% w 2008 r. i 32,8% w 2012 r., ◘ z wykształceniem co najmniej średnim - 21,0% w 2008 r. i 23,6% w 2012 r.,◘ z wykształceniem zasadniczym zawodowym – 19,6% w 2008 r. i 21,1% w 2012 r.,◘ z wykształceniem gimnazjalnym i niższym – 8,2% w 2008 r. i 7,1% w 2012 r.,Odsetek pracujących osób niepełnosprawnych wynosił:◘ z wyższym wykształceniem 25,1% w 2008 r. i 29,3% w 2012 r., a wśród osób

niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym - 43,3% i 46,0%,◘ z wykształceniem co najmniej średnim - 18,4% w 2008 r. i 20,4% w 2012 r., a

wśród osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym - 26,9% i 32,4%,◘ z wykształceniem zasadniczym zawodowym 17,1% w 2008 r. i 17,4% w 2012 r.,

a wśród osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym -20,6% i 21,8%,◘ z wykształceniem gimnazjalnym i niższym 7,3% w 2008 r. i 6,1%, w 2012 r., a wśród

osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym - 13,6% i 11,6%. Najwyższą aktywnością zawodową cechują się osoby z wyższym i średnim poziomem wykształceniem.Od 2007 r. odnotowuje się znaczny wzrost współczynnika aktywności zawodowej i wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych szczególnie tych w wieku produkcyjnym. W 2008 r. współczynnik aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym wynosił 23,9%, a w 2012 r. - 27,5%, natomiast wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym wynosił 20,9% w 2008 r. i 23% w 2012 r. Stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym wynosiła 17,3% w 2008 r. i 16,2% w 2012 r.W latach 2008 – 2012 nastąpił wzrost liczby zatrudnionych osób niepełnosprawnych, zarejestrowanych w Systemie Obsługi Dofinansowań i Refundacji Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, zarówno otwartego jak i chronionego

465 Warto pamiętać, że osoby niepełnosprawne są znacznie gorzej wykształcone niż osoby sprawne.

136

rynku pracy, przy czym dynamika tego wzrostu była znacznie wyższa na otwartym rynku pracy.Zakłady pracy chronionej są głównymi beneficjentami systemu wspierania osób niepełnosprawnych poprzez subsydiowanie wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych. Udział pracowników zakładów pracy chronionej w stosunku do ogółu pracowników niepełnosprawnych, zarejestrowanych w SODiR, jest nadal bardzo wysoki i wynosił w grudniu 2012 r. 67,1%, jakkolwiek zauważalna jest stopniowa tendencja spadkowa tego udziału ( w grudniu 2011 r. udział ten wynosił 70,8%, a w grudniu 2004 r. - 86%). Jednocześnie w tym samym okresie następował wzrost zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy (z 19,3% w 2009 r. do 32,9% w 2012 r.).Ten wyraźny wzrost zainteresowania pracodawców na otwartym rynku pracy zatrudnianiem w latach 2009-2012 pracowników niepełnosprawnych wynikał z wysokiego poziomu wsparcia, jakie otrzymywali na mocy obowiązującej ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych. Liczba pracowników chronionego rynku pracy od 2008 do 2010 r. wzrosła z 154.506 w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy do 186.253, natomiast w 2012 r. obniżyła się do 154.704 w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy. Liczba pracowników otwartego rynku pracy od 2008 do 2012 r. wzrosła z 36.890 do 75.522 w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy.Wzrosła również liczba pracowników niepełnosprawnych ze schorzeniami specjalnymi z 27.308 (grudzień 2008 r.) do 47.657 (grudzień 2012 r.) w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy (na chronionym rynku pracy – z 24.426 do 35.915, na otwartym rynku pracy – z 2.882 do 11.740).W okresie od grudnia 2008 r. do grudnia 2012 r. zatrudnienie osób niepełnosprawnych ze schorzeniami specjalnymi zwiększyło się o 74,5% (w zakładach pracy chronionej – o 47,0%, zaś na otwartym rynku pracy – o 307,4%). W okresie od grudnia 2008 r. do grudnia 2012 r. w grupie osób niepełnosprawnych: ze znacznym stopniem niepełnosprawności, których pracodawcy uprawnieni są do

uzyskania dofinansowania do wynagrodzeń, obserwowano wzrost zatrudnienia – o 85,5% (na chronionym rynku pracy – o 51,7%, na otwartym rynku pracy – o 195,5%),

z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, których pracodawcy uprawnieni są do uzyskania dofinansowania do wynagrodzeń, obserwowano wzrost zatrudnienia o 82,8% (na chronionym rynku pracy – o 60,9%, na otwartym rynku pracy – o 185,5%),

z lekkim stopniem niepełnosprawności, których pracodawcy uprawnieni są do uzyskania dofinansowania do wynagrodzeń, obserwowano spadek zatrudnienia - o 26,1%.

Warto wskazać, że liczba pracodawców otwartego rynku pracy, zarejestrowanych w SODiR PFRON w okresie od grudnia 2008 roku do grudnia 2012 roku wzrosła aż o 140 %, podczas gdy liczba pracodawców dających zatrudnienie na chronionym rynku pracy zmniejszyła się o 33%.

Niepokojące tendencje1. Większość osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym wciąż pozostaje poza

rynkiem pracy, mimo wspomnianego znacznego wzrostu zatrudnienia subsydiowanego w ostatnich latach. W 2012 r. biernych zawodowo było prawie 72% osób w wieku produkcyjnym. Z pracy utrzymywało się 16,9% osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym, w tym 13,7%

137

z pracy najemnej (pozostali pracowali we własnym gospodarstwie rolnym bądź na własny rachunek poza rolnictwem indywidualnym.Dla 57,6% osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym renta z tytułu niezdolności do pracy była w 2010 r. głównym źródłem utrzymania, zasiłek dla bezrobotnych, świadczenie przedemerytalne i inne świadczenia społeczne – dla 13%.

2. Osoby niepełnosprawne są nadal znacznie gorzej wykształcone niż osoby sprawne, jakkolwiek w ciągu ostatnich pięciu lat (2008 – 2012) nastąpił znaczny wzrost wykształcenia osób niepełnosprawnych.Wykształcenie różnicuje aktywność zawodową osób niepełnosprawnych, albowiem im wyższy poziom wykształcenia posiadanego przez osoby niepełnosprawne, tym wyższy współczynnik aktywności zawodowej tych osób, jak też wskaźnik zatrudnienia.

Projektowane działania (inicjatywy).1. Będą kontynuowane działania zmierzające do dalszego zwiększania zatrudnienia

osób niepełnosprawnych, w szczególności w kontekście zmian demograficznych, jakie zachodzą w naszym kraju. Społeczeństwo polskie starzeje się i wraz ze wzrostem liczby osób starszych wzrastać będzie też liczba osób o ograniczonej sprawności. Mając to na uwadze planuje się poszukiwanie nowych form i metod sprzyjających zwiększeniu obecności osób niepełnosprawnych na rynku pracy, zwłaszcza tych, które bez profesjonalnej pomocy i wsparcia nie są wstanie samodzielnie uzyskać i utrzymać zatrudnienia i dużej mierze są zagrożone wykluczeniem społecznym, w tym zawodowym. Do tej grupy osób niepełnosprawnych w coraz większym stopniu będzie adresowane wsparcie ze środków publicznych i ustawowo określone nowe formy usług, np. asystenta osoby niepełnosprawnej czy zatrudnienia wspomaganego. Trwają zaawansowane prace nad wprowadzeniem do polskiego porządku prawnego nowej formy aktywizacji osób niepełnosprawnych, tj. zatrudnienia wspomaganego adresowane do ciężko poszkodowanych osób niepełnosprawnych, wymagających szczególnego i zindywidualizowanego wsparcia na rynku pracy.

2. Zapoczątkowane zostały działania dotyczące zdefiniowania i określenia obszaru edukacji osób niepełnosprawnych, w tym ustawicznego kształcenia i zmiany umiejętności zawodowych lub podwyższenia kwalifikacji zawodowych zgodnie z potrzebami lokalnego rynku pracy. Od roku 2010 w systemie oświaty wprowadzane są zmiany systemowe dotyczące

organizacji kształcenia uczniów z niepełnosprawnościami, szczególnie w szkołach ogólnodostępnych. Zmiany te wprowadziły konieczność dokonywania rozpoznawania przez nauczycieli, wychowawców oraz specjalistów zatrudnionych w szkole, specjalnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych uczniów, w tym rozpoznawanie specyficznych trudności w uczeniu się, uzdolnień i predyspozycji oraz udzielanie im indywidualnego wsparcia w środowisku nauczania.

Od 2012 r. dorosłe osoby niewidome, słabowidzące, niesłyszące, słabosłyszące, z niepełnosprawnością ruchową, w tym z afazją, z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim lub z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera mają ustawową466

możliwość przystąpienia do egzaminów eksternistycznych z zakresu obowiązkowych zajęć edukacyjnych określonych w ramowych planach nauczania szkół dla dorosłych (szkole podstawowej, gimnazjum i liceum ogólnokształcącego) oraz z zakresu

466 Zmiany wprowadzono w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 stycznia 2012 r. w sprawie egzaminów eksternistycznych.

138

wymagań określonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego dla zasadniczej szkoły zawodowe. Przystąpienie do egzaminów eksternistycznych powinno odbywać się w warunkach i w formie dostosowanej do rodzaju niepełnosprawności uczniów, na podstawie zaświadczenia wydanego przez lekarza potwierdzającego występowanie danej dysfunkcji. Podmioty prowadzące kształcenie ustawiczne w formach pozaszkolnych zobowiązane są prawnie467 do zapewnienia warunków organizacyjnych i technicznych umożliwiających osobom niepełnosprawnym udział w kształceniu ustawicznym.

1 września 2012 r. weszła w życie nowelizacja ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw wprowadzająca strukturalne i programowe zmiany w kształceniu zawodowym. Potrzeby osób niepełnosprawnych zostały uwzględnione w aktach wykonawczych do znowelizowanej ustawy, przygotowanych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, dotyczących: klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, podstawy programowej kształcenia w zawodach, egzaminów potwierdzających kwalifikacje w zawodzie, egzaminów eksternistycznych, kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych. W ramach poszczególnych zawodów ujętych w nowej klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego468 wyodrębniono kwalifikacje obejmujące określony zasób wiedzy i umiejętności, potwierdzane w drodze egzaminów zewnętrznych i dokumentowane świadectwem potwierdzającym kwalifikację w zawodzie. Spośród zawodów „szkolnych” ujętych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego, kształcenie w kilku zawodach jest albo bezwarunkowo zastrzeżone dla osób niepełnosprawnych: technik realizacji dźwięku, technik tyfloinformatyk469, technik prac biurowych – w przypadku osób niewidomych i słabowidzących, pracownik pomocniczy obsługi hotelowej – w przypadku osób upośledzonych

umysłowo w stopniu lekkim470, technik masażysta – w przypadku osób niewidomych i słabowidzących471.W czasie przeprowadzania egzaminu zawodowego dla osób niepełnosprawnych

zapewnia się im obecność specjalisty z zakresu danej niepełnosprawności, w szczególności: tyflopedagoga (w przypadku zdających niewidomych i słabowidzących), surdopedagoga lub tłumacza języka migowego (w przypadku zdających niesłyszących, jeżeli jest to niezbędne dla uzyskania właściwego kontaktu ze zdającym i pomocy w obsłudze specjalistycznego sprzętu i środków dydaktycznych).

467 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 stycznia 2012 r. w sprawie kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych.468 Kształcenie zawodowe może być realizowane wyłącznie w zawodach ujętych w załączniku do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2011 r. w sprawie klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego Dz. U. z 2012 r. poz. 7).469 Od roku szkolnego 2010/2011 niewidomi i słabowidzący absolwenci gimnazjum mogą kontynuować kształcenie w zawodzie tyfloinformatyk. W roku szkolnym 2012/2013 28 uczniów z orzeczeniem o niepełnosprawności narządu wzroku nabywa kwalifikacje w tym zawodzie. 470 W roku szkolnym 2012/2013 w 90 zasadniczych szkołach zawodowych specjalnych w procesie kształcenia w zawodzie pracownik pomocniczy obsługi hotelowej uczestniczy 1.154 uczniów niepełnosprawnych.471 Osoby słabowidzące i niewidome mogą również kształcić się w zawodzie technik masażysta w technikum i szkole policealnej. Kształcenie w technikum w tym zawodzie jest zastrzeżone wyłącznie dla osób z dysfunkcjami wzroku. Do technikum specjalnego prowadzącego naukę zawodu technik masażysta uczęszcza 109 uczniów. Mimo, iż nauka tego zawodu w drugim typie szkoły – szkole policealnej jest dostępna powszechnie, uczestniczy w niej także 78 osób niewidomych i słabowidzących.

139

V. Informacja Rzecznika Praw Obywatelskich472

o podjętych w 2012 r. działaniach w zakresieochrony praw osób niepełnosprawnych

i przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu tej grupy osób.

Rzecznik Praw Obywatelskich podjęła w 2012 r., w ramach merytorycznych kompetencji, następujące działania w zakresie: 1. Dostępności i przystosowania obiektów hotelarskich dla osób niepełnosprawnych.

Rzecznik sygnalizowała możliwość zaistnienia praktyki naruszającej zbiorowe interesy niepełnosprawnych konsumentów w zakresie prawa do uzyskania rzetelnej informacji na temat dostępności i przystosowania obiektów hotelarskich. Obowiązujące przepisy ustawy o usługach turystycznych473 nie zawierają przepisu, który nakazywałby organizatorowi turystyki lub pośrednikowi turystycznemu poinformowanie klienta o przystosowaniu danego obiektu do potrzeb osób niepełnosprawnych ani nie stanowią o wymaganym zakresie informacji – jeżeli jest ona przekazywana. W ocenie Rzecznika aktualny kształt regulacji zawartej w ustawie o usługach turystycznych wymaga podjęcia stosownych działań legislacyjnych w kierunku wyraźnego określenia powyższego obowiązku informacyjnego oraz jego zakresu, co czyniłoby zadość jednemu z podstawowych celów prawa konsumenckiego, jakim jest zapewnienie konsumentom dostępu do pełnej, rzetelnej i prawdziwej informacji o interesujących ich towarach i usługach, jak również przyczyniłoby się do pełniejszej ochrony osób niepełnosprawnych przed nieuczciwymi działaniami przedsiębiorców. Rzecznik zwróciła się474 do Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów z prośbą o zajęcie stanowiska w przedmiotowej sprawie.

Prezes UOKiK nie podzielił475 opinii Rzecznika o potrzebie podjęcia działań legislacyjnych mających na celu zapewnienie osobom niepełnosprawnym korzystającym z usług turystycznych odpowiedniego poziomu ochrony. W opinii Prezesa w aktualnym stanie prawnym opisane praktyki organizatorów turystyki mogą być skutecznie kwestionowane, w szczególności na podstawie przepisów ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym476. Interesy osób niepełnosprawnych zainteresowanych zawarciem umowy o imprezę turystyczną w pewnym stopniu zabezpiecza również ustawa o usługach turystycznych, która umożliwia wpisanie do umowy wymagań specjalnych, o których klient powiadomił organizatora turystyki, a on wyraził na to zgodę. Powyższe stanowisko w całości podzielił Minister Sportu i Turystyki, który stwierdził, iż w aktualnym stanie prawnym interesy konsumentów niepełnosprawnych korzystających z usług turystycznych są zabezpieczone na zasadzie równości z innymi osobami. Jeśli zaś chodzi o możliwość dopuszczania się przez organizatora turystyki niezgodnych z prawem działań, przekazane

472 Nadesłana na prośbę Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych.473 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 223, poz. 2268, z późn. zm.).474 RPO-688218-V/11 z 12 stycznia 2012 r.475 Pismo z 17 lutego 2012 r.476 Ustawa z dnia 23 sierpnia 2007 r. (Dz.U. Nr 171, poz. 1206).

140

informacje zostaną przeanalizowane pod kątem naruszenia zbiorowych interesów konsumentów i w przypadku potwierdzenia się nieprawidłowości Prezes UOKiK podejmie odpowiednie działania, w ramach swoich ustawowych kompetencji, w celu wyeliminowania tych nieprawidłowości.2. Wprowadzenia terminu do występowania z ponownym wnioskiem o wydanie orzeczenia

o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności . We wnioskach kierowanych do Rzecznika w dalszym ciągu pojawiał się problem

związany z wykonywaniem przez Powiatowe Zespoły ds. Orzekania o Niepełnosprawności postanowień rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności477. Stosownie do ich treści osoba niepełnosprawna posiadająca orzeczenie o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności, wydane na czas określony, może wystąpić z wnioskiem o wydanie orzeczenia o ponowne ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności nie wcześniej niż 30 dni przed upływem ważności posiadanego orzeczenia. Przedmiotowa regulacja prawna nie usprawniła – w ocenie Rzecznika – procedury orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności. Co więcej, wprowadzenie ograniczenia terminu do złożenia wniosku niejednokrotnie powoduje sytuację, że przez okres pomiędzy utratą ważności posiadanego orzeczenia a terminem wydania nowego orzeczenia wnioskodawcy pozostają bez dokumentu poświadczającego ich niepełnosprawność. Wówczas ich pozycja prawna jest w rzeczywistości taka sama, jak gdyby utracili przysługujące im uprawnienia. Rzecznik zwróciła się478 do Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych z prośbą o wyrażenie stanowiska w zasygnalizowanej sprawie, a w szczególności o podjęcie działań zmierzających do zmiany obowiązujących przepisów w taki sposób, aby osoby niepełnosprawne nie ponosiły negatywnych konsekwencji.

W odpowiedzi poinformowano479, że przepisy obowiązujące do 31 grudnia 2009 r. nie określały terminu złożenia wniosku o ponowne ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności. W konsekwencji osoby niepełnosprawne posiadające ważne orzeczenie składały bardzo często wniosek o wydanie kolejnego orzeczenia na kilka miesięcy przed upływem terminu ważności posiadanego orzeczenia. W takiej sytuacji prawnej zespoły orzekające o niepełnosprawności nie mały możliwości wydania kolejnego orzeczenia, ze względu na funkcjonowanie w obrocie prawnym ważnej decyzji. Prowadziło to do niezadowolenia osób zainteresowanych i składania skarg na postępowanie organów orzeczniczych. W związku z powyższym znowelizowano rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności w celu określenia czytelnych zasad postępowania w przypadku ubiegania się o ponowne ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności. Niezachowanie terminu przez osobę zainteresowaną (wnioskodawcę) nie wywiera skutków prawnych dla wydania orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności. Rozwiązaniem problemu opisanego w wystąpieniu Rzecznika jest odpowiednie konstruowanie przepisów przyznających osobom niepełnosprawnym ulgi i uprawnienia, a nie zmiana procedury orzeczniczej. Sprawa jest kontynuowana i w związku z tym Rzecznik zwróciła się480 do Ministra Pracy i Polityki Społecznej.3. Ubezwłasnowolnienia osób niepełnosprawnych intelektualnie i chorych psychicznie

i związanym z tym całkowitym pozbawieniem zdolności do czynności prawnych. Do Rzecznika docierały sygnały dotyczące trudności ze znalezieniem kandydatów do

objęcia funkcji opiekuna czy kuratora dla osoby ubezwłasnowolnionej. Istnieje systemowy

477 Rozporządzenie z dnia15 lipca 2003 r. (Dz.U. Nr 139, poz. 1328, z późn. zm.).478 RPO-661550-V/10 z 9 lutego 2012 r.479 Pismo z 7 marca 2012 r.480 Pismo z 24 stycznia 2013 r.

141

problem reprezentacji procesowej osób, które z jakichkolwiek powodów nie mogą uczestniczyć w postępowaniu sądowym czy administracyjnym. Rzecznik zwróciła się481 do Ministra Sprawiedliwości o podjęcie działań w celu ustalenia rzeczywistej skali zjawiska, a także o rozważenie podjęcia inicjatywy ustawodawczej w celu ściślejszego złączenia (np. w ramach jednego postępowania sądowego) procedury ubezwłasnowolnienia oraz ustanowienia opiekuna czy kuratora. Połączenie tych dwóch procedur i ustanowienie wymogu, że orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu musi zawierać postanowienie o ustanowieniu opiekuna bądź kuratora sprawiłoby, że osoba ubezwłasnowolniona nie byłaby równocześnie pozbawiona zdolności do czynności prawnych i pomocy opiekuna czy kuratora. Inną możliwością jest upowszechnienie praktyki ustanawiania doradcy tymczasowego, który może działać aż do ustanowienia opiekuna albo kuratora. W ocenie Rzecznika istnieje potrzeba systemowego rozwiązania problemu braku kandydatów na opiekunów i kuratorów, na przykład przez rozszerzenie uprawnień i kompetencji pracowników socjalnych lub innej grupy przeszkolonych profesjonalistów, takich jak kuratorzy rodzinni bądź powołanie nowej instytucji zawodowego kuratora (asystenta prawnego) specjalizującego się w reprezentacji procesowej oraz prowadzeniu spraw majątkowych innych osób.

Zdaniem Ministra482 propozycja połączenia postępowania o ubezwłasnowolnienie z postępowaniem o ustanowienie opieki dla osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej lub kurateli dla osoby częściowo ubezwłasnowolnionej nie zasługuje na akceptację, z uwagi na istotne pomiędzy nimi różnice proceduralne. Problematyka dotycząca ubezwłasnowolnienia jest przedmiotem prac legislacyjnych zespołu programowego Komisji ds. zdolności do czynności prawnych osób fizycznych, prowadzonych w ramach Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego działającej przy Ministrze Sprawiedliwości. W ich wyniku opracowano projekt zapisów nowego Kodeksu cywilnego. W projektowanej kodyfikacji znajduje się propozycja regulacji zdolności do czynności prawnych osób fizycznych (rezygnacja z instytucji ubezwłasnowolnienia częściowego i pozostawienie ubezwłasnowolnienia całkowitego). Pod wpływem podjętej dyskusji nad projektem, a także w związku z Konwencją o Prawach Osób Niepełnosprawnych, Komisja powróciła do rozważań nad możliwością zastąpienia innymi środkami ochronnymi również ubezwłasnowolnienia całkowitego. Sprawa jest kontynuowana przez Rzecznika483.4. Sposobu prezentacji w mediach tematyki dotyczącej osób z niepełnosprawnością.

Ratyfikowana Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych umożliwia osobom niepełnosprawnym korzystanie ze wszystkich fundamentalnych swobód i praw człowieka oraz promuje poszanowanie ich godności osobistej. W tym celu niezbędna jest jednak zmiana sposobu prezentacji problematyki niepełnosprawności w środkach masowego przekazu. Telewizja publiczna powinna kreować nowoczesne podejście do niepełnosprawności bowiem obraz osoby z niepełnosprawnością budowany jest w społeczeństwie m.in. w oparciu o jej przekaz. Rzecznik wystąpiła484 do Prezesa Telewizji Polskiej SA zwracając uwagę na problem wizerunku osób z niepełnosprawnościami w telewizji publicznej, a także o podjęcie działań mających na celu promocję Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych.

W odpowiedzi Prezes zapewnił485, że TVP jako nadawca publiczny stara się wypełniać swoje powinności wobec społeczeństwa, również poprzez podnoszenie świadomości widzów w zakresie tematyki związanej z osobami niepełnosprawnymi. Szczegółowe sprawozdania z tego obszaru działalności rokrocznie przekazywane są do Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji jako załącznik do sprawozdania ogólnego. TVP realizuje projekty gwarantujące dostępność jej oferty dla widzów z niepełnosprawnością sensoryczną. Telewizja Polska jako 481 RPO-685058-IV/11 z 29 czerwca 2012 r.482 Pismo z 14 sierpnia 2012 r.483 Pismo z 5 grudnia 2012 r.484 RPO-711163-I/12 z 23 października 2012 r.485 Pismo z 7 listopada 2012 r.

142

jedyna stacja w Polsce gwarantuje osobom niepełnosprawnym dostęp do bieżących informacji – każdego dnia główne wydanie Wiadomości, Sport i Pogoda opatrzone jest napisami. Programy z udogodnieniami stale są dostępne na stronie internetowej. Zainicjowane zostały prace, które sprawią, że już wkrótce cały portal TVP.pl stanie się bardziej przyjazny osobom niewidomym. 5. Umożliwienia osobom niepełnosprawnym sprawowania funkcji w organach władzy

lokalnej. Rzecznik skierowała486 wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie

niezgodności art. 492 § 1 pkt 6 ustawy Kodeks wyborczy487 z art. 60 w związku z art. 32 Konstytucji oraz z art. 29 lit. a Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych488.

Kwestionowany przepis stanowi, że wygaśnięcie mandatu wójta następuje wskutek orzeczenia niezdolności do pracy lub niezdolności do samodzielnej egzystencji w trybie określonym w przepisach o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych na okres co najmniej do końca kadencji. Zdaniem Rzecznika, regulacja ta narusza konstytucyjną gwarancję dostępu do służby publicznej na jednakowych zasadach oraz zasadę równości wobec prawa. Jest ona również niezgodna z Konwencją o Prawach Osób Niepełnosprawnych, która nakazuje zagwarantowanie osobom niepełnosprawnym praw politycznych i możliwość korzystania z nich, na zasadzie równości z innymi obywatelami oraz do zapewnienia, że osoby niepełnosprawne będą mogły efektywnie i w pełni uczestniczyć w życiu publicznym i politycznym, na zasadzie równości z innymi obywatelami, bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli, włączając w to prawo i możliwość korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego.

Wniosek oczekuje na rozpatrzenie przez Trybunał Konstytucyjny.6. Polskiej Rady Języka Migowego.

Do Rzecznika wpłynęło około tysiąca skarg na decyzję Ministra Pracy i Polityki Społecznej o powołaniu członków Polskiej Rady Języka Migowego, w skład której nie weszła ani jedna osoba Głucha, posługująca się Polskim Językiem Migowym. Niewłączenie w skład Rady osób Głuchych jest przejawem szerszego problemu nieangażowania osób z niepełnosprawnościami w działania państwa, niezgodnie ze standardami, których spełnienia wymaga Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych. Rozwiązaniem optymalnym byłoby oparcie składu Rady o osoby Głuche i ewentualne włączenie pojedynczych specjalistów będących osobami słyszącymi. Ponadto ogłoszenie na stronie internetowej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej o powołaniu członków Polskiej Rady Języka Migowego nie zostało zamieszczone w Polskim Języku Migowym ani w Systemie Językowo – Migowym.

W związku z powyższym Rzecznik zwróciła się 19 grudnia 2012 r.489 do Ministra Pracy i Polityki Społecznej o wyjaśnienie przyczyn pominięcia osób głuchych w składzie Rady oraz planowanych przez Ministerstwo działaniach mających na celu dostosowanie składu Polskiej Rady Języka Migowego do przepisów Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych.

Minister Pracy i Polityki Społecznej490 odpowiadając w styczniu 2013 r. na pismo Rzecznika wyjaśnił, że:Podstawą wyboru kandydatów491 na członków stanowiły:

486 RPO-707447-I/12 z 3 grudnia 2012 r., sygn. akt K 51/12.487 Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. (Dz.U. Nr 21, poz. 112, z późn. zm.).488 Dz.U. z 2012 r., poz. 1169.489 RPO-719226-I/12.490 Fragment odpowiedzi Ministra Pracy i Polityki Społecznej ( znak:BON-II-5238-2-1-KD/13) zamieszczony przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.491 Zgodnie z art. 20 ust. 4 ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o języku migowym i innych środkach komunikowania się (Dz. U. z 2011 r., Nr 209, poz. 1243, z późn. zm.) członków Rady powołuje i odwołuje minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego.

143

oświadczenie kandydata o znajomości PJM, SJM lub SKOGN lub zajmowaniu się zawodowo tą problematyką;

oświadczenie kandydata o zgodzie na przetwarzanie jego danych osobowych dla potrzeb wyboru członków Rady oraz zgodzie na kandydowanie;

informacja o umiejętnościach lub doświadczeniu kandydata przydatnych w pracach Rady, przesłana wraz ze zgłoszeniem.

W/w dokumenty były wymienione w ogłoszeniu z dnia 9 maja 2012 r. o naborze na członków Polskiej Rady Języka Migowego, które było zamieszczone na stronie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w Biuletynie Informacji Publicznej, oraz na stronie Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych.

W terminie przewidzianym w ogłoszeniu do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej wpłynęło 29 zgłoszeń, z czego 5 nie spełniało wymogów formalnych (brak oświadczeń lub zgłoszeń zainteresowanych środowisk, organizacji, stowarzyszeń lub instytucji). Jak wynika z przesłanych dokumentów, wśród pozostałych 24 kandydatów na członków Rady jedynie dwie osoby były osobami niesłyszącymi. W związku z tym minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego nie mógł powołać Rady składającej się głównie z osób niesłyszących.

Należy przy tym podkreślić, że przy ocenie kandydatów brane było pod uwagę doświadczenie kandydata przydatne w pracach Rady. Z oceny dokumentów nadesłanych przez kandydatów, którzy zaznaczyli, że są osobami niesłyszącymi, nie wynikało, iż posiadają one takie doświadczenie.

W skład Rady weszły osoby ze znacznym dorobkiem działań na rzecz osób głuchych, w tym CODA (słyszące dziecko niesłyszących rodziców), SODA (rodzeństwo osoby niesłyszącej), a także osoba niedosłysząca.

W związku z rezygnacją dwóch powołanych z dniem 29 listopada br. członków minister właściwy ds. zabezpieczenia społecznego odwołał ze składu Rady osoby, które zgłosiły taki wniosek.

W związku z koniecznością uzupełnienia składu Rady, w dniu 21 grudnia 2012 r. na stronie internetowej Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (w Biuletynie Informacji Publicznej) oraz na stronie Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych (również w języku migowym) zostało umieszczone ogłoszenie o możliwości zgłaszania przez zainteresowane środowiska, organizacje i stowarzyszenia kandydatów na członków Rady, w terminie do 10 stycznia 2013 r..

W odpowiedzi na to ogłoszenie wpłynęło 8 zgłoszeń. Z analizy przesłanych dokumentów wynikało, że były to w większości osoby niesłyszące. Po dokonaniu oceny kandydatów, zgodnie z wymogami ustawowymi minister ds. zabezpieczenia społecznego powołał do składu Rady dwóch członków, będących osobami niesłyszącymi.

Rada zebrała się dotychczas na dwóch posiedzeniach, wybrano także Przewodniczącego Polskiej Rady Języka Migowego.7. Dostosowania formy egzaminów dla tłumaczy przysięgłych oraz egzaminów wstępnych

i kończących aplikację ogólną, adwokacką, radcowską i notarialną do potrzeb osób z niepełnosprawnościami .

Do Rzecznika zwróciła się osoba z niepełnosprawnością podnosząc problem faktycznej dyskryminacji wynikającej z braku regulacji umożliwiających dostosowanie formy egzaminu radcowskiego do jej indywidualnych potrzeb. Zagadnienie to należy rozpatrywać w kontekście wszystkich egzaminów, zarówno wstępnych, jak i kończących aplikację ogólną, adwokacką, radcowską i notarialną, w których nie przewidziano rozwiązań dostosowujących ich formę do potrzeb osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Rozwiązania takie nie są również przewidziane podczas egzaminów na tłumaczy przysięgłych. Przebieg poszczególnych egzaminów regulują odpowiednie przepisy ustaw i rozporządzeń Ministra

144

Sprawiedliwości. Forma egzaminu powinna być dostosowana do stopnia i rodzaju niepełnosprawności osoby do niego przystępującej. Regulacja w tej materii musi być kompleksowa i uwzględniać możliwość wydłużenia czasu egzaminu, alternatywne formy zapoznawania się z treścią pytań i kazusów, a także sposób udzielania odpowiedzi przez osoby nie mogące pisać. Brak regulacji dostosowujących formę poszczególnych egzaminów do potrzeb osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności należy uznać za niezgodny z Konwencją o Prawach Osób Niepełnosprawnych. Stan taki jest też niezgodny z zasadą równości, a także z art. 65 Konstytucji, zapewniającym każdemu wolność wyboru i wykonywania zawodu. Rzecznik zwróciła się492 do Ministra Sprawiedliwości o rozważenie dokonania zmian w aktach prawnych, w celu umożliwienia dostosowania formy egzaminów do potrzeb osób z niepełnosprawnościami.

Minister podzielił493 opinię zawartą w wystąpieniu Rzecznika, że stan prawny regulujący tryb zdawania prawniczych egzaminów zawodowych wymaga przeanalizowania i wprowadzenia koniecznych modyfikacji. Wymagane podczas egzaminu czynności związane z odczytaniem pytań oraz zapisaniem rozwiązań zajmują więcej czasu w przypadku osób niepełnosprawnych, a więc należałoby odpowiednio wydłużyć trwanie egzaminu, w celu zapewnienia równych szans w otrzymaniu uprawnień zawodowych. Aby unormować tę sytuację rozpoczęto prace nad projektami nowelizacji odpowiednich rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości, w zakresie unormowań odnoszących się do czasu trwania egzaminów regulowanych tymi rozporządzeniami. Projektowane nowelizacje zakładają wydłużenie o połowę czasu trwania egzaminów w przypadku osób niepełnosprawnych w rozumieniu ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Projekty nowelizacji zostały przedstawione do konsultacji społecznych, przy których nie wniesiono uwag co do konieczności dalej idącej modyfikacji sposobu egzaminowania osób niepełnosprawnych.

W rezultacie zostało wydane rozporządzenie uwzględniające część postulatów Rzecznika494.8. Dostosowania stacji, peronów i taboru kolejowego do potrzeb osób

z niepełnosprawnością oraz osób o ograniczonej sprawności ruchowejRzecznik skierowała495 wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie

niezgodności art. 3a ustawy o transporcie kolejowym496 w zakresie, w jakim bezterminowo wyłącza stosowanie art. 21 ust. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącego praw i obowiązków pasażerów w ruchu kolejowym497 z art. 2 w związku z art. 69 Konstytucji i art. 9 ust. 1 lit. a Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych.498

W sprawach badanych przez Rzecznika ujawnił się problem dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych stacji, peronów oraz taboru kolejowego. Zaskarżony przepis art. 3a ustawy o transporcie kolejowym bezterminowo wyłącza stosowanie do przewozów osób art. 21 ust. 1 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącego praw i obowiązków pasażerów w ruchu kolejowym, zgodnie z którym przedsiębiorstwo kolejowe i zarządca stacji zapewniają dla osób o ograniczonej sprawności ruchowej dostępność stacji, peronów, taboru kolejowego i innych dostosowanych pomieszczeń. Na zarządcach stacji spoczywa jedynie obowiązek wynikający z art. 22 ust. 1 powyższego rozporządzenia, zgodnie z którym powinni zapewnić osobom niepełnosprawnym lub osobom o ograniczonej sprawności ruchowej 492 RPO-707225-I/12 z 27 sierpnia 2012 r.493 Pismo z 24 września 2012 r.494 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie przeprowadzania egzaminu adwokackiego (Dz.U. z 2012, poz. 1453) oraz Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 2012 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie przeprowadzania egzaminu radcowskiego (Dz.U. z 2012, poz. 1454).495 RPO-715862-V/12 z 12 listopada 2012 r., sygn. akt K 47/12.496 Ustawa z dnia 28 marca 2003 r. (Dz.U. z 2007 r. Nr 16, poz. 94, z późn. zm.).497 Rozporządzenie (WE) nr 1371/2007 z 23 października 2007 r. (Dz.Urz. UE L 315 z 03 grudnia 2007, str. 14). 498 Dz.U. z 2012 r., poz. 1169.

145

nieodpłatną pomoc przy wsiadaniu, przesiadaniu się lub wysiadaniu z pociągu. Regulacja art. 3a ustawy o transporcie kolejowym, zdaniem Rzecznika, jest niezgodna z art. 2 w związku z art. 69 Konstytucji i art. 9 ust. 1 lit. a Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych.

Zapewnienie osobom niepełnosprawnym oraz osobom o ograniczonej sprawności ruchowej „możliwości podróżowania koleją porównywalnej z możliwościami innych obywateli” musi być zorientowane na usuwanie nierówności faktycznych wynikających z istniejących barier architektonicznych oraz dotychczasowych rozwiązań konstrukcyjnych w zakresie taboru kolejowego. Tylko w ten sposób demokratyczne państwo prawne może urzeczywistnić zasady sprawiedliwości społecznej. W świetle art. 69 Konstytucji udzielana przez władze publiczne pomoc osobom niepełnosprawnym powinna obejmować zabezpieczenie ich egzystencji, przysposobienie do pracy oraz komunikację społeczną, czyli m.in. tworzenie odpowiedniej infrastruktury umożliwiającej osobom niepełnosprawnym przemieszczanie się i nawiązywanie kontaktów. Obowiązki te zostały potwierdzone przez Państwo Polskie przez ratyfikację Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych. Zgodnie z art. 9 ust. 1 Konwencji aby umożliwić osobom niepełnosprawnym niezależne życie i pełny udział we wszystkich sferach życia, Państwa Strony podejmą stosowne środki w celu zapewnienia im, na zasadzie równości z innymi osobami, dostępu m. in. do środków transportu. Środki te, obejmujące rozpoznanie i eliminację przeszkód i barier w zakresie dostępności, stosują się m. in. do budynków, dróg, transportu oraz innych urządzeń wewnętrznych i zewnętrznych. Sprawa oczekuje na rozpoznanie przez Trybunał Konstytucyjny.

Należy również dodać, że Rzecznik Praw Obywatelskich w 2011 r. powołał Komisję Ekspertów ds. Osób z Niepełnosprawnościami. Jest to ciało doradcze, które tworzą osoby z autorytetem w różnych dziedzinach życia społecznego, posiadające doświadczenie akademickie lub praktyczne, najczęściej wynikające z aktywnej działalności w organizacjach społecznych. Rolą Komisji Ekspertów jest wspieranie Rzecznika w realizacji jego ustawowych zadań, w szczególności w zakresie: monitoringu ochrony wolności i praw człowieka i obywatela w procesie stosowania prawa, a także przygotowania analiz i monitoringu równego traktowania osób i zakazu dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność. Eksperci przygotowują m.in. wnioski de lege ferenda, uwagi i rekomendacje dotyczące obowiązujących lub projektowanych zmian aktów prawnych, propozycje zmian systemowych oraz tezy do wystąpień Rzecznika. Działalność Komisji ma charakter społeczny (eksperci nie są wynagradzani finansowo za udział w posiedzeniach)

Tematami posiedzeń Komisji w 2012 roku były: ◊ orzecznictwo o niepełnosprawności, ◊ rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, ◊ ratyfikacja Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych, ◊ wizerunek osób niepełnosprawnych w mediach, ◊ zadania Rzecznika Praw Obywatelskich, jako niezależnego organu monitoringu wdrażania

postanowień Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych, ◊ włączanie społeczeństwa obywatelskiego w proces monitoringu Konwencji, ◊ problem asystenta osoby niepełnosprawnej, ◊ równy dostęp do edukacji osób z niepełnosprawnościami.

W 2012 roku wydany został raport opracowany przez członków Komisji Ekspertów ds. Osób z Niepełnosprawnościami i zaproszonych ekspertów zewnętrznych pt. „Równe szanse w dostępie do edukacji osób z niepełnosprawnościami”.

Raport zawiera 15 rekomendacji kierunkowych, dotyczących m.in.: wdrażania postanowień Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych, promowania włączającego systemu edukacji osób z niepełnosprawnościami, finansowania, wsparcia nauczycieli, dostępności podręczników, dostępności systemów komunikacyjnych

146

i informacyjnych. Komisja podjęła współpracę z Ministerstwem Edukacji Narodowej w zakresie dalszego badania możliwości wdrożenia rekomendacji zawartych w raporcie.

Członkowie Komisji opracowali monografię pt. „Najważniejsze wyzwania po ratyfikacji przez Polskę Konwencji ONZ i Prawach Osób Niepełnosprawnych”. Publikacja stanowi zbiór artykułów poświęconych ochronie praw osób o zmniejszonej sprawności fizycznej, umysłowej, intelektualnej lub sensorycznej, opisujących międzynarodowe standardy w zakresie ochrony prawnej oraz przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność.

Monografia stanowi podsumowanie dotychczasowych działań instytucji publicznych na rzecz ochrony praw osób z niepełnosprawnościami oraz zawiera rekomendacje adresowane do instytucji publicznych, wytyczające nowe kierunki w najważniejszych obszarach życia społecznego, kulturalnego i publicznego.

Autorzy monografii skoncentrowali się na zagadnieniach odnoszących się do systemu orzecznictwa o niepełnosprawności, sytuacji prawnej osób ubezwłasnowolnionych, projektowania uniwersalnego, dostępu osób z niepełnosprawnościami do edukacji i wykluczenia cyfrowego osób z niepełnosprawnościami.

Komisja Ekspertów aktywnie zaangażowała się również w przygotowanie opracowania pt. „Polska droga po Konwencji”, opisującego działania konieczne do podjęcia przez instytucje publiczne w związku z ratyfikacją Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych.

Opracowanie zbiera materiały w zakresie edukacji, zatrudnienia, dostępności architektonicznej, dostępności transportu, dostępności informacji i komunikacji, udziału w życiu politycznym (prawa wyborcze), wymiaru sprawiedliwości, kobiet niepełnosprawnych oraz języka migowego. Autorzy w poszczególnych rozdziałach odwołują się do konkretnych artykułów Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych, opisują problemy dostępności osób z niepełnosprawnościami oraz proponują rekomendacje działań dla różnych instytucji publicznych i organizacji.

Członkowie Komisji Ekspertów ds. Osób z Niepełnosprawnością uczestniczą również w procesie opracowania zasad, metod i narzędzi systemu monitorowania przez Rzecznika Praw Obywatelskich Konwencji ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych. W wyniku podjętych prac powstały pierwsze opinie odnoszące się do optymalnego kształtu systemu monitoringu, jego funkcji, sposobu wdrożenia oraz roli organizacji społecznych. Przygotowana została również analiza odnosząca się do statystyki publicznej. Przedstawiono w niej dostępne, możliwe do wykorzystania w monitoringu Konwencji wskaźniki oraz wskazano obszary wymagające uzupełnienia w tym zakresie.

147

Dane statystyczne dotyczące osób niepełnosprawnych w latach ...

Documents

Transcript of Dane statystyczne dotyczące osób niepełnosprawnych w latach ...