Środowisko, w którym żyjemy, potencjalnie może wpływać na nasz organizm. Należy

jednak zauważyć, że nie wszystkie jego elementy mają wpływ na kształtowanie organizmu w

procesie ontogenezy.

Czynnikami nazywamy bodźce kontrolujące stałość środowiska wewnętrznego

organizmu, powodujące rozwój lub wywołujące zmiany organizmu.1 Nie zawsze wpływają na

organizm w sposób prosty i bezpośredni. Zdarza się, że zespół czynników

współwystępujących wpływa znacząco na zespół warunków, który z kolei oddziałuje na

organizm człowieka. Stąd też wyodrębniamy cztery grupy czynników2.

Pierwszą z nich są czynniki endogenne genetyczne, czyli zespół odziedziczonych po

rodzicach cech, które wyznaczają rozwój osobniczy. Z tego też względu nazywane są

determinantami. Należą do nich: płeć, rasa, konstytucja ciała. Decydują one o pewnych

niezmiennych właściwościach gatunku, jak również o pewnych jakościowych cechach

jednostki, określając „w chwili zapłodnienia, z góry i w zasadzie w sposób nieodwracalny,

przebieg rozwoju”3. Zespół determinantów przekazywanych przez rodziców, różny u

poszczególnych osób, określany jest jako genotyp. Właściwości poszczególnych genów,

chromosomów oraz całego genotypu przejawiają się przez regulację działania organizmu,

którego są częścią. Współdecydują one o wszystkich strukturach i funkcjach organizmu, jego

płci, szybkości zmian i poziomie przemiany materii, a także właściwościach fizycznych i

psychicznych. Wzajemne powiązania czynności genów wynikają z ich współdziałania lub

wzajemnego oddziaływania na siebie. Przejawiać się to może w formie sumującego się

wpływu na pewne cechy lub też dominacji jednych genów nad innymi, które są względem

nich recesywne, wreszcie wzajemnego korygowania czynności genów lub następstwa w

czasie ich akcji. Wady w materiale genetycznym, które wykraczają poza właściwy dla

gatunku zakres zmienności, powodują powstawanie anomalii budowy lub działania

organizmu4.

Drugą grupę stanowią czynniki endogenne paragenetyczne i niegenetyczne, należące

do wrodzonych przyczyn wpływających na proces rozwoju osobniczego. Nie polegają one

jednak na dziedziczeniu po rodzicach cech przekazywanych jako kod genetyczny w

garniturze chromosomowym i tworzących genotyp, lecz na wpływie w ciągu życia łonowego,

czyli w okresie zarodka i płodu, czynników związanych między innymi z genami matki, z 1 J. Strelau, Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 1, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004, s. 113 2 N. Wolański (pod red.), Czynniki rozwoju człowieka, Wyd. PWN, Warszawa 1987, s. 463 N. Wolański, Rozwój biologiczny człowieka, Wyd. PWN, Warszawa 2012, s. 634 R. Przewęda, Rozwój somatyczny i motoryczny, Wyd. WSiP, Warszawa 1981, s. 112

przemianą materii wspólnego dla płodu i matki środowiska wewnętrznego, a także ze

stopniem pokrewieństwa rodziców, z ich wiekiem, kolejnością ciąży itp. Na podstawie wielu

przeprowadzonych badań, naukowcy doszli do wniosku, że te czynniki mają w rzeczywistości

istotny wpływ na jakość fizycznego rozwoju jednostki nie tylko w okresie prenatalnym, ale

również w całym przebiegu ontogenezy. Tę grupę czynników nazwano stymulatorami i

regulatorami5. Do stymulatorów należą: wiek rodziców, liczba ciąż i porodów, kolejność

porodów, odstępy pomiędzy kolejnymi ciążami. Jest to grupa czynników współdziałających,

które względem organizmu płodu są zewnętrzne, natomiast endogenne w stosunku do

organizmu matki. Z uwagi na to, iż płód wraz z łożyskiem stanowi jednostkę biologiczną, a

łożysko jest w części narządem matki, w części płodu istnieje możliwość pojmowania tej

grupy czynników, jako w pewnym sensie specyficznych czynników endogennych pośrednich.

Grupa ta dotyczy przede wszystkim wpływów, jakim podlega zarodek i płód.

Endogenne czynniki paragenetyczne obejmują:

a) wpływ genów właściwych organizmowi matki, w tym tej części genów, które matka w

danej ciąży nie przekazała swemu dziecku. Należy podkreślić, że oddziaływania

paragenetyczne występują przede wszystkim ze strony matki (cytoplazma komórki jajowej,

łożysko, mleko). Dzieci są bardziej podobne do matki niż ojca pod względem cech kośćca,

np. wysokość ciała, wymiary czaszki, pigmentacji, np. włosów, oczu, czy cech

fizjologicznych, np. ciśnienie krwi.

b) wpływ wieku zarówno matki, jak i ojca na biologiczną wartość ich gamet, szczególnie

protoplazmy jaja. Na przykład u kobiet w wieku powyżej 40 lat często występują

niekorzystne zmiany w cytoplazmie komórek jajowych i w narządach rozrodczych jak

również spadek stężenia hormonów płciowych. Na skutek tego częściej dochodzi do

poronień, martwych urodzeń czy wad rozwojowych dzieci. Istotne jest, że im starsza kobieta

tym częstsze są nieprawidłowe mejozy, a tym samych rośnie ryzyko zespołu Downa.

Najlepiej rozwijają się dzieci rodziców w wieku 25-35 lat oraz gdy ojciec jest starszy od

matki. U podstaw tego leżą jednak czynniki społeczne (np. wykształcenie) i psychologiczne

(np. trudność znalezienia partnera).

c) wpływ kolejności ciąży na immunologiczne właściwości matki, oddziaływanie jej reakcji

odpornościowych na płód szczególnie, gdy jest on płci męskiej. Niezgodność genów

uzyskanych przez płód od ojca z genami matki prowadzi do formowania się reakcji

obronnych matki, które zależnie od zestawu genów uzyskanych z danego plemnika ojca w

każdej ciąży mogą być inne. Zawsze jednak pozostają nie bez wpływu na rozwój zarodka i

5 Op.cit., s. 118

płodu. Tę grupę czynników, która wiąże się z genetycznymi właściwościami rodziców i

płodu, jednak nie jest wynikiem zasadniczych funkcji genów, lecz pośrednim

oddziaływaniem konstytucji matki, a więc przede wszystkim cytoplazmatycznych

oddziaływań, nazywa się umownie „obok-genetyczną” (paragenetyczną)6. Warto zaznaczyć,

że podczas drugiej ciąży, organizm kobiety ma wyższą sprawność niż podczas pierwszej: w

aspekcie anatomicznym: elastyczność macicy i ścian brzucha, zaś w aspekcie fizjologicznym:

niedojrzałość układu hormonalnego. Z tego powodu dzieci pierworodne mają mniejszą masę

urodzeniową i częściej zauważa się u nich wady wrodzone. Zwykle ich rozwój po urodzeniu

jest dobry z powodu dobrej opieki rodziców. Podczas ciąży drugiej i kolejnych istnieje ryzyko

konfliktu serologicznego, co oznacza, że organizm matki może uznać płód za ciało obce i

zaatakować je immunologicznie. Konflikt ten jest możliwy, gdy spełnione są warunki: matka

ma grupę krwi Rh(–), płód ma grupę krwi Rh(+), lub któreś z poprzednich dzieci miało grupę

krwi Rh(+).

Z czynnikami paragenetycznymi wiążą się niekiedy niegenetyczne wpływy matki o

charakterze biologicznym. Chodzi tu między innymi o wpływ metabolizmu matki jako

środowiska rozwoju płodu, z którym płód kontaktuje się w sposób silniejszy niż samodzielny

organizm ze środowiskiem zewnętrznym, jak również pourodzeniowy, biologiczny wpływ

matki na drodze karmienia własnym mlekiem. Ten wpływ matki występuje w tym przypadku

jako właściwości metabolizmu, które powstały pod wpływem środowiska

wewnątrzmacicznego jej z kolei matki, a także formują się pod wpływem oddziaływań

środowiska zewnętrznego, szczególnie żywienia, przyjmowanych leków przez matkę, tryb

życia w czasie ciąży oraz przed nią. Ponieważ środowisko wewnętrzne matki jest jedno,

wpływy genetyczno-konstytucjonalne, przymus metaboliczny wywierany po linii żeńskiej

oraz wpływy środowiska zewnętrznego wzajemnie się przenikają. Środowisko śródmaciczne

matki jest zaś po części środowiskiem zewnętrznym, a po części środowiskiem wewnętrznym

płodu, bowiem wiele substancji przenika przez barierę łożyska stosunkowo swobodnie. Na

środowisko wewnętrzne matki duży wpływ ma jej wiek oraz liczba poprzednio przebytych

ciąży, a także warunki i tryb jej życia przed okresem ciąży. Spożywanie mleka matki po

urodzeniu przedłuża wpływ matki na drodze oddziaływań głównie hormonalnych. Ten typ

niegenetycznych oddziaływań rozumiany jest jako pewien regulator biologiczny, na drodze

„przymusu” prowadzący do formowania się „nawyków” metabolicznych płodu. Zespół

czynników paragenetycznych i matczynych regulatorów nazywamy stymulatorami i

6 N. Wolański, Rozwój biologiczny człowieka, Wyd. PWN, Warszawa 2012, s. 75

regulatorami, bowiem pobudzają one i regulują przebieg rozwoju na zasadzie pewnych

„wymuszonych” nawyków metabolicznych u potomka7.

Do kolejnej grupy czynników, wpływających na rozwój człowieka należą czynniki

egzogenne. Zaliczamy tu:

- czynniki biogeograficzne takie jak: klimat, ukształtowanie terenu, zasoby mineralne i

wodne, świat roślinny i zwierzęcy.

- czynniki społeczno-ekonomiczne, kulturalne, takie jak: sytuacja rodzinna, zarobki, warunki

mieszkaniowe, higieniczne, poziom wykształcenia, żywienie dziecka, aktywność ruchowa

- czynniki psychiczne, takie jak: zmiana środowiska dziecka, stres

- choroby przewlekłe.

Są to czynniki otaczającego świata oddziałujące na organizm dziecka ciągłymi

bodźcami burząc jego równowagę fizjologiczną (homeostazę), zmuszając do przystosowania

się do warunków zewnętrznych i modyfikując jego rozwój. Dlatego czynniki te nazwano

modyfikatorami. Pod działaniem czynników egzogennych kształtuje się fenotyp, czyli zespół

cech osobnika, powstałych w wyniku reagowania właściwości dziedzicznych (genotypu) na

zmiany środowiska zewnętrznego8. Czynniki egzogenne są to elementy środowiska

otaczającego organizm, których różnorodność polega na skali natężenia, a nieskończona

wręcz zmienność na ilość kombinacji między elementami współwystępującymi. Te czynniki

egzogenne, które w danym czasie powodują zmiany przystosowawcze organizmu, nazywane

są czynnikami ekologicznymi. Czynniki środowiska zewnętrznego obejmują poza czynnikami

ekologicznymi także ten zakres i zestaw elementów środowiska, w którym organizm żyje, do

których już dawniej nastąpiło pełne przystosowanie, a więc nie modyfikują one jego

właściwości w danym okresie. Rozwój ontogenetyczny jest wynikiem współdziałania

czynników genetycznych i ekologicznych, czynniki środowiskowe w jakimś stopniu

„zmieniają” więc realizację programu genetycznego, zależnie od tego w jakim zestawie i

natężeniu występują. Z tego powodu czynniki egzogenne nazywane są również

modyfikatorami. Ponieważ jednak modyfikatory mogą mieć naturę organiczno-biologiczną

lub społeczno-ekonomiczną, to te pierwsze nazywamy modyfikatorami naturalnymi, a te

drugie modyfikatorami kulturowymi9. Modyfikatory naturalne odgrywają bardzo dużą rolę w

rozwoju dziecka. Wpływ mają np. cechy klimatu. Powszechnie uznaje się, że najbardziej

odpowiednim dla rozwoju biologicznego jest klimat umiarkowanie ciepły. Niezbędna w tym

przypadku jest dbałość o to, aby dziecko miało dostęp do świeżego powietrza, do

7 Op.cit., s. 808 R. Przewęda, op.cit., s. 1229 N. Wolański, op.cit., s. 81

higienicznych pomieszczeń, bowiem brak wymienionych potrzeb ogranicza lub hamuje

prawidłowy rozwój. Oprócz tego, wpływ na prawidłowy rozwój mają czynniki społeczno-

ekonomiczne, takie jak pochodzenie społeczne, warunki zamieszkiwanego środowiska,

poziom wykształcenia rodziców, a także tradycje czy zwyczaje. Wiadomo, że dzieci z rodzin

będących w dobrej sytuacji ekonomicznej mają lepszy rozwój psychiczny i fizyczny, gdyż w

tych rodzinach nie występują problemy mieszkaniowe czy żywieniowe. Ważny jest także

wpływ bodźców działających na układ nerwowy i narządy zmysłów, takich jak telewizja,

kino, teatr. Opóźnienie w rozwoju dzieci wiejskich wynika zarówno z braków w higienie i

opiece lekarskiej, jak również z gorszego odżywiania, często też wczesnego obciążania pracą

fizyczną.

Należy podkreślić, iż wzajemna zależność obu grup czynników, egzogennych i

endogennych, polega na tym, że pierwsze z nich, zewnątrzpochodne, wpływają modyfikująco

na przebieg rozwoju fizycznego, który jest zdeterminowany drugimi, wewnątrzpochodnymi.

Te zaś decydują o możliwościach adaptacji organizmu do warunków świata zewnętrznego.

Ostatnią grupę czynników stanowi tryb życia, czyli czynniki współdziałające,

pośrednie. Zalicza się do nich np. rozkład codziennych zajęć, wysiłek umysłowy i fizyczny,

charakter odpoczynku, sen. Niezwykle istotne znaczenie ma kolejność i czas trwania tych

czynności, które składają się na działanie organizmu człowieka. Tryb życia związany jest z

czynnikami endogennymi i czynnikami egzogennymi. Jednym ze znaczących elementów

należących do trybu życia jest sen, jako podstawowy okres regeneracji sił. Istotne znaczenie

ma tu więc długość jego trwania, pora doby i charakter odpoczynku. To właśnie odpoczynek

jest jednym z elementów higieny życia i właśnie dlatego należy uważać go za czynnik istotny.

Kolejnym ważnym zagadnieniem jest rola żywienia w rozwoju, który w

znacznym stopniu pełni funkcję ilości i jakości materiałów budulcowych i energetycznych,

jakie są spożywane. Tak więc, składniki odżywcze mają dominujące znaczenie zarówno w

fazie prenatalnej jak i po urodzeniu. W trakcie trwania okresu niemowlęctwa należy

podkreślić ogromne znaczenie naturalnego karmienia, co wiąże się z przekazywaniem ciał

odpornościowych i wpływów hormonalnych. Prawidłowe odżywianie ma również istotne

znaczenie w okresie dorosłości, bowiem to co jemy ma bezpośredni wpływ na opóźnienie

procesów starzenia i utratę sprawności fizycznej organizmu. Właściwe dostarczenie białka

oraz zaspokojenie potrzeb witaminowych i energetycznych może wydłużyć czas życia.

Niezaprzeczalnie znaczącym bodźcem do prawidłowego rozwoju jest ruch. Wiadomo,

że w obecnych czasach aktywność ruchowa staje się zależna od czynników społeczno –

ekonomicznych np. konieczność systematycznej pracy zarobkowej i jej natężenie. Dzięki

aktywności fizycznej kształtują się cechy motoryczne takie jak siła, szybkość, koordynacja i

wytrzymałość. Należy podkreślić, że czynniki wpływające na prawidłowy rozwój osobniczy

należące do trybu i stylu życia zależą od samego człowieka, bowiem w głównej mierze to do

nas należy dbanie o prawidłowe żywienie, wygląd fizyczny, czy odpowiedni czas

odpoczynku.

Podsumowując powyższe rozważania, rozwój człowieka podlega ścisłej kontroli

genetycznej, jednakże uzyskany przez człowieka w określonej fazie rozwoju poziom wynika

tylko w części z determinacji genetycznej, gdyż kształtowany jest również przez czynniki

kulturowe, społeczno-ekonomiczne i biogeograficzne.

Bibliografia:

1. Przewęda R., Rozwój somatyczny i motoryczny, Wyd. WSiP, Warszawa 1981

2. Strelau J., Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 1, Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne, Gdańsk 2004

3. Wolański N., Rozwój biologiczny człowieka, Wyd. PWN, Warszawa 2012

4. Wolański N. (pod red.), Czynniki rozwoju człowieka, Wyd. PWN, Warszawa 1987