Czym chata bogata… -...

Czym chata bogata… Pomoc dla cudzoziemców

poszukujących ochrony

w Polsce w świetle badań

społeczności i instytucji

lokalnych

Poli tyka migracyjna i socjologia migracj i

Redaktor naukowy seriiGra¿yna Firlit-Fesnak

Komitet redakcyjny:Janusz Adamowski, Stanis³aw Bieleñ,

Jan B³uszkowski, Antoni Rajkiewicz (przewodnicz¹cy), Jolanta Supiñska, Cezary ¯o³êdowski

Tom 2

Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego

Czym chata bogata… Pomoc dla cudzoziemców poszukujących ochrony w Polsce w świetle badańspołeczności i instytucji lokalnych

Redakcja naukowa:Grażyna Firlit−Fesnak

Łukasz Łotocki

Badania finansowane z PIW EQUALPartnerstwo na rzecz Rozwoju @lterCamp

Obszar tematyczny I: Wsparcie integracji społecznej i zawodowej osób ubiegających się o status uchodźcy

Działanie 2

Warszawa 2008

Publikacja dofinansowana z PIW EQUAL Partnerstwo na rzecz Rozwoju @lterCamp

Działanie 3

Projekt okładkiBarbara Kuropiejska-Przybyszewska

RedakcjaEwelina Szyszkowska

KorektaZespół

Skład i łamanieOFI – Krystyna Fankulewska

© Copyright by Instytut Polityki Spo³ecznej © Copyright by Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2008

Wszelkie prawa zastrze¿one. Ka¿da reprodukcja lub adaptacja ca³oœci b¹dŸ czêœci niniejszej publikacji, niezale¿nie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autorów i Wydawcy.

WydawcaOficyna Wydawnicza ASPRA-JR

03-982 Warszawa. ul. Dedala 8/44tel. 0-602-247-367, fax 615-34-21

e-mail: [email protected]

ISBN 978-83-7545-054-5

Spis treœci

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Część IProblematyka badawcza i metodologia badań

Grażyna Firlit−Fesnak1. Przedmiot badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172. Cel i zakres badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183. Metoda badawcza i narzędzia badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . 204. Założenia i kryteria doboru próby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215. Charakterystyka terenu badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Część IISpołeczność lokalna wobec cudzoziemców poszukujących

ochrony w Polsce

Grażyna Firlit−Fesnak1. Socjodemograficzna charakterystyka badanych

mieszkańców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332. Cudzoziemcy ubiegający się o status uchodźcy

w opinii mieszkańców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Wiedza o ośrodku i postawy respondentów wobec jego obecności w pobliżu ich miejsca zamieszkania . . . . . . . . . . 40Korzyści i problemy związane z obecnością cudzoziemców w środowisku lokalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Kontakty badanych z cudzoziemcami a znajomość ich kultury, religii i obyczajów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Wspólne korzystanie z instytucji publicznych; obszary konfliktu i równowagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49Informacja – klucz do wiedzy o cudzoziemcach poszukujących w Polsce ochrony? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Potencjalna gotowość badanych do akceptacji uznanych uchodźców w miejscu swojego zamieszkania i współudziału w programie integracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

6 Spis treœci

3. Wiedza o uchodźcach i stosunek mieszkańców do ich ochrony w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Wiedza o uchodźcach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Pomoc i wsparcie dla uchodźców w opinii badanych mieszkańców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

4. Poziom dystansu społecznego mieszkańców wobec cudzoziemców, w tym cudzoziemców poszukujących ochrony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Refleksje wokół badań dystansu społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Charakterystyka dystansu społecznego badanych mieszkańców wobec cudzoziemców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

5. Wnioski z badań mieszkańców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92

Część III Pomoc i wsparcie dla cudzoziemców poszukujących ochrony

w Polsce w świetle badań lokalnych instytucji publicznych

Łukasz Łotocki1. Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

Piotr W. Zawadzki2. Aktywność powiatowych urzędów pracy na rzecz

cudzoziemców poszukujących ochrony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

Renata Gierszewska3. Działalność instytucji pomocy społecznej na rzecz

cudzoziemców poszukujących ochrony w Polsce . . . . . . . . . . . . 111

Łukasz Łotocki, Roman Stawicki, Piotr W. Zawadzki, Michał Żejmis4. Kontakty wybranych instytucji lokalnych z cudzoziemcami . . . 127

Łukasz Łotocki5. Dystans społeczny pracowników instytucji lokalnych

do Czeczenów na tle innych grup narodowych . . . . . . . . . . . . . 143

Łukasz Łotocki6. Wnioski końcowe z badań instytucji lokalnych . . . . . . . . . . . . . 151

Grażyna Firlit−FesnakZakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

7

Aneksy

I. Kwestionariusz wywiadu dla mieszkańców miejscowości, w których znajdują się ośrodki dla uchodźców . . . . . . . . . . . . 165

II. Kwestionariusz wywiadu adresowany do Urzędu Pracy . . . . 177

Spis treœci

Wstêp

Niniejsza publikacja prezentuje wyniki badań przeprowadzonychwśród osób zamieszkałych w pobliżu dziewięciu ośrodków dla cudzo−ziemców poszukujących ochrony w Polsce oraz wśród przedstawicieli lo−kalnych instytucji publicznych odpowiedzialnych za integrację imi−grantów w rejonie usytuowania ośrodków. Badania naukowe dotyczącesytuacji cudzoziemców narodowości czeczeńskiej poszukujących ochro−ny w Polsce stanowiły jedno z głównych zadań Instytutu Polityki Spo−łecznej Uniwersytetu Warszawskiego w projekcie dotyczącym wspar−cia integracji społecznej i zawodowej osób ubiegających sięo status uchodźcy, realizowanym w ramach Partnerstwa na RzeczRozwoju @lterCamp, Inicjatywa Wspólnotowa EQUAL1. Zgodnie z za−łożeniami projektu, w ramach komponentu badawczego Instytut Poli−tyki Społecznej prowadził równolegle badania empiryczne obejmującenastępujące kategorie respondentów:

• cudzoziemcy narodowości czeczeńskiej poszukujący ochronyw Polsce: ubiegający się o nadanie statusu uchodźcy (wobecktórych prowadzone jest postępowanie statutowe), posiadającystatus uchodźcy tzw. uznanych uchodźców oraz cudzoziemców,w stosunku do których wyrażono zgodę na pobyt tolerowany2,

• mieszkańcy miejscowości, w których znajdują się ośrodki dlauchodźców,

• przedstawiciele lokalnych instytucji publicznych odpowiedzial−nych (bezpośrednio bądź pośrednio) za politykę integracyjną imi−grantów w Polsce,

• ogólnopolska reprezentatywna próba pracodawców polskich.

1 Badania zostały przeprowadzone w ramach działania II projektu @lterCamp.Działanie II realizowane było przez następujące instytucje partnerskie: Polski Czerwo−ny Krzyż (administrator projektu), Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu War−szawskiego, Fundacja Ocalenie, Związek Harcerstwa Polskiego, Urząd ds. Cudzoziem−ców, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Stowarzyszenie Proxenia.

2 Wyniki zogniskowanych wywiadów grupowych zostały opublikowane w książceW poszukiwaniu bezpiecznej przystani. Cudzoziemcy z Czeczenii w Polsce, red. G. Fir−lit−Fesnak, Oficyna Wydawnicza ASPRA−JR, Warszawa 2008.

10

Przedmiot niniejszych badań stanowili kluczowi „aktorzy” środowi−ska lokalnego w procesie integracji imigrantów, przy czym w tym przy−padku chodziło o integrację szczególnej kategorii imigrantów tj. cudzo−ziemców poszukujących ochrony w Polsce. Badaniami objęto polskichmieszkańców miejscowości zamieszkiwanych przez imigrantówbędących na etapie ubiegania się o status uchodźcy (miejscowości bra−nych przez nich pod uwagę jako potencjalne miejsce osiedlenia po po−myślnym zakończeniu postępowania w sprawie o nadanie statusuuchodźcy) oraz instytucje publiczne odpowiedzialne za realizację polity−ki integracyjnej państwa na poziomie lokalnym. W Komunikacie Komi−sji Europejskiej odnoszącym się do imigracji, integracji i zatrudnieniazdefiniowano integrację imigrantów jako „proces dwukierunkowy, opar−ty na wzajemnych prawach i odpowiadających im obowiązkach przeby−wających na stałe i legalnie obywateli krajów trzecich oraz społe−czeństw ich goszczących, przy zapewnieniu pełnego w nich udziału imi−granta”3. Rok później Rada Unii Europejskiej przyjęła dokumentWspólne Podstawowe Zasady Integracji Imigrantów, gdzie wśród jede−nastu zasad znalazły się m.in., takie jak:

• uznanie zatrudnienia imigrantów jako kluczowego dla ich integracji,• wymóg podstawowej znajomości języka obowiązującego w pań−

stwie przyjmującym, znajomość przez imigrantów historii i insty−tucji tego państwa,

• uznanie edukacji jako niezbędnego warunku uczestnictwa imi−grantów w życiu społeczeństwa przyjmującego,

• zagwarantowanie imigrantom w państwie przyjmującym równe−go dostępu do instytucji, towarów i usług,

• intensyfikacja kontaktów między imigrantami a obywatelamipaństw członkowskich jako „podstawowego mechanizmu integracji”,

• włączenie polityki integracyjnej do innych powiązanych z nią po−lityk państwowych (polityka zatrudnienia, polityka edukacyjna,polityka ochrony zdrowia) na wszystkich poziomach (mainstrea−ming polityki integracyjnej)4.

Niniejsze badania identyfikują skalę problemów związanych z włącza−niem się imigrantów poszukujących ochrony w Polsce do wymienionych

Wstêp

3 Communication from the Commission to the Council the European Parliament,The European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions onimmigration, integration and employment, (COM(2003)336). Polska wersja tego doku−mentu dostępna na stronie: www.praca.gov.pl/eurodoradztwo/pliki/dok/Komunikat_Mi−gracje.pl.pdf

4 Ramy integracji obywateli państw trzecich w Unii Europejskiej, COM (2005)389.

11

w unijnych zasadach obszarów życia ekonomicznego, społecznego i oby−watelskiego, postrzeganych z perspektywy obywateli Polski (jako pań−stwa przyjmującego) oraz instytucji publicznych na poziomie lokalnym.

W badaniach przeprowadzonych wśród mieszkańców najważniej−szym obszarem było rozpoznanie wiedzy Polaków o cudzoziemcach po−szukujących ochrony, a zamieszkałych w ośrodkach zlokalizowanychw ich miejscowościach oraz postaw wobec potencjalnej możliwości osie−dlenia się w Polsce uznanych uchodźców, w tym gotowości lokalnej spo−łeczności do pomocy i wsparcia ich w okresie adaptacji do samodzielne−go życia w Polsce. Obecnie w Polsce większość cudzoziemców ubiegają−cych się o nadanie statusu uchodźcy stanowią Czeczeni i oni też stano−wią większość wśród cudzoziemców ze statusem uznanych uchodźców.I to z cudzoziemcami narodowości czeczeńskiej może spotkać się najczę−ściej ludność miejscowości, w których znajdują się ośrodki dla cudzo−ziemców poszukujących ochrony w okresie budowania przez nich samo−dzielnej egzystencji w Polsce. Jak postrzegani są Czeczeni przez Pola−ków? Jaki jest poziom aprobaty, a jaki poziom dystansu badanych mie−szkańców wobec tej relatywnie mało znanej w Polsce kategorii cudzo−ziemców? Na te pytania odpowiada fragment wyników badań odnoszą−cych się do postaw badanych respondentów wobec wybranych narodo−wości cudzoziemców w siedmiu ważnych rolach społecznych takich jak:sąsiad (sąsiadka), współpracownik (współpracownica), ksiądz, zięć/sy−nowa, opiekun (opiekunka) do dziecka, przełożony (przełożona) w pra−cy, nauczyciel (nauczycielka) w szkole. Badania umożliwiły identyfika−cję źródeł rzeczywistych konfliktów między ludnością miejscową a cu−dzoziemcami zamieszkującymi w ośrodkach, wskazały potencjalne ob−szary trudności w procesie integracji uznanych uchodźców w środowi−sku lokalnym oraz instrumenty działań, które mogłyby wzmocnić przy−chylny stosunek miejscowej ludności do Czeczenów i jej większą goto−wość do współudziału w programach integracyjnych.

W badaniach przeprowadzonych wśród pracowników instytucji lo−kalnych, działających na terenie, na którym zlokalizowane są ośrodkidla cudzoziemców, głównym celem było uzyskanie informacji dotyczą−cych stanu wiedzy pracowników instytucji na temat sytuacji cudzo−ziemców o różnym statusie, zadań tych instytucji wobec cudzoziemcówi podejmowanych przez nie działań, a także oczekiwań cudzoziemcówod instytucji w świetle wiedzy ich pracowników oraz stosunku klientówbadanych instytucji do cudzoziemców. Ponadto interesował nas takżepoziom dystansu społecznego przedstawicieli badanych instytucji wo−bec cudzoziemców. Badania przeprowadzono w takich instytucjach, jak:

Wstêp

12

powiatowy urząd pracy, powiatowe centrum pomocy rodzinie, ośrodekpomocy społecznej, szkoła, parafia kościoła rzymskokatolickiego, ko−menda policji, straż miejska, lokalne media i lokalni pracodawcy.

Niniejsza publikacja obejmuje trzy części. Pierwsza z nich – Proble−matyka badawcza i metodologia badań – przedstawia metodologię i na−rzędzia badawcze, zarys problematyki badawczej oraz opis terenu ba−dań (charakterystykę miejscowości i podstawowe informacje o ośrod−kach dla uchodźców).

W II części – Społeczność lokalna wobec cudzoziemców poszukują−cych ochrony w Polsce – przedstawiono wyniki badań przeprowadzo−nych wśród mieszkańców i ich interpretację. Wyodrębniono tu czteryrozdziały. I tak w rozdziale 1 dokonano charakterystyki cech społecz−nych i demograficznych respondentów. W rozdziale 2 zatytułowanymWiedza o ośrodku i postawy respondentów wobec jego obecności w po−bliżu ich miejsca zamieszkania omówiono wyniki badań dotyczące ta−kich zagadnień, jak: korzyści i problemy związane z obecnością cudzo−ziemców w środowisku lokalnym; kontakty badanych z cudzoziemcamia znajomość ich kultury, religii i obyczajów; wspólne korzystanie z in−stytucji publicznych; znaczenie informacji dla kształtowania postawprointegracyjnych wśród mieszkańców; potencjalną gotowość badanychdo akceptacji uznanych uchodźców w miejscu swojego zamieszkaniai współudziału w programie integracji. Rozdział 3 prezentuje wiedzęo uchodźcach i stosunek mieszkańców do ich ochrony w Polsce, w tymopinie dotyczące zakresu oraz form pomocy i wsparcia ze stronypodmiotów publicznych. W rozdziale 4 zawarto analizy dotyczące pozio−mu dystansu społecznego badanych mieszkańców wobec 10 kategoriicudzoziemców w siedmiu różnych rolach społecznych, w tym najbar−dziej im znanym z codziennych kontaktów, cudzoziemców narodowościczeczeńskiej. W zakończeniu sformułowano wnioski podsumowującewyniki badań przeprowadzonych wśród mieszkańców i wynikającez nich rekomendacje dla instytucji publicznych i samorządowych doty−czące pożądanych działań wzmacniających potencjał integracyjny spo−łeczności lokalnej.

Część III – Pomoc i wsparcie dla cudzoziemców poszukującychochrony w świetle badań lokalnych instytucji publicznych – prezentujewyniki badań przeprowadzonych w takich instytucjach lokalnych, jakpowiatowe urzędy pracy, ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centrapomocy rodzinie, szkoły, parafie rzymskokatolickie, jednostki organiza−cyjne policji. W sześciu rozdziałach znalazły się takie zagadnienia, jakbariery w korzystaniu przez cudzoziemców poszukujących ochrony

Wstêp

13

z pomocy i wsparcia instytucji lokalnych, znajomość zadań badanychinstytucji w dziedzinie integracji imigrantów poszukujących ochrony,ich doświadczenia w pracy z tą kategorią klientów, profesjonalne przy−gotowania badanych instytucji do pracy z imigrantami, poziom dystan−su społecznego pracowników badanych instytucji do Czeczenów na tleinnych grup narodowościowych, wnioski z badań instytucji lokalnych.W zakończeniu niniejszej książki podjęto próbę określenia głównychbarier w lokalnej polityce integracyjnej imigrantów poszukującychw Polsce ochrony.

Na zakończenie chciałam serdecznie podziękować wszystkim uczest−nikom niniejszych badań, mieszkańcom 9 miejscowości/dzielnic,w których znajdują się ośrodki dla cudzoziemców poszukujących ochro−ny w Polsce oraz 6 miejscowości z nimi sąsiadujących, jak też pracow−nikom instytucji lokalnych odpowiedzialnych za realizację polityki imi−gracyjnej w rejonie objętym niniejszymi badaniami.

Grażyna Firlit−Fesnak

Wstêp

CZĘŚĆ I

Problematyka badawcza i metodologia

badań


1. Przedmiot badañ

Badaniami objęto dwie kategorie respondentów. Byli to mieszkań−cy miejscowości, w których znajdują się ośrodki dla cudzoziemcówposzukujących ochrony oraz przedstawiciele instytucji odpowiedzial−nych za pomoc i integrację uchodźców w tym rejonie. Badania mie−szkańców miały charakter ilościowy i objęto nimi 901 respondentów,dobranych celowo oraz zgodnie z zasadą reprezentatywności badańw takich miejscowościach, jak: Łuków, Smoszewo, Czerwony Bór, Ba−cze Mokre, Bacze Suche, Poryte Jabłoń, Zrzeźnica, Wygoda, Łomża,Moszna, Brwinów, Białystok, Lublin, Warszawa–Wola, Warsza−wa–Siekierki1. Liczba miejscowości, z których dobrano respondentówobejmuje nie tylko te, w których zlokalizowane są ośrodki dlauchodźców, ale także miejscowości sąsiadujące z Czerwonym Boremi Smoszewem. W tych przypadkach było to konieczne, bowiem liczbamieszkańców wymienionych miejscowości była niższa niż zakładanawielkość próby.

Badania instytucji miały charakter jakościowy i zostały przeprowa−dzone w instytucjach obejmujących swym zakresem działania miejsco−wości, w których zlokalizowane były ośrodki dla uchodźców. Były to na−stępujące instytucje: powiatowe urzędy pracy, powiatowe centra pomo−cy rodzinie, ośrodki pomocy społecznej, szkoły, parafie Kościoła rzym−skokatolickiego, policja, straż miejska, urzędy wojewódzkie, lokalnemedia, pracodawcy. Badanie przeprowadzono techniką wywiadu kwe−stionariuszowego (zawierającego wiele pytań otwartych), przy czym dlakażdej instytucji skonstruowany został odrębny kwestionariusz – do−

1 Raporty cząstkowe dotyczące wyników badań odnoszących się do poszczególnychmiejscowości – Społeczność lokalna wobec cudzoziemców poszukujących ochrony – zo−stały opracowane przez następujących autorów: Grażyna Firlit−Fesnak (Łomża, Czer−wony Bór, Moszna), Emilia Jaroszewska (Łuków, Białystok), Beata Samoraj (Lublin,Smoszewo), Justyna Godlewska (Warszawa–Wola, Warszawa–Siekierki).

18

stosowany do jej charakteru. Łącznie przeprowadzono 91 wywiadówz pracownikami z wyżej wymienionych instytucji.

Badania mieszkańców i instytucji zostały przeprowadzone na zlece−nie Instytutu Polityki Społecznej w lutym 2008 r. przez Biuro BadańSpołecznych z Warszawy.

2. Cel i zakres badañ

A) Badania mieszkañców

We wspólnotowych zasadach integracji imigrantów przywiązuje sięogromną wagę do kontaktów między imigrantami a obywatelami dane−go kraju, przyznając tym relacjom miano „podstawowego mechanizmuintegracji”. W badaniach mieszkańców chcieliśmy określić potencjałspołeczności lokalnej w tym obszarze i wskazać kierunki koniecznychdziałań w celu wzmocnienia korzystnych – z punktu widzenia procesuintegracji cudzoziemców – relacji obywateli polskich z imigrantami. Ce−le badań przeprowadzonych wśród mieszkańców miejscowości,w których znajdują się ośrodki dla uchodźców lub sąsiadujących z nimizostały zatem określone w dwóch płaszczyznach, mianowicie diagno−stycznej i aplikacyjnej. Cele diagnostyczne były następujące:

• rozpoznanie wiedzy mieszkańców o zlokalizowanych w pobliżuich miejsc zamieszkania ośrodkach dla cudzoziemców poszukują−cych ochrony i przebywających w nich cudzoziemcach,

• określenie korzyści i problemów związanych z obecnością cudzo−ziemców w środowisku lokalnym,

• wskazanie zakresu i form kontaktów miejscowej ludności z cudzo−ziemcami zamieszkałymi w ośrodku,

• rozpoznanie opinii mieszkańców na temat wspólnego z cudzo−ziemcami korzystania z usług publicznych,

• określenie poziomu wiedzy mieszkańców o uchodźcach,• rozpoznanie stosunku mieszkańców do polskiego systemu pomo−

cy i wsparcia uchodźców,• określenie poziomu dystansu społecznego wobec cudzoziemców.Cele aplikacyjne dotyczyły takich zagadnień, jak:• wskazanie źródeł potencjalnych konfliktów między ludnością

miejscową a cudzoziemcami,• wskazanie instrumentów wspierających znajomość problematyki

uchodźctwa i sytuacji cudzoziemców poszukujących ochronyw środowisku lokalnym,

Gra¿yna Firlit-Fesnak

19

• określenie czynników wzmacniających gotowość mieszkańcówmiejscowości zamieszkałych przez cudzoziemców do współudziałuw programach integracyjnych.

B) Badania instytucji

Konceptualizację badań instytucji lokalnych normatywnie bądź sta−tutowo zobligowanych do działań pomocowych i integracyjnych wobecimigrantów poprzedziły zogniskowane wywiady grupowe z cudzoziem−cami narodowości czeczeńskiej poszukującymi ochrony w Polsce2. Do−starczyły one jednostronnego – widzianego oczyma cudzoziemców – wi−zerunku aktywności instytucji publicznych i organizacji pozarządo−wych na rzecz wsparcia adaptacji i integracji imigrantów w społeczno−ści lokalnej. Wynikało z nich m.in., że pracownikom instytucji lokal−nych brakuje wiedzy na temat praw uchodźców w Polsce, ich stosunekdo klientów−uchodźców nie jest wolny od stygmatyzowania ich jakoklientów gorszej kategorii w porównaniu do klientów−Polaków, a korzy−stanie ze świadczeń oraz pomocy tych instytucji oceniane jest przezuchodźców jako trudne i mało skuteczne. W badaniach instytucji chcie−liśmy zweryfikować trafność tych spostrzeżeń, poznać wiedzę i opiniepracowników tych instytucji dotyczące takich zagadnień, jak:

• prawa cudzoziemców poszukujących ochrony,• rzeczywiste zadania instytucji w obszarze polityki integracyjnej

wobec imigrantów, w tym szczególnie imigrantów poszukującychochrony w Polsce,

• prowadzone w instytucjach działania wobec cudzoziemców poszu−kujących ochrony i przygotowanie merytoryczne pracowników doich realizacji,

• rozpoznanie barier w działaniach instytucji na rzecz cudzoziem−ców.

Podobnie jak w badaniach mieszkańców, badania instytucji miały,z jednej strony na celu postawienie diagnozy stanu przygotowania lo−kalnych instytucji publicznych do prowadzenia polityki integracyjnejimigrantów poszukujących ochrony w Polsce oraz wskazanie trudnościi barier w realizacji przez instytucje publiczne ich ustawowych zadańwobec imigrantów. Z drugiej strony, chodziło o sformułowanie wnio−sków i rekomendacji pod adresem lokalnych instytucji samorządowych

Problematyka badawcza i metodologia badañ

2 W poszukiwaniu bezpiecznej przystani. Cudzoziemcy z Czeczenii w Polsce. (red.)G.Firlit−Fesnak, Oficyna Wydawnicza ASPRA−JR, Warszawa 2008.

20

i pozarządowych wskazujących pożądane kierunki zmian w postrzega−niu imigrantów i realizacji założeń polityki imigracyjnej.

3. Metoda badawcza i narzêdzia badawcze3

Jako metodę badawczą wybrano wywiady indywidualne z wystanda−ryzowanym kwestionariuszem (zob. załączniki 1 i 2 w aneksie do ni−niejszej książki). Wybór takiej metody uzasadniony był złożonościąprzedmiotu badań oraz cechami badanej zbiorowości.

W ramach metody badawczej przygotowano dwa rodzaje kwestiona−riuszy. Jeden z nich adresowany był do mieszkańców miejscowo−ści/dzielnic zamieszkałych w pobliżu dziewięciu ośrodków dla cudzo−ziemców poszukujących ochrony w Polsce; obejmował 41 pytań, zawar−tych w trzech grupach tematycznych:

1. Wiedza o mieszkańcach ośrodka dla cudzoziemców poszukującychochrony (26 pytań),

2. Wiedza o uchodźcach (4 pytania), 3. Uchodźcy a inne kategorie cudzoziemców – skala Bogardusa

(11 pytań). Ponadto do tego kwestionariusza załączono pytania metryczkowe

dotyczące takich zmiennych, jak: płeć, wiek, wykształcenie, miejsce za−mieszkania, stan cywilny, liczba dzieci, okres zamieszkania w badanejmiejscowości, ocena sytuacji materialnej, źródła dochodu.

Drugi kwestionariusz adresowany do instytucji publicznych zostałopracowany w dziewięciu wariantach, uwzględniających charakter za−dań i aktywności badanych podmiotów na rzecz integracji imigrantów.A zatem były to kwestionariusze dla: parafii Kościoła rzymskokatolic−kiego, ośrodka pomocy społecznej, powiatowego centrum pomocy rodzi−nie, jednostki organizacyjnej policji, powiatowego urzędu pracy, urzęduwojewódzkiego (wydział polityki społecznej), szkół, straży miejskiej i lo−kalnych mediów. Liczba pytań w poszczególnych kwestionariuszach by−ła zróżnicowana i wynosiła od 9 do 14 pytań.

Pytania zamieszczone w wymienionych kwestionariuszach możnapodzielić na półotwarte i zamknięte, przy czym te ostatnie występowa−ły zarówno z kafeterią dysjunktywną, jak i koniunktywną. Część pytańpółotwartych i zamkniętych to pytania wielozmienne i ich treść jest za−pisana w postaci zestawienia tabelarycznego.


3 Recenzentem narzędzi badawczych była profesor Szkoły Głównej Handlowejdr hab. Elżbieta Firlit (metodolog badań socjologicznych).

21

4. Za³o¿enia i kryteria doboru próby

A) Badania mieszkañców

Badaną populację stanowiły osoby mające ukończone 18 lat, zamie−szkujące w danej jednostce administracyjnej, gdzie znajdował się ośro−dek dla cudzoziemców poszukujących ochrony (nazywany potocznieośrodkiem dla uchodźców). Próba była reprezentatywna dla każdej jed−nostki administracyjnej ze względu na: płeć, wiek, wykształcenie.W jednym gospodarstwie domowym można było zrealizować wywiadtylko z jedną osobą. Łącznie objęto badaniami 901 respondentów. Próbakwotowa dla każdej z 9 jednostek terytorialnych została przygotowana:

• na podstawie danych GUS – Statystyka Regionalna, • na podstawie danych z 2006 r. o ludności powiatów i gmin (płeć

i wiek), • na podstawie danych z Narodowego Spisu Powszechnego 2002

w układzie regionalnym (wykształcenie).

B) Badania instytucji

Do badań wybrano 11 instytucji realizujących swoje ustawowe i sta−tutowe zadania na terenie lokalizacji 9 ośrodków dla uchodźców. Nie−które z nich obejmowały swoim zasięgiem działania więcej niż jedenośrodek dla uchodźców. Dotyczyło to Wydziałów Polityki SpołecznejUrzędów Wojewódzkich, Powiatowych Centrów Pomocy w Rodziniei Powiatowych Urzędów Pracy. Łącznie wytypowano do badań 91 insty−tucji, z czego przeprowadzono wywiady z przedstawicielami 89 z nich(w dwóch przypadkach odmówiono udzielenia wywiadu).

5. Charakterystyka terenu badañ

Badania przeprowadzono na reprezentatywnej próbie mieszkańcówzamieszkałych w pobliżu ośrodków dla uchodźców zlokalizowanychw miejscowościach: Białystok, Czerwony Bór, Lublin, Łuków, Łomża,Smoszewo, Moszna, Warszawa–Wola, Warszawa–Siekierki, oraz w wy−branych instytucjach publicznych, obejmujących swym zasięgiem dzia−łania ten teren.


22

Bia³ystokBiałystok to miasto wojewódzkie, które wraz z przyległymimiejscowościami tworzy Białostocką Aglomerację Miejską.Liczba mieszkańców Białegostoku wynosiła w 2008 r. 294 830.Miasto stanowi centrum regionu zarówno pod względem ad−ministracyjnym, jak i gospodarczym oraz kulturalnym. Zewzględu na bliskość granicy z Białorusią, Rosją i Litwą jestgłównym ośrodkiem handlu ze Wschodem, gospodarzem mię−dzynarodowych targów (tekstylno−odzieżowych, żywnościi przetwórstwa, rolno−spożywczych i konsumpcyjnych) orazmiejscem działania Centrum Promocji Rynku Wschodniego.Jest to miasto tranzytowe. Przez Białystok przebiegają ważneszlaki komunikacyjne – przede wszystkim trasa łącząca Euro−pę Zachodnią z Europą Wschodnią i Skandynawią Via Balticaoraz linia kolejowa Warszawa–Kowno–Tallinn. Białystok jestw regionie północno−wschodnim największym ośrodkiem


23

przemysłowym, przy czym największe znaczenie mają branże:włókiennictwo (głównie bieliźniarstwo), spożywcza, elektro−ciepłownicza i produkcja maszyn. W Białymstoku studiujeprzeszło 50 tys. studentów. Z punktu widzenia niniejszego ra−portu szczególnie godny uwagi wydaje się wielokulturowycharakter mieszkańców tego miasta. Według danych spisu po−wszechnego, w mieście mieszka blisko 7,5 tys. Białorusinów.Stosunkowo liczne są też grupy mieszkańców narodowości ro−syjskiej i ukraińskiej oraz Romowie. Swoisty ewenement sta−nowi mieszkająca w Białymstoku i jego okolicach mniejszośćtatarska (w samym Białymstoku blisko 2 tys. osób). W związkuz obecnością mniejszości narodowych na terenie miasta dzia−ła kilkanaście organizacji związanych z ich kulturą. Najwięcejtego typu organizacji mają Białorusini, którzy ponadto uru−chomili w Białymstoku niezależną radiostację (nadaje rów−nież na Białoruś) i 4 czasopisma (swoje czasopismo mają rów−nież Tatarzy).

* * *Ośrodek dla uchodźców w Białymstoku powstał w 2001 r., jest więc

stosunkowo młodą placówką. W okresie przeprowadzania badań mie−szkało w nim 402 cudzoziemców deklarujących narodowość czeczeńską,ubiegających się o status uchodźcy, z czego największą grupę –216 osób – stanowiły dzieci. Wśród dorosłych mieszkańców ośrodkabyło 118 kobiet i 68 mężczyzn. Ośrodek położony jest w centrum Bia−łegostoku, a więc w bezpośrednim sąsiedztwie pozostałych mieszkań−ców miasta.

Czerwony Bór Miejscowość Czerwony Bór położona jest w gminie Zambrów

140 km na północny wschód od Warszawy. W miejscowości tejznajdowały się kiedyś Nadwiślańskie Jednostki Wojskowe. Czer−wony Bór otoczony jest lasami, a najbliższe miasta, w którychznajduje się większa infrastruktura, to Łomża oddalona o 15 kmi Zambrów oddalony o 21 km. Do Czerwonego Boru dwa razydziennie dojeżdża autobus PKS, jeden w godzinach porannychi jeden w godzinach popołudniowych, dzięki czemu zapewnionajest komunikacja z pobliskim Zambrowem.


24

* * *Ośrodek dla uchodźców w Czerwonym Borze jest jednym z trzech

ośrodków należących do Urzędu ds. Cudzoziemców. Ośrodek mieści sięw obiektach dawnej jednostki wojskowej, w których mieszkała kadraoficerska. W pobliżu ośrodka dla uchodźców znajduje się Zakład Karnyoraz Gospodarstwo Pomocnicze przy Zakładzie Karnym, które prowa−dzi żywienie cudzoziemców przebywających w ośrodku. Ponadtow dwóch pobliskich blokach mieszkalnych żyją obywatele polscy, częstozatrudnieni w ośrodku, zakładzie karnym lub gospodarstwie pomocni−czym. Sam ośrodek składa się z trzech budynków. W jednym z budyn−ków znajduje się recepcja oraz pomieszczenie biurowe pracownikaUrzędu ds. Cudzoziemców. W każdym z budynków są wydzielone po−mieszczenia kuchenne oraz pralnie i suszarnie. W jednym z budynkówznajduje się stołówka oraz gabinety: lekarski i pielęgniarski. Ośrodekw Czerwonym Borze funkcjonuje od grudnia 2002 r. W okresie przepro−wadzania badań mieszkało w nim 287 osób, w tym 132 dzieci, 87 kobieti 68 mężczyzn. Ze względu na specyfikę położenia ośrodka dla uchodź−ców w Czerwonym Borze – w lesie, w sąsiedztwie zakładu karnego,z dala od okolicznych wsi – wywiady przeprowadzono z mieszkańcamiczterech służbowych bloków tuż przy ośrodku oraz z mieszkańcami5 okolicznych wsi: Bacze Mokre, Bacze Suche, Poryte Jabłoń, Zrzeźni−ca, Wygoda. W tej ostatniej wsi zlokalizowana jest szkoła, do której cho−dzą dzieci uchodźców. Badaniami objęto 100 respondentów.

Lublin Lublin zdaje się być szczególnie istotnym miastem z punktu wi−dzenia przyjmowania cudzoziemców, zwłaszcza z Czeczenii, nietylko dlatego, że leży najbliżej szlaku przerzutowego Czeczenów(przejście graniczne w Terespolu), ale także dlatego, że swojemiejsce znajdują tam także inni cudzoziemcy zza wschodniejgranicy. Lublin jest największym miastem na prawym brzeguWisły i dziesiątym pod względem liczby mieszkańców w Polsce,liczy 353 000 mieszkańców. Lublin jest dużym ośrodkiem prze−mysłowym i handlowym, a także naukowym i turystycznym.Swoją obecną pozycję zawdzięcza głównie szkolnictwu wyższe−mu. Działają tu takie uczelnie wyższe, jak Uniwersytet Marii Cu−rie−Skłodowskiej, Politechnika Lubelska, Akademia Medyczna,Akademia Rolnicza i Katolicki Uniwersytet Lubelski. W Lubli−nie działa także Europejskie Kolegium Polskich i Ukraińskich


25

Uniwersytetów (EKPiUU)4. Jest to polsko−ukraińska instytucjaedukacyjna, powołana przez uniwersytety obu krajów: Uniwer−sytet Marii Curie−Skłodowskiej w Lublinie (Polska), KatolickiUniwersytet Lubelski Jana Pawła II (Polska), Narodowy Uni−wersytet im. T. Szewczenki w Kijowie (Ukraina), Narodowy Uni−wersytet im. I. Franki we Lwowie (Ukraina) oraz Narodowy Uni−wersytet „Akademia Kijowsko−Mohylańska” (Ukraina). Lubinjest także miejscem symbolicznym, nie tylko ze względu na hi−storyczną rolę w stosunkach ze wschodnimi sąsiadami, ale tak−że jako wschodni kraniec UE, co trafnie charakteryzuje fraza„od Dublina do Lublina”5. Nie wydaje się jednak, aby sam faktbliskości granicy wpływał na liczebność osób oczekujących naprzyznanie statusu uchodźcy w ośrodkach dla cudzoziemców,bowiem do ośrodka tego cudzoziemcy kierowani są odgórniez przydziału, który dokonuje się w ośrodku recepcyjnym w Dę−baku/Otrębusach.

* * *Ośrodek dla cudzoziemców w Lublinie powstał w październiku

1995 r. i był drugim po ośrodku w Dębaku/Podkowie Leśnej/Otrębu−sach, który uruchomiono w 1992 r. Ośrodek dla uchodźców w Lubliniezlokalizowany jest na obrzeżach centrum miasta, w budynku należą−cym do firmy PHU Polonia sp. z o.o. Zawarta z tą firmą umowa doty−czy nie tylko wynajmu ośrodka, ale także świadczenia przez właścicie−la budynku usług w zakresie wyżywienia, konserwacji i remontów bu−dynku ośrodka. Na ośrodek składa się 1 zwarty budynek (4 piętra plusparter) połączony łącznikiem z częścią kuchenną. W budynku znajdująsię następujące pomieszczenia: pokoje mieszkalne (jednoosobowe, dwu−osobowe, trzyosobowe i czteroosobowe), kuchnia ze stołówką (wykorzy−stywana do żywienia zbiorowego), świetlica dla dzieci wyposażonaw wiele zabawek i przybory szkolne (zeszyty, kredki i liczydła) połączo−na z dobrze wyposażoną salą lekcyjną, gabinet psychologiczny, gabinetlekarski, dwie kuchnie podręczne (mogą z nich korzystać wszyscy mie−szkańcy ośrodka), recepcja, pomieszczenie biurowe oraz pomieszczeniagospodarcze. Pokoje mieszkalne standardowo wyposażone są w sprzę−ty, jakie przewiduje się w przepisach. W okresie prowadzenia badańw ośrodku mieszkało 238 cudzoziemców, w tym 43 kobiety, 64 mężczyzn

4 www.ekpu.lublin.pl/studia.html5 www.ekpu.lublin.pl/historia.html

26

i 131 dzieci. Badaniami objęto 100 mieszkańców zamieszkałych w bli−skim sąsiedztwie ośrodka.

£om¿aŁomża jest miastem w północno−wschodniej Polsce, w woje−wództwie podlaskim, nad rzeką Narew. W latach 1975–1998 by−ła stolicą województwa łomżyńskiego, po reformie administra−cyjnej została siedzibą powiatu łomżyńskiego oraz siedzibą po−wiatu grodzkiego. Od 28 października 1925 jest także stolicą die−cezji łomżyńskiej Kościoła rzymskokatolickiego. Liczba mie−szkańców wynosi 63 387. Łomża to główny ośrodek gospodarczy,edukacyjny i kulturowy północno−wschodniego Mazowsza orazjedno z trzech głównych miast województwa podlaskiego (obokBiałegostoku i Suwałk). Łomża składa się z czterech dzielnic:Stare Miasto, Południe, Łomżyca i Kraska. W ostatnich latachma miejsce odpływ mieszkańców Łomży z powodu migracji dowiększych miast i za granicę. Obecnie w Łomży jest dobrze roz−winięta sieć szkół publicznych i niepublicznych na wszystkichszczeblach. Znajduje się tutaj 7 szkół podstawowych, 8 gimna−zjów, 10 szkół ponad gimnazjalnych oraz 6 szkół wyższych(w tym 3 niepubliczne). Położenie Łomży w regionie o charakte−rze rolniczo−leśnym wskazuje na podstawowe kierunki rozwojugospodarczego, którymi są branże nieuciążliwe ekologicznie, tj.przemysł spożywczy, browarnictwo, elektronika, przemysł mate−riałów budowlanych, drzewny, meblarski, produkcja i przetwór−stwo płodów rolnych, a także turystyka i agroturystyka.

* * *Ośrodek dla cudzoziemców poszukujących ochrony istnieje w Łomży

od 1996 r. W funkcjonowaniu ośrodka była przerwa pod koniec lat 90.Ośrodek wznowił swoją działalność w 2001 r. W okresie prowadzeniabadań wśród mieszkańców Łomży w ośrodku przebywało 265 osób,w tym 83 kobiety, 78 mężczyzn i 99 dzieci. Badaniami objęto 100 osóbzamieszkałych w pobliżu ośrodka.

£ukówMiasto Łuków jest położona na wschodzie Polski , na Nizinie Po−łudniowo−podlaskiej. Liczba mieszkańców wynosi 30 000. PrzezŁuków przebiega najważniejsza obecnie transeuropejska magi−


27

strala kolejowa Lizbona–Berlin–Warszawa–Moskwa–Władywo−stok. Łuków posiada połączenia kolejowe z Warszawą, Krako−wem, Lublinem, Poznaniem, Szczecinem, Siedlcami, Białą Podla−ską oraz Puławami. Znajduje się on również blisko głównychszlaków drogowych z północy na południe i ze wschodu na za−chód. Jest oddalony od Warszawy o 145 km, a od Lublina o 95 km.

* * *Ośrodek dla cudzoziemców w Łukowie istnieje od marca 1996 r. i jest jednym

z najstarszych tego typu placówek w Polsce. Znajduje się w budynku adaptowa−nym po hotelu pracowniczym Polonia. Obiekt ten stanowi własność firmy Polo−nia, a zawarta umowa obejmuje również usługę wyżywienia mieszkańców ośrod−ka. Infrastrukturę ośrodka stanowi jeden trzykondygnacyjny budynek,w którym znajdują się następujące pomieszczenia: pokoje mieszkalne (jednooso−bowe, dwuosobowe i czteroosobowe połączone przedpokojem ze wspólną łazien−ką), kuchnia ze stołówką (wykorzystywana do żywienia zbiorowego), świetlica(od kilku lat uchodźcy wyznania muzułmańskiego wykorzystują ją jako miejscemodlitwy, nazywana jest przez nich „meczetem”), sala lekcyjna, gabinet psycho−logiczny, gabinet lekarski, jedna podręczna kuchnia (mogą z niej korzystać wszy−scy mieszkańcy ośrodka), recepcja, pomieszczenie biurowe oraz pomieszczeniagospodarcze. Ośrodek dysponuje 250 miejscami noclegowymi. Podczas realizacjibadań w ośrodku przebywało 347 cudzoziemców, w tym 106 kobiet, 133 męż−czyzn i 108 dzieci. Badaniami objęto 100 osób zamieszkałych w bliskim sąsiedz−twie ośrodka dla cudzoziemców.

Moszna Moszna jest małą wsią w powiecie pruszkowskim w gminieBrwinów. Społeczność rdzennych mieszkańców Mosznej jestniewielka; to zaledwie około 60 domostw pozostałych po daw−nym Państwowym Gospodarstwie Rolnym. Łączna liczba mie−szkańców tej miejscowości szacowana jest na około 250 osób.Zgodnie z zasadami doboru próby, w tym przede wszystkim za−łożeniem, że w jednym gospodarstwie domowym można prze−prowadzić wywiad z jedną osobą, we wsi Moszna można byłowybrać 46 respondentów. Pozostałych 54 respondentów wybra−no w pobliskim Brwinowie. Brwinów jest siedzibą gminy miej−sko−wiejskiej Brwinów, w powiecie pruszkowskim, położonym30 km od Warszawy. Według danych z 31 grudnia 2004 miasto za−mieszkiwało 11 743 mieszkańców.


28

* * *Ośrodek dla cudzoziemców poszukujących ochrony istnieje w Mo−

sznej od 2004 r. Usytuowany jest na końcu wsi w budynku po dawnymhotelu robotniczym wybudowanym tu w połowie lat 80. dla pracowni−ków powstającej wówczas elektrociepłowni. Elektrociepłownia nigdynie została oddana do użytku, obecnie obiekt elektrociepłowni jest roz−bierany pod budowę węzła dla autostrady A−2. W okresie prowadzeniabadań w ośrodku mieszkało 250 cudzoziemców, w tym kobiet 83, męż−czyzn – 68, dzieci zaś 99.

SmoszewoWieś Smoszewo położona jest w gminie miejsko−wiejskiej Zakro−czym powiatu Nowy Dwór Mazowiecki, który został utworzonyw wyniku reformy administracyjnej kraju 1 stycznia 1999 r., naterenie województwa mazowieckiego (w latach 1975–1998 miej−scowość administracyjnie należała do województwa warszaw−skiego). Powiat nowodworski zamieszkuje 74 909 tys. mieszkań−ców (stanowi to 1,5% wszystkich mieszkańców woj. mazowiec−kiego), zaś w gminie Zakroczym 6368, w tym na terenach miej−skich 3396, a na terenach wiejskich 2972 osoby. W Smoszewieznajduje się Zakład Szkoleniowo−Produkcyjny „Promenta”, je−den z ośmiu zakładów tego typu należących do Polskiego Związ−ku Głuchych. Ma on status zakładu pracy chronionej i zatrudniaosoby niepełnosprawne. Wieś Smoszewo jest malowniczym miej−scem, otoczonym lasami.

* * *Ośrodek dla cudzoziemców w Smoszewie jest jednym z najmłodszych

w Polsce, powstał w listopadzie 2005 r. W okresie przeprowadzaniabadań zamieszkiwało w nim 211 osób, w tym 57 mężczyzn, 43 kobietyi 111 dzieci.

WarszawaWarszawa (miasto stołeczne) jest największym i najludniejszymmiastem w Polsce, a jednoczeúnie centrum biznesowym, handlo−wym, politycznym, kulturalnym i akademickim kraju. Obejmujepowierzchnić 517,2 km˛ (2006 r.) i liczy sobie ponad 1 702,1 mln


29

mieszkańców6. Administracyjnie podzielona jest na osiemnaściedzielnic o dużym zróżnicowaniu demograficzno−społecznym.W kontekście problematyki uchodźczej, należałoby zaznaczyć,że zgodnie z danymi warszawskiego urzędu pracy, na koniecwrześnia 2007 r. wśród wszystkich cudzoziemców zarejestrowa−nych w Warszawie jako osoby bezrobotne (287 osób), 62 z nich le−gitymowały się statusem uchodźcy, natomiast 39 posiadało zgo−dę na pobyt tolerowany7. W województwie mazowieckim,a w szczególności w Warszawie i okolicach realizuje się najwię−cej uchodźczych indywidualnych programów integracyjnych(IPI), co związane jest z preferowaniem tego obszaru jako miej−sca osiedlenia przez cudzoziemców uzyskujących status uchodź−cy8. W 2006 r. w województwie mazowieckim prowadzono blisko70% wszystkich tego rodzaju programów; natomiast w 2005 r. na144 indywidualne programy integracyjne w mazowieckiem (66%wszystkich IPI w Polsce), aż 75% dotyczyło samej Warszawy(obejmowały one 248 uchodźców, w tym 80 dzieci)9 Warto takżepodkreślić, że przeważająca liczba organizacji pozarządowych,które za cel stawiają sobie pomoc (zarówno doradczą, eduka−cyjną, jak i materialną) uchodźcom (a szerzej osobom korzys−tającym w Polsce z ochrony międzynarodowej), ma swoją siedz−ibę w stolicy10.

* * *W trakcie przeprowadzania badania, na terenie Warszawy funkcjo−

nowały trzy ośrodki dla osób ubiegających się o nadanie statusuuchodźcy (w dzielnicach: Bielany, Mokotów, Wola), a także specjali−styczna placówka przeznaczona dla małoletnich cudzoziemców pozosta−jących bez opieki11.


6 Rocznik Statystyczny Warszawy 2007, pobrano z: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/warsz/ASSETS_07_wwa_20_00.pdf.

7 A. Kosowicz, A. Maciejko (red.), Integracja uchodźców w Polsce w liczbach, Warsza−wa: UNHCR, Polskie Forum Migracyjne, 2007, s. 54, pobrano z: http://www.forummi−gracyjne.org/files/58/integracja%20uchodzc%F3w%20w%20polsce%20w%20liczbach.pdf.

8 Ibidem, s. 53.9 Ibidem, s. 65, 67.10 Ibidem, s. 70–71.11 W przypadku małoletnich cudzoziemców pozostających bez opieki, funkcję ośrod−

ka dla osób ubiegających się o status uchodźcy pełni Dom Dziecka nr 9 w Warszawie,mieszczący się przy ul. Korotyńskiego 3 (w dzielnicy Ochota).

Ośrodek dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusuuchodźcy mieszczący się w Warszawie przy ulicy Ciołka 14, na tereniedzielnicy Wola, został założony w 2004 r. Placówka ta funkcjonowałaprzez kolejne cztery lata i z dniem 31 marca 2008 r. uległa likwidacji.W okresie, kiedy przeprowadzano badania, w ośrodku przebywało127 osób, w tym 45 mężczyzn, 39 kobiet i 43 dzieci12. Położenie ośrod−ka dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcyw części dzielnicy Wola zwanej „Kołem” było dość szczególne, bowiemmieścił się on w sąsiedztwie innych budynków, w samym centrum za−budowy mieszkalnej, nieopodal powiatowego urzędu pracy (ul. Ciołka10A). Należy także zaznaczyć, że pomimo uznania całej dzielnicy za„obszar kryzysowy”, okolica, w której umiejscowiony był ośrodek nie zo−stała zaliczona do terenów szczególnie zdegradowanych, wymagającychszybkiej rewitalizacji13.

Ośrodek dla cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusuuchodźcy mieszczący się w Warszawie przy ulicy Antoniewskiej 1D naterenie osiedla Siekierki, funkcjonuje od stycznia 2005 r. W okresie,gdy przeprowadzano badania, wśród 179 mieszkańców ośrodka znajdo−wało się 140 mężczyzn, 23 kobiety i 16 dzieci14. Należy podkreślić, żeobszar, na którym położony jest ośrodek dla osób ubiegających sięo nadanie statusu uchodźcy nie został zaliczony do terenów Mokotowaszczególnie zdegradowanych i wymagających szybkiej rewitalizacji.W dokumencie Założenia do mikroprogramu rewitalizacji dzielnicyMokotów na lata 2007−2013, za najbardziej kryzysowe części dzielnicyuznano natomiast Służewiec Przemysłowy, Wierzbno i Sielce15.

Informacje o ośrodkach dla uchodźców na podstawie stron Urzędu do Spraw Cudzo−ziemców: http://www.udsc.gov.pl/Lista,osrodkow,dla,uchodzcow,464.html; http://www.udsc.gov.pl/Sprawowanie,opieki,nad,maloletnimi,w,procedurze,470.html.

12 Informacja Urzędu do Spraw Cudzoziemców.13 Obszary wymagające rewitalizacji na terenie Woli zostały określone w dokumen−

cie: Mikroprogram rewitalizacji dzielnicy Wola m.st. Warszawy na lata 2006–2013, op.cit., s. 7.

14 Informacja Urzędu do Spraw Cudzoziemców.15 Założenia do mikroprogramu rewitalizacji dzielnicy Mokotów na lata 2007–2013,

op. cit., s. 3.

30 Gra¿yna Firlit-Fesnak

CZĘŚĆ II

Społeczność lokalnawobec cudzoziemców

poszukujących ochronyw Polsce


1. Socjodemograficzna charakterystyka badanych

mieszkañców

Badani wed³ug p³ci

W badaniu wzięło udział 901 osób: 476 kobiet (52,8%) i 425 męż−czyzn (47,2%).

34

Badani wed³ug wieku

Badaniem objęto osoby w wieku od 18 do 80 lat. Strukturę wiekowąbadanych szczegółowo przedstawia poniższy wykres.

Struktura wiekowa badanych respondentów była reprezentatywnaw stosunku do struktury wiekowej ludności ogółem w badanych miejs−cowościach.

Badani wed³ug wykszta³cenia

Wykształceniem wyższym legitymowało się 128 badanych (14,2%),a wykształceniem średnim 348 badanych (38,6%). Wykształcenie zawo−dowe posiadało 232 badanych (25,7%), a wykształcenie podstawowei niepełne podstawowe miało 193 (niecałe 20% badanych). Szczegółowostrukturę wykształcenia badanej populacji przedstawia poniższy wy−kres.


35

Badani wed³ug miejsca zamieszkania

Blisko 28% badanych mieszkało na wsi. Były to takie wsie jak: Smo−szewo, Czerwony Bór, Bacze Mokre, Bacze Suche, Poryte Jabłoń, Zrze−źnica, Wygoda i Moszna. Niecałe 6% badanych mieszkało w miastach do20 000 mieszkańców (Brwinów, Zakroczym, Zambrów). W mieście liczą−cym od 20 000 do 50 000 mieszkańców mieszkało 100 badanych – 11,1%(Łuków). Z miast od 50 000 do 100 000 mieszkańców pochodziło 100 ba−danych (Łomża), w miastach liczących od 100 000 do 500 000 mieszkań−ców mieszkało 200 respondentów – 22,2% (Lublin i Białystok). W mie−ście zamieszkałym przez więcej niż 500 000 mieszkańców mieszkało 200badanych – 22,1% (Warszawa–Wola, Warszawa–Siekierki).

Szczegółowo miejsce zamieszkania badanych przedstawia poniższywykres.

Socjodemograficzna charakterystyka badanych mieszkañców

36

Prawie 60% badanych mieszkało w miejscowości, w której się urodzi−li. Ponad 15% respondentów przybyło do obecnego miejsca zamieszkaniaw wieku młodzieńczym, a blisko 25% badanych już jako osoby dorosłe.

Badani wed³ug stanu cywilnego

Blisko 60% badanych pozostawało w związkach małżeńskich. 22%badanych stanowiły osoby stanu wolnego. 23 (2,5%) badanych nieudzieliło odpowiedzi na to pytanie.

Szczegółowo strukturę stanu cywilnego badanych przedstawia po−niższy wykres.


37

Badani wed³ug liczby dzieci

Blisko 2/3 badanych posiadało dzieci. Przeważali respondenci z jed−nym lub dwójką dzieci. Tutaj rozkład respondentów był prawie równy;około 1/4 badanych. Ponad 8% badanych miało troje dzieci, a niecałe 5%– czworo i więcej.

Wiek dzieci

Badani respondenci posiadali łącznie 1075 dzieci, w tym:• 128 dzieci w wieku do 7 lat, • 388 dzieci do 18 lat,• 559 dzieci powyżej 18 lat.


38

�ród³a dochodów

Ponad połowa badanych wskazała, że główne źródło dochodów w ichgospodarstwie domowym stanowiły dochody z pracy najemnej. Prawie100 (11%) badanych podało, że źródłem ich utrzymania były dochodyz pracy na własny rachunek. Dla 230 (25,5%) osób źródłem utrzymaniabyła renta lub emerytura. 30 (3,3%) osób nie chciało udzielić odpowiedzina to pytanie. 67 (7,4%) badanych podało dwa źródła utrzymania. Szcze−gółowo strukturę źródeł dochodu badanych przedstawia poniższy wykres.

Ocena sytuacji materialnej

Ponad 50% badanych swoją sytuację materialną oceniało jako śred−nią. Ponad 1/4 badanych dobrze oceniła swoją sytuację materialną. Źleswoją sytuację materialną oceniło 15% respondentów. Szczegółowąocenę sytuacji materialnej badanych przedstawia poniższy wykres.


39

Przebieg realizacji badañ

W porównaniu do innych badań stopień odmowy wzięcia udziałuw niniejszym badaniu był relatywnie niski. Średnio liczba odmówkształtowała się następująco: 45% odmów w Warszawie, 30% w Mo−sznej, 20% w Lublinie, 15% w Białymstoku, 12% w Łomży, 10% w Smo−szewie i Łukowie, 5% w Czerwonym Borze. Generalnie można zauwa−żyć prawidłowość, że mieszkańcy miast są mniej chętni do udziałuw badaniach (wyjątek od tej reguły stanowili jedynie mieszkańcy wsiMoszna). Być może ma to związek z faktem, że w miastach o wiele czę−ściej prowadzone są różnorakie badania empiryczne i ich mieszkańcywyrażali w ten sposób zniecierpliwienie wobec kolejnej propozycjiudziału w badaniach.

Z drugiej strony wartym odnotowania jest fakt, że część badanychwyrażała zadowolenie, że przedstawiciele nauki w – przeciwieństwie dowładz administracyjnych – wykazują zainteresowanie tym zaniedba−nym, porzuconym i niechcianym tematem, bo tak właśnie określali pro−blematykę niniejszych badań. Duża część badanych respondentów po−strzegała zlokalizowanie ośrodków na ich terenie jako efekt decyzjiwładz lokalnych podjętych bez konsultacji z mieszkańcami, stąd obe−cność badaczy zainteresowanych opiniami na ten temat została przy−jęta z zaskoczeniem, a nawet zadowoleniem, że przynajmniej naukow−cy chcą poznać ich zdanie na temat lokalizacji ośrodków dla cudzoziem−ców i stosunku miejscowej ludności do zamieszkałych w nich cudzo−ziemców.


40

2. Cudzoziemcy ubiegaj¹cy siê o status uchodŸcy w opinii mieszkañców

Wiedza o oœrodku i postawy respondentów wobec jego obecnoœciw pobli¿u ich miejsca zamieszkania

Ośrodki dla cudzoziemców poszukujących ochrony w badanych miej−scowościach istniały od kilku do kilkunastu lat. Znakomita większośćbadanych nie potrafiła wskazać, kiedy powstał ośrodek. Tylko 30,7%badanych zdecydowało się podać rok założenia ośrodka, przy czymw zdecydowanej większości były to błędne daty.

Większość badanych wyrażała obojętną postawę wobec faktu istnie−nia ośrodka dla osób ubiegających się o status uchodźcy w pobliżu ichmiejsca zamieszkania. Niezadowolony z tego powodu był co piąty re−spondent, a zadowolony jedynie co szesnasty badany.

Poziom zadowolenia i niezadowolenia badanych z bliskiego sąsiedz−twa ośrodka dla cudzoziemców był zróżnicowany w zależności od cechdemograficznych respondentów.


41

Tabela 1. Wiek badanych a ich stosunek do sąsiedztwa ośrodka dlacudzoziemców – odpowiedzi w procentach

Kategoria 18–25 26–35 36–45 46–55 56–65 Powyżejodpowiedzi lat lat lat lat lat 65 latJestem zadowolony 5,0 6,4 6,6 5,9 4,2 7,5Jestem niezadowolony 16,5 16,9 26,3 20,6 23,5 21,6Jest mi to obojętne 59,0 61,6 50,9 58,8 58,2 48,5Trudno powiedzieć 19,4 15,1 16,2 15,3 13,4 20,9Brak odpowiedzi x X X x X 1,5Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

O ile poziom zadowolenia z sąsiedztwa ośrodka dla cudzoziemcówbył relatywnie mało zróżnicowany między poszczególnymi kategoriamiwieku, o tyle zależność ta była widoczna w odniesieniu do poziomu nie−zadowolenia. Najniższy poziom niezadowolenia wyrazili respondenciw najmłodszych grupach wiekowych (18–35 lat), najwyższy responden−ci w wieku od 36 do 45 lat. Ta ostatnia kategoria wiekowa responden−tów oraz respondenci powyżej 65 roku życia byli też najrzadziej obojęt−ni wobec faktu zamieszkiwania w pobliżu ośrodka dla cudzoziemców.

Stosunek respondentów do lokalizacji w ich miejscu zamieszkaniaośrodka dla cudzoziemców był zróżnicowany ze względu na płeć. Kobie−ty prezentowały wyższy poziom zadowolenia niż mężczyźni z powodulokalizacji w pobliżu ich miejsca zamieszkania ośrodka dla cudzoziem−ców.

Kobiety rzadziej wyrażały opinie świadczące o niezadowoleniu z po−wodu bliskiego sąsiedztwa ośrodka dla cudzoziemców. Częściej nato−miast niż mężczyźni były niezdecydowane w wyborze jednoznacznej od−


42

powiedzi i prawie co piąta kobieta wybrała kategorię „trudno powie−dzieć”.

Poziom wykształcenia badanych także różnicował ich stosunek dozlokalizowanego w ich pobliżu ośrodka dla cudzoziemców.

Tabela 2. Wykształcenie badanych a poziom zadowolenia/niezadowolenia badanych z sąsiedztwa ośrodka dla cudzoziemców

Kategoria odpowiedzi Podstawowe Zasadnicze Średnie Niepełnei niepełne zawodowe wyższe

podstawowe i wyższeJestem zadowolony 3,7 4,7 6,9 9,0Jestem niezadowolony 16,5 22,4 21,3 23,0Jest mi to obojętne 58,2 57,4 53,7 59,0Trudno powiedzieć 20,4 15,5 18,1 9,0Brak odpowiedzi 1,2 0 0 0Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0

Najmniej ambiwalentną postawę wobec ośrodka reprezentowali re−spondenci z wyższym wykształceniem (niepełne wyższe i wyższe). Tyl−ko 9% respondentów tej kategorii wybrało odpowiedź „trudno powie−dzieć”. Odsetek zadowolonych respondentów z faktu istnienia w pobli−żu ośrodka rósł wraz ze wzrostem poziomu wykształcenia. Natomiastnajmniejszy odsetek niezadowolonych był wśród respondentów z wy−kształceniem podstawowym. W tej kategorii zaś najwyższy był odsetektych, którzy nie mogli się zdecydować na jednoznaczną odpowiedź. Na−tomiast poziom obojętności był dość wyrównany; różnica kilku punktówdotyczyła – w porównaniu do pozostałych grup wykształcenia – jedynierespondentów z wykształceniem średnim.


43

Także miejsce zamieszkania respondentów miało wpływ na ich opi−nie o lokalizacji w ich pobliżu ośrodka dla cudzoziemców. Prawie trzy−krotnie wyższy w stosunku do respondentów z miasta był odsetek mie−szkańców wsi zadowolonych z lokalizacji w ich miejscowości ośrodka(10,9% w stosunku do 4,2%). Natomiast prawie tak samo rozłożyły sięodsetki niezadowolonych z tego faktu respondentów zamieszkałychw miastach i na wsi; odpowiednio 20,7 % i 21,0%. Podobnie wyglądałasytuacja z rozkładem odpowiedzi „jest mi to obojętne” – mieszkańcywsi: 55,2% , mieszkańcy miast: 56,9%.

Jedynie 4,1% respondentów wskazało, że przed powstaniem ośrod−ka władze lokalne konsultowały zamiar jego utworzenia z mieszkańca−mi badanych miejscowości. 51,5% uważało, że nic takiego nie miałomiejsca, a 44% nie miało żadnej orientacji w tej kwestii. W tej sytuacji95,9% badanych nie udzieliło odpowiedzi na pytanie dotyczące reakcjimieszkańców wobec zamysłu utworzenia ośrodka. Spośród tych, którzypamiętali, że utworzenie ośrodka było konsultowane z mieszkańcami,1/3 wskazała, że mieszkańcy byli przeciwni wobec tego zamysłu, 1/3uważała, że akceptowali utworzenie ośrodka, zaś pozostali nie pamię−tali rezultatu tej konsultacji.

Korzyœci i problemy zwi¹zane z obecnoœci¹ cudzoziemców w œrodowisku lokalnym

Ocena skutków obecności cudzoziemców poszukujących ochronyw pobliżu ich miejsca zamieszkania rozpatrywana była w kategoriachpotencjalnych korzyści i problemów z tym związanych. Tylko co dzie−wiąty respondent – 11,76% badanych – wskazał, że utworzenie ośrod−ka dla cudzoziemców wiąże się z takimi korzyściami, jak: nowe miejscapracy dla mieszkańców danej miejscowości, kontakt z inną kulturą, po−znanie cudzoziemskich obyczajów, języka, religii, zdobycie wiedzyo uchodźcach i ich problemach, nowe inwestycje.


44

68,4% badanych uważało, że obecność cudzoziemców zamieszkałychw ośrodku nie wiąże się z żadnymi problemami – ani dla nich osobiście,ani dla miejsca ich zamieszkania. Natomiast 30,7% respondentówwskazało, że obecność cudzoziemców implikuje występowanie różnora−kich problemów.

Warto odwołać się do niektórych wypowiedzi badanych mieszkań−ców, charakteryzujących „zawartość” najbardziej dokuczliwych proble−mów, związanych z obecnością cudzoziemców zamieszkałych w ośrod−


45

ku. Do najbardziej typowych wypowiedzi charakteryzujących wybraneproblemy należały, takie jak:

1. zachowanie agresywne: młodzież rozrabia, jest agresywna…,brak kultury, chamskie odzywki, wulgarne słownictwo,

2. brak poczucia bezpieczeństwa mieszkańców: zastraszają naszychmieszkańców…, ciągle ktoś obcy kręci się po okolicy…, zmniejsze−nie bezpieczeństwa i spokoju w okolicy…, chodzą wieczorami ca−łymi grupami, strach wyjść na ulicę, mówią po swojemu, czują siępewnie…, boję się koło nich przejść, jakieś dziwne uczucie, strachkoło nich przejść, lęk przed wychodzeniem wieczorami,

3. bójki, awantury, wybryki chuligańskie, zakłócanie spokoju: urzą−dzają nocne imprezy, balują…, kłótnie, bijatyki…, krzyki nocą,hulaszczy nocny tryb życia, zakłócanie porządku i spokoju,

4. niszczenie mienia, brak dbałości o otoczenie, zaśmiecanie posesji,wspólnych przestrzeni: śmiecą, napsuli naszym…, brudzą na uli−cy, generalnie to brudasy…, tam u sąsiadów, gdzie bliżej mieszka−ją ciągle narzekają na porozrzucane śmieci…, śmiecą, wyrzucająśmieci gdzie popadnie…, dużo zanieczyszczeń dla bliskich sąsia−dów…, brudne okna, wylewają mocz przez okno…,

5. kradzieże, nieprzestrzeganie prawa jako zły przykład dla innych:złodzieje, dokonują drobnych kradzieży…, popełnianie wykroczeń,handel samochodami, podłączyli się do telefonu i wydzwonili du−ży rachunek…, kradną, są nieprzewidywalni…, kradną kwiaty,w nocy wywożą jakieś paczki…,

6. brak opieki nad dziećmi: dużo dzieci bez opieki…, brak opieki naddziećmi, które są problemem, robią wybryki, szkody…, brak opie−ki nad dziećmi, które poruszają się po jezdni i zagrażają bezpie−czeństwu ruchu, brak opieki nad dziećmi, które załatwiają swojepotrzeby fizjologiczne wokół bloków…, nie dbają o dzieci…, dzie−ci bez opieki, małe dzieci chodzą samopas…,

7. żebractwo, nic nie robienie, lenistwo jako negatywny wzorzec dlamłodych ludzi: to ludzie, którzy nie chcą pracować, a chcą lekkożyć, przecież przez cały czas nie będziemy ich utrzymywać..., mu−szą wziąć się za robotę, boję się, żeby nie zaczęli kraść…, tylko la−tają, za nic nie wezmą się do roboty..., my mamy ziemię, nie chcąpomóc – to lenie, a mają za co żyć. Jak się to będzie pokazywaćmłodym, to nic dobrego z tego nie będzie…,

8. przeznaczanie środków publicznych na utrzymania cudzoziemcówposzukujących ochrony: trzeba zapewnić im utrzymanie…, pań−stwo musi utrzymywać tych ludzi, a brakuje pieniędzy dla Pola−ków…, wydaje się pieniądze na nich.


46

Wymienione przez respondentów problemy często zazębiały się z so−bą. Agresja, drobna przestępczość, zaśmiecanie otoczenia, brud, za−kłócanie ciszy nocnej to uciążliwe dla mieszkańców okolic ośrodków dlacudzoziemców zachowania, obniżające poczucie bezpieczeństwa i kom−fortu w swoim miejscu zamieszkania. Denerwująca jest również bez−czynność cudzoziemców, respondenci zamieszkali na wsi zwracali uwa−gę, że mogliby ich zatrudnić przy pracach polowych, ale takiej chęci cu−dzoziemcy nie deklarowali.

Kontakty badanych z cudzoziemcami a znajomoœæ ich kultury, religii i obyczajów

Większość badanych mieszkańców (68,5%) wskazała narodowość cudzo−ziemców zamieszkujących ośrodek. 84,9% z nich wskazało, że są to Czecze−ni. Pozostali wymieniali takie narodowości jak: Rosjanie, Białorusini, Afry−kańczycy, Cyganie, Ormianie, Hindusi, Ingusze, Kazachowie, Pakistańczy−cy, Ukraińcy, Wietnamczycy, Serbowie, Koreańczycy, Afgańczycy.

Ponad połowa badanych (50,6%) odpowiedziała, że nic nie wie o kul−turze, obyczajach, religii zamieszkałych w ośrodku cudzoziemców. Cha−rakterystyczne wypowiedzi dla tej kategorii respondentów to: nigdy sięnimi nie interesowałem…, nie wiem nic na ten temat, nie wiem nico ich kulturze…, nie mam pojęcia o ich kulturze i obyczajach, nic niewiem o cudzoziemcach zamieszkujących ośrodek.

37,3%, a więc ponad jedna trzecia respondentów, podjęła próbę cha−rakterystyki swoich sąsiadów – cudzoziemców, wskazując na najbar−dziej typowe cechy, takie jak:

1. posługują się językiem rosyjskim i czeczeńskim, to najczęściej wy−mieniana cecha cudzoziemców – wskazało ją 55,7 % tych respon−dentów, którzy dzielili się swoją wiedzą o cudzoziemcach: posłu−gują się językiem rosyjskim…, mówią po rosyjsku…, mówią po ro−syjsku i czeczeńsku,

2. są muzułmanami; tę cechę wskazała ponad połowa respondentów,którzy mieli coś do powiedzenia na temat cudzoziemców (50,6%);to wyznawcy islamu…, to muzułmanie, oni są chyba zdolni dowszystkiego…, są to muzułmanie…, są wyznania muzułmańskie−go, są innego wyznania, wyznają inną religię, bo nie chodzą dokościoła na msze, uczęszczają do meczetu, publicznie się modlą,obchodzą święta Ramadan, Św. Barana…,

3. odmienne upodobania kulinarne; jedzą baraninę, drób…, niejedzą wieprzowiny…,


47

4. mężczyźni dominują w rodzinie; mężczyźni rządzą…, mężczyznajest ponad prawem…, mężczyzna rządzi w rodzinie…,

5. wielodzietność; kobiety mają dużo dzieci…, kobiety są bardzomłode i mają po kilkoro dzieci, kobiety raczej zajmują się domem,mają dużo dzieci…, tworzą rodziny wielodzietne, kobiety są bar−dzo młode wchodząc w związki małżeńskie…,

6. mają charakterystyczne stroje: ubierają się zupełnie inaczej…,noszą chustki na głowie…, okrycia głowy i ciała…, kobiety nosząnakrycia głowy i długie spódnice, kobiety noszą chustki na gło−wie…,

7. awanturnictwo; …ich obyczaje to awantury…biją się między so−bą, ale istnieje obawa, że mogą użyć siły przeciw nam…, często siębiją…

8. niektórzy respondenci zwracali uwagę, że cudzoziemcy łamią za−sady swojej religii w odniesieniu do zakazu picia alkoholu; jużprzestali się mocno trzymać swoich zasad , bo piją…, niby mielinie pić alkoholu, a piją…

Odsetek respondentów, którzy dokonali charakterystyki cudzoziem−ców zamieszkałych w ośrodkach był silnie skorelowany z odpowiedzia−mi na pytanie o osobisty, bezpośredni z nimi kontakt. Bezpośredni kon−takt z jakimkolwiek cudzoziemcem przebywającym w ośrodku miało30% badanych. Na pytanie o miejsca i sytuacje, gdzie spotkali cudzo−ziemca czy cudzoziemkę z ośrodka, większość wskazała więcej niż jed−no takie miejsce:

1. Na ulicy, w sklepie, na przystanku; to najczęściej – 55,7% bada−nych mających kontakt z cudzoziemcami: w sklepie..., na ulicy...,spotykam ich na ulicy, w sklepie, są mili, ale trzymają się ra−zem..., tłumaczyłem im kiedyś jak dojść do Centrum…, w skle−pie, kupują w tym co i my wszyscy…, u nas na wsi są dwa skle−py, kupują w tym samym…, chodzimy tą samą ulicą…, w pocią−gu…, w autobusie…, to mała wioska, jedna ulica, jak się wyj−dzie tylko z domu to można ich spotkać…, kontakt przypadkowyjak przechodzeń z przechodniem…, kontakt okazjonalny, mie−szkam w pobliżu ośrodka…, jak prowadziłem sklep, przychodzi−li na zakupy…, robili u mnie zakupy…, pracowałam w sklepie,do którego przychodzili uchodźcy…, przypadkowe spotkanie nadrodze…, zabłądził i odprowadzałem jednego mężczyznę doośrodka…, okazjonalna rozmowa na spacerze w lesie. Zdarzałysię także krytyczne komentarze dotyczące zachowania cudzo−ziemców w tych miejscach: w autobusie opóźniają wyjazd, bo nie


48

chcą płacić za bilet…, dzieci latają po sklepie, dotykają wszyst−kiego.

2. Sytuacje towarzyskie i wspólne przedsięwzięcia towarzyskiei sportowe. Takie doświadczenie miało 14, 6% respondentów; naboisku, przy piwie w barze…, graliśmy razem mecz…, spotkanietowarzyskie przy piwie…, mam kolegę wśród nich...,

3. Szkoła; na to miejsce wskazało 10 % respondentów. Było to albopodczas zebrań rodziców w szkole, albo kiedy respondenci odpro−wadzali swoje dzieci do szkoły, byli też tacy respondenci, którzykiedyś uczyli się w tej samej co dzieci cudzoziemców szkole, bądźpracowali w takich szkołach jako nauczyciele; podczas wywia−dówek w szkole, przychodzą kobiety miłe, spokojne…, z dziećmiuchodźców, kiedy odprowadzałam tam swoje dzieci..., w szkoleuczyłem się z dziećmi uchodźców…, uczyłam się w szkole z chłop−cem Czeczenem, był miły i grzeczny…, przy okazji wywia−dówek…, uczę w szkole dzieci uchodźców…, uczę te dzieci..., naspotkaniu z rodzicami...,

4. Sytuacje konfliktowe; osobista kłótnia z cudzoziemcem lub obser−wacja awantur i wybryków cudzoziemców były udziałem około10% respondentów, którzy wskazali na bezpośredni kontakt z cu−dzoziemcami z ośrodka; zakłócał mi spokój..., kłótnia z Czecze−nem..., byłem świadkiem ich bójki...,

5. Przychodnia, szpital – na tę formę kontaktu wskazało około 5%respondentów; jedna z nich leżała z moją żona w szpitalu...,w przychodni zdrowia..., spotykam ich u lekarza..., w przychodnilekarskiej..., spotykam ich u lekarza, kiedy przychodzą z dzieć−mi...,

6. Inne; w tej kategorii mieściły się różne indywidualne doświadcze−nia z kontaktami z cudzoziemcami z ośrodka, takie jak: pracaw jednej firmie, zatrudnienie cudzoziemca, praca w ośrodku,prośba o jałmużnę, pomoc w załatwieniu sprawy, goszczenie cu−dzoziemca w domu, utrzymywanie stosunków koleżeńskich, drob−na pomoc dla cudzoziemców, kupowanie u cudzoziemców produk−tów na targu.

Jak wynika z powyższej analizy, w doświadczeniu 1/3 badanych mie−szkańców, którzy zetknęli się osobiście z cudzoziemcami, przeważałysytuacyjne, przypadkowe i raczej powierzchowne formy kontaktówz cudzoziemcami. Jednak odnotować należy z uwagą wypowiedzi 37 re−spondentów wskazujących na towarzyskie formy kontaktu z cudzo−ziemcami, informacje 12 respondentów o wspólnych przedsięwzięciach


49

sportowych i kulturalnych, rzadsze przypadki działań pomocowych narzecz cudzoziemców, a nawet jednostkowy przypadek goszczenia ich wewłasnym domu.

Wspólne korzystanie z instytucji publicznych; obszary konfliktu i równowagi

Respondenci wymienili dwie instytucje publiczne, z których korzy−stają wspólnie z cudzoziemcami. Były to szkoły oraz ośrodek zdrowia.44,4% respondentów wskazało, że dzieci cudzoziemców zamieszkałychw ośrodku korzystają z tych samych placówek edukacji co miejscowedzieci. Zbliżony był odsetek tych badanych (41,0%) którzy nie mieliorientacji w tej kwestii, zaś 14,4% wskazało, że dzieci cudzoziemcównie chodzą do tych samych szkół, co dzieci polskie. Tylko 15% respon−dentów posiadało dzieci, które uczyły się w szkole, w której uczyły siętakże dzieci cudzoziemców zamieszkałych w ośrodku.

Na temat funkcjonowania szkoły, w której uczą się dzieci polskiei dzieci cudzoziemców wypowiedzieli się wszyscy respondenci posiada−jący dzieci w wieku szkolnym, to jest 400 badanych (44,4% ogółu bada−nej populacji).

Tabela 3. Opinie badanych o funkcjonowaniu szkoły, w której uczą się dziecipolskie i dzieci czeczeńskie (N= 400, respondenci mogli wybrać więcej niż

jedną odpowiedź)

Kategoria odpowiedzi Odpowiedzi w %1. Kontakt z dziećmi uchodźców jest korzystny dla polskich dzieci;

poznają inną kulturę, obyczaje, uczą się tolerancji 38,02. Obecność dzieci uchodźców w szkole powoduje wzrost konfliktów

między uczniami 29,03. Obecność dzieci uchodźców w szkole ma wpływ na obniżenie

poziomu nauczania; dzieci te wymagają wolniejszego tempa nauki i większej uwagi nauczyciela 25,8

4. Dzieci−uchodźcy oraz polskie dzieci są dobrze zintegrowanie; chętnie z sobą przebywają 17,8

5. Obecność dzieci uchodźców w szkole nie ma wpływu na obniżeniepoziomu nauczania; uczą się one w odrębnych klasach; szkoła zatrudnia dodatkową kadrę pedagogiczną 8,5

Komentując powyższe wyniki można wskazać na obiektywne prze−słanki licznych obaw respondentów co do wpływu obecności dzieci cu−dzoziemców w szkole na obniżenie poziomu nauczania. Z badań prowa−dzonych wśród cudzoziemców z Czeczenii poszukujących ochrony


50

w Polsce1 wynika, że ich dzieci – szczególnie starsze – bardzo częstomają duże opóźnienia w realizacji programu szkolnego z powodu wojnyi tułaczki, nie znają także – szczególnie na początku – języka polskie−go, co utrudnia im nadrobienie zaległości szkolnych. Dlatego też, wy−magają zindywidualizowanego podejścia, co w warunkach dużych klasnie jest możliwe. W większości szkół zlokalizowanych w pobliżu ośrod−ków dla uchodźców nie ma specjalnych programów umożliwiającychuzupełnienie braków, nadrobienie zaległości, nie ma też odpowiednio dotych potrzeb przygotowanej kadry nauczycieli. Dlatego też, zarównodzieci czeczeńskie, jak i dzieci polskie, a także nauczyciele odczuwajątrudności wynikające z tej sytuacji. Wyrażona przez respondentów opi−nia dotycząca wolniejszego tempa realizacji programu szkolnego w kla−sach obejmujących dzieci polskie, realizujące program szkolny w syste−mie ciągłym z dziećmi czeczeńskimi mającymi przerwy w nauczaniuwydaje się być obiektywną oceną sytuacji. Edukacja dzieci jako obszarwspółistnienia ludności miejscowej i cudzoziemców nie wydaje się byćobszarem konfliktu, natomiast konieczne są zmiany organizacyjnew sposobie realizacji programu szkolnego w przypadku obecnościw szkole dzieci cudzoziemskich tak, aby zapewnić odpowiednie tempoi poziom nauczania dla każdej grupy dzieci, nie opóźniać nauczaniadzieci polskich i dostosować wymagania wobec dzieci cudzoziemców doich możliwości.

Tylko 27% respondentów spośród tych, którzy mieli dzieci w szko−łach, gdzie uczyły się także dzieci cudzoziemców zamieszkałychw ośrodku wskazało, że ich dzieci utrzymują kontakty z ze swoimi ko−legami−cudzoziemcami. Kontakty te polegały na wspólnej zabawie, na−uce poza lekcjami, wspólnych zainteresowaniach. Do rzadkości należa−ły przypadki zapraszania dzieci uchodźców do domu; to zaledwie 5 ta−kich przypadków (1,3% respondentów posiadających dzieci uczące sięz dziećmi cudzoziemców). Jeszcze rzadziej – tylko dwa przypadki –dzieci polskie spotykały się ze swoimi kolegami w ośrodku dla uchodź−ców. Najczęściej kontakty miały miejsce w szkole, na zajęciach pozalek−cyjnych.

Drugą ważną instytucją publiczną, z której korzystali wspólnie mie−szkańcy z cudzoziemcami zamieszkującymi ośrodek była przychodnialekarska. 45,8% badanych wskazało, że mieszkający w ośrodku cudzo−ziemcy korzystają z tych samych co miejscowa ludność instytucji pu−


1 W poszukiwaniu bezpiecznej przystani. Cudzoziemcy z Czeczenii w Polsce, red.G. Firlit−Fesnak, Oficyna Wydawnicza ASPRA−JR, Warszawa 2008.

51

blicznej służby zdrowia. Co istotne, aż 47,5% respondentów niemiało orientacji w tej kwestii, tym niemniej ponad 3/4 badanych wyra−ziła opinie na temat związku między korzystaniem przez cudzoziemcówz usług miejscowej służby zdrowia a ich dostępnością i jakością.

Tabela 4. Korzystanie przez cudzoziemców z usług miejscowej służby zdrowiaa dostępność i jakość opieki medycznej w opinii mieszkańców

Opinie Procent odpowiedzi

1. Wzrosło obciążenie lekarzy większą liczbą pacjentów, co wydłuża czas oczekiwania na wizytę u lekarza 6,4

2. Większa liczba pacjentów wpływa na obniżenie jakości świadczonych usług medycznych w ośrodku zdrowia 3,1

3. Nie zauważyłem związku miedzy korzystaniem przez cudzoziemców zamieszkałych w ośrodku z usług miejscowej służby zdrowia a jakością tych usług dla mieszkańców 38,1

4. Nie zauważyłem związku między korzystaniem przez cudzoziemców zamieszkałych w ośrodku z usług miejscowej służby zdrowia awydłużaniem się czasu oczekiwania innych pacjentów na wizytę u lekarza 36,6

Prawie 3/4 badanych nie widziało negatywnych następstw związa−nych z korzystaniem z miejscowej opieki medycznej przez cudzoziem−ców zamieszkałych w ośrodku a jakością czy dostępnością usług me−dycznych. Odsetek badanych, którzy wskazali na występowanie takiejzależności był niewielki. Można zatem powiedzieć, że wspólne korzysta−nie mieszkańców i cudzoziemców z usług miejscowej służby zdrowia niestanowi obszaru konfliktu między nimi.

Informacja – klucz do wiedzy o cudzoziemcach poszukuj¹cychw Polsce ochrony?

Badani mieszkańcy czerpali wiedzę o cudzoziemcach zamieszkałychw ośrodkach z własnych obserwacji, z codziennych kontaktów na ulicy,w sklepach, w szkole czy w ośrodku zdrowia. Jest to wiedza powierz−chowna, odnosząca się do sposobu zachowania czy ubierania się cudzo−ziemców. 92% badanych nie zetknęło się nigdy z informacjami na tematcudzoziemców zamieszkałych w ośrodkach w prasie lokalnej, nie pa−miętali żadnych akcji informacyjnych na ich temat organizowanychprzez władze lokalne czy kierownictwo ośrodka. Jedynie 7,5% bada−nych (68 osób) wskazało, że takie działania były im znane, a były to: ar−tykuły prasowe (29 osób), informacje przekazywane przez księży para−


52

fialnych w czasie ogłoszeń duszpasterskich (29 osób), zebrania informa−cyjne organizowane przez władze lokalne (8 osób), zebrania informacyj−ne organizowane przez kierownictwo ośrodka (4 osoby). Wyniki tych ba−dań uzasadniają opinię, że w lokalnej polityce informacyjnej badanychgmin i miast rzadko była obecna problematyka cudzoziemców poszuku−jących ochrony w Polsce i zamieszkałych na ich terenie. Tymczasem41,4% badanych wyraziło zainteresowanie informacjami na tematośrodka i jego mieszkańców. Przedmiot ich zainteresowania stanowiłytakie zagadnienia, jak: przepisy regulujące pobyt cudzoziemców w Pol−sce, świadczenia dla uchodźców i źródła ich finansowania, uprawnieniai obowiązki cudzoziemców, informacje o kraju ich pochodzenia, narodo−wości, kulturze i religii. Mimo, że zainteresowanie informacjami na te−mat cudzoziemców wyraziło mniej niż połowa badanych mieszkańców,polityka informacyjna w środowisku lokalnym powinna być adresowa−na do wszystkich mieszkańców, stanowiąc nie tylko element ich eduka−cji – przybliżenia obiektywnego wizerunku cudzoziemców, specyfiki ich„inności”, rzetelnej informacji o uchodźctwie – ale także pomoc dla cu−dzoziemców adaptujących się do nowej, mało znanej rzeczywistości,w której niełatwo jest się odnaleźć nie tylko ze względu na słabą zna−jomość języka polskiego ale także ukształtowane m.in. przez stereoty−py i uprzedzenia, obawy i wątpliwości lokalnej społeczności wobecodmiennych kulturowo „obcych”. Na ten aspekt zwracali wielokrotnieuwagę cudzoziemcy poszukujący ochrony podczas zogniskowanych wy−wiadów grupowych. Zarówno cudzoziemcy ubiegający się o statusuchodźcy, jak i uznani uchodźcy postulowali konieczność tworzenia i re−alizacji kampanii informacyjnych wdrażanych z udziałem organizacjipozarządowych lub innych instytucji, które mogłyby wpływać na prze−miany świadomości społecznej. Byli przekonani, że stanowi to najważ−niejszy obszar działań na rzecz integracji cudzoziemców z PółnocnegoKaukazu w Polsce: Wyjaśnić ludziom, rdzennej ludności, żeby z namibyło więcej kontaktów… Żebym wyszedł i na przystanku autobusowymz Polakami się witał, rozmawiał... Jeśli ja bym miał pracę, byłyby kon−takty bliższe… Przyjaźnić się, być bliżej społeczeństwa… Żeby Polacywiedzieli, dlaczego ja jestem tutaj, dlaczego tutaj przyjechałem... Poprostu przez litość nawet już człowiek pomoże…. On już wie, że ten tu−taj cudzoziemiec nie przez problemy ekonomiczne tutaj przyjechał… że−by nas zapraszali, żebyśmy przychodzili, żeby zapraszali do pracy... że−by więcej było z nami kontaktów… Żeby zlać się z tym społeczeństwem.Ot... taki program, jak to, coś wymyślić na ten temat… Wyjaśnić lu−dziom, lokalnej ludności, dlaczego znajdujemy się w Polsce. Po co tutaj


53

przyjechaliśmy? I oczywiście, stosunek do nas się zmieni. To ja wam da−ję stuprocentową gwarancję, że ot człowiek wyjdzie i jemu i mieszkaniewynajmą… (uznany uchodźca z Warszawy)2. Zdaniem cudzoziemcówbiorących udział w zogniskowanych wywiadach grupowych, postulowa−ne kampanie informacyjne powinny być przede wszystkim adresowanedo ludzi młodych i społeczności lokalnych tam, gdzie znajdują się ośrod−ki dla uchodźców.

Potencjalna gotowoœæ badanych do akceptacji uznanych uchodŸców w miejscu swojego zamieszkania i wspó³udzia³u

w programie integracji

Jednym z celów niniejszych badań było uzyskanie informacji na te−mat potencjalnej gotowości mieszkańców badanych miejscowości dowspierania cudzoziemców w ich adaptacji, a później – po uzyskaniustatusu uchodźcy lub zgody na pobyt tolerowany na terenie RP – inte−gracji ze społecznością lokalną. Średnio około 30% cudzoziemców po−szukujących ochrony w Polsce uzyskuje status uchodźcy lub zgodę napobyt tolerowany. Po opuszczeniu ośrodków, większość rozpoczyna sa−modzielną egzystencję w znanym sobie z czasu pobytu w ośrodku śro−dowisku. Wynajęcie mieszkania, znalezienie pracy, edukacja dzieci,wsparcie finansowe z ośrodka pomocy społecznej w razie braku pracyi środków utrzymania to kluczowe i najtrudniejsze sprawy do załatwie−nia. W dwóch pierwszych obszarach, tj. znalezieniu mieszkania do wy−najęcia i znalezieniu pracy, bardzo pomocni – w opinii uznanychuchodźców – mogą być mieszkający w danej miejscowości Polacy. Oce−niając warunki adaptacji do życia w Polsce po uzyskaniu decyzjio nadaniu statusu uchodźcy lub zgody na pobyt tolerowany, biorącyudział w zogniskowanych wywiadach grupowych uznani uchodźcyz Czeczeni wskazali jako najbardziej efektywny model adaptacji i inte−gracji, tworzenie sieci znajomych zarówno Polaków, jak osób pochodzą−cych z Kaukazu Północnego, które wcześniej opuściły ośrodek dlauchodźców. W opinii uznanych uchodźców najbardziej efektywne poszu−kiwanie mieszkania i pracy odbywa się poprzez znajomych cudzoziem−ców i znajomych Polaków: Życie to jest taki łańcuch. Każdy swoją wie−dzę przekazuje komuś innemu, szukasz ludzi którzy czymś się zajmują.Pytasz się, gdzie co można zrobić, gdzie pracę znaleźć, piszesz coś ...I tak idziesz…. Z Polakami gdzieś się poznasz, to on ci tam pracę za−


2 Ibidem, s. 133.

54

proponuje. Powoli przyzwyczajasz się, uczysz się… (uznani uchodźcyz Warszawy)3.

Postawy mieszkańców wobec zamieszkałych w ich pobliżu cudzo−ziemców oczekujących na przyznanie statusu uchodźcy stanowią jedenz ważnych elementów potencjału integracyjnego środowiska lokalnego,w którym być może osiedlą się uznani uchodźcy w okresie budowaniapodstaw ich samodzielnego życia. Jaki był stosunek badanych do cu−dzoziemców przebywających w ośrodku, prezentuje poniższy wykres.

Tak jak w przypadku stosunku respondentów do faktu zlokalizowa−nia w ich miejscu zamieszkania ośrodka dla cudzoziemców, gdzie pra−wie 3/5 respondentów określiło swoją postawę jako „obojętną”, a prawie1/5 wybrała odpowiedź „trudno powiedzieć”, także odpowiedzi charak−teryzujące stosunek badanych do cudzoziemców zamieszkałych w tychośrodkach był w większości nieokreślony; dominowała bowiem odpo−wiedź „trudno to jednoznacznie określić”. Jeżeli do tego dodamy odpo−wiedzi „nie mam zdania”, to otrzymujemy zbiorowość prawie 3/5 bada−nych, którzy nie potrafią zdefiniować swojego stosunku do cudzoziem−ców. Rozkład odpowiedzi charakteryzujących stosunek pozytywny i ne−gatywny był zbliżony; nieco ponad 1/5 badanych określiła go jako „życz−liwy” i „przychylny”, 1/5 jako „nieprzychylny” i „wrogi”, przy czym tęostatnią kategorię odpowiedzi wybrało tylko 2,7% badanych.


3 Ibidem, s. 99.

55

Przyjrzyjmy się bliżej cechom demograficznym respondentów okre−ślającym jednoznacznie swój stosunek do cudzoziemców. Pozytywnystosunek wyrażały odpowiedzi „życzliwy” i „przychylny”. W tej grupierespondentów nieznacznie przeważały kobiety (55%). Mieszkańcy wsiponad dwukrotnie częściej niż mieszkańcy miast mieli pozytywny sto−sunek do cudzoziemców: odpowiednio 38,3% oraz 17,4%. Prawie równorozłożony był udział „pozytywnych” respondentów z wykształceniempodstawowym (23,5%), zasadniczym zawodowym (23,7%) oraz średnim(23,8%). Nieznacznie mniej (22,0%) reprezentowani byli respondenciz wykształceniem wyższym. Najbardziej przychylni cudzoziemcom bylirespondenci w wieku 46–55 lat (27,6% ogółu tej kategorii wiekowej),najmniej respondenci w wieku 36–45 lat (20,3% tej kategorii wieko−wej), różnice między poszczególnymi kategoriami wieku były nieznacz−ne (mieściły się w przedziale od 22,3% do 23,8%). W świetle tej analizymożna powiedzieć, że zmienną najbardziej różnicującą pozytywne na−stawienie do cudzoziemców jest miejsce zamieszkania; w świetle niniej−szych badań, mieszkańców wsi cechuje wyższy niż mieszkańców miastpotencjał otwartości i życzliwości wobec cudzoziemców.

A jaki jest wizerunek respondenta niechętnego cudzoziemcom? Jestto częściej mężczyzna niż kobieta, ale różnice nie są zbyt duże; odpowie−dnio 51,6% mężczyzn i 48,4% kobiet. W stosunku do udziału obydwupłci, odsetek mężczyzn nieprzychylnych cudzoziemcom wynosił 22,17%,zaś odsetek kobiet 18,6%. Prawie równo rozłożyły się odpowiedzi nega−tywne wobec cudzoziemców wśród mieszkańców wsi i miast; odpowie−dnio 20,2% (wieś) i 19,9% (miasto). Natomiast znacznie rzadziej nega−tywny stosunek do cudzoziemców wyrażali respondenci z wyższym wy−kształceniem w porównaniu do pozostałych kategorii wykształcenia,pomiędzy którymi nie było istotnych różnic; 15,3% respondentów z wy−kształceniem wyższym wobec 20,6% z wykształceniem podstawowym,19,8% z zasadniczym zawodowym i 20,1% z wykształceniem średnim.Najrzadziej wyrażali negatywny stosunek do cudzoziemców responden−ci w wieku 46–55 lat (15,3%) oraz 56–65 lat (16,0%). Najbardziej nie−przychylni byli respondenci z kategorii wiekowej 18–25 lat (23,0% re−prezentantów tej grupy wieku).

Analiza wypowiedzi respondentów wskazujących na ich stosunek docudzoziemców uzasadnia potrzebę aktywnych działań preintegracyj−nych w miejscowościach, gdzie mieszkają cudzoziemcy poszukującyochrony. Za ważny wynik tego fragmentu badań uznać należy wskaza−nie, że jedynie 1/5 mieszkańców miejscowości, w których mieszkają cu−dzoziemcy poszukujący ochrony deklaruje wobec nich jednoznacznie ne−


56

gatywny stosunek, przy czym bardzo rzadko jest to postawa wrogości wo−bec cudzoziemców. Nieco wyższy – ale tylko o 3 punkty procentowe w po−równaniu do negatywnie nastawionych do cudzoziemców respondentów– był odsetek badanych przychylnych i życzliwych cudzoziemcom. Taprzewaga nie jest zbyt duża, dlatego w działaniach preintegracyjnych na−leży zabiegać o pozyskanie sprzymierzeńców dla idei integracji cudzo−ziemców w środowisku lokalnym wśród najliczniejszej zbiorowości re−spondentów, to jest respondentów niezdecydowanych i nie mających zda−nia na ten temat. Ambiwalentność postaw mieszkańców sugeruje poten−cjalną możliwość przyłączenia się tych mieszkańców do kategorii „przy−chylnych” lub „nieprzychylnych”. Są niezdecydowani, a to oznacza możli−wość pozyskania ich dla wspierania procesu integracji cudzoziemców po−przez programy informacyjne, wspólne inicjatywy, budowanie sieci kon−taktów społecznych, projekty na rzecz społeczności lokalnej, gdzie bene−ficjentami są zarówno rdzenni, jak i przybyli z innych krajów mieszkań−cy. Programy integracyjne powinny zatem być adresowane zarówno docudzoziemców jak i do mieszkańców. Kluczowym komponentem procesuintegracji – oprócz uczestnictwa w rynku pracy i konsumpcji – jest bo−wiem uczestnictwo cudzoziemców w lokalnych sieciach społecznych. Czybędą w nich obecni, zależy w pierwszym etapie procesu integracyjnegoprzede wszystkim od ludności miejscowej, od jej otwartości na innych,współudziale w inicjatywach obywatelskich adresowanych zarówno domiejscowej ludności, jak i zamieszkałych od niedawna cudzoziemców.

O relatywnie dużych szansach na pozyskanie części niezdecydowa−nych mieszkańców na rzecz poparcia dla koncepcji integracji cudzo−ziemców w środowisku lokalnym mogą świadczyć odpowiedzi na kolej−ne pytanie dotyczące opinii badanych odnośnie szans cudzoziemców naosiedlenie się w danej miejscowości po uzyskaniu statusu uchodźcy.


57

Ponad 1/3 badanych uznała, że mieszkańcy ośrodków po uzyskaniustatusu uchodźcy lub zgody na pobyt tolerowany na terenie RP mielibyszanse osiedlić się na dłużej w miejscowości, w której ten ośrodek jestzlokalizowany. Zdecydowany sprzeciw wobec takiej perspektywy wyra−ziło jedynie 17,8% respondentów, także o 2 punkty procentowe mniejniż deklarujących nieprzychylny stosunek wobec cudzoziemców. Naj−liczniejsza natomiast – prawie połowa – była zbiorowość respondentównie mająca wyrobionego zdania w tej kwestii.

Ciekawy rozkład opinii przyniosły odpowiedzi na pytanie o poten−cjalną gotowość mieszkańców badanych miejscowości włączenia sięw proces wspierania cudzoziemców w przypadku uzyskania przez nichstatusu uchodźcy lub zgody na pobyt tolerowany i podjęciu decyzjio osiedleniu się w tych miejscowościach.

W sumie prawie połowa badanych uważała, że potencjalna gotowośćpomocy ze strony ludności miejscowej istnieje, ale prawie 2/3 z tej po−zytywnie oceniającej pro−pomocowy potencjał mieszkańców uzależniałazaangażowanie w pomoc i wsparcie dla uchodźców od spełnienia przeznich pewnych warunków. Jakie miałyby to być warunki, prezentuje po−niższy wykres.


58

Warunki stawiane przez mieszkańców osiedlającym się w ich miej−scowości cudzoziemcom dotyczą kwestii elementarnych dla każdej spo−łeczności, bez względu na jej skład etniczny i narodowościowy: prze−strzeganie porządku normatywnego, poszanowanie dla wartości i tra−dycji, możliwie jak najpełniejsza samodzielność ekonomiczna, którejpodstawowym wskaźnikiem wydaje się legalizacja zatrudnienia, możli−wość porozumienia na płaszczyźnie językowej. Wymagania stawianeprzez respondentów cudzoziemcom osiedlającym się w ich miejscu za−mieszkania nie odbiegają od priorytetów określanych przez uznanychuchodźców jako warunki sine qua non nie tylko sukcesu w osiągnięciusamodzielności ekonomicznej, ale także ich adaptacji do życia w Polsce,rozumianej jako przystosowanie do reguł funkcjonowania w środowi−sku społecznym, przy równoczesnym zachowaniu własnej tożsamościi podstawowych wartości własnej kultury.

Cudzoziemcy poszukujący ochrony nie chcą być biernymi odbiorcamiświadczeń, chcą pracować, aby utrzymać siebie i swoje rodziny. Nie sązadowoleni z życia w izolacji, życia uzależnionego od świadczeń społecz−nych. Każdy dorosły uchodźca czy jego rodzina – w opinii badanychuznanych uchodźców – ma potencjał, który przy uzyskaniu zgody nasamodzielne życie oraz pomoc w uzyskaniu pracy i mieszkania będzieprocentował niezależnością i zaradnością w rozwiązywaniu własnych


59

problemów. Świadczą o tym następujące wypowiedzi uznanych uchodź−ców:

umiemy pracowaæ…, wszystko umiemy…, myœmy wszyscy pracowali…, wszystko by-³o przed wojn¹…, jesteœmy narodem pracowitym…, my te oto kamienie robimy sami…,sami budujemy swoje domostwa…, chcemy zabezpieczyæ swoje ¿ycie w Polsce…,I g³ówny najwiêkszy problem, ¿e dla nas nie ma pracy, pracy, ¿eby siê utrzymaæ, utrzy-maæ du¿¹ rodzinê...., nie mamy pracy… (cudzoziemcy z Czerwonego Boru )4.

Tylko niecała 1/5 badanych oceniła, że miejscowa ludność nie byłabyskłonna pomagać i wspierać cudzoziemców, którzy po uzyskaniu statu−su uznanych uchodźców zechcieliby się tam osiedlić. Znacznie liczniej−sza – prawie 1/3 – była zbiorowość tych respondentów, którzy nie mielizdania na ten temat. Wysoki odsetek respondentów nie wyrażającychopinii w tej sprawie może świadczyć o tym, że mieszkańcy miejscowo−ści, w których znajdują się ośrodki dla cudzoziemców nie brali pod uwa−gę takiej ewentualności, że zamieszkujący ośrodek cudzoziemcy, po za−kończeniu procedury i otrzymaniu statusu uchodźcy, zechcą być możeosiedlić się tam na dłużej, stąd nigdy wcześniej nie zastanawiali się nadtym zagadnieniem.

3. Wiedza o uchodŸcach i stosunek mieszkañców do ichochrony w Polsce

Wiedza o uchodŸcach

W rozumieniu potocznym uchodźca to osoba, która musiała opuścićteren, na którym mieszkała ze względu na zagrożenie życia, zdrowia,bądź wolności. Zagrożenie to jest najczęściej związane z walkami zbroj−nymi, klęskami żywiołowymi, prześladowaniami religijnymi bądź z po−wodu rasy lub przekonań politycznych.

W prawie międzynarodowym termin uchodźca definiowany jestprzez Konwencję Dotyczącą Statusu Uchodźców z 1951 r. (znaną też ja−ko Konwencja Genewska) zmienioną następnie Protokołem Nowojor−skim z 1967 r. Dokumenty te definiują, iż uchodźcą jest osoba, któraprzebywa poza krajem swego pochodzenia i posiada uzasadnioną oba−wę przed prześladowaniem w tym kraju ze względu na rasę, religię, na−rodowość, poglądy polityczne lub przynależność do określonej grupyspołecznej.


4 Ibidem, s. 129.

60

Większość badanych mieszkańców nie miała problemu z określe−niem, kim jest uchodźca. W pytaniu dotyczącym tego zagadnienia za−proponowano następujące warianty odpowiedzi na pytanie, kim jestuchodźca:

• człowiek, który opuścił swój kraj chroniąc się przed prześladowa−niem,

• osoba, która opuściła swój kraj ze względu na zagrożenie życia,zdrowia lub wolności z powodu wojny,

• człowiek, który opuścił swój kraj w poszukiwaniu lepszych wa−runków życia.

76,7% badanych prawidłowo określiło kim jest uchodźca, wybie−rając dwie pierwsze odpowiedzi. Niecałe 1/4 respondentów utożsa−miało uchodźców z migrantami ekonomicznymi. Podkreślić należy, że po−ziom wiedzy badanych mieszkańców w omawianej kwestii był zdecydowa−nie lepszy w porównaniu do przeciętnego Polaka, biorącego udział w bada−niach opinii publicznej. W świetle wyników badań przeprowadzonychprzez OBOP w 2006 r., prawidłową definicję uchodźcy potrafiło podać jedy−nie 46% badanych (w 2004 r. odsetek ten wynosił 49%, w 2005 – 47%)5.Słuszna w tym kontekście wydaje się opinia, że obecność uchodźców w śro−dowisku lokalnym, bezpośredni kontakt z nimi ma wpływ na kształtowa−nie prawidłowego postrzegania uwarunkowań uchodźctwa i definiowaniauchodźcy adekwatnie do normatywnej interpretacji tego pojęcia.

Pomoc i wsparcie dla uchodŸców w opinii badanych mieszkañców

W opinii znakomitej większości badanych respondentów Polska po−winna pomagać uchodźcom. Taką opinię wyraziło 93,5% badanych, jed−nak 62,8% respondentów z tej kategorii badanych rezerwowało przy−znanie tej pomocy dla sprawdzonych uchodźców. Tylko 6,5% badanychuważało, że Polska nie powinna pomagać uchodźcom.

Pierwszą zasadniczą kwestią dla cudzoziemców poszukującychochrony jest możliwość przebywania w kraju, do którego przybyli. Czymogą w nim pozostać, na jaki czas, czy też muszą obawiać się odesła−nia do kraju pochodzenia, bądź myśleć o dalszym poszukiwania krajuprzyjmującego. Badani mieszkańcy w znakomitej większości byli zgo−dni co do tego, że uchodźcy powinni pozostać w Polsce, natomiast róż−nili się w określeniu czasu ich pobytu.


5 Polacy o uchodźcach – wyniki badania zrealizowanego trzy tygodnie po obchodachDnia Uchodźcy, sondaż z 6–10 lipca 2006, TNS OBOP, Warszawa 2006.

61

Najwięcej badanych (3/5) opowiadało się za umożliwieniem uchodź−com pozostania w Polsce na pewien czas. Pozostanie uchodźców w Pol−sce na dłuższy czas aprobowało 15,8% badanych, zaś 9% optowało zapozwoleniem dla uchodźców na osiedlenie się w Polsce na stałe. Zniko−my odsetek respondentów opowiedział się za odesłaniem cudzoziemcówdo kraju, z którego przybyli lub do innych krajów. Tak więc umożliwie−nie uchodźcom pozostania w naszym kraju na pewien czas wydaje siębyć w tej chwili najbardziej akceptowanym przez mieszkańców bada−nych miejscowości wariantem polityki państwa wobec uchodźców.

Pozostanie uchodźców w Polsce oznacza konieczność udzielenia impomocy i wsparcia. Na różnym etapie ich pobytu – ubieganie się o sta−tus, przyznanie statusu uznanego uchodźcy – przysługują im inne pra−wa i stosowane są inne instrumenty wsparcia. Co o tych formach pomo−cy sądzą obywatele polscy? Informacje na ten temat przynosi analizaodpowiedzi respondentów na następujące pytanie: Na czym, zdaniemPana(i) powinna polegać pomoc państwa polskiego wobec uchodźców,którzy chcieliby na dłuższy czas lub na stałe pozostać w Polsce?


62

Tabela 5. Preferowane przez respondentów formy pomocy państwa wobecuchodźców – odpowiedzi w procentach

Formy pomocy

Zapewnić pobyt w ośrodku do czasu usamodzielnienia 23,1Pomagać w znalezieniu pracy 22,7Zapewnić mieszkanie 9,3Pomoc w wynajęciu mieszkania 18,5Zorganizować dla nich naukę języka polskiego 23,5Przyznać prawo do korzystania ze świadczeń pomocy społecznej na takich samych zasadach jak dla obywateli polskich 15,6Przyznać prawo do korzystania z publicznej służby zdrowia na takich samych zasadach jak dla obywateli polskich 19,9Objąć systemem edukacji dzieci uchodźców na takich samych zasadach jak dzieci polskie 22,5Umożliwić zdobycie/doskonalenie kwalifikacji zawodowych 21,4Zapewnić bezpłatne poradnictwo prawne 16,3

Badani mieszkańcy popierali kilka instrumentów pomocy i wsparciadla uchodźców, z czego największe poparcie uzyskały takie formy, jak:pomoc w znalezieniu pracy, zapewnienie pobytu w ośrodku dla cudzo−ziemców, edukacja dzieci, nauka języka polskiego, pomoc w zdobyciukwalifikacji zawodowych. Konfrontując wypowiedzi mieszkańców z wy−nikami badań ogólnopolskich należy podkreślić, że zamieszkali w pobli−żu ośrodków dla cudzoziemców respondenci widzieli znacznie szerzejpotrzebę pomocy i wsparcia dla tej kategorii cudzoziemców. W ogólno−polskim sondażu za najlepsze rozwiązanie, jakie powinno zastosowaćpaństwo wobec uchodźców, zdaniem 59% badanych Polaków było za−pewnienie im pobytu w ośrodkach dla uchodźców do czasu ich usamo−dzielnienia się, inne rozwiązania zaś cieszyły się znaczenie mniejszympoparciem: 16% mieszkańców Polski zgadzało się na publiczną pomocw znalezieniu pracy uchodźcom, 8% aprobowało organizowanie dlauchodźców kursów nauki języka polskiego, a jedynie 4% zapewnieniemieszkania6. Występuje zatem dość duża różnica w postrzeganiu zakre−su wsparcia dla uchodźców między uczestnikami ogólnopolskiego son−dażu a mieszkańcami żyjącymi w pobliżu cudzoziemców poszukującychochrony, co sugeruje występowanie pozytywnej zależności pomiędzy


6 Polacy o uchodźcach – wyniki badania zrealizowanego trzy tygodnie po obchodachDnia Uchodźcy, sondaż z 6–10 lipca 2006, TNS OBOP, Warszawa 2006.

63

znajomością problemów uchodźców z własnych obserwacji a poziomemakceptacji dla zakresu świadczeń publicznych dla tej kategorii cudzo−ziemców.

Poza cudzoziemcami zamieszkującymi w ośrodku dla uchodźców,w badanych miejscowościach mieszkali także inni cudzoziemcy. Na ichobecność wskazało 36,4% respondentów. Badani wskazywali na obe−cność przedstawicieli takich narodowości, jak: Niemcy, Anglicy, Włosi,Francuzi, Irlandczycy, Irańczycy, Rosjanie, Romowie, Litwini, Ormia−nie, Serbowie, Ukraińcy, Turcy, Mongołowie, Hindusi, Wietnamczycyi Żydzi. Przy czym najczęściej wymieniane narodowości to: Rosjanie,Ukraińcy, Wietnamczycy i Romowie. W konfrontacji z wysoką znajomo−ścią pojęcia „uchodźca”, dziwić może wynik odpowiedzi na pytanie, czyuchodźcy – w porównaniu do innych kategorii cudzoziemców – powinnibyć objęci identycznym systemem wsparcia i pomocy. 56% badanychudzieliło na to pytanie odpowiedzi twierdzącej, natomiast tylko 16,6%badanych uznało, że system wsparcia i pomocy dla uchodźców powiniensię różnić od systemu wsparcia dla pozostałych cudzoziemców.

4. Poziom dystansu spo³ecznego mieszkañców wobec cudzoziemców, w tym cudzoziemców poszukuj¹cych

ochrony

Refleksje wokó³ badañ dystansu spo³ecznego

Jednym z celów niniejszych badań było określenie poziomu dystan−su społecznego wobec cudzoziemców zamieszkałych w badanych miej−scowościach. Ewa Nowicka ujmuje dystans społeczny jako postrzeganąróżnicę i „dopuszczalny stopień kontaktu i rodzaju tego kontaktuz ludźmi uznanymi za obcych”7. Analiza dystansu społecznego jestprzedmiotem badań empirycznych od wielu lat, a zapoczątkował jąw latach trzydziestych XX wieku Emory S. Bogardus8. Badacz ten wy−szedł z założenia, że im więcej w nas akceptacji dla danej osoby, tymbliżej skłonni jesteśmy ją widzieć. Natomiast im większa nieprzychyl−ność wobec danej grupy etnicznej, tym większe dystansowanie się wo−


7 E. Nowicka, Dystans wobec innych ras i narodów w społeczeństwie polskim, w:Swoi i obcy, red. Ewa Nowicka, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1990.

8 E.S. Bogardus, A social distance scale, „Sociology and Social Research” 1933, nr 17.

64

bec niej. Skala Bogardusa jest zoperacjonalizowaniem pojęcia dystansuspołecznego od najbliższej do najdalszej jego formy. Ocenie podlegająkonkretne sfery życia i role, jakie w nich pełnią jednostki postrzeganejako „obcy” bądź „inni”. W określaniu relacji mieszkańców z cudzoziem−cami uzasadnionym wydaje się unikanie jednoznacznej etykiety. Każdyczłowiek o określonej rasie, narodowości i religii jest inny w stosunkudo drugiego człowieka o odmiennej od niego rasie, religii i narodowości,ale czy musi pozostać względem niego obcy? Relacja Ja – Inny w przy−padku, gdy jedna ze stron przynależy do innej narodowości, rasy czy re−ligii jest wielokroć trudna i wieloznaczna. Ale nie oznacza, że jej efek−tem będzie nimożność uznania obecności innego.

Z jakimi cudzoziemcami badani mieszkańcy byliby skłonni nawiązaćstosunki społeczne, jakiego typu „styczności społeczne” byłyby do przy−jęcia? Na ile fakt przebywania cudzoziemców w danej miejscowościi bezpośredni lub pośredni kontakt z nimi ludności miejscowej znajdujeodzwierciedlenie w przyjętych wobec nich postawach? Na ile mieszkań−cy badanych miejscowości są skłonni przyjąć do siebie „innych”? W ja−kich rolach społecznych są skłonni ich zaakceptować? W jakich sferachżycia mieszkańcy są bardziej, a w jakich mniej wobec nich otwarci?

Oryginalne pytania u Bogardusa brzmiały następująco: Czy podwpływem pierwszego odruchu uczuciowego chętnie dopuściłbyś (tu na−zwa przedstawiciela danej narodowości, wobec której dystans podlegapomiarowi) reprezentującego całą grupę, a nie jej najlepszych lub naj−gorszych przedstawicieli, jakich znasz, do tego aby: 1. Spokrewnił sięz Tobą przez małżeństwo?; 2. Został członkiem Twojego klubu (bliskimprzyjacielem)?; 3. Został Twoim dobrym znajomym?; 4. Stał się sąsia−dem zamieszkującym na Twojej ulicy?; 5. Zamieszkał w pobliżu Twoje−go miejsca zamieszkania?; 6. Pracował razem z Tobą?; 7. Został obywa−telem Twojego kraju?; 8. Odwiedził Twój kraj jako turysta?; 9. Usunął−bym z mojego kraju9.

W niniejszych badaniach dokonano wyboru kilku sfer życia i ról spo−łecznych, częściowo skorzystano z propozycji Bogardusa, częściowo zaśwprowadzono inne obszary ról społecznych. Pytania – wskaźniki dy−stansu – stanowią listę ról, w jakiej przedstawiciel badanej narodowo−ści miałby występować. Były to takie role, jak: sąsiad, współpracownik,przełożony w pracy, członek rodziny, nauczyciel, opiekun dziecka,ksiądz w parafii. Role te w różny sposób kreują uczestnictwo „innych”w życiu respondentów – od roli, która umiejscawia „innego” w sąsiedz−


9 Ibidem.

65

twie, w życiu gospodarczym, w wybranych instytucjach (sfera niezobo−wiązująca), poprzez relacje podległości (sfera władzy) aż do bardzo bli−skich kontaktów w sferze emocjonalnej (sfera rodziny)10. W celu uzy−skania jednoznacznego obrazu postaw, odstąpiono od klasycznej skaliocen; na zadane pytanie respondenci wybierali dwie opcje „nie miałbymnic przeciwko” oraz „wolałbym tego uniknąć”. Z wielu bowiem innychbadań dotyczących dystansu społecznego wobec grup narodowościo−wych czy etnicznych wynika, że respondenci chętnie w takich „trud−nych pytaniach” uciekają od jednoznacznej odpowiedzi i wybierają ka−tegorię „byłoby mi to obojętne” czy „trudno powiedzieć”. Interpretacjatego typu odpowiedzi nastręcza wiele trudności; mogą one być bowiemwyrazem politycznej poprawności i nieujawniana rzeczywistej postawyrespondentów wobec innych narodowości, mogą też odzwierciedlać am−biwalentne postawy wobec Innych – obcych, niemożność podjęcia decy−zji, niepewność co do własnego zachowania w hipotetycznej sytuacji,kiedy Inny pozostaje zagadką i nie jest wiadomo, jak on odniesie się doakceptowanego przez respondenta świata wartości i norm. Na taką sy−tuację zwracał uwagę Florian Znaniecki pisząc: „wiemy już, że jest toprzedmiot ludzki, może nawet znamy go z uprzednich doświadczeń,lecz nie wiemy jeszcze, jak odniesie się do naszych aktualnych warto−ści i czynności, czy podzieli nasz układ aktualny, czy też nie, i nie ma−my pod tym względem żadnych dodatnich lub ujemnych uprzedzeń doniego”11. O tym odwiecznym dylemacie pisał również Ryszard Kapu−ściński: „Ten sam wybór, przed którym tysiące lat temu znalazła sięgrupa naszych praojców, stoi przed nami i dziś, i to z tą samą niesłab−nącą intensywnością: wybór równie jak wówczas zasadniczy i katego−ryczny. Jak odnieść się do Innych? Jaką zająć wobec nich postawę?”12.

Analizę odpowiedzi przeprowadzono w odniesieniu do każdej bada−nej narodowości, w relacji do konkretnej roli, jak i sumarycznego pozio−mu akceptacji lub dystansu do wymienionych narodowości. W analiziewszystkich badanych ogółem określono także uwarunkowania dystan−su społecznego przez cechy społeczne i demograficzne respondentów,takie jak: wiek, płeć, miejsce zamieszkania, status materialny.


10 Por. Robert Szwed, Społeczne i przestrzenne uwarunkowania dystansu etniczne−go, http://www.statsoft.pl

11 F. Znaniecki, Studia nad antagonizmem do obcych, w: F. Znaniecki, Współczesnenarody, tłum. Zygmunt Dulczewski, PWN, Warszawa 1990.

12 R. Kapuściński, Ten Inny, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, s. 66.

66

Charakterystyka dystansu spo³ecznego badanych mieszkañcówwobec cudzoziemców

Sfera kontaktów niezobowi¹zuj¹cychDo sfery kontaktów niezobowiązujących zaliczono kontakty bada−

nych z cudzoziemcami w takich rolach, jak: sąsiad, współpracownik/ko−lega z pracy, ksiądz. Na pytanie pierwsze w tym obszarze – Jak zarea−gowałby Pan(i) gdyby cudzoziemiec/ cudzoziemka o narodowości wy−mienionej poniżej został najbliższym sąsiadem ? – uzyskano następują−ce odpowiedzi.

Pierwsze spostrzeżenie, które ma charakter ogólny odnosi się doprzewagi postaw akceptujących wymienione narodowości w roli sąsia−da. Żadna z badanych narodowości nie została odrzucona w tej roliprzez większość badanych mieszkańców. Najbardziej pożądanymi są−siadami byliby: Amerykanie i Włosi – tutaj poziom akceptacji był zbli−żony, 4/5 badanych nie miałoby nic przeciwko takiemu sąsiedztwu. Je−dynie 3 punkty mniej akceptacji uzyskał Irlandczyk, a na czwartej po−zycji uplasował się Niemiec z różnicą prawie dziesięciu punktów doAmerykanina jako lidera w tej grupie.


67

Niewiele ponad 3/5 badanych akceptowało w roli sąsiada cudzoziem−ców zza wschodniej granicy: Rosjan, Ukraińców, Białorusinów. Poziomakceptacji tych narodowości w roli sąsiada niewiele się różnił. Jedynie2–3 punkty procentowe mniej akceptacji w porównaniu do sąsiadówzza wschodniej granicy uzyskał Wietnamczyk, przedostatnie miejsceprzypadło Ormianinowi, zaś ostatnie Czeczenowi. Poziom dystansu byłnajmniejszy w stosunku do Amerykanina w roli sąsiada, najwyższy zaśw stosunku do Ormianina w tej roli.

Poziom dystansu wobec wymienionych grup cudzoziemców w roli są−siada był zróżnicowany w zależności od wieku, wykształcenia, płcii miejsca zamieszkania badanych.


68

Tabela 6. Wiek badanych a dystans wobec cudzoziemców w roli sąsiada(odpowiedzi „wolałbym tego uniknąć”)

Narodowość Wiek18–25 26–35 36–45 46–55 56–65 Powyżej

65 latAmerykanin 10,8 13,4 19,8 13,5 30,3 34,3Włoch 14,4 13,4 18,6 17,1 27,7 36,6Irlandczyk 17,3 16,3 21,6 17,6 32,8 37,3Niemiec 20,9 23,3 25,1 24,7 35,3 49,3Rosjanin 30,9 33,1 34,7 32,9 44,5 47,0Ukrainiec 30,9 34,9 34,7 32,9 43,7 51,5Białorusin 33,1 33,1 36,5 32,4 46,2 49,3Wietnamczyk 36,0 38,4 34,1 31,2 46,2 56,0Ormianin 41,7 43,0 41,9 39,4 52,9 60,4Czeczen 46,6 45,9 44,9 40,6 53,8 56,7

Poziom dystansu jest wprost proporcjonalny do wieku; im młodszagrupa wiekowa, tym poziom dystansu jest niższy, im starsi responden−ci – tym wyższy poziom dystansu do wszystkich wymienionych narodo−wości. Nie zmienia się zasadniczo ranking poszczególnych narodowościwyznaczony przez poziom dystansu. Warto zauważyć, że największaróżnica w poziomie dystansu między najmłodszą a najstarszą grupąwiekową dotyczyła narodowości niemieckiej. Wpływ na ten wynik maprawdopodobnie osobiste doświadczenie okupacji niemieckiej przez naj−starszych badanych mieszkańców, którzy w okresie II wojny światowejbyli dziećmi.

Tabela 7. Płeć badanych a poziom dystansu wobec cudzoziemców w rolisąsiada (odpowiedzi: wolałbym tego uniknąć)

Narodowość Kobieta MężczyznaAmerykanin 17,8 20,9Włoch 16,7 24,2Irlandczyk 20,7 24,9Niemiec 25,6 32,2Rosjanin 34,0 38,9Białorusin 35,1 40,0Ukrainiec 35,1 39,6Wietnamczyk 35,7 42,9Ormianin 42,7 48,8Czeczen 43,6 51,2

W odniesieniu do wszystkich wymienionych w badaniu narodowości,mężczyźni deklarowali wyższy poziom dystansu w porównaniu z kobie−


69

tami. Badania te potwierdzają wskazywane wielokrotnie przez psycho−logów różnice cech osobowości kobiet i mężczyzn, wyrażające się mię−dzy innymi statystycznie wyższym poziomem empatii u kobiet13.

Jeżeli chodzi o miejsce zamieszkania respondentów, to zmienna tanieznacznie różnicowała poziom dystansu mieszkańców wsi i miast.Nieznacznie – różnica od 1 do 4 punktów procentowych – mniejszy dy−stans deklarowali mieszkańcy wsi w porównaniu do mieszkańcówmiast. Natomiast zmienną mającą istotny wpływ na poziom dystansumieszkańców wobec cudzoziemców było wykształcenie.

Tabela 8. Wykształcenie mieszkańców a poziom dystansu wobec cudzoziemców w roli sąsiada

Narodowość WykształceniePodstawowe Zasadnicze Średnie Wyższe

Amerykanin 27,2 20,7 17,0 16,4Włoch 29,0 22,0 17,5 16,4Irlandczyk 30,9 24,1 20,4 18,0Niemiec 43,8 31,5 25,3 17,2Rosjanin 45,7 38,4 32,8 32,0Białorusin 45,1 41,4 33,6 32,0Ukrainiec 46,9 39,7 33,3 31,3Wietnamczyk 53,7 40,9 35,6 31,6Ormianin 55,6 47,8 43,8 38,3Czeczen 53,1 50,9 44,0 42,2

Im niższy poziom wykształcenia tym większa nieufność wobec cu−dzoziemców w roli sąsiada, wraz ze wzrostem wykształcenia dystans docudzoziemców maleje. Najwyższy poziom dystansu wobec cudzoziem−ców w roli sąsiada wykazali zatem respondenci z wykształceniem pod−stawowym, najniższy zaś respondenci z wykształceniem wyższym.

Drugie pytanie dotyczyło postaw mieszkańców wobec przedstawicie−li różnych narodowości występujących w roli współpracownika, kole−gi/koleżanki z pracy: Jak zareagowałby Pan(i) gdyby cudzoziemiec/cu−dzoziemka o narodowości wymienionej poniżej został/a Pana/i bliskimwspółpracownikiem?


13 Por. A. Moir, D. Jessel, Płeć mózgu, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa1993.

70

W stosunku do poziomu dystansu wobec cudzoziemców jako sąsia−dów – dystans w odniesieniu do ich roli współpracownika był niższy.Zyskali przede wszystkim Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy i Niemcy, aletakże Wietnamczycy, Czeczeni i Ormianie.


71

Nadal najmniejszy poziom dystansu zadeklarowali mieszkańcy wo−bec narodowości reprezentujących świat Zachodu. Jednak cudzoziemcywszystkich wymienionych narodowości byliby akceptowani w roliwspółpracownika przez większość badanych. Sfera pracy wydaje siębyć dalsza od bliskiego sąsiedztwa i tym samym łatwiejsza do dzieleniaz cudzoziemcami. Co więcej, rynek pracy się zmienił, zapotrzebowaniena pracowników zweryfikowało postawy pracodawców wobec zatru−dniania cudzoziemców; prawdopodobieństwo wspólnej pracy – Polakówi cudzoziemców – jest relatywnie duże. Ma to prawdopodobnie wpływna bardziej przychylne opinie badanych mieszkańców o cudzoziemcachw roli pracownika.

Skala dystansu wobec wymienionych narodowości w roli pracodaw−cy była także zróżnicowana ze względu na cechy demograficzne respon−dentów. Nadal – tak jak w odniesieniu do cudzoziemców w roli sąsiada– cudzoziemiec/cudzoziemka jako kolega/koleżanka w pracy – byłbychętnie widziany przez respondentów młodszych, przy czym aż w czte−rech grupach wiekowych – obejmujących wiek od 18 do 55 lat – poziomdystansu był relatywnie niski i wyrównany. Poziom dystansu wzrastałznacznie w grupach wiekowych 56–65 lat i powyżej 65 lat; średnio od8 do 14 punktów procentowych.

Tabela 9. Wiek badanych a dystans wobec cudzoziemców w roli współpracownika (odpowiedzi: „wolał(a)bym tego uniknąć”)



Dane te odzwierciedlają skalę doświadczeń młodszych i starszychpracowników związanych z przemianami na rynku pracy, ukazują teżelastyczność wobec przemian młodszych grup wiekowych, które na ryn−ku pracy są i jeszcze długo na nim pozostają oraz zachowawczość star−szych grup wiekowych, które albo już są poza rynkiem pracy (emeryci),


72

albo pozostaną na nim krótko i nie widzą potrzeby dostosowywania siędo wielokulturowego świata pracy.

Także w odniesieniu do tej roli, utrzymały się różnice w poziomie dy−stansu wobec cudzoziemców między kobietami i mężczyznami.

Tabela 10. Płeć badanych a poziom dystansu wobec cudzoziemców w roliwspółpracownika (odpowiedź: wolał(a)bym tego uniknąć)


Największa różnica – aż 10 punktów procentowych – dotyczyła po−ziomu dystansu wobec Wietnamczyka/Wietnamki jako współpracowni−ka. Największa zgodność dotyczyła dystansu wobec Niemca – jedynie2 punkty procentowe różnicy.

Jeżeli chodzi o miejsce zamieszkania respondentów, to mieszkańcówwsi cechował mniejszy dystans wobec cudzoziemców w roli współpra−cownika i szczególnie w odniesieniu do cudzoziemców reprezentującychkraje Zachodu dystans ten był mniejszy w stosunku do mieszkańcówmiast o kilka punktów procentowych (od 5 do 8), podczas gdy w odnie−sieniu do pozostałych narodowości różnica mieściła się przedziale od1 do 4 punktów.

Także wykształcenie różnicowało postrzeganie cudzoziemców w roliwspółpracownika, ale jego wpływ był znaczenie mniejszy w kształtowa−niu poziomu dystansu w porównaniu z danymi dotyczącymi postrzega−nia przez mieszkańców cudzoziemców w roli sąsiada.


73

Tabela 11. Wykształcenie mieszkańców a poziom dystansu wobec cudzoziemców w roli współpracownika


zawodoweAmerykanin 21,6 20,7 16,7 14,1Włoch 23,5 20,3 18,7 13,3Irlandczyk 26,5 21,1 21,0 14,8Niemiec 33,3 24,1 19,8 14,8Rosjanin 35,8 35,8 29,0 30,5Białorusin 35,2 36,2 31,3 28,9Ukrainiec 38,3 38,4 31,6 28,1Wietnamczyk 43,8 39,7 33,6 28,1Ormianin 45,7 45,7 37,6 32,8Czeczen 44,4 45,3 40,8 35,2

Trzecie pytanie dotyczyło postaw respondentów wobec pełnieniaprzez przedstawicieli wymienionych narodowości roli księdza. W Polsceobecnie jest to bardzo rzadka sytuacja, gdy duszpasterzem w parafiijest cudzoziemiec. Jednak w wielu innych krajach Europy, w StanachZjednoczonych, a także w krajach powstałych po rozpadzie ZwiązkuRadzieckiego, ksiądz cudzoziemiec jest coraz częściej widziany14. A za−tem postawiono respondentom pytanie: Jak zareagowałby Pan(i) gdy−by cudzoziemiec o narodowości wymienionej poniżej został księdzemw Pana/i parafii?


14 Dla przykładu w katolickiej Bawarii w Niemczech od lat występuje deficyt księ−ży katolickich narodowości niemieckiej. Zdarza się, że kilka parafii w danym dekana−cie kierowanych jest przez księży cudzoziemców pochodzących z najróżniejszych krę−gów kulturowych. Znany jest region, gdzie sąsiadujące parafie kierowane są przez księ−ży Polaka, Hindusa i Chińczyka.

74

W odniesieniu do tej roli poziom dystansu – w porównaniu do cud−zoziemca jako sąsiada i współpracownika – zdecydowanie się zwiększył.


75

Najwyższe szanse na aprobatę w roli księdza miałby Włoch, jednaki on musiałby się zmierzyć w tej roli z brakiem poparcia 39% potencjal−nych parafian. Dystans wobec wymienionych narodowości w roli księ−ży jest relatywnie – w stosunku do poprzednich ról – wysoki, co więcejróżnice w poziomie dystansu wobec cudzoziemców z trzech grup krajównie są wysokie. Po raz pierwszy w tej roli Włoch zdystansował Amery−kanina, któremu przypadł zbliżony do Niemca poziom aprobaty. Naj−niższy poziom dystansu do Włocha w roli księdza ma zapewne związekz pontyfikatem Jana Pawła II, podczas którego Polacy oswoili się z du−chownymi Watykanu, najczęściej Włochami, zarówno poprzez media,jak i osobiste pielgrzymowanie na spotkania z Papieżem Polakiem.Ostrożnie można wysnuć hipotezę, że narodowość księdza jest mniejistotna dla dużej części badanych wobec trudnej do przyjęcia myśli, żeksiądz w parafii mógłby nie być Polakiem.

Za trafnością tej hipotezy przemawia analiza zależności między po−ziomem dystansu a zmiennymi demograficznymi mieszkańców. I takwiek badanych nie zmienia zasadniczo poziomu dystansu do poszcze−gólnych narodowości w roli księdza. Dystans ten jest wysoki we wszy−stkich grupach wiekowych, natomiast w starszych grupach wiekowychosiąga poziom bardzo wysoki.

Tabela 12. Wiek badanych a dystans wobec cudzoziemców w roli księdza(odpowiedzi: wolał(a)bym tego uniknąć)



W odróżnieniu od wcześniej omawianych zależności między wy−kształceniem a poziomem dystansu wobec cudzoziemców w roli sąsiadai współpracownika, poziom wykształcenia nie różnicował aż tak znacz−nie poziomu dystansu mieszkańców wobec cudzoziemców w roli księ−dza.


76

Tabela 13. Wykształcenie mieszkańców a poziom dystansu wobeccudzoziemców w roli księdza (odpowiedzi: wolał(a)bym tego uniknąć)



Podobnie kształtowała się relacja między płcią badanych a dystan−sem wobec cudzoziemców w roli księdza. Zarówno kobiety jak i mężczy−źni deklarowali wysoki poziom dystansu, przy czym w przypadku ko−biet dystans wobec wszystkich wymienionych narodowości był niższyo kilka punktów procentowych.

Tabela 14. Płeć badanych a poziom dystansu wobec cudzoziemców w roliwspółpracownika (odpowiedź: wolał(a)bym tego uniknąć)


Analiza zależności między miejscem zamieszkania respondentówa ich dystansem wobec cudzoziemców w roli księdza nie zmienia wska−zywanej wcześniej prawidłowości, zgodnie z którą mieszkańcy wsideklaratywnie są bardziej otwarci na cudzoziemców niż mieszkańcymiast.


77

Tabela 15. Miejsce zamieszkania a poziom dystansu wobec cudzoziemcóww roli księdza (odpowiedzi: wolał(a)bym tego uniknąć)

Narodowość Miejsce zamieszkaniaWieś Miasto

Amerykanin 36,7 45,9Włoch 35,9 40,8Irlandczyk 38,7 47,8Niemiec 37,5 46,5Rosjanin 40,7 53,0Białorusin 42,7 50,1Ukrainiec 41,5 51,9Wietnamczyk 46,8 55,5Ormianin 46,4 56,4Czeczen 48,4 56,0

Poziom dystansu wobec wszystkich cudzoziemców w roli księdza byłwysoki zarówno wśród mieszkańców miast jak i wsi, ale wśród respon−dentów zamieszkałych na wsi był mniejszy o kilka punktów procen−towych w odniesieniu do każdej narodowości.

Sfera rodzinyWejście cudzoziemca do rodziny stanowi dopuszczenie Innego najbli−

żej siebie, jego dostęp do tradycji, tajemnic, rytuałów codzienności. Wy−daje się, że jest to największe przybliżenie do siebie, co niekonieczniemusi oznaczać zbliżenie między człowiekiem a człowiekiem.

W niniejszych badaniach zaproponowano dwa obszary przybliżeniacudzoziemca do rodziny badanych respondentów. Jedno oznacza wej−ście cudzoziemca/cudzoziemki do domu i powierzenie mu/jej opieki naddzieckiem. Otwieramy zatem dom, ufamy, że cudzoziemiec może w nimprzebywać bez jakiejkolwiek szkody i co najważniejsze powierzamy munasze dziecko na czas naszej nieobecności, ufając, że będzie ono bez−pieczne, a jego potrzeby odpowiednio zaspokojone.

Usługi opiekuńcze (nad dziećmi, ludźmi starymi) w krajach EuropyZachodniej bardzo często są świadczone przez cudzoziemców, główniekobiety. Czy na dzień dzisiejszy można mówić o takich perspektywachpracy dla cudzoziemek zamieszkałych w Polsce? Wyniki niniejszych ba−dań wskazują, że to jeszcze nie ten czas.

Badani respondenci odpowiadali zatem na pytanie: Jak zareagował−by pan/i, gdyby cudzoziemiec/cudzoziemka o narodowości wymienionejponiżej został opiekunem/opiekunką Pana/i dziecka?


78

Obecność cudzoziemca w rodzinie w charakterze opiekuna/opiekun−ki do dziecka wywołała zdecydowany sprzeciw większości badanychmieszkańców. Poziom dystansu był zdecydowanie najwyższy w sto−sunku do wszystkich wcześniejszych potencjalnych relacji: jakosąsiadów, jako współpracowników, jako parafian i duszpasterza parafii.


79

Przy bardzo niskim poziomie akceptacji wszystkich wymienionychnarodowości w roli opiekuna/opiekunki do dziecka, ranking niechęciwobec cudzoziemców w tej roli był taki sam jak w odniesieniu do cudzo−ziemców w roli sąsiada czy współpracownika: najwyższy poziom niechę−ci wobec Ormian, Czeczenów, Wietnamczyków czyli osób pochodzącychz Azji, dalej wymieniani są przedstawiciele narodów przygranicznychwschodniej i zachodniej Polski, najmniej niechęci budzą w tej roli oso−by narodowości reprezentujących cywilizację Zachodu, czyli Włosi,Amerykanie, Irlandczycy, Niemcy.

Rozpatrując poziom dystansu badanych mieszkańców wobec cudzo−ziemców w roli opiekuna/opiekunki do dziecka z perspektywy ich cechdemograficznych można powiedzieć, że podobnie jak wobec uprzednioanalizowanych ról, istnieje zależność między wiekiem, miejscem zamie−szkania i poziomem wykształcenia a poziomem dystansu wobec cudzo−ziemców w tej roli. Mniejszy dystans wobec cudzoziemców w roli opie−kuna/opiekunki do dziecka deklarowali mieszkańcy wsi, respondencimłodsi wiekiem i lepiej wykształceni. Jednak w odniesieniu do cudzo−ziemców w tej roli, wpływ zmiennych demograficznych na obniżenie po−ziomu dystansu był najmniejszy. Natomiast po raz pierwszy – w porów−naniu do poprzednich ról – różnica między poziomem dystansu kobieta mężczyzn była o wiele mniejsza, a wobec niektórych cudzoziemcówpoziom różnicy był nieistotny statystycznie (np. wobec Ukraińca).

Tabela 16. Płeć badanych a poziom dystansu wobec cudzoziemców w roliopiekuna/opiekunki do dziecka (odpowiedź: wolał(a)bym tego uniknąć)


Tak więc cudzoziemcy w roli opiekuna/opiekunki do dziecka byli naj−mniej mile widziani przez badanych respondentów i to bez względu nanarodowość. Opieka nad dziećmi i ich wychowanie powinna raczej po−zostać w „swoich rękach”; wydaje się, że wynik ten jest czytelny.


80

Drugi obszar przybliżenia cudzoziemców do rodziny, to ich wejściew relacje powinowactwa poprzez małżeństwo z córką lub synem re−spondentów. To najwyższy stopień bliskości relacji wzajemnych i włą−czenia cudzoziemców w życie wspólnoty rodzinnej. Czy badani respon−denci byli gotowi na przyjęcie cudzoziemca w charakterze zięcia czy sy−nowej? Przyjrzyjmy się odpowiedziom badanych na pytanie: jak zarea−gowałby Pan/i, gdyby cudzoziemiec/cudzoziemka o narodowości wy−mienionej poniżej został Pana/i zięciem/synową?

O ile w przypadku opiekunki do dziecka poziom niechęci był wysokiw stosunku do wszystkich narodowości, o tyle stosunek badanych dopotencjalnego cudzoziemca w roli synowej lub zięcia był bardziej zróż−nicowany. Jak widać na powyższym wykresie, poziom akceptacji spadadość gwałtownie według przynależności narodowej cudzoziemców: odprzybyszów ze świata Zachodu, poprzez sąsiadów z Europy Wschodniejaż po mieszkańców Azji.


81

Największe szanse na akceptacje w tej roli miałby Amerykanin – tojedyna narodowość, którą zaakceptowałaby w tej roli większość bada−nych. Na drugim miejscu byłby Włoch lub Włoszka, których zaakcepto−wałoby prawie połowa badanych. Trzecie miejsce przypadło Irlandczy−kom, a czwarte Niemcom. W odniesieniu do pozostałych narodowościpoziom dystansu był zdecydowanie wyższy. Cudzoziemcy zza wscho−dniej granicy Polski, a więc Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy mogliby li−czyć na akceptację w roli zięcia/synowej przez co trzeciego responden−ta, zaś Ormianina, Czeczena i Wietnamczyka zaakceptowałby w tej ro−li jedynie co czwarty respondent. Generalnie poziom dystansu wobeccudzoziemców w roli zięcia i synowej był niższy niż wobec cudzoziemcaw roli opiekuna do dziecka, ale nadal pozostał wysoki. Poziom akcepta−cji dla wejścia Innego do rodziny jest wyraźnie zależny od narodowościcudzoziemca; preferowani są Amerykanie i Europejczycy ZachodniejEuropy, znacznie wyższy jest dystans do cudzoziemców zza wschodniejgranicy Polski i jeszcze wyższy wobec narodów Azji.

Dystans wobec cudzoziemców w roli zięcia i synowej rósł wraz z wie−kiem respondentów i dotyczył proporcjonalnie wszystkich wymienio−nych narodowości.


82

Tabela 17. Wiek badanych a dystans wobec cudzoziemców w roli zięcia i synowej (odpowiedzi: wolał(a)bym tego uniknąć)


65 latAmerykanin 38,8 45,3 41,9 41,2 52,9 62,7Włoch 48,9 48,3 43,1 44,7 56,3 64,9Irlandczyk 46,8 51,7 47,3 44,7 56,3 67,9Niemiec 51,1 54,1 50,3 48,8 62,2 67,9Rosjanin 64,0 66,9 64,1 58,2 68,1 76,1Ukrainiec 67,6 68,6 63,5 57,1 75,6 78,4Białorusin 66,9 67,4 64,7 58,8 75,6 77,6Wietnamczyk 77,0 74,4 70.7 66,5 79,0 80,6Ormianin 73,4 75,6 70,7 64,7 78,2 80,6Czeczen 75,5 75,0 71,9 65,3 82,4 82,1

Wyjątek stanowi grupa wiekowa respondentów 46–55, gdzie dystanswobec wszystkich grup cudzoziemców w roli zięcia i synowej był najniż−szy. Trudno zinterpretować ten wynik, być może respondenci w tymwieku częściej mają do czynienia z taką sytuacją, bowiem ich dzieci mo−gą znajdować się w wieku wyboru partnera życiowego i może nim oka−zać się właśnie cudzoziemiec lub cudzoziemka.

Rozpatrując zależność między płcią respondentów a poziomem dy−stansu zwraca uwagę wysoka zgodność poziomu dystansu do cudzo−ziemców w roli zięcia i synowej kobiet i mężczyzn.

Tabela 18. Płeć badanych a poziom dystansu wobec cudzoziemców w roli zięcia i synowej (odpowiedź: wolał(a)bym tego uniknąć)


Co więcej, po raz pierwszy w odniesieniu do trzech narodowości –Wietnamczyka, Rosjanina i Ukraińca – poziom dystansu kobiet był nie−znacznie wyższy niż mężczyzn.


83

Także poziom wykształcenia i miejsce zamieszkania respondentóww znacznie mniejszym stopniu różnicowały poziom dystansu wobec cu−dzoziemca w roli zięcia i synowej niż w przypadku dystansu wobec cu−dzoziemca w roli sąsiada i współpracownika.

Sfera w³adzy/zale¿noœci

Do tego obszaru zaliczono relacje związane z zależnością służbowąw pracy oraz podporządkowaniem nauczycielowi dziecka w szkole. Mi−gracje i proces globalizacji przybliża scenariusz pracy w środowiskuwielokulturowym, rośnie także prawdopodobieństwo pracy u cudzo−ziemca lub w zespołach kierowanych przez cudzoziemców. Czy badanirespondenci byli otwarci na taką sytuację? Respondentom zadano na−stępujące pytanie: Jak zareagowałby Pan/i, gdyby cudzoziemiec/cudzo−ziemka o narodowości wymienionej poniżej został pan/i szefem/ szefo−wą w pracy?

Sfera zależności służbowej od cudzoziemców jest zdecydowanie ła−twiejsza do zaakceptowania przez badanych respondentów, niż ich bli−skość w obrębie rodziny. Przy ogólnie większej akceptacji cudzoziemcówwymienionych narodowości w roli szefa/przełożonego niż cudzoziemcówroli opiekuna/opiekunki do dziecka, oraz zięcia i synowej, poziom dy−


84

stansu wobec poszczególnych narodowości w tej roli jest zróżnicowanyi przebiega według podobnych preferencji, jak w poprzednich analizach.

Najmniejszy dystans wyrazili badani wobec Amerykanina, Włocha,Irlandczyka, Niemca – ponad połowa nie byłaby przeciwna przełożo−nym tych narodowości. Więcej niż połowa wolałaby uniknąć pozosta−łych narodowości w roli szefa, przy czym różnice w poziomie dystansuwobec cudzoziemców zza wschodniej granicy w stosunku do cudzoziem−ców Wietnamczyków, Ormian i Czeczenów wynosiły jedynie od 2 do4 punktów procentowych.

Wiek respondentów także i w odniesieniu do tej roli pełnionej przezcudzoziemców różnicował poziom dystansu według tego samego trendu– im starsza grupa wieku, tym poziom dystansu większy, ale proporcjetej różnicy były relatywnie mniejsze w porównaniu do oceny cudzoziem−ców w roli sąsiada i współpracownika.


85

Tabela 19. Wiek badanych a dystans wobec cudzoziemców w roliprzełożonego w pracy (odpowiedzi: wolał(a)bym tego uniknąć)



Poziom wykształcenia respondentów w małym stopniu różnicowałpoziom dystansu wobec ocenianych cudzoziemców w roli szefa. W po−równaniu do wpływu tej zmiennej na poziom dystansu wobec cudzo−ziemców w pozostałych rolach, można powiedzieć, że zależność międzypoziomem wykształcenia a poziomem dystansu wobec cudzoziemcóww roli szefa była najmniejsza.

Tabela 20. Wykształcenie mieszkańców a poziom dystansu wobec cudzoziemców w roli przełożonego w pracy

(odpowiedzi: wolał(a)bym tego uniknąć)



Zwraca uwagę wysoki poziom dystansu wszystkich grup responden−tów rozpatrywanych według poziomu wykształcenia wobec Rosjan,Ukraińców, Białorusinów, Wietnamczyków, Czeczenów i Ormian,


86

którzy mieliby pełnić role przełożonych w pracy. Są to cudzoziemcy ma−jący na ogół niski status na polskim rynku pracy i ich pozycja przeło−żonego w pracy byłaby – w świetle wyników niniejszych badań – trud−na do przyjęcia przez obywateli polskich.

Kobiety – w porównaniu do mężczyzn – nieco chętniej zaaprobowa−łyby wymienionych cudzoziemców w roli szefa w pracy, ale różnice niebyły wielkie; od 2 do 7 punktów procentowych.

Zmienna różnicującą istotnie poziom dystansu do cudzoziemcóww roli przełożonego w pracy było miejsce zamieszkania respondentów.

Tabela 21. Miejsce zamieszkania respondentów a poziom dystansu do cudzoziemców w roli przełożonego w pracy

(odpowiedzi: wolał(a)bym tego uniknąć)

Narodowość Miejsce zamieszkaniaWieś Miasto

Amerykanin 26,6 36,5Włoch 29,0 41,3Irlandczyk 28,2 42,2Niemiec 33,1 45,6Rosjanin 46,8 56,6Białorusin 47,2 58,3Ukrainiec 44,8 58,1Wietnamczyk 51,2 58,7Ormianin 50,0 61,4Czeczen 50,0 62,1

Mniejszy dystans mieszkańców wsi do cudzoziemców w roli szefaw pracy wynika prawdopodobnie stąd, że sytuacja taka jest mniejprawdopodobna dla mieszkańców wsi. Znakomita część respondentówmieszkających na wsi utrzymywała się z pracy w własnym gospodar−stwie lub z niezarobkowych źródeł utrzymania.

Nieco inna sytuacja zależności ma miejsce w relacjach nauczy−ciel–dziecko. Nauczyciel przekazuje wiedzę, prowadzi prace wycho−wawczą, ocenia dziecko, wymaga od niego szacunku i respektu.

Jednym z czynników warunkujących stosunek dzieci do nauczycielijest postawa rodziców wobec wymagań nauczyciela w stosunku do ichdzieci. W przypadku nauczycieli cudzoziemców stosunek ten może byćobciążony postawą rodziców wobec konkretnej narodowości. Jak zatemzareagowaliby badani respondenci gdyby cudzoziemiec/cudzoziemkabyła/a nauczycielem/nauczycielka ich dzieci?


87

W odniesieniu do tej roli pełnionej przez cudzoziemców wymienio−nych narodowości poziom dystansu mieszkańców był znacznie niższyniż w odniesieniu do pełnienia przez nich roli szefa w pracy zawodowej.


88

Nadal na pierwszej pozycji pod względem akceptacji w roli nauczy−ciela znalazł się Amerykanin, ale z różnicą jedynie dwóch punktów pro−centowych w stosunku do Włocha i pięciu do Irlandczyka i Niemca. Da−lej z różnicą 11–15 punktów dystansu plasują się cudzoziemcy zzawschodniej granicy, zaś ostatnią – Wietnamczyków, Ormian i Czecze−nów – dzieli od pierwszej grupy aż 20 i więcej punktów.

Poziom dystansu wobec cudzoziemców w roli nauczyciela był istotniezależny od wieku respondentów.

Tabela 22. Wiek badanych a dystans wobec cudzoziemców w roli nauczycieladziecka (odpowiedzi: wolał(a)bym tego uniknąć)



Starsi respondenci byli o wiele bardziej sceptyczni wobec cudzoziem−ców w roli nauczycieli dzieci, chociaż sytuacja ta w zasadzie ich bezpo−średnio raczej nie dotyczyła, bo prawdopodobnie nie mieli już dzieciw wieku szkolnym. Także poziom wykształcenia różnicował poziom dy−stansu mieszkańców wobec cudzoziemców w roli nauczyciela; najwyż−szy poziom dystansu deklarowali respondenci z wykształceniem pod−stawowym, najniższy z wykształceniem wyższym, przy czym różnice tebyły najmniejsze w odniesieniu do Amerykanów i cudzoziemców z kra−jów Europy Zachodniej. Kobiety wyrażały mniejszy dystans wobec cu−dzoziemców w roli nauczyciela ich dzieci w porównaniu z mężczyznami,przy czym różnica w poziomie dystansu między kobietami i mężczyzna−mi wynosiła od 2 do 8 punktów procentowych. W przypadku mieszkań−ców wsi została podtrzymana wcześniejsza prawidłowość, polegającana niższym w porównaniu do mieszkańców miast poziomie dystansuwobec cudzoziemców w roli nauczyciela, jednak tym razem różnice niebyły duże i mieściły się w przedziale od 2 do 6 punktów procentowych.


89

Gradacja dystansuPoziom dystansu mieszkańców wyrażony wobec poddanych ocenie cu−

dzoziemców w siedmiu rolach wskazuje na żywotność sposobu postrzega−nia cudzoziemców według pochodzenia z określonego kręgu cywilizacyj−nego, wyznaczonego przez poziom rozwoju gospodarczego i kulturowegoregionu. Można wyróżnić rangową pozycję trzech grup narodowości.

Najwyższy poziom akceptacji i najniższy poziom dystansu wobec peł−nienia wskazanych ról społecznych uzyskały narodowości reprezentu−jące wysoko rozwinięte gospodarczo i cywilizacyjnie kraje Zachodu.Prymat Amerykanów nie budzi zdziwienia w konfrontacji z wielu wcze−śniejszymi badaniami opinii publicznej. Poziom sympatii do Włochówznajdujących się w tej grupie na drugiej pozycji może być pochodną wie−loletniego pozytywnego medialnego przekazu wizerunku tej narodowo−ści przy relacjach z Watykanu w okresie pontyfikatu Jana Pawła II.Włochy były też w tym okresie miejscem pielgrzymek wielu tysięcy Po−laków, stali się przez to bliżsi i bardziej zapoznani. Irlandczycy są przy−kładem narodu, który w szybkim czasie osiągnął sukces gospodarczy, cowięcej wielu Polaków poznało ich bliżej, podejmując w tym kraju pracęzarobkową. Na czwartej pozycji w tej grupie są Niemcy, tradycyjnieszanowani za sukcesy gospodarcze i wysoki poziom życia.

Średni poziom akceptacji w wymienionych rolach uzyskali sąsiedzizza wschodniej granicy: Rosjanie, Białorusini, Ukraińcy. Różnice mię−dzy nimi w poszczególnych płaszczyznach analizy nie były istotne. Wy−daje się, że są oni nadal postrzegani jako podobne narody, o zbliżonychcechach kulturowych, posługujący się na ogół językiem rosyjskim.W postawach Polaków wobec tych narodowości nie odnotowano istot−nych różnic w odniesieniu do poziomu dystansu czy ich akceptacjiw omawianych rolach.

Największy poziom dystansu cechował badanych wobec przedstawi−cieli narodowości, które od niedawna są w Polsce, a którzy przybyli tu−taj z odległych krajów, z dalekiego Kaukazu i Wietnamu. To narodowo−ści doświadczone wojną i niedostatkiem, odróżniające się od Polakówi pozostałych narodowości nie tylko wyglądem, ale także normami kul−turowymi. Wprawdzie Ormianie są chrześcijanami, ale już Czeczenii Wietnamczycy to wyznawcy innych religii. Są więc najmniej rozpozna−ni, nieufność wobec nich wyraża się w najwyższym dystansie i najniż−szej akceptacji. Te trzy narodowości były w większości ról postrzeganepodobnie – w poziomie akceptacji i dystansu badanych respondentówwobec pełnienia przez ich przedstawicieli określonych ról nie występo−wały istotne różnice.


90

Jaki dystans dzielił Amerykanina, faworyzowanego przez mieszkań−ców w większości ról – poza rolą księdza, gdzie pierwsze miejsce przy−padło Włochom – od najmniej akceptowanego Czeczena? W jakich ro−lach dystans ten był największy, a w jakich – najmniejszy?

Najwyższa różnica – prawie 28 punktów procentowych – w poziomiedystansu wyrażonego przez mieszkańców wobec Amerykanina i Cze−czena odnosiła się do roli współpracownika oraz zięcia/synowej.

Różnice w poziomie dystansu wyrażonego przez mieszkańców wo−bec Amerykanina i Czeczena były wysokie w odniesieniu do roli są−siada, przełożonego w pracy i nauczyciela – 23–24 punkty procento−we. Pierwsza sfera jest niezwykle ważna dla pomyślności procesu ad−aptacji i integracji cudzoziemców poszukujących ochrony, którychwiększość stanowią Czeczeni. W konfrontacji z Amerykaninem, szan−se Czeczenów na akceptację w roli współpracownika i sąsiada są po−nad dwa razy mniejsze. Jednak interpretując poziom dystansu osob−no, można z optymizmem rozpatrywać perspektywy Czeczenów naudane relacje sąsiedzkie. Mniej niż połowa badanych mieszkańcówunikających takiej sytuacji, oznacza ponad połowę tych, którzy niemieliby nic przeciwko temu. Najmniejsze różnice w poziomie dystan−su między Amerykaninem a Czeczenem dotyczyły roli księdza i opie−kuna/opiekunki do dziecka, ale szczególnie w tej ostatniej roli cudzo−ziemcy – bez względu na narodowość – nie byli mile widziani przezmieszkańców.


91

Odnosząc się do analizowanych sfer kontaktów z cudzoziemcami wy−mienionych narodowości, już bez uwzględniania różnic w poziomie ak−ceptacji cudzoziemców w poszczególnych rolach, można powiedzieć, żebadani Polacy są skłonni dopuścić cudzoziemców – w mniejszym bądźwiększym stopniu przede wszystkim do sfery kontaktów niezobowiązu−jących, gdzie zachowany jest dystans, a wzajemne relacje można jasnookreślić.

W odniesieniu do sfery zależności rośnie dystans Polaków wobec cu−dzoziemców w roli przełożonego w pracy, jednakże relatywnie wysokipoziom akceptacji wobec takiej sytuacji wydaje się odzwierciedlać prze−miany w świadomości badanych mieszkańców co do potrzeby otwarciasię na zatrudnienie w firmie kierowanej przez cudzoziemca. Zmieniasię rynek pracy, wzrasta liczba firm z kapitałem zagranicznym, Polacycoraz częściej migrują korzystając ze swobody przepływu osób w ra−mach Unii Europejskiej. Prawdopodobieństwo podjęcia pracy zawodo−wej w środowisku wielokulturowym, z szefem nie−Polakiem jest corazwyższe.

Także relatywnie wysoki poziom akceptacji dla nauczycieli cudzo−ziemców reprezentujących w mniejszym lub większym stopniu wszyst−kie wymienione narodowości wydaje się także być wskaźnikiem tole−rancji dla zatrudniania w takich zawodach wykształconych i kompe−tentnych cudzoziemców.

Natomiast najwięcej nieufności wyrazili badani wobec hipotetycznejsytuacji wchodzenia cudzoziemców w bliskie relacje z nimi w sferze ży−cia rodzinnego. Większość badanych chciałaby zachować polskość rodzi−ny, stąd wysoki dystans wobec cudzoziemców wszystkich narodowościw roli zięcia czy synowej. Mieszkańcy niechętnie widzieliby w rodziniecudzoziemców pełniących role opiekuńcze. Ta kategoryczna odmowamoże jednak wynikać nie tylko z niechęci do cudzoziemców w tej roli,ale także być wyrazem sprzeciwu wobec pomysłu powierzenia opiekinad dzieckiem osobom spoza kręgu rodziny. Z wielu badań wynika bo−wiem, że Polacy przywiązują ogromną wagę do rodzinnych form opiekinad dzieckiem, rzadko korzystają nie tylko z prywatnych usług wyna−jętych opiekunek, ale także z pomocy placówek opiekuńczo−wychowaw−czych15.

Poziom dystansu był zróżnicowany w zależności od cech demogra−ficznych badanych, takich jak: wiek, płeć, wykształcenie i miejsce za−


15 Por. G. Firlit−Fesnak, Rodzina polska w warunkach zmiany systemowej na tlekrajów europejskich, Elipsa, Warszawa 1996.

92

mieszkania. Cechy te miały najmniejszy wpływ na kształtowanie siępoziomu dystansu wobec cudzoziemców w roli księdza, zięcia/synoweji opiekunki do dziecka. W odniesieniu do pozostałych ról zależność mię−dzy poszczególnymi zmiennymi demograficznymi a poziomem dystansuwobec cudzoziemców kształtowała się następująco:

1. Im wyższy poziom wykształcenia respondentów, tym mniejszy po−ziom dystansu wobec cudzoziemców w roli sąsiada, współpracow−nika, szefa w pracy, nauczyciela dziecka. Najwyższy poziom dy−stansu w odniesieniu do wszystkich grup cudzoziemców cechowałrespondentów z wykształceniem podstawowym, najniższy zaś re−spondentów z wykształceniem wyższym.

2. Wraz z wiekiem rośnie dystans badanych mieszkańców wobec cu−dzoziemców w wymienionych wyżej rolach. Najniższy poziom dy−stansu cechował respondentów w wieku 18–25 lat, najwyższyw wieku powyżej 65 lat.

3. Kobiety cechuje niższy – o kilka punktów procentowych – poziomdystansu wobec wszystkich cudzoziemców w rolach sąsiada,współpracownika, nauczyciela dziecka, szefa w pracy.

4. Mieszkańcy wsi deklarowali niższy poziom dystansu wobec wy−mienionych cudzoziemców w wymienionych rolach w porównaniudo mieszkańców miast.

5. Wnioski z badañ mieszkañców

Jednym z celów badań mieszkańców miejscowości, w których zloka−lizowane są ośrodki dla cudzoziemców poszukujących ochrony w Polsce,było uzyskanie informacji umożliwiających zdiagnozowanie potencjałupro−integracyjnego lokalnej ludności wobec cudzoziemców, którzy ubie−gają się o status uchodźcy, a po jego otrzymaniu, być może chcieliby sięosiedlić w znanej już sobie – z okresu pobytu w ośrodku – okolicy. Wy−niki badań wnoszą wiele informacji, pokazujących z jednej strony re−latywnie korzystny obraz postaw Polaków wobec uchodźców, z drugiejzaś identyfikujących obszary nieporozumień i pretensji formułowanychprzez mieszkańców pod adresem zamieszkałych na ich terenie Czecze−nów. Na ich podstawie można określić pola koniecznych działań edu−kacyjnych i organizacyjnych adresowanych zarówno do rdzennej spo−łeczności lokalnej, jak i cudzoziemców poszukujących ochrony w Polscei zamieszkałych na danym terenie.

I tak badani mieszkańcy prezentowali dość wysoki poziom wiedzyo narodowości sąsiadujących z nimi cudzoziemców poszukującymi


93

ochrony w Polsce. Wprawdzie znikomy odsetek badanych dysponowałwiedzą na temat okoliczności i czasu powstania ośrodka dla uchodźców,ale zdecydowana większość badanych miała orientację jakiej narodowo−ści są jego mieszkańcy.

Co 9 respondent postrzegał obecność ośrodka w ich miejscu zamie−szkania w kategoriach korzyści. Ci respondenci zwrócili uwagę na ta−kie korzyści, jak nowe miejsca pracy, kontakt z inną kulturą, religią, ję−zykiem. Natomiast prawie 1/3 respondentów uważała, że obecność cu−dzoziemców w ich miejscu zamieszkania wiąże się z problemami.W opinii tej grupy respondentów do głównych problemów należy zali−czyć takie, jak: zagrożenie bezpieczeństwa publicznego, kradzieże,agresja, bójki, awantury, wybryki chuligańskie, zakłócanie spokoju,wytwarzanie bałaganu, śmiecenie, niszczenie mienia, brak opieki naddziećmi, uprawianie żebractwa, niechęć do pracy, przeznaczenie środ−ków publicznych na utrzymanie cudzoziemców.

Kontakty z cudzoziemcami miały charakter niezobowiązujący, a ichmiejscem była wspólna przestrzeń funkcjonowania na wsi i w mieścieoraz instytucje publiczne. Były to przede wszystkim ulica, sklepy, bar,przystanki autobusowe, szkoły, przychodnia zdrowia. Co szósty respon−dent wskazał na wspólne przedsięwzięcia towarzyskie i sportowe. Codziesiąty respondent wskazał sytuacje konfliktowe jako okoliczność ze−tknięcia się z cudzoziemcami z ośrodka. Do rzadkości należały takieokoliczności kontaktu, jak wspólna praca, kupowanie towarów od cu−dzoziemców, goszczenie cudzoziemca w domu. Ci respondenci, którzymieli bezpośredni kontakt z cudzoziemcami – 30% badanych – zwraca−li uwagę na charakterystyczne dla cudzoziemców cechy takie, jak: ję−zyk rosyjski i czeczeński, wyznanie (islam), dominacja mężczyzn w ro−dzinie, wielodzietność, odmienne upodobania kulinarne, awanturnic−two, nakrycia głowy u kobiet.

Respondenci wymienili dwie instytucje publiczne, z których usługkorzystali wspólnie z cudzoziemcami. Były to: szkoła i ośrodek zdrowia.Badani zwrócili uwagę na opóźnienia szkolne dzieci czeczeńskich i brakspecjalnej ścieżki ich edukacji w miejscowych szkołach, co zdaniem 1/4respondentów miało wpływ na obniżenie poziomu nauczania w szko−łach i było niekorzystne dla polskich dzieci. Nie widzieli natomiastistotnej zależności między korzystaniem cudzoziemców z usług medycz−nych w ośrodku zdrowia a poziomem tych usług i ich dostępnością dlarodzimych mieszkańców.

Poziom wiedzy badanych mieszkańców o istocie uchodźctwa był wy−soki w porównaniu do wyników sondaży ogólnopolskich na ten temat.


94

Właściwą definicję uchodźcy wskazało 92% badanych. Słuszny wydajesię wniosek wskazujący na występowanie zależności pomiędzy bezpo−średnią stycznością z uchodźcami poprzez bliskość zamieszkania a po−ziomem wiedzy na temat tej kategorii cudzoziemców. 3/5 respondentówokreśliło swój stosunek do cudzoziemców poszukujących ochrony jakoobojętny, 1/5 określiła go jako życzliwy i przychylny, zaś poniżej 1/5 ja−ko nieprzychylny i wrogi. Deklaracje wrogości wobec cudzoziemców wy−raziło jedynie 2,7% badanych. 1/5 badanych byłaby skłonna pomagaćuznanym uchodźcom, gdyby osiedlili się w danej miejscowości, ale zna−komita większość z tej grupy (75%) uzależniała swoją pomoc od spełnie−nia przez cudzoziemców takich warunków, jak: poszanowanie polskichnorm prawnych, tradycji i obyczaju, znajomość języka polskiego, podję−cie pracy.

Większość badanych (93%) akceptowało udzielanie przez Polskę po−mocy dla uchodźców. Większość badanych, 3/5, akceptowała dłuższy po−byt uznanych uchodźców w Polsce, pozostanie w Polsce na stale akcepto−wał co 11 respondent, a co szósty aprobował ich pozostanie w Polsce nadłuższy czas. Średnio co piąty respondent widział potrzebę wielostronnejpomocy dla uznanych uchodźców dotyczącej takich aspektów, jak: uzy−skanie zatrudnienia, podniesienia kwalifikacji zawodowych, nauka języ−ka polskiego, pomoc społeczna, ochrona zdrowia, pomoc prawna.

Rozpoznanie poziomu dystansu społecznego do zamieszkałych w ba−danych miejscowościach Czeczenów rozpatrywana była w kontekściedziewięciu innych narodowości i w odniesieniu do siedmiu ról społecz−nych, takich jak: sąsiad, współpracownik, ksiądz w parafii, zięć/syno−wa, opiekunka/opiekun do dziecka, przełożony w pracy. Poziom dystan−su wobec pełnienia tych ról przez cudzoziemców narodowości czeczeń−skiej był jednym z najwyższych; podobnie wysoki dystans deklarowanowobec Ormian. Tym niemniej ponad połowa respondentów byłabyskłonna zaakceptować Czeczena w roli sąsiada i współpracownika, comożna uznać za dobrą prognozę dla powodzenia procesu integracjiuznanych uchodźców, w którym kluczową rolę odgrywa znalezieniemieszkania i pracy.


CZĘŚĆ III

Pomoc i wsparcie dlacudzoziemców

poszukujących ochronyw Polsce w świetlebadań lokalnych

instytucji publicznych

Łukasz Łotocki

1. Uwagi wstêpne

Wyniki zogniskowanych wywiadów grupowych przeprowadzonychwśród cudzoziemców oczekujących na decyzję w sprawie o nadanie sta−tusu uchodźcy oraz posiadających status uchodźcy, stanowiące przed−miot pierwszej publikacji książkowej Instytutu Polityki Społecznej do−tyczącej rezultatów badań prowadzonych w ramach projektu @lter−camp z cudzoziemcami narodowości czeczeńskiej poszukującym w Pol−sce ochrony, wskazały na brak przygotowania cudzoziemców do funk−cjonowania w polskiej rzeczywistości instytucjonalno−administracyj−nej1. Różnice kulturowe, nieznajomość języka, niedostatek informacjio przysługujących im prawach i wynikających z określonego statusuobowiązkach, a także trauma spowodowana doświadczeniami wojenny−mi sprawiają, że mogą oni mieć problemy w kontaktach z pracownika−mi różnego rodzaju instytucji. Również instytucje, które na podstawieswoich zadań statutowych są zobowiązane do udzielania pomocy cudzo−ziemcom (szczególnie tym poszukującym w Polsce ochrony bądź posia−dającym już status uchodźcy albo zgodę na pobyt tolerowany2) często

1 W poszukiwaniu bezpiecznej przystani. Cudzoziemcy z Czeczenii w Polsce, (red:)G. Firlit−Fesnak, Oficyna Wydawnicza ASPRA−JR, Warszawa 2008.

2 Badania prowadzono w czasie, kiedy nie funkcjonowały jeszcze przepisy o ochro−nie uzupełniającej, dlatego też pojęcie pobytu tolerowanego funkcjonuje tu w znaczeniupoprzedzającym wprowadzenie w życie ustawy z dnia 18 marca 2008 r. o zmianie usta−wy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej orazniektórych innych ustaw (DzU z 2008 r. nr 70 poz. 416). Na mocy niniejszej ustawy,zgoda na pobyt tolerowany w dotychczasowym kształcie została zastąpiona przez wspo−mnianą instytucję ochrony uzupełniającej. W ramach ochrony uzupełniającej cudzozie−miec jest uprawniony do udziału w rocznym programie integracji tak jak to jest w przy−padku cudzoziemców posiadających status uchodźcy, a także ma inne prawa przysłu−gujące tzw. uznanym uchodźcom. W praktyce uprawnienia dotyczące integracji wyni−kające ze statusu uchodźcy oraz ochrony uzupełniającej zostały zrównane. Udzielanie

98

nie mają w tym zakresie odpowiedniego doświadczenia, uzupełnionegoprofesjonalnym przygotowaniem kadr do pracy z cudzoziemcami. Wy−mienione czynniki mogą stanowić istotną barierę w integracji imigran−tów poszukujących ochrony.

Badania instytucji publicznych w gminach/powiatach, w których –ze względu na obecność ośrodków dla uchodźców – istotną liczbowo ka−tegorię klientów tych instytucji mogą stanowić cudzoziemcy poszuku−jący ochrony w Polsce (zarówno ubiegający się o status, jak i ze statu−sem uchodźcy i zgoda na pobyt tolerowany) miały na celu zidentyfiko−wanie charakteru oraz skali trudności i barier w działaniach służącychadaptacji i integracji imigrantów, leżących zarówno po stronie instytu−cji, jak i cudzoziemców.

Badania zostały przeprowadzone w ramach projektu @lterCampwśród pracowników instytucji lokalnych w 9 miejscowościach,w których zlokalizowane są ośrodki dla cudzoziemców. Badania – doty−czące problematyki cudzoziemców oczekujących na decyzję w sprawienadania statusu uchodźcy, cudzoziemców posiadających status uchodź−cy oraz cudzoziemców posiadających zgodę na pobyt tolerowany – prze−prowadzono w takich instytucjach, jak: powiatowy urząd pracy, powia−towe centrum pomocy rodzinie, ośrodek pomocy społecznej, szkoła, pa−rafia Kościoła rzymskokatolickiego, policja, straż miejska, urząd woje−wódzki, lokalne media oraz lokalni pracodawcy (duże i małe przedsię−biorstwo). Prezentowane wyniki badań dotyczą 6 pierwszych typów in−stytucji. Dodatkowo – umieszczono w tej części publikacji analizy doty−czące dystansu społecznego wobec przedstawicieli różnych narodowości(według zmodyfikowanej skali Bogardusa) przeprowadzonych wśródpracowników wszystkich jedenastu wymienionych instytucji lokalnychw dziewięciu miejscowościach. Badanie przeprowadzono techniką wy−wiadu kwestionariuszowego, przy czym dla każdej instytucji skonstru−owany został odrębny kwestionariusz – dostosowany do jej charakte−ru3.

£ukasz £otocki

zgody na pobyt tolerowany będzie teraz ograniczone do sytuacji zagrożenia narusze−niem prawa do życia rodzinnego lub praw dziecka, a także do sytuacji, w których niemożna wykonać decyzji o wydaleniu. W dalszej części tekstu, z uwagi na termin reali−zacji badania, instytucja ochrony uzupełniającej została pominięta.

3 Przykładowy kwestionariusz wywiadu zamieszczono w aneksie do niniejszejksiążki.

Piotr W. Zawadzki

2. Aktywnoœæ powiatowychurzêdów pracy na rzecz

cudzoziemców poszukuj¹cychochrony w Polsce

Wprowadzenie

W niniejszym opracowaniu prezentuję wyniki badań przeprowadzo−nych w dziewięciu jednostkach terytorialnych, w których zlokalizowa−ne są ośrodki dla cudzoziemców poszukujących w Polsce ochrony. Miej−scowości te są objęte zasięgiem działania ośmiu powiatowych urzędówpracy (PUP).

Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy4 stano−wi, iż jej zapisy mają zastosowanie nie tylko do obywateli polskich, aletakże cudzoziemców poszukujących i podejmujących zatrudnienie lubinną pracę zarobkową na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, którzy:

• są obywatelami państw członkowskich Unii Europejskiej,• są obywatelami państw, z którymi Unia Europejska zawarła umo−

wy o swobodzie przepływu,• posiadających w Rzeczypospolitej Polskiej status uchodźcy,• posiadają w Rzeczypospolitej Polskiej zgodę na pobyt tolerowany5,• ubiegają się w Rzeczypospolitej Polskiej o nadanie statusu

uchodźcy (którym po upływie roku od dnia złożenia wnioskuo nadanie statusu uchodźcy nie została wydana decyzja w pierw−

4 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynkupracy, DzU z 2004 r. nr 99, poz. 1001. z późn. zm.

5 Uwagi nt. nowelizacji przepisów dotyczących wprowadzenia ochrony uzupełniają−cej [patrz przypis nr 2 na s. 97].

100

szej instancji i przyczyna przedłużenia postępowania nie leży poich stronie)6,

• korzystają w Rzeczypospolitej Polskiej z ochrony czasowej, • którym udzielono ochrony uzupełniającej w Rzeczypospolitej Pol−

skiej.

Przepisy ustawy odnoszą się także do członków rodzin cudzoziemcówwymienionych powyżej, którzy uzyskali zezwolenie na zamieszkanie naczas oznaczony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Podkreślić na−leży, że zgodnie z przepisami art. 87 wspomnianej ustawy wymienionekategorie cudzoziemców mogą wykonywać pracę bez konieczności ubie−gania się o pozwolenie. Równocześnie mogą korzystać z oferowanychprzez publiczne służby zatrudnienia usług rynku pracy, w tym przedewszystkim z poradnictwa zawodowego i pośrednictwa pracy oraz z wszy−stkich innych świadczeń przewidzianych w ustawie o promocji zatru−dnienia i instytucjach rynku pracy dla osób bezrobotnych.

Stopa bezrobocia w badanych powiatach

na tle ca³ego kraju

Dokonując charakterystyki obszarów działania poszczególnych PUPnależy rozpocząć od uwagi, że liczba zarejestrowanych bezrobotnych –według danych Głównego Urzędu Statystycznego – we wszystkichurzędach pracy w Polsce w końcu czerwca 2007 r. wyniosła 1895,1 tys.osób (stopa bezrobocia na poziomie 12,3%) i była niższa od odnotowa−nej w końcu poprzedniego kwartału o 337,4 tys. osób (tj. o 15,1%) orazmniejsza o 592,5,6 tys. osób (o 23,8%) w porównaniu z analogicznymokresem przedniego roku. Taki trend, tj. malejąca stopa bezrobocia,utrzymywał się także w 2008 r. Specyfika polskiego bezrobocia polegarównież na tym, że dotyka ono w większym stopniu tereny wiejskiei mniej rozwinięte gospodarczo, natomiast w większych aglomeracjachta kwestia społeczna jest mniej dotkliwa, również ze względu na lepszedofinansowanie oraz silniejsze kadry publicznych służb zatrudnienia7.Ma to kapitalne znaczenie dla badanych urzędów pracy, wśród których

Piotr W. Zawadzki

6 Art. 1. ust. 3. ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy. Zgodniez nowelizacją ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony wprowadzoną po przeprowa−dzeniu niniejszych badań, okres ten ma wynosić 6 miesięcy.

7 Por. M. Szylko−Skoczny, Polityka społeczna wobec bezrobocia w Trzeciej Rzeczypo−spolitej, Oficyna Wydawnicza ASPRA−JR, Warszawa 2004.

101

można rozróżnić te, które znajdują się właśnie na terenach typowowiejskich, borykających się z problemem bezrobocia strukturalnegooraz te, które usytuowane są w dużych aglomeracjach miejskich, na te−renie których problem bezrobocia uległ złagodzeniu, przynajmniej natle całego kraju.

Tabela 1. Ogólna charakterystyka i stopa bezrobocia w badanych powiatach

Miejscowość Stopa bezrobocia (%)

Lublin 10,4 (VI 2007)Łuków 12,2 (VI 2007)Warszawa 3,8 (VI 2007)Warszawa Wola 3,8 (VI 2007)Smoszewo 12,8 (VI 2007)Moszna 7,7 (VI 2007)Białystok 12,7 (VI 2007)Łomża 12 (VI 2007)Czerwony Bór 14,2 (VI 2007)

Charakterystyka respondentów

Wśród ankietowanych pracowników PUP dominowały kobiety (sie−dem kobiet, dwóch mężczyzn). Jedna osoba miała wykształcenie śre−dnie; pozostali pracownicy – wyższe. Pod względem wieku respondencireprezentowali wszystkie kategorie wiekowe: jedna osoba miała mniejniż 25 lat, dwie osoby – do 35 lat, jedna – do 45 lat, dwie – do 55 lati jedna – powyżej 17 lat. Z wiekiem ankietowanych jest też związanyich staż pracy, aczkolwiek dominowały osoby z długim doświadczeniemzawodowym w PUP (czworo ankietowanych pracowało w zawodzie dłu−żej niż 17 lat, dwoje – do 7 lat, a po jednej osobie odpowiednio: do 16 lati do 3 lat). Pięcioro z ankietowanych zajmowało w swoim urzędzie pra−cy stanowiska wykonawcze, natomiast troje – kierownicze. Połowaz ankietowanych mieszkała w miejscowości, w której usytuowany jestośrodek dla uchodźców.

Zadania powiatowych urzêdów pracy wobec

cudzoziemców w opinii badanych respondentów

Z odpowiedzi na pytanie o ustawowe zobowiązania urzędu wobec cu−dzoziemców wynika, że wiedza ankietowanych osób na ten temat niejest kompletna. Jedynie w przypadku dwóch urzędów pracy ankietowa−

Aktywnoœæ Powiatowych Urzêdów Pracy na rzecz cudzoziemców…

102

ni udzielili pełnej odpowiedzi, z której wynika, że dobrze znają (usta−wowe) obowiązki publicznych służb zatrudnienia wobec cudzoziemcówubiegających się lub posiadających status uchodźcy albo mających zgo−dę na pobyt tolerowany. W przypadku trzech urzędów ankietowani wie−dzieli, że takie obowiązki istnieją wobec uchodźców oraz cudzoziemcówmających zgodę na pobyt tolerowany, nie wiedzieli natomiast, że urzę−dy pracy są zobowiązane do działań wynikających z ustawy o promocjizatrudnienia i instytucjach rynku pracy także wobec cudzoziemcówstarających się o status uznanych uchodźców. Zdaniem jednego z urzę−dników, zobowiązania urzędów pracy dotyczą osób posiadającym zgodęna pobyt tolerowany, natomiast respondent innego PUP stwierdził, żeżadnemu z wymienionych grup cudzoziemców nie przysługują upraw−nienia do pomocy ze strony PSZ. W większości wiedza na temat uregu−lowań prawnych dotyczących uprawnień cudzoziemców pozostającychbez pracy i poszukujących pracy była fragmentaryczna. Badani urzę−dnicy często nie rozróżniali kategorii cudzoziemców poszukującychochrony. Nie potrafili sprecyzować, na czym polega różnica między„uchodźcą”, „ubiegającym się o status uchodźcy” oraz „posiadającymzgodę na pobyt tolerowany”.

Badana grupa pracowników urzędów pracy była zbyt mała, aby moż−na ją było uznać za reprezentatywną dla wszystkich pracowników pu−blicznych służb zatrudnienia. Jednak biorąc pod uwagę fakt, iż na te−renie działania badanych urzędów znajdowały się od co najmniej kilkulat ośrodki dla uchodźców oraz osiedlali się tam uznani uchodźcy, po−ziom niewiedzy pracowników urzędów pracy o przysługujących cudzo−ziemcom poszukującym ochrony w Polsce uprawnieniach związanychz realizacją prawa do pracy jest niepokojący. Na terenie działania ba−danych urzędów pracy uchodźcy stanowili liczną zbiorowość i potencjal−nie – zważywszy na uregulowania prawne – każdy z nich mógłby byćklientem tych urzędów. Tym samym, uchodźcy powinni być objęci – taksamo jak obywatele polscy – programami aktywizacji zawodowej.

Z badań przeprowadzonych wśród uchodźców narodowości czeczeń−skiej wynika jednak, że uchodźcy rzadko trafiają do urzędów pracy8.Wprawdzie większość uchodźców uczestniczących w badaniach dekla−rowała, że środki utrzymania dla siebie i swoich bliskich zapewniająsobie przede wszystkim poprzez własną pracę, to jednak żaden z re−spondentów w momencie realizacji badania nie był zatrudniony legal−

Piotr W. Zawadzki

8 W poszukiwaniu bezpiecznej przystani. Cudzoziemcy z Czeczenii w Polsce. (red.)G. Firlit−Fesnak, Oficyna Wydawnicza ASPRA−JR, Warszawa 2008.

103

nie i na stałe. Mężczyźni wskazywali głównie na pracę „na czarno”w budownictwie, kobiety zaś zarabiały sprzątaniem, rzadziej opiekującsię osobami starszymi. Uchodźcy z Czeczenii najczęściej poszukiwalizatrudnienia przez znajomych Polaków lub korzystając z giełdy pracy.Z wypowiedzi respondentów wynikało, że obydwa sposoby prowadzą donielegalnego zatrudnienia.

Ja panu wyjaœniê. Swoj¹ pracê znalaz³em przez znajomego. On mnie pozna³ ze swo-im polskim koleg¹, który chcia³, ¿eby wykonano dla niego jak¹œ pracê. On do mniezadzwoni³. Powiedzia³ ¿e tak i tak, jest praca. No i tak pierwsza moja praca by³a przezznajomego… Przez gie³dê pracy. Nie oficjaln¹, a na czarno... Tam stoisz i czekasz, lu-dzie przyje¿d¿aj¹, je¿eli czegoœ szukaj¹. Je¿eli ktoœ zechce i bêdzie móg³ to pracuje.(cudzoziemcy z Warszawy)

Warto zwrócić uwagę, że tylko jedna cudzoziemka wspominała w wy−wiadzie, że znany jest jej jeden przypadek wsparcia uchodźcy przez in−stytucje rynku pracy. Generalnie badani uchodźcy wyrażali wiele kry−tycznych uwag pod adresem urzędów pracy, postrzegając je jako insty−tucje zbiurokratyzowane, nieprzyjazne cudzoziemcom, nie przygotowa−ne do obsługi tej kategorii bezrobotnych.

Najgorszy urz¹d pracy… Jak ja zadzwoni³am niedawno, to ona mi powiedzia³a –proszê pani, tego wszystkiego trzeba nauczyæ siê po polsku… Taka, ot siedzi, wie,¿e ja w ogóle nie znam tego jêzyka… Ja tak na ni¹ patrzê. Proszê wype³niæ. Jakmam to wype³niæ? No, umiem nazwisko pisaæ, ale bojê siê. Tam napisane jakieœ tampodstawowe rzeczy. Tam wykszta³cenie, to i inne. I nie wiesz, co tu pisaæ. Namniedawno mówili, ¿e to, co my tam ukoñczyliœmy w Czeczenii, to nikomu tu niepotrzebne. I ty nie wiesz, co trzeba pisaæ… Kiedy do nich przychodzisz, bardzo takiodpychaj¹cy do ciebie stosunek, stosunek wynios³y… (Czeczenki ze statusemuchodŸcy).

Tak postrzegali urzędy pracy uchodźcy. A jaki obraz uchodźców jakoklientów urzędów pracy wynika z wypowiedzi pracowników badanychurzędów pracy? Jak często trafiali do nich uchodźcy i jakie formywsparcia były im oferowane? Odpowiedzi na powyższe pytania dostar−cza poniższy fragment analizy wyników badań.

Kontakty pracowników badanych urzêdów pracy

z cudzoziemcami oraz charakter œwiadczonej im pomocy

Z wypowiedzi przedstawicieli badanych Urzędów Pracy wynika, żecudzoziemcy poszukujący ochrony w Polsce (zarówno ubiegający sięo status uchodźcy, posiadający status uchodźcy, jak i zgodę na pobyt to−lerowany na terytorium RP) stanowili znikomą część klientów wszyst−


104

kich badanych urzędów pracy. Z informacji uzyskanych od ankietowa−nych wynika, że:

1. Cudzoziemcy ubiegający się o status uchodźcy zgłosili sięjedynie do dwóch urzędów pracy. W przypadku jednego urzędupracy nie uzyskano informacji ani o ich liczbie, ani narodowościi ich cechach demograficznych. Natomiast według danych uzyska−nych w drugim urzędzie pracy, liczba cudzoziemców ubiegającychsię o status uchodźcy zgłaszających się o pomoc w kolejnych la−tach wynosiła: 2005 r. – 11 osób (Białorusini i Czeczeni o niezna−nym wykształceniu), 2006 r. – 14 osób (Czeczeni i Rosjanie o nie−znanym wykształceniu) oraz w 2007 r. – 18 osób (Rosjanie, Cze−czeni i Białorusini o nieznanym wykształceniu).

2. Cudzoziemcy ze statusem uchodźcy zgłosili się do 5 urzędówpracy. Nie uzyskano jednak dokładnych danych dotyczących licz−by zgłaszających się do urzędów pracy cudzoziemców. W opinii re−spondentów zgłaszały się jedynie pojedyncze osoby, w większościbyły to osoby pochodzące z Federacji Rosyjskiej, w tym zwłaszczaz Czeczenii, na ogół z wykształceniem podstawowym. Jeden z re−spondentów zauważył, że: Uchodźcy rejestrują się jedynie po to że−by mieć pomoc z Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie – mieszka−nia, bony na jedzenie, nauki języka polskiego. Są to specjalne pro−gramy pomocy społecznej. Faktycznie uchodźcy nie są zaintereso−wani poszukiwaniem pracy. Nikt z uchodźców nie podjął pracy,pracodawcy mając do wyboru, nie wybierali ich. Potwierdzali torównież w swoich wypowiedziach przedstawiciele innych urzędówpracy: Do PUP przychodzą tylko „pro forma” dla zaświadczeniao ubezpieczeniu lub dla potrzeb pomocy społecznej.

3. Cudzoziemcy posiadający zgodę na pobyt tolerowany rów−nież stanowili niewielki odsetek klientów badanych urzędów pra−cy. Zgłosili się oni do pięciu urzędów po kilka osób rocznie. Wobectej kategorii cudzoziemców (ponownie są to w większości obywate−le Federacji Rosyjskiej, zwłaszcza Czeczenii, zazwyczaj z podsta−wowym wykształceniem) zgłaszane były przez pracowników PUPpodobne uwagi jak w odniesieniu do cudzoziemców ze statusemuchodźcy. Charakterystyczna dla tych opinii jest następująca wy−powiedź jednego z pracowników powiatowego urzędu pracy: Oby−watele dawnego Związku Radzieckiego. Przychodzą głównie mło−dzi mężczyźni, bez żadnych dokumentów potwierdzających dotych−czasowe zatrudnienie czy wykształcenie. Na korytarzu świetnie do−gadują się z Polakami, przed urzędnikiem mówią, że nie znają ję−

Piotr W. Zawadzki

105

zyka. Chcą się tylko zarejestrować. Od urzędnika wymagają wy−pełnienia wszystkich kart i zaświadczeń o zarejestrowaniu.

Pracownicy badanych urzędów pracy wypowiadali się krytycznie natemat wywiązywania się cudzoziemców ze swoich obowiązków wynika−jących z posiadania statusu bezrobotnego. Przejawem niewywiązywa−nia się z obowiązków był brak regularnego (comiesięcznego, w wyzna−czonych terminach) zgłaszania się do urzędu. Dotyczyło to zarównoosób posiadających status uchodźcy, jak i zgodę na pobyt tolerowany.Symptomatyczna jest tutaj wypowiedź jednego z respondentów: Nie za−wsze przychodzą na regularne, wyznaczone terminy, ciężko się z nimiporozumieć, niechęć do podjęcia pracy, kobiety mają dzieci, co uniemoż−liwia im pracę. Inną charakterystyczną cechą uchodźców zarejestrowa−nych jako bezrobotni jest ich niechęć do podejmowania oferowanej impracy oraz brak współpracy z doradcą zawodowym. Jak powiedział je−den z badanych: Nie korzystają – nie chcą przychodzić po oferty pracy,nie docierają do doradcy zawodowego, jak już dotrą do pracodawcy, bodostali ofertę pracy, to na miejscu udają, że nie rozumieją nic w językupolskim, sprawiają wrażenie, że nie przychodzą tutaj po pracę, nie chcąpracować, nawet mocno się nie oburzają, że nie mają prawa do zasił−ku dla bezrobotnych, im głównie zależy na ubezpieczeniu. Nie interesu−ją się żadną pracą, przychodzą do PUP po zaświadczenie dla OPSi ubezpieczenie zdrowotne, ponieważ kobiety prawie wszystkie są w cią−ży. Przy rejestracji rejestruję 8–11 dzieci. Zachowują się roszczeniowo,są niegrzeczni – nie chcą korzystać z możliwości jakie oferuje im powia−towy urząd pracy.

Ze wszystkich badanych urzędów pracy jedynie w jednym cudzoziem−cy korzystali ze wszystkich podstawowych usług oferowanych przez PUP(pośrednictwo, poradnictwo, pomoc w poszukiwaniu pracy), nie korzysta−jąc jednak z tych, które w kwestionariuszu zostały określone aktywnymiformami przeciwdziałania bezrobociu (tj. prace interwencyjne, roboty pu−bliczne i szkolenia). Z podstawowych form pomocy korzystało roczniew większości badanych urzędów pracy zazwyczaj kilku cudzoziemców.Jedynie w dwóch urzędach pracy liczba ta wynosiła 30–40 osób. Wyjątekw zakresie korzystania z aktywnych form przeciwdziałania bezrobociustanowiła wypowiedź respondentki, która wskazała szkolenia, z którychw ostatnich trzech latach korzystali cudzoziemcy ze statusem uchodźcy.W badanych urzędach pracy – jak twierdzili respondenci – żadnej osobieposiadającej status uchodźcy albo zgodę na pobyt tolerowany nie przy−znano prawa do zasiłku dla osoby bezrobotnej. Wynika to stąd, że otrzy−manie zasiłku wymaga spełnienia ściśle określonych w art. 71 ustawy


106

o promocji zatrudnienia kryteriów, takich jak: posiadanie zatrudnieniaprzez co najmniej 365 dni w okresie ostatnich 18 miesięcy poprzedzają−cych dzień zarejestrowania się jako osoba bezrobotna (nie: „poszukującapracy”) oraz brak dla tej osoby „propozycji odpowiedniej pracy, propozy−cji stażu, przygotowania zawodowego w miejscu pracy, prac interwencyj−nych lub robót publicznych”. W opinii pracowników badanych urzędów,żaden z cudzoziemców nie spełniał tych kryteriów.

Przygotowanie urzêdników do pracy z cudzoziemcami

Jedynie w czterech (czyli w połowie) badanych urzędów pracy ankie−towani pracownicy zadeklarowali, że w związku z wykonywanymi obo−wiązkami odwiedzali znajdujący się pobliżu ośrodek dla uchodźców. Re−spondenci pytani o to, ile razy odwiedzali – jako pracownicy przypisa−ni w urzędzie do problematyki cudzoziemskiej – lokalny ośrodek dlauchodźców, wspominali o liczbie wizyt wynoszącej od 2 do 15. Wizytynajczęściej miały na celu poinformowanie mieszkańców ośrodka o pol−skim rynku pracy, a także zapoznanie się z szefem ośrodka i zaoferowa−nie współpracy. Respondenci mieli ogólną wiedzę o pobliskich ośrod−kach dla uchodźców. Zazwyczaj wiedzieli, jakich narodowości cudzo−ziemcy dominują wśród ich mieszkańców, jaka jest ich przybliżona licz−ba, w którym miejscu dany ośrodek się znajduje. Natomiast badani niedysponowali wiedzą dotyczącą potencjału zawodowego uchodźców – po−tencjalnych klientów urzędów pracy. Te zagadnienia nie były przedmio−tem rozpoznania podczas wizytowania ośrodków dla uchodźców.

Jak twierdzili respondenci, zadania wobec cudzoziemców w każdymz badanych urzędów pracy realizowali wszyscy pracownicy. Należyprzez to rozumieć, że każdy z pośredników pracy i doradców zawodo−wych powinien posiadać wiedzę i umiejętności wystarczające do obsłu−gi klientów cudzoziemskich. Przedstawiciele trzech urzędów pracy de−klarowali, że pracownicy nie zostali w tym kierunku w specjalny spo−sób przygotowani. Z kolei przedstawiciel innego PUP stwierdził, żeprzygotowanie to polegało na ukończeniu studiów w zakresie doradz−twa zawodowego9. Respondenci z dwóch innych urzędów ograniczyli siędo informacji, że pracownicy zostali przeszkoleni do pracy z cudzoziem−cami, przy czym nie udało się uzyskać bliższych danych na temat pro−

Piotr W. Zawadzki

9 Zgodnie z art. 94 ustawy o promocji zatrudnienia każdy doradca zawodowy i po−średnik pracy II stopnia musi ukończyć studia (podyplomowe) w zakresie doradz−twa/pośrednictwa.

107

gramu i zakresu tych szkoleń. Jedynie jeden respondent wymienił wie−le umiejętności pomocnych w pracy z cudzoziemcami, takich jak: znajo−mość przepisów dotyczących rejestracji cudzoziemców, transferu zasił−ków, znajomość języków obcych oraz pomoc w napisaniu dokumentówaplikacyjnych, CV, odwołań od decyzji czy listu motywacyjnego.W przypadku tego urzędu pracy pracownicy mieli możliwość zaznajo−mienia się z wiedzą potrzebną do pracy z cudzoziemcami podczasspecjalistycznych szkoleń (w ramach projektów „MIGRALINK” oraz„INTERREG III B”) wyraźnie ukierunkowanych na problematykę mi−gracyjną. Nie uzyskaliśmy jednak danych dotyczących liczby pracowni−ków przeszkolonych w ramach tych projektów. W świetle powyższychustaleń uzasadniona wydaje się opinia, że w większości badanych po−wiatowych urzędów pracy nie podejmowano działań na rzecz wyodręb−nienia i przygotowania pracownika specjalizującego się w pracyz klientami−cudzoziemcami, mimo że na terenie ich działania jest toznacząca zbiorowość potencjalnych klientów.

Stosunek polskich klientów badanych urzêdów pracy

do klientów cudzoziemskich

Zagadnienie to ma bardzo istotne znaczenie w procesie integracjiimigrantów. Urzędy Pracy oferują bowiem usługi adresowane częstołącznie do różnych kategorii bezrobotnych. Dla przykładu oferty szko−leń kierowane do klientów długotrwale bezrobotnych mogą tworzyćgrupy zróżnicowane pod względem nie tylko cech demograficznych, aletakże społecznych uwarunkowań bezrobocia (długotrwała choroba, uza−leżnienia, pobyt w zakładzie karnym). Wielość doświadczeń życiowychuczestników danego szkolenia implikuje skomplikowane nierzadko re−lacje międzyludzkie, rzutując na kształtowanie motywacji do udziałuw szkoleniu i jego pomyślnym zakończeniu. Do takiej grupy może tak−że należeć cudzoziemiec. Jak zostanie przyjęty, czy zostanie zaakcepto−wany przez innych uczestników, czy jego ograniczenia wynikającez przynależności do innej kultury lub słaba znajomość języka polskiegomogą stanowić barierę we wzajemnych kontaktach? Na jakie postawyze strony polskich klientów powinien być przygotowany?

Wypowiedzi respondentów biorących udział w niniejszych bada−niach nie dają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jak postrzegani sącudzoziemcy korzystający z usług powiatowych urzędów pracy przezPolaków – klientów PUP. Tylko w jednym przypadku na pytanie o sto−


108

sunek klientów−Polaków do cudzoziemców, ankietowany ocenił go jakonegatywny, uzasadniając to w następujący sposób: Nasi klienci są obu−rzeni, że obcym pomagamy. W trzech miejscowościach stosunek pol−skich klientów wobec cudzoziemców został oceniony przez responden−tów pozytywnie. Świadczą o tym następujące wypowiedzi: Pomagająwypełnić dokumenty na korytarzu polscy klienci, nie odróżniają wystę−pujących tu kategorii uchodźców na: ze statusem, bez i mających zgodęna pobyt. Wszystkich traktują równo czy to w stosunku do uchodźców,czy to do rodaków. Dla kobiet ciężarnych ustępują miejsca, udzielająinformacji, traktują ich dobrze, jak siebie nawzajem; Klienci PUP są to−lerancyjni, nie ma żadnych między nimi konfliktów. Może, że Czeczeń−cy powinni mieć te same prawa co inni obywatele; Trudno się z nimiporozumieć [więc] rejestracja ich trwa dłużej niż zwykle, ale żadnej nie−chęci między nimi, komentarzy czy incydentów nie odnotowano. W po−zostałych badanych urzędach pracy odpowiedzi respondentów nie byłyjednoznaczne. Spotykamy się z pozytywnymi i negatywnymi reakcjamiklientów urzędu – stwierdzali badani pracownicy. W dwóch urzędachwskazywano na negatywny stosunek do osób posiadających zgodę napobyt tolerowany, bowiem ta grupa była tu najliczniejsza i postrzeganabyła jako dodatkowe obciążenie dla niełatwej sytuacji na lokalnym ryn−ku pracy. Reasumując, można powiedzieć, że nie odnotowano przewagiwypowiedzi świadczących o niechęci polskich klientów badanych urzę−dów pracy wobec cudzoziemców.

Podsumowanie

Badane urzędy pracy nie posiadały osobnych statystyk uwzględnia−jących udział cudzoziemców w ogólnej liczbie klientów. Z uwagi na braktych statystyk dane ilościowe dotyczące poszczególnych kategorii cu−dzoziemców często podawane były – zgodnie z określeniem jednego z re−spondentów – „na wyczucie”. Z wywiadów wynika, że cudzoziemcy jakogrupa społeczna, a w szczególności cudzoziemcy poszukujący ochronystanowią marginalną liczbę klientów PUP. Konstatacja ta potwierdzajedną ze wstępnych hipotez badań, która mówi o tym, że kontakty pra−cowników instytucji polityki społecznej (tu: PUP) z cudzoziemcami sąrzadkie. Prawdopodobnie z powodu niewielkiej liczby cudzoziemców−klientów urzędów bierze się trudność w określeniu stosunku do nichpozostałej (większej) części osób bezrobotnych i poszukujących pracy(Polaków). Z wypowiedzi respondentów można wnioskować, że przewa−ża raczej postawa obojętności, często obecna jest także postawa „ostroż−

Piotr W. Zawadzki

109

nie−życzliwa”, natomiast do rzadkości należą przypadki jawnej nie−życzliwości, ale tylko i wyłącznie w sferze werbalnej.

Przyczyny proporcjonalnie niewielkiej liczby cudzoziemców korzy−stających z usług publicznych służb zatrudnienia – w opinii pracowni−ków badanych urzędów pracy – związane są z brakiem zainteresowa−nia cudzoziemców usługami urzędu pracy. Z wypowiedzi respondentówwynika, że większość cudzoziemców, którzy zwracali się do urzędu pra−cy nie wywiązywała się ze swoich obowiązków i bywało, że wcale nie by−li zainteresowani znalezieniem pracy, a chodziło im jedynie o uzyska−nie ubezpieczenia lub zaświadczenia dla ośrodka pomocy społecznej.Respondenci wskazywali również na roszczeniową postawę wielu klien−tów cudzoziemskich. Zgodnie z licznymi wypowiedziami respondentów−pracowników PUP, większość cudzoziemców poszukujących ochrony(bez względu na posiadany status formalno−prawny) trafiających dourzędu pracy, usługi urzędu traktuje instrumentalnie, oczekując jedy−nie sprawnego i szybkiego wypełnienia podstawowych, wymaganychprawem formalności, bez konieczności wykazania własnej inicjatywyi zaangażowania, a często nawet próbując ominąć niekorzystne (w ichmniemaniu) i kłopotliwe przepisy. Problem ten dotyczy także wielu bez−robotnych Polaków i jest raczej charakterystyczny dla funkcjonującegow Polsce systemu publicznych służb zatrudnienia – o czym autor niniej−szego rozdziału pisał w osobnym opracowaniu10. Wydaje się, że pracow−nicy PUP nie zostali przygotowani merytorycznie do pracy z cudzoziem−cami (w tym zwłaszcza uchodźcami). Wyniki badań sugerują, że pomi−mo wysokich ogólnych kompetencji posiadanych w swoim zawodzie, tyl−ko nieliczni pracownicy PSZ posiadają kwalifikacje (nabyte na przy−kład za pomocą specjalistycznych szkoleń) niezbędne do pracy z bardzospecyficzną grupą klientów, jaką są cudzoziemcy.

Brak zainteresowania cudzoziemców usługami w zakresie podnosze−nia kwalifikacji, doradztwa zawodowego albo wręcz niechęć do wykaza−nia jakiejkolwiek aktywności prowadzącej do podjęcia zatrudnienia,stanowią – w opinii badanych pracowników urzędów pracy – istotnąbarierę w ich aktywizacji zawodowej. Z drugiej strony można to takżeinterpretować inaczej, mianowicie tak, że cudzoziemcy – podobnie jakwiększość Polaków – nie uznają publicznych służb zatrudnienia jakoinstytucji, które mogą realnie pomóc w znalezieniu pracy. W związku


10 Piotr W. Zawadzki, System pośrednictwa pracy w warunkach członkostwa Polskiw Unii Europejskiej, rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Wło−dzimierza Anioła, Warszawa 2007, niepublikowana.

110

z tym sami sobie radzą na rynku pracy, poszukując pracy legalnej i nie−legalnej za pomocą giełd pracy, znajomych Polaków i własnych roda−ków. Na taki stosunek do powiatowych urzędów pracy i obowiązującychw nich procedur wskazywały wyniki cytowanych we wstępie do niniej−szego opracowania zogniskowanych wywiadów grupowych z uchodźca−mi. Wydaje się zatem, że oczekiwania klientów−cudzoziemców niezupeł−nie korespondują z pragmatyką urzędów pracy, te zaś nie wydają siębyć zainteresowane rozwijaniem metod pracy i usług dostosowanych dospecyficznych potrzeb tej kategorii osób poszukujących zatrudnienia nalokalnych rynkach pracy.

Piotr W. Zawadzki

Renata Gierszewska

3. Dzia³alnoœæ instytucji pomocy spo³ecznej na rzecz

cudzoziemców poszukuj¹cychochrony w Polsce

Oœrodki pomocy spo³ecznej

Wprowadzenie

Zadania ośrodków pomocy społecznej (OPS) wobec cudzoziemców okre−śla ustawa z dnia 12 marca 2004 o pomocy społecznej1. Pomoc społecznajest instytucją polityki społecznej państwa, która ma zadanie wspieraćosoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnychpotrzeb i umożliwia im życie w warunkach odpowiadających godnościczłowieka (art. 2,3). Prawo do świadczeń z pomocy społecznej, oprócz oby−wateli polskich, mają także cudzoziemcy zamieszkujący i przebywającyna terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, posiadający zezwolenie na osie−dlenie się, zgodę na pobyt tolerowany lub status uchodźcy nadany w na−szym kraju (art. 5, pkt 1, 2)2. Przepis ten jest realizacją art. 23 Konwen−cji Genewskiej, zobowiązującego umawiające się państwa do przyznaniauchodźcom legalnie przebywającym na ich terytorium takiego samegotraktowania w zakresie opieki i pomocy społecznej, z jakiego korzystająich obywatele (świadczenia o charakterze pieniężnym i niepieniężnym).

1 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (DzU z 2004 r. nr 64, poz.593, z późn. zm.)

2 Patrz także uwagi w przypisie nr 2, s. 97

112

Zgodnie z ustawą z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcomochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, cudzoziemcowi, które−mu udzielono zgody na pobyt tolerowany, przysługują uprawnienia cu−dzoziemca, któremu udzielono zezwolenia na zamieszkiwanie na czasokreślony3. Faktycznie jednak uprawnienia te są szersze. Cudzoziemcymający zgodę na pobyt tolerowany, w zakresie prawa do świadczeń z po−mocy społecznej oraz świadczeń rodzinnych, mają takie same uprawnie−nia jak cudzoziemcy posiadający status uchodźcy4 po zakończeniu pro−gramu integracyjnego oraz obywatele polscy.

Charakterystyka respondentów oœrodków pomocy spo³ecznej

W badaniach wzięło udział dziewięć OPS, w rejonie których usytu−owane są ośrodki dla uchodźców. Rozmowy przeprowadzono z jednym,wytypowanym przez każdy OPS pracownikiem, który miał świado−mość tematyki badawczej. Wśród dziewięciu respondentów był tylkojeden mężczyzna i aż osiem kobiet. Dwie osoby mieściły się w grupiewiekowej od 26 do 35 lat, trzy należały do następnej grupy (36–45lat), pozostałych cztery respondentów było w wieku od 46 do 55 lat.Przynależność większości badanych do średnich grup wiekowych mia−ła przełożenie na ich staż pracy. Większość (6 osób) pracowała w za−wodzie pracownika socjalnego powyżej 10 lat, w tym aż cztery osobydłużej niż 17 lat, jedna miała dziewięć lat stażu pracy, a tylko dwieosoby pracowało w ośrodku krócej niż trzy lata. 2/3 badanych legity−mowało się wykształceniem wyższym, zaś 1/3 – średnim. Dwoje re−spondentów pełniło w ośrodku funkcje kierownicze. Cztery respon−dentki mieszkały w miejscowościach, w których znajdowały się ośrod−ki dla uchodźców.

Zadania oœrodka pomocy spo³ecznej wobec cudzoziemców poszukuj¹cych ochrony w Polsce

w opinii badanych respondentów

Większość respondentów właściwie określiła ogólne zadania OPSwobec cudzoziemców. Więcej kłopotów było z wymienieniem konkret−nych zadań wobec poszczególnych kategorii cudzoziemców. Najczęściej

Renata Gierszewska

3 Ibidem.4 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na teryto−

rium Rzeczypospolitej Polskiej (DzU z 2003 r. nr 128, poz. 1176 z późn. zm.).

113

odwoływali się oni do ogólnych zapisów ustawy o pomocy społeczneji ustawy o świadczeniach rodzinnych. Tym niemniej badani określilinastępujące rodzaje zadań OPS wobec poszczególnych kategorii cudzo−ziemców poszukujących ochrony:

• wobec cudzoziemców ubiegających się o status uchodźcy: doży−wianie;

• wobec cudzoziemców ze statusem uchodźcy: realizacja i wspiera−nie indywidualnego programu integracji, świadczenia pieniężne,składki na ubezpieczenie zdrowotne, poradnictwo;

• wobec cudzoziemców posiadających zgodę na pobyt tolerowany:świadczenia pieniężne, poradnictwo specjalistyczne, dożywianie,pomoc rzeczowa, praca socjalna.

Znakomita większość badanych miała dobrą orientację w zakresieustawowych obowiązków Ośrodka Pomocy Społecznej wobec wskaza−nych kategorii cudzoziemców poszukujących ochrony. Ich wypowiedzina ten temat prezentuje tabela 1.

Tabela 1. Odpowiedź respondentów na pytanie: Czy OPS ma prawnezobowiązania wobec cudzoziemców?

Kategoria cudzoziemców Tak Nie Nie wiem

ubiegający się o status uchodźcy 1 7 1

cudzoziemiec ze statusem uchodźcy 8 − 1

cudzoziemiec ze zgodą na pobyt tolerowany 8 − 1

Źródło: opracowanie własne.

Kontakty pracowników badanych OPS z cudzoziemcami w ostatnich

latach oraz charakter œwiadczonej pomocy

Respondenci mieli trudności z odpowiedzią na pytania dotyczące po−szczególnych kategorii cudzoziemców oraz ich oczekiwań w zakresie po−mocy, a także udzielania tej pomocy i czasu jej trwania. Zdecydowanawiększość badanych nie dysponowała konkretnymi danymi, podając je−dynie szacunkowe liczby, albo podawała dokładne wielkości, które jed−nak się nie sumowały. Badani nie potrafili także przekazać szczegóło−wych informacji dotyczących cech społeczno−demograficznych cudzo−ziemców. W związku z powyższym wszystkie podane niżej wielkości na−leży traktować bardzo orientacyjnie.

Dzia³alnoœæ instytucji pomocy spo³ecznej na rzecz cudzoziemców…

114

Z informacji uzyskanych od respondentów wynika, że:1. W 2005 r. do dziewięciu badanych ośrodków pomocy społecznej

zgłosiło się łącznie około 30 cudzoziemców ubiegających sięo status uchodźcy. Byli to mężczyźni narodowości czeczeńskiej,w wieku 25–50 lat, z wykształceniem średnim. Oczekiwali pomo−cy finansowej i porady w sprawach urzędowych. Pomoc zostałaim udzielona. W 2006 r. – zgłosiło się ok. 10 osób, przy czym brakjest danych społeczno−demograficznych o tych osobach oraz ichoczekiwań dotyczących pomocy. Czterem osobom odmówionoudzielenia pomocy. W 2007 r. zgłosiło się 15 osób. Pięciu osobomnarodowości czeczeńskiej odmówiono pomocy w formie zasiłkurodzinnego i „becikowego”. Z osobami tymi trudno się było poro−zumieć z powodu nieznajomości języka. W opinii respondentówosoby te były często natrętne. Pozostałe osoby to Czeczeni i Bia−łorusini w wieku 20–30 lat. Oczekiwały informacji na tematświadczeń dla samotnych matek. Nie dysponowały żadnymi do−kumentami.

2. W 2005 r. do dziewięciu badanych ośrodków pomocy społecznejzgłosiło się ok. 139 cudzoziemców posiadających statusuchodźcy – głównie narodowości czeczeńskiej i 1 bezpaństwo−wiec. Legitymowali się wykształceniem średnim i podstawowym.Respondenci ocenili ich relacje z OPS jako pozytywne. Osoby teoczekiwały przede wszystkim pomocy finansowej, pomocy w zna−lezieniu mieszkania i załatwieniu spraw urzędowych. W grupietej był jeden niepełnosprawny mężczyzna, który prosił o zorgani−zowanie przyjazdu lekarza. Dwóm osobom odmówiono pomocyw związku z podaniem fałszywych danych. W 2006 r. zgłosiło sięok. 151 osób, głównie czeczeńskie rodziny. Oczekiwały one pomo−cy finansowej, pomocy w znalezieniu mieszkania, opłacenia obia−dów w szkole, pomocy rzeczowej i w załatwieniu spraw urzędo−wych. Dwóm osobom odmówiono pomocy, ponieważ mieli dosta−tecznie dużo pieniędzy z PCPR−u i tylko je marnotrawili – jakokreśliła to respondentka. Pozostałym osobom przyznano pomocna 12 miesięcy. W 2007 r. – zgłosiło się ok. 159 osób, w tym rodzi−ny czeczeńskie i pojedyncze osoby z Białorusi i Ukrainy. Oczeki−wali pomocy finansowej, rzeczowej, opłat za obiady w szkole.Trzem osobom, które uczestniczyły w indywidualnym programieintegracyjnym odmówiono pomocy, ponieważ otrzymywały jąz PCPR−u. Pozostałe osoby otrzymały pomoc finansową. Relacjeze wszystkimi oceniane były jako prawidłowe.

Renata Gierszewska

115

3. W 2005 r. do dziewięciu badanych ośrodków pomocy społecznejzgłosiło się 146 osób posiadających zgodę na pobyt tolerowa−ny, w tym rodziny czeczeńskie z dziećmi oraz dwie rodziny z Bia−łorusi. Cudzoziemcy ci legitymowali się głównie wykształceniemśrednim i zawodowym, a dwie osoby posiadały wykształcenie wy−ższe. Oczekiwali pomocy w znalezieniu pracy i pomocy finansowejna bieżące wydatki. Przyznano im pomoc na 6–8 miesięcy. Rela−cje z nimi oceniono pozytywnie. W 2006 r. zgłosiło się ok. 267osób, głównie rodziny czeczeńskie z dziećmi. Oczekiwali pomocyfinansowej na bieżące wydatki, opłaty za mieszkanie oraz pienię−dzy na zakupy leków. Pomoc została przyznana. W 2007 r. zgłosi−ło się ok. 295 osób ( były to głównie rodziny czeczeńskie z dzieć−mi). Osoby te legitymowały się najczęściej wykształceniem śre−dnim i zawodowym, a 3 osoby – wykształceniem wyższym. Ocze−kiwały pomocy finansowej, pomocy w opłatach za mieszkaniei w poszukiwaniu mieszkania, świadczeń rodzinnych oraz pomo−cy w znalezieniu pracy. Wszystkim udzielono pomocy na okres4–6 miesięcy. Relacje z cudzoziemcami oceniono jako prawidłowe,chociaż część z nich bardzo krytykowała polski system pomocyi była z niego niezadowolona.

Z powyższych danych wynika, że cudzoziemcy ze statusem uchodźcyoraz zgodą na pobyt tolerowany na terenie RP, stanowili w ostatnich la−tach dość liczną zbiorowość klientów badanych ośrodków pomocy spo−łecznej. Główną formą świadczeń oferowanych im przez ośrodki pomo−cy społecznej była przede wszystkim pomoc pieniężna w postaci zasił−ków celowych.

Większość badanych respondentów (sześć osób) twierdziła, że napo−tyka na trudności w pracy z cudzoziemcami, przy czym cztery osobyokreśliły, że trudności te występują często. Najczęściej wymieniano ta−kie trudności, jak:

• brak możliwości pomocy w znalezieniu mieszkania i pracy,• nieznajomość języka,• brak środków finansowych (pożądana byłaby specjalnie wyzna−

czona kwota wyłącznie na pomoc cudzoziemcom),• brak współdziałania cudzoziemców w rozwiązywaniu swoich pro−

blemów,• udzielanie fałszywych informacji przez cudzoziemców (np. okazy−

wanie karty pobytu tolerowanego i ubieganie się o świadczenia,w sytuacji faktycznego zrzeczenia się zgody na pobyt tolerowany),

• nieznajomość norm kulturowych cudzoziemców,


116

• słaba znajomość lub brak wiedzy wśród cudzoziemców o zasadachzachowania się w ośrodku, zachowania się w relacjach z pracow−nikami ośrodka (np. niewłaściwy stosunek do pracownika OPS –kobiety, która przydzielała pomoc finansową).

Przygotowanie badanych pracowników OPS

do pracy z cudzoziemcami

Wiedza na temat cudzoziemców poszukujących ochrony, ich praw,potrzeb, trudności adaptacyjnych i integracyjnych, specyfiki kulturoweji religijnej to kluczowy element profesjonalnego przygotowania pra−cowników pomocy społecznej do pracy z tą kategorią klientów. Jednakopinie pracowników OPS na temat ich przygotowania do pracy z cudzo−ziemcami wskazywały raczej na niedostatek specjalistycznej wiedzyw tym zakresie u większości badanych. Jedynie dwie osoby udzieliłyodpowiedzi „zdecydowanie tak” na pytanie, czy pracownicy badanychośrodków pomocy społecznej są przygotowani do pracy z cudzoziemca−mi. Odpowiedź „raczej tak” wybrało trzech następnych respondentów.Natomiast cztery osoby uznały, że pracownicy OPS nie są przygotowa−ni do pracy z cudzoziemcami, w tym jedna wybrała odpowiedź „raczejnie”, zaś trzy „zdecydowanie nie”. Mając na względzie fakt, iż w rejoniedziałania badanych ośrodków zamieszkuje wielu cudzoziemców ze sta−tusem uchodźcy i zgodą na pobyt tolerowany, wysoki odsetek pracowni−ków wskazujących na deficyt kwalifikacji do pracy z tą kategorią klien−tów oznacza, że w większości badanych ośrodków brakuje właściwej po−lityki związanej z podnoszeniem kwalifikacji zawodowych zatrudnio−nych w nich pracowników.

Ci pracownicy, którzy deklarowali dobre przygotowanie do pracyz cudzoziemcami, wskazywali na następujące formy zdobywania wie−dzy w tym zakresie:

• kursy i szkolenia wewnętrzne i zewnętrzne (MOPS, PCPR, urządmiejski),

• studia podyplomowe,• warsztaty i szkolenia prowadzone przez organizacje pozarządowe

zajmujące się cudzoziemcami,• bieżące przekazywanie doświadczeń,• własne, wcześniejsze doświadczenia.Jednak żaden z respondentów nie wspomniał, że źródłem jego wie−

dzy i przygotowania może być częsty kontakt z cudzoziemcami przeby−

Renata Gierszewska

117

wającymi na terenie badanej miejscowości. Respondenci znali dokła−dnie adres ośrodka dla uchodźców, liczbę osób tam przebywających orazich narodowość, większość badanych – siedem osób – wskazała, że by−ła w ośrodku więcej niż 15 razy w okresie ostatnich trzech lat, ale nietraktowali tych kontaktów jako sposobu poszerzenia swojej wiedzyo cudzoziemcach. Warto nadmienić, że dwóch pracowników biorącychudział w badaniach nigdy nie odwiedziło ośrodka dla uchodźców znaj−dującego się na terenie działania ich OPS. Ci spośród respondentów,którzy odwiedzali ośrodek z powodów służbowych, za najczęstszy celwizyty podawali:

• poinformowanie cudzoziemców o polskim systemie pomocy spo−łecznej,

• przeprowadzenie wywiadów środowiskowych.Tylko w jednym wywiadzie znalazła się informacja o wizytach zwią−

zanych z chęcią realizacji projektu socjalnego skierowanego do cudzo−ziemców oraz chęcią poznania indywidualnej sytuacji klientów (pozawywiadem środowiskowym). Liczba pracowników zajmujących sięsprawami cudzoziemców, w ogólnej liczbie wszystkich pracowników po−szczególnych ośrodków, była zróżnicowana. Były ośrodki w którychwszyscy pracownicy mieli w swoich kompetencjach sprawy cudzoziem−ców i takie w których tylko pojedyńcze osoby.

Biorąc pod uwagę dane procentowe dotyczące udziału pracownikówzajmujących się cudzoziemcami w ogólnej liczbie pracowników bada−nych Ośrodków Pomocy Społecznej, trudno powiedzieć, według jakichkryteriów dokonuje się przydziału zadań odnoszących się do klientów−cudzoziemców. Czy według liczby takich klientów i według przygotowa−nia pracowników, czy też może inaczej. Na uwagę zasługują danez ośrodka nr 2, gdzie nie ma podziału zadań według kategorii klientówi wszyscy pracownicy zajmują się sprawami cudzoziemców. W takimprzypadku zapewne trudno jest wyodrębnić i przygotować specjalistę dospraw klientów cudzoziemców. Niestety odpowiedzi respondentów napytanie, dlaczego właśnie ten a nie inny pracownik jest odpowiedzialnyza sprawy uchodźców? nie wyjaśniły kryteriów przydziału danemu pra−cownikowi spraw cudzoziemców. Najczęściej wskazywano, że jest to za−pisane w obowiązkach służbowych tej osoby albo wpisane w nazwę sta−nowiska (np. kierownik działu pomocy społecznej). Jedna z responden−tek odpowiedziała: sama nie wiem, dlaczego ja? Żaden z respondentównie powiedział, że osoba, która ma kontakt z cudzoziemcami jest do te−go merytorycznie przygotowana (specjalizacja zawodowa), bądź robi toz chęci specjalizowania się w pracy socjalnej z cudzoziemcami.


118

Stosunek polskich klientów badanych OPS do klientów

cudzoziemskich

Według respondentów bardzo trudno określić jednoznacznie stosunekpolskich klientów do klientów−cudzoziemców. Polscy klienci pomocy spo−łecznej czasami uważają, że zamieszkiwanie w ośrodku dla uchodźcówto przywilej (dach nad głową, jedzenie), ale wykazują też dużo zrozumie−nia dla całej sytuacji życiowej cudzoziemców. Spotyka się różne postawy,ale nie zachowania dyskryminujące czy otwarty konflikt.

Powiatowe centra pomocy rodzinie

Wprowadzenie

Pomoc uchodźcom jest zadaniem z zakresu administracji rządowejzleconym do realizowania przez powiat w powiatowych centrach pomo−cy rodzinie. Cudzoziemcowi, któremu nadano w Rzeczpospolitej Pol−skiej status uchodźcy, udziela się pomocy mającej na celu wspieranieprocesu jego integracji5. W zakres tej pomocy wchodzą świadczenia pie−niężne na utrzymanie i pokrycie wydatków związanych z nauką językapolskiego, opłacenie składki na ubezpieczenie zdrowotne i specjali−styczne poradnictwo socjalne wspierające proces integracji; przy czympomocy udziela się nie dłużej niż przez 12 miesięcy. Przyznana pomocrealizowana jest w ramach indywidualnego programu integracji uzgo−dnionego z uchodźcą. W programie określa się wysokość, zakres i for−my pomocy, biorąc pod uwagę indywidualną sytuacje życiową uchodźcyi jego rodziny oraz przyjęte zobowiązania. Jeżeli uchodźca nie realizu−je ustalonych w programie zobowiązań, pomoc może zostać ograniczo−na lub wstrzymana (art. 95). Zgodnie z art. 93, do podstawowych zadańPCPR, w omawianym zakresie, należy:

• udzielanie uchodźcy informacji dotyczącej pomocy określonejw programie oraz warunkach jej wstrzymywania lub odmowyudzielania,

• współdziałanie z uchodźcą oraz wspieranie go w kontaktachz właściwym dla miejsca zamieszkania uchodźcy ośrodkiem po−mocy społecznej,

Renata Gierszewska

5 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, art. 91 (DzU z 2004 r. nr 64,poz. 593, z późn. zm). Patrz także przypis nr 2 na s. 97, odnoszący się do nowelizacjiprzepisów dotyczących wprowadzenia ochrony uzupełniającej.

119

• pomoc w uzyskaniu możliwości zamieszkania, w tym w miaręmożliwości w mieszkaniu chronionym,

• prowadzenie z uchodźcą pracy socjalnej,• wskazanie pracownika, zwanego „realizatorem programu”, uzga−

dniającego z uchodźcą program oraz wspierającego uchodźcęw okresie realizacji tego programu.

PCPR przekazuje wojewodzie uzgodniony z uchodźcą program wrazz przewidywanymi kosztami jego realizacji. Wojewoda po akceptacjiprzedstawionego programu przekazuje środki na jego realizację.

Charakterystyka respondentów

W badaniach wzięło udział osiem powiatowych centrów pomocy ro−dzinie, w rejonie których mieszczą się ośrodki dla uchodźców. Wywiadyprzeprowadzono z jednym pracownikiem z każdego badanego centrum.Wśród respondentów było sześć kobiet i dwóch mężczyzn. Sześć osób le−gitymowało się wykształceniem wyższym, pozostałe dwie osoby miaływykształcenie średnie. Troje respondentów należało do najmłodszejgrupy– 26–35 lat, troje do grupy wiekowej 36–45 lat, zaś dwoje byłow wieku mieszczącym się w przedziale 46–55 lat. Tylko jedna osobamiała krótki staż pracy, poniżej 3 lat. Cztery osoby pracowały zawodo−wo od 4 do 11 lat, dwie określiły swój staż w liczbie od 12 do 16 lat, zaśjedna osoba pracowała zawodowo dłużej niż 17 lat. Trzy osoby zatru−dnione były na stanowiskach kierowniczych. W badanej grupie dwieosoby zamieszkiwały w miejscowościach, w których znajduje się ośro−dek dla uchodźców, sześć w innych miejscowościach.

Znajomoœæ zadañ PCPR wobec poszczególnych kategorii

cudzoziemców wœród badanych pracowników

Wszyscy respondenci wiedzieli, że PCPR ma ustawowy obowiązekpomocy cudzoziemcom ze statutem uchodźcy, niektórzy z nich wskazy−wali także na obowiązek pomocy innym cudzoziemcom. Wśród konkret−nych zadań do realizacji przez PCPR wobec cudzoziemców poszukują−cych ochrony w Polsce wymieniali takie, jak:

• zadania wobec cudzoziemców ubiegających się o status uchodźcy:pomoc finansowa, w razie potrzeby umieszczenie dzieci w placów−kach opiekuńczo−wychowawczych i rodzinach zastępczych,


120

• zadania wobec cudzoziemców ze statusem uchodźcy: udział w in−dywidualnym programie integracyjnym, pomoc finansowa, opła−canie składek na ubezpieczenie zdrowotne, pomoc pieniężna nanaukę języka polskiego, poradnictwo,

• zadania wobec cudzoziemców posiadających zgodę na pobyt tole−rowany: pomoc wynikająca z ustawy o pomocy społecznej, pomocw integracji.

Opinie badanych na temat zobowiązań normatywnych centrów wo−bec wyodrębnionych kategorii cudzoziemców poszukujących ochronyw Polsce nie były jednoznaczne.

Tabela 2. Odpowiedzi respondentów na pytanie: Czy PCPR ma zobowiązaniaprawne wobec następujących kategorii cudzoziemców?

Kategoria cudzoziemców Tak Nieubiegający się o status uchodźcy 1 7ze statusem uchodźcy 8 −ze zgodą na pobyt tolerowany 3 5


Wszyscy badani byli zgodni co do ustawowych zobowiązań centrówwobec cudzoziemców ze statusem uchodźcy, natomiast różnice zdań wy−stąpiły w odniesieniu do uprawnień cudzoziemców ubiegających sięo status uchodźcy oraz posiadających zgodę na pobyt tolerowany.

Kontakty pracowników badanych PCPR z cudzoziemcami w ostatnich latach oraz charakter œwiadczonej pomocy

W przypadku powiatowych centrów pomocy rodzinie, podobnie jakw sytuacji ośrodków pomocy społecznej, respondenci nie potrafili podaćprecyzyjnie wielu danych, o które byli pytani, a szczególnie liczby cu−dzoziemców zgłaszających się po pomoc. Wszystkie prezentowane niżejwielkości są tylko orientacyjne – odnosi się to zarówno do liczby cudzo−ziemców, jak i form i czasu pomocy.

Z informacji uzyskanych od ankietowanych wynika, że w 2005 r. dobadanych powiatowych centrów pomocy rodzinie zgłosiło się ok. 256 cu−dzoziemców posiadających status uchodźcy. Głównie były to rodzinyz Czeczenii, ale także osoby z Somalii, Afganistanu, Turcji, Zimbabwe,Azerbejdżanu, Sri Lanki, Pakistanu. Większość stanowiły osoby w wie−ku do lat 40 z wykształceniem podstawowym i średnim. Oczekiwały

Renata Gierszewska

121

one pomocy finansowej, pomocy w wynajmie mieszkania na wolnymrynku, pomocy w znalezieniu pracy, kursów zawodowych, pomocy przyzałatwianiu spraw urzędowych i medycznych. Większość osób otrzyma−ła pomoc, o którą zabiegała, na okres 12 miesięcy. Ok. 30% osób pomo−cy odmówiono głównie z powodu niedotrzymania terminu złożeniawniosku o pomoc integracyjną albo przerwania realizacji indywidual−nego programu integracyjnego. Relacje z instytucją były prawidłowe.

W 2006 r. zgłosiło się ok. 286 osób. Ponad 200 osób stanowiły te sa−me osoby, które zgłosiły się w roku poprzednim. Ich oczekiwania wobeccentrum były podobne. Pomocy udzielono im na okres od 4 do 12 mie−sięcy. Odmówiono pomocy ok. 20% klientów z tych samych powodów copoprzednio. Relacje z cudzoziemcami oceniono pozytywnie.

W 2007 r. zgłosiło się około 293 osób tej samej narodowości co w la−tach poprzednich. Zdecydowaną przewagę liczebną miały rodziny cze−czeńskie. Wszyscy ubiegali się głównie o pomoc finansową, pomocw znalezieniu mieszkania i pracy. Większość uzyskała pomoc. Około20% osób odmówiono pomocy, najczęściej z powodu nie złożenia w ter−minie dokumentów lub przerwania procesu integracji (wyjazdu z Pol−ski).

Relacje cudzoziemców z PCPR−em oceniane były na ogół pozytywnie.W jednym tylko przypadku respondent mówił o ich roszczeniowości, alebez podania konkretnych przykładów. Większość respondentów w prze−ciwieństwie do pracowników ośrodków pomocy społecznej twierdziła, żenie napotyka na żadne trudności w pracy z cudzoziemcami.

Tabela 3. Odpowiedzi na pytanie: Czy pracownicy PCPR−u napotykają na trudności w pracy z cudzoziemcami?

Odpowiedzi LiczbaTak, często 2Tak, sporadycznie 1Nie 5


Respondenci, którzy napotykali na trudności wymieniali przedewszystkim:

• brak współpracy ze służbą zdrowia,• brak współpracy z urzędem pracy,


122

• brak realizacji przez uchodźców zapisów wynikających z pro−gramów integracyjnych.

Mimo deklarowanego braku trudności w realizacji zadań, większośćrespondentów uważała, że pomoc integracyjna nie jest wystarczająca.Postulowali oni, że osoby realizujące indywidualne programy integra−cyjne powinny otrzymywać dłuższą pomoc (12 miesięcy to za mało). Do−chody uchodźców uznali za zbyt niskie w stosunku do potrzeb. Więk−szość cudzoziemców nie ma mieszkań i duża część pieniędzy przezna−czana jest na wynajem, a nie na pomoc integracyjną. Główną barieręrespondenci upatrywali w braku mieszkań socjalnych dla uchodźców.

Przygotowanie pracowników PCPR


Rozkład odpowiedzi na pytanie o ocenę profesjonalnego przygotowa−nia do pracy z cudzoziemcami poszukującymi ochrony wskazuje nazróżnicowaną samoocenę respondentów.

Tabela 4. Odpowiedzi na pytanie: Czy pracownicy PCPR są przygotowani do pracy z cudzoziemcami?

Odpowiedzi LiczbaZdecydowanie tak 3Raczej tak 1Raczej nie 0Zdecydowanie nie 1Trudno powiedzieć 3


Trzy osoby oceniły umiejętności pracowników PCPR wysoko, wybie−rając odpowiedź „zdecydowanie tak”. Jedna osoba nie była tak katego−rycznie przekonana co do umiejętności w tym zakresie i wybrała odpo−wiedź „raczej tak”. Jedna osoba zdecydowanie nie uważała pracown−ików PCPR za przygotowanych do pracy z cudzoziemcami, natomiastaż trzy osoby miały trudności z oceną umiejętności w dziedzinie pracyz tą kategorią klientów i wybrały odpowiedź „trudno powiedzieć”.

Osoby, które dobrze oceniały przygotowanie do pracy z cudzoziemca−mi wskazywały na podejmowanie różnorakich aktywności, podnoszą−cych ich wiedzę o specyfice potrzeb i problemów tej kategorii klientów,takich jak:

Renata Gierszewska

123

• udział w szkoleniach krajowych i zagranicznych,• udział w naradach i tematycznych konferencjach,• kontakty telefoniczne z Urzędem Wojewódzkim,• kontakty z osobami posiadającymi status uchodźcy.Wszyscy respondenci mieli dobre rozeznanie w zakresie lokalizacji

ośrodka dla uchodźców na swoim terenie, znali narodowości osób tammieszkających oraz ich orientacyjną liczbę, mimo to część z nich nigdytam nie była.

Tabela 5. Częstotliwość odwiedzin ośrodka dla uchodźców przez pracownika PCPR

Częstotliwość Liczba2–6 razy 27–11 razy 1Więcej niż 15 razy 2Nigdy 3


Respondenci, którzy odwiedzali ośrodek dla uchodźców, jako powódswoich wizyt podawali najczęściej:

• spotkania i rozmowy z uchodźcami w celu przeprowadzenia wy−wiadu środowiskowego,

• spotkania z okazji Dnia Dziecka, Dnia Uchodźcy, Dnia Rodziny.W czterech centrach do pracy z uchodźcami wytypowany był tylko

jeden pracownik, w dwóch – sprawami uchodźców zajmowało się dwóchpracowników. W jednym nie było specjalnie wytypowanego do tej pracypracownika, a przedstawiciel ostatniego nie udzielił na to pytanie od−powiedzi.

Stosunek polskich klientów PCPR do cudzoziemców

W opinii pracowników centrów trudno jest ocenić stosunek polskichklientów do klientów cudzoziemców. Kontakty klientów−Polakówz klientami−cudzoziemcami zdarzają się bowiem bardzo rzadko. Powia−towe centra pomocy rodzinie preferują bowiem indywidualne formypracy z klientem, ponadto specyfika potrzeb cudzoziemców raczej uza−sadnia odrębność adresowanych do nich metod i form działania. Jeżelijuż dochodzi do kontaktów cudzoziemców z polskimi klientami, to są torelacje powierzchowne i trudno na ich podstawie formułować wnioski


124

odnośnie postaw. Badani pracownicy centrów nie mieli żadnych nega−tywnych doświadczeń, świadczących o niechęci czy wrogości klientów−Polaków wobec klientów−cudzoziemców.

Podsumowanie

Pracownicy instytucji pomocy społecznej posiadają ogólną wiedzęprawną w zakresie pomocy cudzoziemcom. W wielu przypadkach bra−kuje im jednak wiedzy szczegółowej, głównie dotyczącej pomocy różnymkategoriom cudzoziemców. W tym obszarze ich wiedza jest dość chao−tyczna i niekompletna. Badani pracownicy instytucji pomocy społecznejnajmniej do powiedzenia mieli na temat pomocy cudzoziemcom oczeku−jącym na status uchodźcy, którzy również najrzadziej odwiedzają OPS.Wynika to przede wszystkim z faktu, że cudzoziemcom, w sprawiektórych zostało wszczęte postępowanie o nadanie statusu uchodźcy,przyznaje się na ich wniosek, dość wszechstronną pomoc z mocy usta−wy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na te−rytorium Rzeczpospolitej Polskiej (Dz. U. z 2003 r. nr 128, poz. 1176).Cudzoziemcom, którzy oczekują na status uchodźcy, pomoc przewidzia−na ustawą o pomocy społecznej nie przysługuje. Jednakże w incyden−talnych przypadkach pomoc została udzielona, ale nie podano szcze−gółowych uzasadnień takich decyzji.

Analiza materiału badawczego ujawnia także, że pracownicy insty−tucji pomocowych prezentują ograniczoną znajomość lub brak dostępudo danych statystycznych poszczególnych kategorii cudzoziemców,którym udzielono pomocy na ich terenie. Podają na ten temat niepre−cyzyjne i często sprzeczne informacje. Ministerstwo Pracy i PolitykiSpołecznej publikuje na swoich stronach internetowych coroczne spra−wozdania z pomocy cudzoziemcom, ale jeżeli jego źródła są tak samonieprecyzyjne, jak te wynikające z badań, to sytuacja wymaga nie−zwłocznej zmiany. Dobrym rozwiązaniem byłaby ścisła współpracaz Głównym Urzędem Statystycznym w celu stworzenia odpowiedniegowzorca zbierania i prezentowania danych, na podstawie którego po−wstałyby lokalne rejestry, będące podstawą dla krajowego rejestru formpomocy uchodźcom.

Zarówno ci pracownicy pomocy społecznej, którzy dobrze oceniająswoje przygotowanie do pracy z cudzoziemcami, jak i ci, którzy ocenia−ją to przygotowanie słabo, zwracali uwagę na trudności w pracy wyni−kające z różnic kulturowych, obarczając tym z reguły cudzoziemców.Większość pracowników raczej dobrze oceniała swoje przygotowanie do

Renata Gierszewska

125

pracy z cudzoziemcami, chociaż nie deklarowała żadnych szczegóło−wych motywacji wskazujących na zainteresowanie tą grupą klientów –oprócz realizacji swoich obowiązków służbowych. W toku badań zwery−fikowano wcześniejsze założenie, że stosunek polskich klientów pomo−cy społecznej do cudzoziemców jest raczej obojętny, ale ze wskazaniempozytywnym. Nigdzie bowiem nie zanotowano przypadków jawnej nie−chęci lub dyskryminacji.


Łukasz Łotocki, Roman Stawicki, Piotr W. Zawadzki,Michał Żejmis1

4. Kontakty wybranych instytucjilokalnych z cudzomiemcami

Wprowadzenie

W niniejszym rozdziale prezentujemy wyniki badań przeprowadzo−nych w jednostkach policji, szkołach oraz parafiach rzymskokatolickich(w tych samych dziewięciu miejscowościach, w których badano instytu−cje rynku pracy oraz pomocy społecznej). Problematyka poruszanaw toku badań obejmowała znajomość zadań instytucji wobec cudzo−ziemców poszukujących ochrony w Polsce, doświadczenia związane z kontaktami z cudzoziemcami, przygotowanie pracowników do pracyz tą kategorią klientów oraz stosunek społeczności lokalnej do cudzo−ziemców w oczach pracowników badanej instytucji.

Szko³y

Zgodnie z art. 94 a. ust. 1 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o syste−mie oświaty2 osoby niebędące obywatelami polskimi korzystają z nau−ki i opieki w publicznych przedszkolach, a podlegające obowiązkowiszkolnemu, korzystają z nauki i opieki w publicznych szkołach podsta−wowych, gimnazjach, publicznych szkołach artystycznych oraz w pla−cówkach, w tym placówkach artystycznych, na warunkach dotyczących

1 Rozdział powstał w oparciu o raporty cząstkowe z badań autorstwa R. Stawickie−go, P.W. Zawadzkiego oraz M. Żejmisa. Synteza: Ł. Łotocki.

2 Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (DzU 1991 r. nr 95 poz. 425z późn. zm.).

128

obywateli polskich. Zgodnie z ust. 2, na takich samych warunkach ko−rzystają z nauki w publicznych szkołach ponadgimnazjalnych, dotych−czasowych publicznych szkołach ponadpodstawowych, publicznychszkołach artystycznych, publicznych zakładach kształcenia nauczycielii publicznych placówkach, m.in. osoby, którym nadano status uchodźcy,osoby posiadające zgodę na pobyt tolerowany, a także dzieci osób ubie−gających się o nadanie statusu uchodźcy3. Pozostałe osoby niebędąceobywatelami polskimi mogą korzystać z nauki w publicznych szkołach,zakładach kształcenia nauczycieli i placówkach:

• jako stypendyści otrzymujący stypendium przyznane przez mini−stra właściwego do spraw oświaty i wychowania,

• jako stypendyści otrzymujący stypendium przyznane przez organprowadzący szkołę, zakład kształcenia nauczycieli lub placówkę,dyrektora szkoły, zakładu kształcenia nauczycieli lub placówki,

• na warunkach odpłatności (ust. 3)Zgodnie z § 4 ust. 2. Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej

z dnia 4 października 2001 r. w sprawie przyjmowania osób niebędą−cych obywatelami polskimi do publicznych przedszkoli, szkół, zakładówkształcenia nauczycieli i placówek4, w przypadku trudnej sytuacji ma−terialnej cudzoziemca podejmującego naukę na warunkach odpłatności,organ prowadzący szkołę, zakład kształcenia nauczycieli lub placówkę,na wniosek cudzoziemca lub jego rodziców albo opiekunów, może obni−żyć opłatę [za naukę] lub zwolnić z niej całkowicie. Art. 94 a. ust. 4ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty mówi z kolei, żeosoby niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi szkol−nemu, które nie znają języka polskiego albo znają go na poziomie nie−wystarczającym do korzystania z nauki, mają prawo do dodatkowej,bezpłatnej nauki języka polskiego.

Według oficjalnych statystyk, liczba uczniów cudzoziemskich w pol−skich szkołach wynosi około 4 tys. rocznie. Zgodnie z danymi Główne−go Urzędu Statystycznego w roku szkolnym 2003/2004 było to 4189,w 2004/2005 – 4107, a w 2005/2006 – 3948. Ponad 1/3 z nich uczęszczado szkół w województwie mazowieckim i w Warszawie. W roku szkol−nym 2005/2006 w Warszawie i okolicach, w szkołach i placówkachoświatowych uczyło się 1 682 cudzoziemców, w tym 178 Czeczenów5.

£ukasz £otocki, Roman Stawicki, Piotr W. Zawadzki, Micha³ ¯ejmis

3 Patrz także przypis nr 2 na s. 97.4 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 4 października 2001 r. w spra−

wie przyjmowania osób niebędących obywatelami polskimi do publicznych przedszkoli,szkół, zakładów kształcenia nauczycieli i placówek (DzU z 2001 r. nr 131 poz. 1458).

5 „Biuletyn Migracyjny” nr 11, Ośrodek Badań nad Migracjami UW, 2007, s. 1; Da−ne Kuratorium Oświaty w Warszawie w roku szkolnym 2005/2006.

129

Wykres 1. Cudzoziemcy w szkołach i placówkach oświatowychw rejoniewarszawskim w roku szkolnym 2005/2006

Źródło: Dane Kuratorium Oświaty w Warszawie; za: „Biuletyn Migracyjny”, Ośro−dek Badań nad Migracjami UW, 2007, nr 11, s. 1

Według danych UNHCR 53% dzieci uchodźców w Polsce nie chodzido szkoły, 49% dzieci nie przystępuje do egzaminów z języka polskiego6.Te, które pojawiają się w szkole, często przebywają w niej krótko lubuczęszczają do polskich szkół nieregularnie. Jest wiele przyczyn takie−go stanu. Z jednej strony opóźnienia szkolne dzieci uchodźców wynika−ją z długich przerw w nauce, zróżnicowanych systemów edukacyjnychw krajach, z których pochodzą, nieadekwatności wieku ucznia do jegowiedzy. Druga kwestia to szok kulturowy – nieznajomość języka, regułzachowania i norm regulujących wzajemne relacje uczniów, nauczycie−li i rodziców w kraju, do którego przybyli. Trzecia sprawa to niepewnośćprzyszłości w Polsce i poczucie bezcelowości kształcenia się tutaj. Istot−ne znaczenie ma także postawa rodziców dzieci cudzoziemców poszuku−jących ochrony; często nie są zainteresowani nauką swoich dzieci, nieśledzą jego postępów szkolnych, nie motywują dzieci do nauki i nie kon−taktują się ze szkolą.

W niniejszych badaniach chcieliśmy poznać opinie pracownikówszkół, w których uczyły się dzieci uchodźców z Czeczenii. Chodziłonam o poznanie ich sposobu realizacji ustawowych zadań w zakresie

Kontakty innych instytucji lokalnych z cudzomiemcami

6 Mirosław Sielatycki, Program edukacyjny „Warszawa różnorodna”, Komponent„Edukacja obcokrajowców w Warszawie”. www.ceo.org.pl

130

edukacji dzieci cudzoziemców poszukujących ochrony, przygotowanianauczycieli do pracy z tą grupą uczniów, trudności i bariery na jakie na−potykają w pracy z uczniami−cudzoziemcami, relacji miedzy polskimii cudzoziemskimi uczniami, weryfikacji wcześniej określonych przyczynmałej efektywności kształcenia dzieci uchodźców. W badaniach wzięłoudział dziewięciu pracowników szkół z miejscowości, w których zlokali−zowane są ośrodki dla uchodźców.

Znajomoœæ zadañ szko³y wobec cudzoziemców wœród

badanych pracowników

Wszyscy badani pracownicy szkół mieli dobrą orientację dotyczącązobowiązań szkoły wobec cudzoziemców zamieszkujących na jej tere−nie. Większość potrafiła szczegółowo przytoczyć akty normatywne,w których znajdują się uregulowania związane z ich pracą i ewentual−nymi obowiązkami wobec cudzoziemców. Respondenci zgodnie uważali,że – jak mówią obowiązujące regulacje prawne – szkoła podstawowajest zobowiązana do realizacji zadań wobec zarówno cudzoziemcówubiegających się o status uchodźcy, cudzoziemców ze statusem uchodź−cy, jak i cudzoziemców mających zgodę na pobyt tolerowany: Na pod−stawie rozporządzenia dotyczącego dzieci cudzoziemców zamieszkują−cych w Polsce, uczymy wszystkie dzieci zarówno zamieszkujące w ośrod−ku dla cudzoziemców, jak i mieszkające przy nim; Jest kilka aktów pra−wnych zawierających podstawy prawne. Art. 70 ust. 1 Konstytucji RP– słowo „każdy” użyte w tym artykule oznacza też dzieci nieobywateliPolski. Z kolei ustawa o systemie oświaty zawiera przepis, który stano−wi, że obowiązkowi szkolnemu podlegają wszystkie dzieci, a więc takżecudzoziemcy przebywający na terenie RP, niezależnie od ich statusuprawnego. Również ustawa o cudzoziemcach normuje tą kwestię. Jed−na respondentka powołała się również na Konwencję Genewską.

Dzieci cudzoziemców poszukuj¹cych ochrony

w badanych szko³ach

Wszystkie badane szkoły miały duże doświadczenie dotyczące nau−czania dzieci uchodźców. Średniorocznie, do każdej z badanych szkółuczęszczało od 10 do 80 dzieci cudzoziemskich, przy czym – ze względuna dużą rotację spowodowaną wyjazdem cudzoziemców na Zachód – re−spondenci zastrzegali, że są to dane uśrednione. Badani zwykle nie po−


131

trafili podać dokładnych danych dotyczących poszczególnych kategoriicudzoziemców, ale z wypowiedzi wynikało, że najczęściej uczniami cu−dzoziemskimi są dzieci cudzoziemców oczekujących na decyzję w spra−wie nadania statusu uchodźcy. W większości szkół prowadzone były do−datkowe zajęcia lekcyjne dla dzieci cudzoziemskich. Były to zarównozajęcia z języka polskiego, jak i zajęcia mające na celu wyrównywanieróżnic programowych pomiędzy polskim a rodzimym systemem eduka−cji oraz udzielenie pomocy w przyswajaniu przekazywanej podczas lek−cji wiedzy. A oto charakterystyczna wypowiedź jednej z nauczycielek:Zajęcia wyrównawcze w klasach I–III były dla wszystkich dzieci. W IVklasie – matematyka. Obecnie dla dzieci czeczeńskich zostaną zorgani−zowane dodatkowe godziny nauki z języka polskiego. Zabraliśmy nau−czycielom SKS, żeby zorganizować język polski. W badanych szkołachorganizowano także zajęcia integracyjne, prezentacje, spotkania zwią−zane z religią; lekcje informatyki, pomoc w odrabianiu lekcji; zajęciamuzyczne, koło języka angielskiego, zajęcia sportowe; kółko literackie,kółko ekologiczne, wyjazdy na basen (dla chłopców). Pracownicy szkółbyli wielokrotnymi gośćmi w lokalnych ośrodkach dla uchodźców. Ichspotkania z cudzoziemcami miały na celu poinformowanie o systemieedukacji w Polsce, a także prowadzenie dodatkowych zajęć szkolnych.Wizyty te były także związane z interwencjami spowodowanymi proble−mami wychowawczymi dzieci. W związku z przyjmowaniem do szkołydzieci cudzoziemskich, szkoły podejmowały dodatkowe działania, takiejak np. uruchomienie dodatkowego kursu autobusu szkolnego, zapew−nienie tym dzieciom opieki pedagogicznej, w czasie gdy pozostaliuczniowie mają lekcje religii, a także dodatkowe zatrudnienie nauczy−cieli, gdyż dla części dzieci zajęcia prowadzone są w ośrodku.

Wydaje się, że podstawową barierą dla pracowników szkół w kontak−tach z cudzoziemcami jest bariera językowa. Nie jest jej w stanie prze−łamać także organizowanie dodatkowych lekcji języka polskiego dlauczniów−obcokrajowców. Nieznajomość języka polskiego przez dzieci(jak i odwrotnie – nieznajomość np. języka rosyjskiego przez nauczycie−li) powoduje, że dzieciom trudno jest się zaadaptować w nowym, szkol−nym środowisku. Nauczyciele natomiast mają problem z oceną postę−pów edukacyjnych tych dzieci, szczególnie, że celem nauczyciela jestedukacja całej klasy, w której większość uczniów stanowią Polacy. Brakznajomości języka jest przyczyną niepromowania wielu uczniów cze−czeńskich do wyższych klas. Jak mówiła jedna z respondentek: kura−torium zapytało, dlaczego tak duża liczba dzieci uchodźców nie jest pro−mowana do wyższych klas. Był to oczywiście rezultat bariery językowej


132

i dużej absencji tych dzieci w czasie roku szkolnego. Problemem byłtakże brak kontaktu z rodzicami tych dzieci. Zdaniem jednej respon−dentki, dzieci cudzoziemców posiadających status uchodźcy lub zgodęna pobyt tolerowany analogicznych trudności raczej nie miały. Wieletrudności związanych jest z prowadzeniem zajęć z wychowania fizycz−nego (z uwagi na to, że dziewczęta czeczeńskie nie wykonują wielu ćwi−czeń z powodu ograniczeń religijnych) oraz z prowadzeniem lekcji hi−storii (ze względu na brak zainteresowania u dzieci uchodźców).Problemem był także fakt, że w okresie ramadanu chłopcy wychodzą namodlitwy w czasie zajęć szkolnych, przy czym modlitwy te poprzedzonemuszą być przygotowaniami, np. umyciem się. Jako bariera pojawiłasię także kwestia innego traktowania dziewcząt i kobiet w kulturzeczeczeńskiej. Ponadto w szkołach, do których chodzi dużo dzieci cudzo−ziemskich, dochodziło wręcz do dezorganizacji pracy i dlatego była ko−nieczna organizacja edukacji w ośrodku dla cudzoziemców. Jak mówiłajedna z respondentek do szkoły […] uczęszcza poniżej 100 dzieci pol−skich. Przyjęcie do szkoły około 40–60 dzieci cudzoziemców ze słabą(niekiedy minimalną) znajomością języka, zdezorganizowałoby pracęzwłaszcza, że mamy do czynienia z ogromną rotacją dzieci z rodzinubiegających się o status uchodźcy. W roku 2006/2007 wszystkie dzie−ci uczyły się na terenie ośrodka. Od roku 2007/2008, po przeprowadze−niu rozmów z dziećmi i ich rodzicami, te, które opanowały język w stop−niu pozwalającym na komunikację, uczęszczają do szkoły, pozostałeuczą się na terenie ośrodka. W styczniu br. kolejna grupa dzieci z ośrod−ka podjęła naukę. Zajęcia na terenie ośrodka odbywają się z podziałemna bloki przedmiotów, które prowadzi pięciu nauczycieli różnych spe−cjalności.

W większości przypadków pojawiały się problemy w adaptacji dzie−ci cudzoziemskich w polskiej szkole. Jedna z respondentek podała na−stępujące przyczyny takiego stanu rzeczy: brak znajomości języka pol−skiego, inna religia (w tym roku szkolnym organizowana jest nauka re−ligii), inna kultura, inne zainteresowania. Z wywiadów wynika, że du−ży wpływ na zachowania, postawy i postępy w nauce dzieci cudzoziem−ców poszukujących ochrony ma mała motywacja do nauki. W rezulta−cie większość z nich to bardzo słabi uczniowie. W ocenie jednej z re−spondentek: dzieci cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusuuchodźcy nie mają żadnej motywacji do nauki; dzieci cudzoziemców po−siadających zgodę na pobyt tolerowany mają małą motywację do nau−ki; zaś dzieci cudzoziemców posiadających status uchodźcy uczą sięchętnie, mają dużą motywację do nauki. Ponadto, jak stwierdziła inna


133

badana, dzieci, o których mowa z racji traumatycznych przeżyć są nie−ufne, słabo znają polską kulturę, bywają agresywne lub zamkniętew sobie. Często przerwa w ich edukacji jest dość długa. Często pojawia−ła się także informacja o konfliktach pomiędzy dziećmi cudzoziemskimia dziećmi polskimi. Z drugiej strony, pracownicy szkół twierdzili, żedzieci cudzoziemskie traktowane są przez uczniów polskich raczej obo−jętnie niż niechętnie. Zdarzały się także wypowiedzi, że dzieci cudzo−ziemców traktowane są życzliwie przez uczniów polskich i jedynie spo−radycznie dochodzi do drobnych incydentów słownych, takich jak mię−dzy dziećmi w ogóle: przezywają się, wskazując określenia narodowości,np. „Czeczen” albo z powodów osobistych, np. „Rudy” itp.

Przygotowanie badanych pracowników szko³y

do pracy z uczniami-cudzoziemcami

Wiedza pracowników szkół na temat ośrodków dla cudzoziemcówwydaje się bogata, z czego można wnioskować o gotowości większościnauczycieli do pracy z cudzoziemcami. Większość respondentów twier−dziła, że przynajmniej niektórzy nauczyciele w danej szkole zostali pro−fesjonalnie przygotowani do tego typu pracy – część (choć niewielu) zo−stała przygotowana do tego poprzez szkolenia, np. dotyczące kultury is−lamu. Respondentka w jednej z badanych miejscowości stwierdziła, żenauczyciele zostali przygotowani poprzez samokształcenie. Dyrektoruczestniczyła w seminarium organizowanym przez Mazowieckie Samo−rządowe Centrum Doskonalenia Nauczycieli nt. dzieci cudzoziemcóww szkole oraz w konferencji organizowanej przez Rzecznika Praw Dziec−ka nt. dzieci cudzoziemców, głównie ubiegających się o status uchodź−cy. Respondentka stwierdziła, że ma kilkuletnie doświadczenie w pra−cy z cudzoziemcami ubiegającymi się o status uchodźcy, tj. pracowałajako nauczycielka języka polskiego w ośrodku dla uchodźców. W więk−szości przypadków, kontakt z cudzoziemcami leżał w zakresie zadańwszystkich nauczycieli danej szkoły. W toku badań pojawiły się spora−dyczne głosy o braku wystarczającej liczby profesjonalnych szkoleń do−tyczących kształcenia cudzoziemców.


134

Stosunek spo³ecznoœci lokalnej do cudzoziemców

w opinii pracowników szko³y

Badani pracownicy szkół zwykle nie potrafili jednoznacznie ocenićstosunku polskich rodziców do faktu uczęszczania do danej szkoły dzie−ci cudzoziemskich. W toku wywiadów, respondenci wspominali o takichreakcjach rodziców dzieci polskich, jak głosy o utracie przez szkołę re−nomy wskutek przyjmowania dzieci cudzoziemców poszukującychochrony: Szkoła jest postrzegana w […], jako ta „gorsza”, gdzie chodząCzeczeni. Nie jestem pewna, czy nie jest to jeszcze jeden z czynnikówmających wpływ na mniejszą ilość dzieci w szkole. Dzieci w szkole uby−wa i przypuszczam, że może to być jeden z czynników. Uważam, iż na−sze dzieci korzystają, gdyż uczą się tolerancji. Inna respondentka wspo−minała o obawach polskich rodziców wobec posyłania dzieci do jednejszkoły z dziećmi osób ubiegających się o status uchodźcy (obniżenie po−ziomu edukacji, strach przed islamem, ewentualne konflikty). Jedno−cześnie rodzice wydawali się być lepiej nastawieni wobec przyjmowaniado szkoły dzieci cudzoziemców posiadających status uchodźcy lub zgo−dę na pobyt tolerowany: Znają język, to ułatwia komunikację ; Znajo−mość języka i polskie zwyczaje. Sami nauczyciele uznawali najczęściejfakt uczęszczania do szkoły uchodźców za walor edukacyjny szkoływ odniesieniu do uczniów polskich (możliwość poznania innych kultur,kontakt z innością w ogóle).

Podsumowanie

Z badania przeprowadzonego w szkołach, w miejscowościach na te−renie których znajdują się ośrodki dla uchodźców, wynika, że pracowni−cy tych szkół orientują się bardzo dobrze w zakresie zadań wobec róż−nych grup cudzoziemców, a także podejmują aktywne działania na ichrzecz (organizacja dodatkowych zajęć, częste wizyty w ośrodku). Proble−mem jest adaptacja uczniów czeczeńskich, co przede wszystkim wyni−ka z bariery językowej, różnic kulturowych, częstej absencji i dużej ro−tacji tych uczniów, a także małej motywacji do nauki (co z kolei powo−duje, że często są oni słabymi uczniami niepromowanymi do kolejnychklas). Nauczyciele wydają się całkiem dobrze przygotowani do pracyz cudzoziemcami (zarówno w efekcie samokształcenia w praktyce, jaki w efekcie odpowiednich kursów), choć niektórzy respondenci zgłasza−li zapotrzebowanie na dodatkowe szkolenia.


135

Parafie Koœcio³a Rzymskokatolickiego

Kontakty Parafii z cudzoziemcami w ostatnich latach

W badanych dziewięciu miejscowościach większość księży reprezen−tujących lokalne parafie miała doświadczenie w pomocy cudzoziemcom.Z wypowiedzi księży wynikało, że do niektórych parafii zwracały się za−równo osoby oczekujące na decyzję w sprawie statusu uchodźcy, osobyze statusem jak i osoby posiadające zgodę na pobyt tolerowany. Księżanie weryfikowali jednak formalnego statusu cudzoziemców, traktującich jako potrzebujących pomocy bez względu na obywatelstwo, narodo−wość czy status pobytowy w Polsce. W związku z powyższym wydajesię, że respondenci nie mieli też najlepszej orientacji w prawnym sta−tusie poszczególnych beneficjentów: Trudno jest dokładnie przyporząd−kować osoby zgłaszające się o pomoc do zaproponowanych kategorii.

Z dziewięciu badanych parafii, jedynie trzy nie podejmowały żad−nych działań na rzecz cudzoziemców poszukujących ochrony. Respon−denci z parafii, które nie podejmowały żadnych działań na rzecz cudzo−ziemców ubiegających się o status uchodźcy, cudzoziemców ze statusemuchodźcy oraz cudzoziemców mających zgodę na pobyt tolerowany in−formowali także o tym, że nie zgłaszano się do nich. W jednej z bada−nych parafii ksiądz stwierdził: Cudzoziemcy zamieszkujący ośrodek nieutrzymują żadnych kontaktów z parafią – inna religia. Zdaniem roz−mówcy z innej parafii, nie mającej dotychczas żadnych kontaktów z cu−dzoziemcami, w przyszłości parafia mogłaby podejmować takie działa−nia na rzecz uchodźców, jak: udzielanie pomocy duchowej, wypełnianieczasu wolnego, organizowanie wyjazdów dzieci na wypoczynek, umoż−liwienie udziału w grupach wsparcia.

Pozostałych sześciu badanych parafii miało kontakt z cudzoziemca−mi. Regularna pomoc świadczona przez parafie dotyczyła głównie Cze−czenów, przy czym w ostatnich trzech latach było to od kilku (najczę−ściej) do 30–40 osób rocznie. Żadnemu cudzoziemcowi, który zwrócił sięo pomoc, nie odmówiono jej. Jeden z respondentów wskazywał, że do je−go parafii zgłaszali się głównie cudzoziemcy ubiegający się o statusuchodźcy. Wsparcie, którego oczekiwali, można zaklasyfikować jakozwiązane z potrzebami materialnymi, duchowymi, społecznymi (poszu−kiwanie pomocy w kontaktach z Polakami) czy proceduralnymi (prośbyo zaopiniowanie do uzyskania statusu uchodźcy). Formy świadczonejpomocy obejmowały także: rozmowy, pomoc pieniężną i rzeczową (m.in.paczki świąteczne dla dzieci, odzież, zabawki, słodycze). Respondenci


136

wspominali również o innych formach pomocy, jak np. bezpłatna pora−da prawna. Beneficjenci charakteryzowali się – jak to określił jedenz badanych respondentów – postawą proszącą, ale nie mieli postawyroszczeniowej i byli wdzięczni za okazaną pomoc. Nie jest przy tym tak,że parafie podejmują działania wyłącznie w rezultacie zgłoszenia sięcudzoziemców, co ilustruje wypowiedź innego respondenta: Żaden z cu−dzoziemców sam się do nas nie zgłaszał, parafia sama robi zbiórkęodzieży, żywności, zabawek dla dzieci i są one przekazywane bezpośre−dnio do ośrodka i tam są odpowiedni ludzie, którzy dzielą te rzeczy dlanajbardziej potrzebujących. Większość badanych odwiedzała lokalneośrodki dla uchodźców, aby zapoznać się z mieszkańcami na terenie Pa−rafii [sprawdzić/poznać] jakie mają warunki, a także z kolędą. Cudzo−ziemcy rzadko angażowali się w działania prowadzone w parafii, naj−częściej nie uczestniczyli także w nabożeństwach/sakramentach, co –uwzględniając, że są to w większości Czeczeni−muzułmanie – nie po−winno być zaskoczeniem. Jeden z respondentów wspomniał jednak, żezarówno cudzoziemcy ubiegający się o status uchodźcy, jak też cudzo−ziemcy ze statusem uchodźcy bądź zgodą na pobyt tolerowany uczest−niczyli w przygotowaniu imprezy choinkowej dla dzieci, zajmując się:pieczeniem ciast, przygotowaniem paczek. Razem z dziećmi uczestni−czyli także w choince. Oprócz tego pomagali przy rozładunku żywności.

Z wypowiedzi badanych wynika, że traktują oni cudzoziemców−uchodźców jako mieszkańców parafii, a nie odosobnioną grupę obcych.Zdaniem respondentów, w przyszłości parafie mogłyby podejmowaćwięcej działań na rzecz cudzoziemców ubiegających się o nadanie sta−tusu uchodźcy np. Służyć pomocą w porozumiewaniu się (znajomość ję−zyków obcych, poradą prawną, organizacją czasu wolnego (sale, zaję−cia); podejmować działania na rzecz poprawy stosunków międzyuchodźcami a parafianami; organizować zbiórki żywności przy pomocyCaritasu, spotkania mieszkańców ośrodka z parafianami celem lepsze−go poznania zwyczajów, obyczajów, kultury. Modelować postawy para−fian poprzez wykorzystanie katechezy młodzieży i kazań. Podejmowaćdziałania mediacyjne w przypadku pojawienia się napięć, konfliktówmiędzy mieszkańcami ośrodka i parafii. Respondent z parafii, w którejdziałania na rzecz cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusuuchodźcy były prowadzone sporadycznie i polegały na rozmowie, pomo−cy, wystawieniu opinii, udzieleniu schronienia, stwierdził, że gdyby cu−dzoziemcy ci wykazali chęć kontaktu, parafia mogłaby zapewnić pomocpsychologiczną i materialną.


137


w opinii przedstawicieli badanych Parafii

Większość respondentów stwierdziła, że trudno jest jednoznacznieocenić stosunek Polaków do cudzoziemców na terenie parafii, wypowia−dając się jednocześnie raczej przychylnie o lokalnej społeczności w tymzakresie: Mieszkańcy na ogół respektują obecność Czeczeńców […] Zda−rzyły się epizody niesnasek, ale chyba nie były poważne. Nie spotkałemsię z przejawami rasizmu, nacjonalizmu. Z tolerancją jest dobrze. Niezachowują się agresywnie, są raczej obojętni. Pojawiły się także trzywypowiedzi jednoznacznie pozytywnie świadczące o stosunku parafiando cudzoziemców, jak np. następująca: Nie ma zatargów między Pola−kami a uchodźcami, kiedy przychodzą po pomoc, chętnie pomagają,uczestniczą w życiu parafii. Inny ksiądz był nieco ostrożniejszy w swo−ich sądach, wskazując na pewną ambiwalencję w stosunku lokalnychparafian do cudzoziemców: Z jednej strony część parafian jest chętnapomagać uchodźcom, z drugiej obawiają się ich w trosce o swoje bez−pieczeństwo, widząc ich skonfliktowanych między sobą, boją się teżo bezpieczeństwo swojego mienia, włamań do domów, kradzieży. Wi−dział jednocześnie pozytywne strony obecności ośrodka dla lokalnejspołeczności: Mieszkańcy ośrodka są okazją do otwarcia się na różniceras, kultur i religii, uczenia się tolerancji. Jednak, ponieważ w najbliż−szym otoczeniu żyją w domach jednorodzinnych, zabezpieczają swójmajątek przed kradzieżą, pilnują swojej własności.

Podsumowanie

W świetle odbytych badań, pomoc w parafiach była udzielana wszyst−kim cudzoziemcom, którzy się o nią zwracali. Z badań wynika również, żedla duchownych nie miało znaczenia, do której kategorii należeli ci cudzo−ziemcy. Nie miał również znaczenia fakt, iż większość cudzoziemców po−szukujących ochrony to muzułmanie. Wydaje się również, że niekiedyprzedstawiciele parafii nie do końca orientowali się w poszczególnych ka−tegoriach prawnych cudzoziemców. Większość parafii pomagała cudzo−ziemców (zarówno w aspekcie duchowym jak i materialnym). Księża wi−zytowali ośrodki, a ci którzy nie mieli dotychczas kontaktu z cudzoziem−cami poszukującymi ochrony, w większości wskazywali na możliwe obsza−ry pomocy w przyszłości. Warto wskazać przy tym na fakt, iż w niektórychmiejscowościach, pomimo faktu, że cudzoziemcy nie zwracali się do lokal−nej parafii, duchowni sami podjęli działania mające na celu pomoc.


138

Jednostki organizacyjne policji

Na wstępie warto przypomnieć, że do statutowych zadań policji na−leżą:

• ochrona życia i zdrowia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi za−machami naruszającymi te dobra,

• ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego,• wykrywanie przestępstw i wykroczeń oraz ściganie ich sprawców.

Znajomoœæ zadañ jednostki policji wobec cudzoziemców wœród

badanych pracowników

Większość badanych pracowników policji stwierdzało, że policja jestzobowiązana do wykonywania zadań wobec wszystkich uwzględnio−nych w badaniu kategorii cudzoziemców, tj. cudzoziemców ubiegają−cych się o status uchodźcy, cudzoziemców ze statusem uchodźcy orazcudzoziemców mających zgodę na pobyt tolerowany. Pracownicy dekla−rowali wiedzę na temat wspomnianych kategorii cudzoziemców. Jakstwierdził jeden z respondentów: realizując zadania w zakresie bezpie−czeństwa i porządku publicznego sprawdzamy, czy cudzoziemcy –podobnie zresztą jak w przypadku obywateli polskich, przestrzegająobowiązujących na terytorium RP przepisów prawa. Ponadto kontrolu−jemy zakłady pracy, czy nie pracują tam nielegalnie. Zdarza się, iżpodejmujemy interwencje, jeżeli cudzoziemcy zamieszkujący w pobli−skim ośrodku dla uchodźców naruszą obowiązujący w nim regulaminpobytu.

Inny badany stwierdził, że w odniesieniu do cudzoziemców posiada−jących zgodę na pobyt tolerowany – poza sytuacjami regularnego naru−szenia prawa – policja podejmuje działania tylko w przypadku zleceniawykonania czynności przez uprawniony organ, natomiast w odniesie−niu do cudzoziemców posiadających status uchodźcy – tylko w przypad−ku zlecenia im czynności przez Wydział Postępowań Administracyjnychlub inny uprawniony organ. Cytowany respondent wskazywał, że w od−niesieniu do cudzoziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodź−cy policja ma zadanie przeprowadzenie wywiadu środowiskowego na te−mat tej kategorii cudzoziemców. Respondent z innej miejscowości,stwierdził, że w przypadku cudzoziemców ubiegających się o statusuchodźcy, Policja ma prawny obowiązek realizowania następującychzadań: uzyskiwanie opinii w miejscu pobytu cudzoziemców, dokonywa−


139

nie rozpoznania czy nie ma powiązań z elementami przestępczymi, zbie−ranie informacji o tych osobach. Natomiast w odniesieniu do cudzo−ziemców ze statusem uchodźcy oraz cudzoziemców mających zgodę napobyt tolerowany rolą Policji jest przede wszystkim gromadzenie infor−macji o tych osobach. Nie uzyskano jednak więcej danych na tematcharakteru tych informacji. Inny respondent wymienił następujące za−dania wobec cudzoziemców posiadających status uchodźcy: współpracaz instytucjami, wymiana informacji dot. cudzoziemców, monitorowaniesytuacji, prewencja.

Jak wynika z powyższej analizy, zakres zadań Policji w odniesieniudo cudzoziemców poszukujących ochrony w Polsce jest relatywnie dużyi biorący udział w badaniach pracownicy Policji mieli dobrą orientacjęco do zakresu swoich obowiązków wobec tej grupy cudzoziemców.

Kontakty pracowników badanych jednostek policji

z cudzoziemcami w ostatnich latach

Badani pracownicy policji zwykle odpowiadali twierdząco na pytanieo kontakty z różnymi kategoriami cudzoziemców. Jeżeli chodzi o cudzo−ziemców oczekujących na decyzję w sprawie statusu uchodźcy, kontak−ty miały również miejsce na terenie ośrodka dla uchodźców. Jeden z ba−danych nie był pewny, czy w latach 2005–2007 miały miejsce kontaktyjednostki Policji z cudzoziemcami ze statusem uchodźcy oraz cudzo−ziemcami mającymi zgodę na pobyt tolerowany, był jednak przekonany,że dochodziło w tym okresie do kontaktów z cudzoziemcami ubiegają−cymi się o status uchodźcy. Wizyty policjantów w ośrodku dla uchodź−ców podyktowane były dosyć oczywistymi względami utrzymania po−rządku publicznego (bieżące interwencje), ale również odbywały sięw celach informacyjnych (zapoznanie cudzoziemców z najważniejszymiregulacjami prawnymi w RP).

W opinii większości badanych, obecność różnych kategorii cudzo−ziemców raczej powoduje zagrożenie dla bezpieczeństwa i porządku pu−blicznego. Respondenci zwracali uwagę na dokonywane przez cudzo−ziemców ubiegających się o nadanie statusu uchodźcy naruszenia pra−wa odnotowywane poza ośrodkiem: Na terenie podległym jednostceznajduje się ośrodek dla uchodźców. Popełniane są przez w/w kradzie−że, najczęściej sklepowe. Badani wymieniali również rozboje z udziałemcudzoziemców, pobicia, przemoc domową, porwania związane z rytua−łem zaślubin, wykroczenia drogowe czy jeden przypadek czynu lubież−


140

nego. Raz policja interweniowała z powodu bójek pomiędzy cudzoziem−cami a mieszkańcami. Jako przyczyny dokonywanych przez cudzoziem−ców przestępstw policjanci podawali brak stałego zatrudnienia i źródełutrzymania oraz odrębność kulturową i religijną.

Badane jednostki policji w większości deklarowały współpracę z inny−mi instytucjami w związku z lokalizacją na ich terenie ośrodka dlauchodźców. Wśród wymienionych instytucji współpracujących były urzę−dy wojewódzkie (w zakresie procedur deportacyjnych i uchodźczych),Fundacja Helsińska (kontrolująca stosowanie „środków izolacyjnych”przez policję), ośrodek dla uchodźców, Urząd ds. Cudzoziemców w War−szawie, straż graniczna, straż miejska, pomoc społeczna, służba medycz−na, urząd pracy, komenda wojewódzka, sąd rodzinny, szkoła podstawowai gimnazjum. Respondenci zdawali się nie napotykać na wiele trudnościw kontaktach z cudzoziemcami. Wśród największych trudności wymie−niali barierę językową, barierę mentalną (niezrozumienie przez nie−których cudzoziemców polskich zasad prawa), a także wprowadzaniew błąd przez niektórych cudzoziemców (np. co do danych personalnych).

Przygotowanie badanych pracowników jednostek policji


Specyfika pracy Policji powoduje, że praktycznie każdy funkcjona−riusz powinien być przygotowany do kontaktu z cudzoziemcami. Z wy−powiedzi respondentów wynika, że w większości trudno jest im ocenić,czy zostali przygotowani do tego kontaktu. Proporcja liczebna respon−dentów, którzy twierdzili, że zostali przygotowani do kontaktów z cu−dzoziemcami i tych, którzy uznali, że nie zostali do tego przygotowanibyła mniej więcej równa (kolejno 3 i 2 odpowiedzi). Jeden z badanychstwierdził, że pracownicy policji zostali przygotowani do wykonywaniatego zadania, przede wszystkim w ramach doskonalenia zawodowegopolicjantów oraz poprzez przyjęcie odpowiedniego algorytmu postępo−wania dla służb patrolowych i jednostek dyżurnych. Policjanci przecho−dzili również szkolenia językowe, jednak przydatność niektórych szko−leń może być uznana za wątpliwą, jako że polegały one na nauce języ−ka angielskiego (podczas gdy wydaje się, że na badanym terenie liczeb−nie dominują cudzoziemcy rosyjskojęzyczni). Respondenci najczęściejtwierdzili, że liczba funkcjonariuszy realizujących zadania odnoszącesię do różnych kategorii cudzoziemców jest raczej wystarczająca w sto−sunku do obciążenia tymi zadaniami.


141


w opinii pracowników policji

Pracownicy badanych jednostek policji w większości nie potrafili jed−noznacznie ocenić stosunku lokalnej społeczności do cudzoziemcówbądź skłaniali się do uznania go za negatywny. Jeden z respondentów– pomimo braku jednoznacznej odpowiedzi – stwierdził, że są skargi namieszkańców [ośrodka], na ich zachowanie, o czym informowaliśmyUrząd ds. Cudzoziemców, ale konfliktu pomiędzy cudzoziemcami a Po−lakami nie ma. Pojawiły się dwie wypowiedzi o jednoznacznie negatyw−nym stosunku społeczności lokalnej do cudzoziemców. Uzasadniane by−ły tym, że mieszkańcy czują się niebezpiecznie, a także zachowaniemuchodźców w stosunku do Polaków. Jeden respondent – pomimo brakujednoznacznej odpowiedzi – uznał, że wprawdzie stosunek ten jesttrudny do określenia, ale raczej przeważa pozytywny.

Podsumowanie

Pracownicy jednostek policji mają głównie kontakt z cudzoziemcamioczekującymi na decyzję w sprawie nadania statusu uchodźcy, przyczym wszyscy badani odwiedzali miejscowe ośrodki dla uchodźców. Jed−nocześnie opierając się na swojej praktyce zawodowej najczęściej re−spondenci wnioskowali o zagrożeniu bezpieczeństwa, jakie grupa cu−dzoziemców poszukujących ochrony stanowi dla lokalnej społeczności,wskazując na konkretne przykłady interwencji w związku z przestęp−stwami bądź wykroczeniami popełnianymi przez cudzoziemców.W związku z obecnością ośrodka dla cudzoziemców, pracownicy jedno−stek policji utrzymują kontakt z innymi instytucjami lokalnymi. Donajwiększych problemów w kontakcie z cudzoziemcami pracownicy po−licji zaliczyli barierę językową. Nie wydaje się, aby badani pracownicypolicji byli w szczególny sposób przygotowani do pracy z cudzoziemca−mi, niemniej jednak ich orientację na temat zadań instytucji związa−nych z różnymi kategoriami cudzoziemców można uznać za zadowala−jącą.


Łukasz Łotocki

5. Dystans spo³eczny pracowników instytucji lokalnychdo Czeczenów na tle innych grup

narodowych

Kategoria dystansu spo³ecznego

Koncepcja dystansu społecznego wprowadzona przez Roberta EzraParka zakłada, że istnieją miary i stopnie porozumienia i bliskości(zażyłości), którymi można opisywać relacje interpersonalne i spo−łeczne. Park stwierdzał, że kategoria dystansu społecznego (różnychstopni bliskości versus oddalenia) może zostać zastosowana w odnie−sieniu do klas, ras czy narodowości. Fakt, że potrafimy odróżnić róż−nie stopnie zażyłości wskazuje również na możliwość ich pomiaru, tj.na możliwość pomiaru dystansu społecznego1. Według R.E. Parka,dystans społeczny oznacza „brak zgody na nawiązywanie określone−go rodzaju kontaktów z przedstawicielami różnych grup społecz−nych”2.

Koncepcja Parka była punktem wyjścia do opracowania skali dystan−su społecznego przez E.S. Bogardusa. Bogardus – podobnie zresztą jakPark – uznawał, że dystans społeczny istnieje niezależnie od dystansu

1 R.E. Park, The Concept of Social Distance As Applied to the Study of Racial At−titudes and Racial Relations, w: Journal of Applied Sociology, nr 8 (1924), s. 340.

2 Ibidem, s. 339–344, za: J. Błuszkowski, Stereotypy narodowe w świadomości Po−laków. Studium socjologiczno−politologiczne, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2003,s. 81.

144

przestrzennego. Występuje on np. w wielkich miastach, w których mie−szkają tysiące ludzi w bezpośredniej bliskości przestrzennej. W swoimbadaniu Bogardus poprosił respondentów o zaznaczenie przy poszcze−gólnych grupach narodowych określonych sytuacji, do których dopuści−liby przedstawicieli tych grup. Stwierdzenie przedstawione responden−tom w odniesieniu do poszczególnych grup narodowych brzmiało nastę−pująco:

Pod wpływem pierwszego odruchu uczuciowego chętnie dopuściłbymczłonków poszczególnych ras (jako całą grupę, a nie najlepszych lubnajgorszych jej przedstawicieli jakich znam) do:

1. Bliskiej więzi ze mną poprzez małżeństwo, 2. Do mojego kręgu towarzyskiego, 3. Na moją ulicę jako sąsiada, 4. Do pracy w moim zawodzie, w moim kraju, 5. Uzyskania obywatelstwa mojego kraju, 6. Jedynie roli turysty w moim kraju, 7. Usunąłbym go z mojego kraju3.Powyższa lista – składająca się z siedmiu stopni – stanowi skalę Bo−

gardusa w jej klasycznej formie. Stosunek do poszczególnych stwier−dzeń z listy pełni rolę wskaźników dystansu społecznego. Metodologicz−nym zarzutem wobec tak skonstruowanej skali jest fakt, iż nie ma onakumulatywnego charakteru. Pytania 1–5 mają charakter pozytywny,natomiast pytania 6 i 7 – negatywny4. Wyniki badań prowadzonychz wykorzystaniem skali Bogardusa wykazują również, że nie zawsze re−spondenci odpowiadają na pytania skali konsekwentnie. Zdarza się, żeosoby udzielające twierdzącej odpowiedzi na pytanie 6 lub 7, odpowia−dają także twierdząco na niektóre wcześniejsze pytania, co może wyni−kać z niejednowymiarowości skali5.

Jednocześnie należy zaznaczyć, że dystans społeczny nie jest tożsa−my z uprzedzeniami czy – tym bardziej – rasizmem bądź ksenofobią, coniekiedy mylnie się sugeruje. Odczuwanie dystansu społecznego doty−czy całej grupy narodowej (a nie pojedynczych jej członków) i może rów−nież wynikać z trafnej bądź błędnej oceny norm kulturowych, które re−

£ukasz £otocki

3 E.S. Bogardus, Measuring Social Distances, w: Journal of Applied Sociology nr 9(1925), s. 301; patrz także: P. Szydlak, E. Nowicka, Swoi i obcy. Granice jawne i ukry−te, w: Inny obcy wróg. Swoi i obcy w świadomości młodzieży szkolnej i studenckiej (red.E. Nowicka, J. Nawrocki), Oficyna Naukowa, Warszawa 1996, s. 193; J. Błuszkowski,op. cit., s. 81.

4 J. Błuszkowski, op. cit.,s. 81.5 Ibidem, s. 210.

145

spondent może uznać za niekompatybilne z normami kultury własnej.Innymi słowy, jeżeli osoba postronna uzna wysoki stopień dystansuspołecznego w poszczególnych jego wymiarach za „przesadzony”, niepowinna automatycznie wnioskować o wspomnianej „ksenofobii”, a za−stanowić się nad – głównie podyktowanymi względami kulturowymi –przyczynami takich a nie innych deklaracji respondentów. Przykłado−wo niechęć respondenta wobec zamążpójścia córki za muzułmaninamoże wynikać z licznych przekazów na temat pozycji kobiet w kultu−rach muzułmańskich i dalekim uproszczeniem byłoby twierdzenie o ca−łościowej niechęci do muzułmanów na tej podstawie.

Badania nad dystansem spo³ecznym wœród pracownikówinstytucji lokalnych

Pytanie dotyczące dystansu wobec różnych narodowości zadane zo−stało 88 pracownikom instytucji lokalnych funkcjonujących w otoczeniu9 ośrodków dla cudzoziemców w Polsce.

Tabela 1. Respondenci biorący udział w badaniach dystansu społecznego

Rodzaj instytucji Liczba instytucji (respondentów)Powiatowy Urząd Pracy 8Ośrodek Pomocy Społecznej 8Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie 8Szkoła 9Jednostka organizacyjna policji 9Parafia Kościoła Katolickiego 9Straż miejska 7Urząd wojewódzki – wydział polityki społecznej 3Lokalne media 9Lokalni pracodawcy do 30 pracowników 9Lokalni pracodawcy powyżej 30 pracowników 9SUMA (n) 88


Szczególnie interesował nas deklarowany dystans wobec Czeczenów(a więc głównej grupy narodowej poszukującej w Polsce ochrony). Ba−dania dystansu wobec innych narodowości służyły zagwarantowaniuokreślonych grup odniesienia dla oceny wyników dotyczących Czecze−nów. W omawianym badaniu przyjęliśmy zmodyfikowaną skalę dystan−su społecznego, mierzonego poprzez ustosunkowanie się respondentado następującego stwierdzenia:

Dystans spo³eczny pracowników instytucji lokalnych do Czeczenów…

146

Pod wpływem pierwszego odruchu uczuciowego chętnie dopuścił−bym/dopuściłabym przedstawicieli wymienionych poniżej narodowoścido następujących ról (jako całą grupę narodową, a nie najlepszych lubnajgorszych jej przedstawicieli):

1. Najbliższego sąsiada;2. Bliskiego współpracownika; 3. Nauczyciela mojego dziecka;4. Mojego zięcia lub synowej;5. Mojego szefa;6. Księdza w mojej parafii;7. Opiekunki mojego dziecka.W powyższej skali uwzględniono szczególną wagę, jaką respondenci

darzą rodzinę, a szczególnie swoje dzieci (często jest to większa troskai obawa niż wobec samego siebie, stąd np. odstąpiono od pytania o go−towość do poślubienia przedstawicieli obcych nacji zakładając, że do−brym miernikiem rzeczywistego dystansu na tym poziomie będzie sto−sunek do poślubienia przedstawiciela innej nacji przez własne dziecko).Innymi istotnymi wymiarami życia uwzględnionymi w przytoczonejskali było środowisko zamieszkania, środowisko pracy oraz miejsce mo−dlitwy. Wyniki badania mają jedynie charakter przyczynkarski i nienależy uznawać ich za reprezentatywne dla pracowników instytucji lo−kalnych w ogóle. Dlatego też omówienie tych wyników nie będzie takszczegółowe jak w przypadku badań przeprowadzonych w społeczno−ściach lokalnych. Wyniki te obrazują jedynie skalę dystansu społeczne−go odczuwanego przez wspomnianych 88 pracowników instytucji,którzy zostali wytypowani przez te instytucje (a do badania dobrani ce−lowo) jako najbardziej adekwatni i kompetentni w zakresie kontaktówz cudzoziemcami. Analizując poniższe wyniki należy brać pod uwagęczynnik poprawności politycznej, którą mogli kierować się badani ma−jący świadomość reprezentowania nie tylko swoich opinii ale stanowi−ska całej intytucji.

£ukasz £otocki

147

Tabela 2. Odpowiedzi pozytywne respondentów na pytanie: Czy pod wpły−wem pierwszego odruchu uczuciowego chętnie dopuściłby Pan/Pani przed−

stawicieli wymienionych poniżej narodowości do następujących ról (odpowia−dając na pytania proszę uwzględniać całą grupę narodową, a nie najlepszych

lub najgorszych jej przedstawicieli, jakich Pan/Pani zna)? (n=88)

Amerykanin 92,00% 88,60% 77,30% 63,60% 78,40% 68,20% 53,40%Białorusin 78,40% 65,90% 58,00% 51,10% 54,50% 65,90% 55,70%Czeczen 67,00% 59,10% 51,10% 38,60% 45,50% 59,10% 48,90%Irlandczyk 88,60% 83,00% 76,10% 61,40% 67,00% 68,20% 60,20%Niemiec 92,00% 89,80% 76,10% 54,50% 71,60% 68,20% 56,80%Ormianin 70,50% 58,00% 50,00% 42,00% 44,30% 60,20% 60,20%Rosjanin 81,80% 72,70% 68,20% 54,50% 56,80% 63,60% 45,40%Ukrainiec 78,40% 65,90% 62,50% 51,10% 54,50% 63,60% 40,90%Wietnamczyk 75,00% 60,20% 54,50% 43,20% 50,00% 60,20% 55,70%Włoch 89,80% 86,40% 75,00% 62,50% 65,90% 75,00% 55,70%Żaden z wymienionych 1,10% 2,30% 14,80% 27,30% 17,00% 14,80% 27,30%

Jak wynika z badań, 67% respondentów – pracowników lokalnychinstytucji – gotowych jest dopuścić Czeczenów do roli najbliższego są−siada (wobec 52% dla ogółu społeczności lokalnych), 59% – do roli bli−skiego współpracownika (wobec 58% dla ogółu społeczności lokalnych),59% – do roli księdza (wobec 46% dla ogółu społeczności lokalnych),51% – do roli nauczyciela dziecka (wobec 46% dla ogółu społeczności lo−kalnych), 49% – do roli opiekunki dziecka (wobec 24% dla ogółu spo−łeczności lokalnych), 45% – do roli szefa (wobec 41% dla ogółu społecz−ności lokalnych) oraz 39% – do roli zięcia bądź synowej (wobec 25,1%dla ogółu społeczności lokalnych). Choć możliwość bezpośredniego po−równania wyników dla społeczności lokalnej oraz pracowników instytu−cji lokalnych wydaje się problematyczna ze względu na inny dobór i li−czebność próby, można postawić hipotezę, że badani pracownicy insty−tucji lokalnych deklarują mniejszy stopień dystansu społecznego w po−szczególnych obszarach życia niż ogół badanych społeczności lokalnych6


Nar

odow

ość

Naj

bli

ższe

gosą

siad

a

Bli

skie

gow

spół

pra

cow

nik

a

Nau

czyc

iela

dzi

eck

a

Zię

cia/

syn

owej

Sze

fa

Ksi

ędza

w p

araf

ii

Op

iek

un

ki

dzi

eck

a

6 Należy tu także uwzględnić fakt, że w przypadku badań w społeczności lokalnejrespondent miał wybrać jedną z dwóch odpowiedzi, które były sformułowane w sposób

148

Jednakże przykładowo w sferze pracy (rola bliskiego współpracownika)wyniki dotyczące skali dystansu w obu badanych grupach responden−tów okazały się prawie równe. Największy dystans społeczny – podob−nie jak w przypadku ogółu społeczności lokalnych – występował w re−lacjach rodzinnych, a także w zakresie potencjalnej zależności służbo−wej. Czeczeni – obok Ormian oraz Wietnamczyków – wzbudzają naj−większy na tle innych grup narodowych dystans społeczny wśród bada−nych przedstawicieli instytucji lokalnych, o wiele większy niż osoby po−chodzące z państw zachodnich. W odniesieniu do Czeczenów, z którymiwiększość respondentów miała kontakt, z jednej strony może to być wy−nikiem diagnozy dużego dystansu kulturowego (opartego na własnymdoświadczeniu respondentów w kontakcie z tą grupą bądź przekazach„z drugiej ręki”, w tym z mediów), a z drugiej – wynikiem niechęci pra−cowników instytucji (opartej na doświadczeniach w kontakcie z tą gru−pą bądź na uprzedzeniach). Takie nacje jak Ormianie – pomimoodmienności kulturowej, a przede wszystkim religijnej w stosunku doCzeczenów – mogą być kojarzone z Kaukazem i w związku z tym re−spondenci wnioskują o nich analogicznie jak w przypadku Czeczenów.Ponadto funkcjonują określone stereotypy na temat tej grupy (np.o mafii ormiańskiej) i również ich wynikiem może być wysoki stopieńdeklarowanego dystansu. Wydaje się, że bez znaczenia pozostaje tufakt, że Ormianie jako grupa narodowa są w Polsce obecni co najmniejod XIV wieku, a ich historia na ziemiach polskich jest doskonałymprzykładem pozytywnej integracji. Duży dystans społeczny wobec Wiet−namczyków może z kolei sugerować, że pracownicy instytucji odczuwa−ją po prostu większy dystans wobec cudzoziemców pochodzących w kra−jów azjatyckich, o wyróżniających się cechach zarówno fizycznych, jaki kulturowych.

Istnienie dystansu społecznego jest naturalnym zjawiskiem społecz−nym występującym w każdej grupie społecznej, przy czym w miarę in−tensyfikacji kontaktów z przedstawicielami danej grupy – przy brakuwiększej liczby doświadczeń negatywnych – skala dystansu powinnasię zmniejszać. Tymczasem grupa ponad 40% osób, których praca zawo−dowa ma pośrednio bądź bezpośrednio sprzyjać integracji (w tym zawo−

£ukasz £otocki

mniej kategoryczny niż to było w przypadku pracowników instytucji. Kwestionariuszkierowany do lokalnych mieszkańców zawierał bowiem odpowiedzi: nie miałbym nicprzeciwko bądź wolałbym tego uniknąć. Pracownicy instytucji lokalnych zostali popro−szeni o odpowiedź bardziej kategoryczną, tj. twierdzącą bądź przeczącą (tak lub nie), codo dopuszczenia poszczególnych narodowości do poszczególnych ról społecznych, co mo−gło również wpłynąć na różnice w wyniku badania.

149

dowej) cudzoziemców i która pośrednio lub bezpośrednio w swojej pra−cy zawodowej styka się z Czeczenami, sama nie chciałaby mieć zawspółpracownika Czeczena. Fakt ten może z jednej strony świadczyćo tym, że wspomniana grupa 40% pracowników instytucji sama nie jestprzekonana – i to, co może szczególnie niepokoić, być może biorąc poduwagę doświadczenia ze swojej pracy – o możliwości integracji tej gru−py, ani chętna z nią się integrować. Inną hipotezą może być występowa−nie ryzyka nieodpowiedniego nastawienia do pracy z cudzoziemcamiwśród wspomnianych 40%. Zarówno hipoteza o opartym na doświad−czeniu, jak i opartym na uprzedzeniach braku przekonania co do moż−liwości bądź zasadności integracji Czeczenów w społeczeństwie polskimwydaje się niepokojąca i źle rokuje integracji instytucjonalnej tej grupynarodowej. Pocieszeniem pozostaje fakt, że mimo wszystko większośćrespondentów (59%) dopuszcza możliwość współpracy zawodowejz przedstawicielem czeczeńskiej grupy narodowej, a więc nie ujawnia –już na wstępie – własnego braku przekonania co do integrowania się tejgrupy (i z tą grupą).


Łukasz Łotocki

6. Wnioski koñcowe z badañinstytucji lokalnych

Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że pracownicy głównychinstytucji lokalnych mających kontakt z cudzoziemcami poszukującymiochrony mają ogólną wiedzę na temat zadań na rzecz tej grupy do nichprzypisanych, jest to jednak często wiedza niekompletna. Dotyczy toprzede wszystkim instytucji pomocy społecznej (ośrodek pomocy spo−łecznej oraz powiatowe centrum rodzinie) oraz rynku pracy (urzędypracy). Pracownicy tych instytucji mają ustawowe zobowiązania zarów−no wobec cudzoziemców oczekujących na decyzję w sprawie nadaniastatusu uchodźcy, cudzoziemców posiadających status uchodźcy jaki cudzoziemców posiadających zgodę na pobyt tolerowany. Skala zgło−szeń cudzoziemców do tych instytucji nie jest wysoka, a ci, którzy sięzgłaszają, często nie dopełniają swoich podstawowych obowiązków be−neficjenta. Skutkuje to sytuacją, w której cudzoziemcy nie stanowią du−żej grupy beneficjentów, a pracownicy wspomnianych instytucji nie ma−ją ani potrzeby, ani okazji posiąść kompletną wiedzę dotyczącą ich sta−tutowych zadań wobec tej grupy.

Instytucjami, które mają najczęstszy kontakt z cudzoziemcami po−szukującymi ochrony są szkoły, co wiąże się z mniej lub bardziej stałymkontaktem z uczniami cudzoziemskimi. Pracownicy badanych szkółwykazali się dobrą znajomością zadań szkoły wobec różnych kategoriicudzoziemców. Obraz integracji szkolnej nie rysuje się jednak optymi−stycznie. Z badań wynika, że uczniowie czeczeńscy często mają trudno−ści w pokonaniu zaległości szkolnych i różnic programowych co skutku−je ich niskimi wynikami w nauce. Szkoły podejmują dodatkowe działa−

152

nia skierowane do dzieci cudzoziemskich, jak np. zajęcia wyrównawczemające miejsce również w ośrodkach dla cudzoziemców; wydaje się jed−nak, że nie rozwiązują one problemów związanych z często długimiprzerwami w edukacji szkolnej, barierą kulturową, językową czy dużąrotacją cudzoziemców (związaną np. z ich wyjazdami na Zachód, co po−woduje przerwanie procesu edukacji). Badani pracownicy szkół wydalisię jednak mocno zaangażowani w prace na rzecz cudzoziemców. Podob−na sytuacja gotowości do pomocy (często popartej praktyką) miała miej−sce w przypadku parafii Kościoła rzymskokatolickiego. Różnice religij−ne nie były przeszkodą w gotowości księży do bezpośredniej pomocy cu−dzoziemcom poszukującym ochrony.

Z wywiadów przeprowadzonych wśród pracowników jednostek orga−nizacyjnych policji wynika, że pracownicy policji w większości mieliświadomość zadań, do wypełniania których zobowiązani są wobec roż−nych kategorii cudzoziemców, jednakże ich doświadczenia w kontakciez tymi grupami dotyczyły głównie zdarzeń kryminalnych, w których cu−dzoziemcy byli raczej sprawcami niż ofiarami.

Biorąc pod uwagę większe bądź mniejsze doświadczenie badanychpracowników instytucji lokalnych w pracy i kontakcie z cudzoziemcaminiepokojące są wyniki badań dystansu społecznego, który w odniesieniudo najliczniejszej grupy cudzoziemców poszukujących ochrony, tj. Cze−czenów wydają się dość wysokie i to w odniesieniu do – kluczowego dlaintegracji i działań badanych instytucji – obszaru, jakim jest praca. Od−nosząc deklaracje dotyczące dystansu respondentów do ich wypowiedzina temat doświadczeń w kontakcie z cudzoziemcami poszukującymiochrony, uzyskujemy obraz grupy trudnej do integracji instytucjonalneji jako takiej postrzeganej przez pracowników instytucji lokalnych.

Większość badanych pracowników instytucji lokalnych mówiłao braku specjalistycznych szkoleń przygotowujących do kontaktu i pra−cy ze specyficznymi grupami cudzoziemców. Jednocześnie pracownicyinstytucji lokalnych deklarowali chęć udziału w takich szkoleniach,obecnie bardzo często radząc sobie poprzez samokształcenie czy naukęprzez praktykę. Wydaje się, że postulaty te powinny być uwzględnionew planach instytucji dotyczących kształcenia ustawicznego pracowni−ków. Różnego typu szkolenia powinny być także kierowane do samychcudzoziemców, a szczególnie do tak odmiennych grup kulturowych jakCzeczeni. Wyniki badań skłaniają bowiem do postawienia hipotezy, żebariery integracji leżą w dużej mierze po stronie „integrowanych”, dys−ponujących zbyt małą wiedzą na temat zasad korzystania z wieluuprawnień i współpracy z instytucjami lokalnymi.

£ukasz £otocki

153

Potwierdzenie znalazła w badaniach hipoteza o obojętnym stosunkupolskich klientów instytucji lokalnych do cudzoziemców (przy czym czę−ściej pojawiały się wypowiedzi świadczące o pozytywnych niż negatyw−nych relacjach).

Przeprowadzone badania wskazują na zasadność wprowadzeniapewnych działań do polityki integracji imigrantów, odnoszących się za−równo do przygotowania kadr w instytucjach publicznych na poziomieadministracji i samorządu terytorialnego, jak też wzbogacenia instru−mentów adresowanych w ramach różnorakich kierunków pomocy doimigrantów, w tym szczególnie poszukujących w Polsce ochrony. Do naj−bardziej pilnych zaliczyłbym takie, jak:

• organizowanie szkoleń kierowanych do cudzoziemców, mającychna celu przekazanie im wiedzy na temat polskiego systemu pra−wnego i polskich norm kulturowych;

• zobligowanie cudzoziemców do udziału w kursach nauki językapolskiego oraz nauki zawodu i powiązania ich aktywności w tymzakresie z uprawnieniami do niektórych świadczeń socjalnychświadczonych przez państwo;

• organizacja szkoleń o charakterze warsztatowym w instytucjachlokalnych dotyczących kultur i krajów pochodzenia cudzoziemców(przede wszystkim islamu) oraz praw i obowiązków cudzoziem−ców;

• przygotowanie informatorów nt. kultur i krajów pochodzenia cu−dzoziemców kierowanych do pracowników instytucji lokalnych.

Na zakończenie należy zauważyć, że stan rzeczy omówiony w niniej−szej publikacji może w najbliższym czasie ulec zmianie. Wejście w ży−cie przepisów o ochronie uzupełniającej w czerwcu 2008 r. spowoduje,że wszyscy cudzoziemcy posiadający zgodę na pobyt tolerowany (a więckilka tysięcy osób w skali całego kraju) będą uprawnieni do świadczeńwłaściwych dla cudzoziemców posiadających status uchodźcy, w tymprzede wszystkim udziału w rocznym programie integracji. W związkuz powyższym kontakty instytucji (zwłaszcza pomocy społecznej) z cu−dzoziemcami poszukującymi ochrony w Polsce mogą ulec znacznej in−tensyfikacji, zmienić się może także ich charakter.

Wnioski koñcowe z badañ instytucji lokalnych


Zakoñczenie

Bariery integracji cudzoziemców poszukuj¹cych ochrony

w Polsce w œrodowisku lokalnym

Przedstawione w obydwu częściach niniejszej publikacji wnioskiz badań empirycznych identyfikują skalę problemów – trudności i ba−rier – doświadczanych przez kluczowych „aktorów” środowiska lokalne−go w procesie integracji imigrantów poszukujących w Polsce ochrony. Ciaktorzy to z jednej strony Polacy, rodzimi mieszkańcy miejscowo−ści/dzielnic, gdzie zlokalizowano – na ogół bez konsultacji obywatelskiej– ośrodki dla uchodźców, z drugiej zaś pracownicy zatrudnieni w insty−tucjach publicznych państwa polskiego (wyjątek od tej reguły stanowi−ły parafie rzymskokatolickie), odpowiedzialne za realizację uprawnieńprzysługujących, zgodnie z prawem, cudzoziemcom poszukującymochrony w Polsce.

Przedmiotem analizy były podstawowe wymiary integracji imigran−tów poszukujących ochrony, mianowicie wymiar prawny, społeczno−eko−nomiczny i kulturowy1.

1 Por. R. Penninx, Wpływ migracji na społeczeństwo i politykę. Procesy integracjimigrantów; wyniki badań i zmiany polityki, „Biuletyn Rządowej Rady Ludnościowe” nr51, 2006. Penninx wyodrębnia trzy wymiary integracji cudzoziemców/imigrantów: pra−wno−polityczny, społeczno−ekonomiczny, wymiar praw kulturowych i religijnych. Wy−miar polityczny rozumiany jako udział imigrantów w życiu publicznym i politycznymw mniejszym zakresie odnosi się jednak do cudzoziemców poszukujących ochrony; ichpobyt w danym państwie ma na ogół charakter krótkotrwały lub czasowy, co ograniczaudział w życiu publicznym, zaś brak obywatelstwa uniemożliwia korzystanie z prawpolitycznych.

156

W pierwszym wymiarze zwraca uwagę relatywnie wysokie poparciebadanych respondentów – mieszkańców miejscowości, w których są zlo−kalizowane ośrodki dla uchodźców – dla przyjaznej uchodźcom politykipaństwa, dla przyznania im prawa do osiedlenia się na dłuższy czasw Polsce. Równocześnie badani relatywnie często zgadzali się na przy−znanie uchodźcom w czasie ich pobytu w Polsce podstawowych praw so−cjalnych dotyczących zatrudnienia, prawa do pomocy społecznej, doochrony zdrowia, edukacji, poradnictwa prawnego, przekwalifikowa−nia. Natomiast ta kategoria badanych respondentów raczej nie miałaorientacji, gdy idzie o gradację dostępu do praw socjalnych różnych ka−tegorii cudzoziemców poszukujących ochrony. Dlatego też wielu odnosi−ło się z dezaprobatą do faktu, iż cudzoziemcy zamieszkali w ośrodku niepracują i nie zabiegają we własnym zakresie o środki utrzymania, ob−ciążając finanse publiczne państwa polskiego. Wydaje się, że niska zna−jomość lub nieznajomość praw przypisanych różnym kategoriom cudzo−ziemców poszukujących ochrony stanowi barierą utrudniającą polskimobywatelom zrozumienie niektórych zachowań i sposobu życia cudzo−ziemców zamieszkałych w ośrodkach. Lepsza (aczkolwiek równieżniekompletna) była znajomość praw cudzoziemców poszukującychochrony w trzech kluczowych dla wspierania i integracji imigrantów in−stytucjach, mianowicie w powiatowych urzędach pracy, powiatowychcentrach pomocy rodzinie, ośrodkach pomocy społecznej. Tutaj jednakgłównym problemem wydaje się niemożność stosowania pełnego kata−logu instrumentów przewidzianych prawem, wobec wybiórczego podej−ścia do nich cudzoziemców poszukujących ochrony.

Zdaniem większości przedstawicieli badanych instytucji, cudzoziem−cy są zainteresowani głównie pasywnymi formami pomocy – przedewszystkim pomocą materialną – zaś formy służące ich aktywizacji za−wodowej i przygotowaniu do samodzielności, np. poprzez kursy zawodo−we, naukę języka polskiego, nie znajdują ich szerszej akceptacji. Cowięcej rozumienie prawa przez cudzoziemców można porównać do uli−cy jednokierunkowej; chcą z nich skorzystać bezwarunkowo, nie rozu−miejąc – nie chcąc zrozumieć? – związanych z realizacją praw procedurformalnych, nakładających na cudzoziemców (podobnie jak na obywa−teli polskich) takie obowiązki, jak: składanie dokumentów, wymóg zgła−szania się w określonych terminach, współpraca z pracownikami insty−tucji. Bez względu na to jak biurokratyczne mogą wydawać się proce−dury wspomnianych urzędów, postrzeganie obowiązującego w kraju po−chodzenia prawa przez cudzoziemców nie może być relatywizowane doich potrzeb i poglądów. Jedną z zasad procesu integracji cudzoziemców


157

jest jej dwukierunkowy charakter, czyli udział w tym procesie nie tyl−ko obywateli i instytucji państwa przyjmującego, ale także aktywnośćsamych cudzoziemców, przyswajanie przez nich reguł warunkującychpomoc i wsparcie. Trudno określić, na ile taka sytuacja wynika z brakuwiedzy i informacji o zasadach funkcjonowania instytucji w Polsce, naile zaś z negacji obowiązujących procedur.

Wymiar społeczno−ekonomiczny integracji imigrantów poszukują−cych ochrony związany jest bezpośrednio z ich ekonomicznym statu−sem, uwarunkowanym pozycją na rynku pracy. Cudzoziemcy oczekują−cy na status uchodźcyw większości nie mają prawa do pracy2, co sytu−uje tę kategorię imigrantów na pozycji biorcy świadczeń socjalnych,gwarantowanych w ośrodku dla uchodźców. Pobyt w ośrodku wpraw−dzie gwarantuje minimum środków utrzymania, ale izoluje od społecz−ności lokalnej, reguł obowiązujących poza ośrodkiem, ogranicza możli−wość weryfikacji przydatności swoich umiejętności zawodowych do po−trzeb polskiego rynku pracy. Wydaje się zasadnym objęcie tej kategoriicudzoziemców – a przynajmniej jej części deklarującej chęć pozostaniaw Polsce na dłużej – programem prozatrudnieniowym, przygotowują−cym do samodzielnego poruszania się na rynku pracy.

Główną barierą w integracji społeczno−ekonomicznej uznanychuchodźców jest bowiem brak legalnego zatrudnienia, co według opiniipracowników urzędów pracy wynika z braku odpowiednich kwalifikacjizawodowych i niechęci uchodźców do udziału w programach aktywiza−cji zawodowej. Bariery w integracji z rynkiem pracy znajdują się –w świetle opinii pracowników badanych instytucji – raczej po stronie„integrowanych”, a mniej po stronie „integrujących”. Pracownicy urzę−dów pracy wyrażali gotowość na objęcie aktywnymi formami przygoto−wania do zatrudnienia bezrobotnych uchodźców. Być może jednak ko−nieczne są nowe instrumenty działania instytucji rynku pracy wobectej kategorii klientów, uwzględniające także cywilizacyjne i kulturoweuwarunkowania postaw uchodźców z Czeczenii wobec reguł określają−cych prawa i obowiązki pracownika w polskim, a zarazem europejskimświecie pracy. Odrębną kwestią jest aktywizacja zawodowa kobietz Czeczenii, deklarujących wprawdzie chęć zdobywania kwalifikacji za−wodowych, ale przypisanych obyczajowo do rodziny i prowadzenia go−spodarstwa domowego. W tym przypadku znajdujące się w dyspozycji

Zakoñczenie

2 Obecnie zgodnie z przepisami mogą się o takie prawo ubiegać po 6 miesiącach odzłożenia wniosku w sprawie o nadanie statusu uchodźcy, jeżeli przyczyna niewydaniadeczycji nie leży po stronie cudzoziemca.

158

urzędów pracy instrumenty powinny ulec wzbogaceniu o elementy edu−kacyjne, adresowane do rodzin, a nie jednostek. Nie należy jednakspodziewać się spektakularnych sukcesów, bowiem wpływ norm kultu−rowych imigrantów pozostanie silniejszy niż dominujące w społeczeń−stwie przyjmującym wzorce.

Ponadto wydaje się, że po obu stronach – po stronie pracownikówurzędów pracy i po stronie imigrantów – występuje wzajemna nieuf−ność. Klienci−cudzoziemcy rzadko trafiają do instytucji rynku pracy, sąwięc kategorią relatywnie mało znaną pracownikom tych instytucjiz codziennych kontaktów. Po obu stronach – zarówno urzędu jak i cu−dzoziemców – może występować syndrom lęku przed nieznanym i byćmoże nim podyktowana niechęć do korzystania z usług instytucji lubobsługi tej szczególnej grupy klientów. Jak napisał Ryszard Kapuściń−ski: Następny problem, to ambiwalentny charakter pierwszego odruchuwobec Innych… w momencie pierwszego zetknięcia wstępnym odru−chem będzie nieufność, niepewność, lęk. A wszystko to są odczucia i sta−ny oporne wobec wszelkich prób zapanowania nad nimi, wszelkich usi−łowań ich wsparcia3. Nie ma to nic wspólnego z tzw. ksenofobią, którąw debacie publicznej zwykło się błędnie nazywać każdy rodzaj takiegolęku, jednak właśnie jako ksenofobia może być odczytany przez imi−grantów.

Praca z cudzoziemcami−imigrantami wymaga profesjonalnych kadr,niezbędne wydaje się specjalistyczne przygotowanie pracowników in−stytucji rynku pracy nie tylko w zakresie znajomości prawa, ale takżeznajomości reguł kulturowych określających sposób myślenia i postępo−wania danej grupy etnicznej czy narodowościowej. Istotną rolę mogąrównież odgrywać uprzedzenia leżące zarówno po stronie pracownikówinstytucji jak i cudzoziemców. Uprzedzenia leżące po stronie cudzo−ziemców mogą wynikać z wielu powodów, m.in. takich, jak: negatywnedoświadczenia na pierwszym etapie pobytu w Polsce, skutkujące zamy−kaniem się na dalszą pomoc, niejasność procedur urzędowych i trud−ność z ich zrozumieniem w związku ze słabą znajomością języka, brakakceptacji dla kultury organizacyjnej instytucji. Ta ostatnia kwestiajest źródłem nieporozumień między klientami−imigrantami a pracowni−kami instytucji, powodem formułowania przez tych ostatnich sądówo roszczeniowości cudzoziemców i braku z ich strony gotowości dowspółpracy. Mało kto bierze pod uwagę różnice znaczeń tych samychzachowań czy działań w percepcji klienta polskiego i klienta− imigran−


3 R. Kapuściński, Ten inny, Wydawnictwo Znak, Kraków 2006, s. 36.

159

ta. Stosunek pracowników instytucji do klientów zarówno polskich jaki cudzoziemskich może być podobny, jednak – zwłaszcza kiedy stosunekten jest negatywny – w przypadku klientów polskich jest on jedynieniedogodnością, a w przypadku klientów cudzoziemskich staje się jużbarierą nie do pokonania.

Wobec nikłych rezultatów w uzyskaniu stabilnego zatrudnienia, wy−soki jest udział uznanych uchodźców wśród klientów pomocy społecz−nej. Jednak i tutaj są oni przede wszystkim odbiorcami świadczeń pie−niężnych, aczkolwiek nierzadko oczekują także pomocy w znalezieniutanich i adekwatnych do potrzeb – dużych na ogół rodzin – mieszkań.Pomoc w rozwiązaniu trudnej sytuacji mieszkaniowej uchodźców prze−kracza jednak możliwości ośrodków pomocy społecznej i powiatowychcentrów pomocy rodzinie. Władze samorządowe nie dysponują mie−szkaniami socjalnymi, co wyklucza pomoc w tym zakresie. Brak pracyi brak mieszkania to kluczowe bariery integracji uchodźców z Czecze−nii w Polsce w wymiarze społeczno−ekonomicznym, wzmacniające ichizolację w środowisku lokalnym.

Struktura działań instytucji/urzędów świadczących różnoraką po−moc dla cudzoziemców poszukujących ochrony jest mało transparentnai to nie tylko dla cudzoziemców, ale także dla samych instytucji. Nie ma– bądź prawie nie ma – współdziałania i koordynacji między instytucja−mi na szczeblu lokalnym prowadzącymi sprawy tych samych klientów.Zadziwiającym jest brak bazy danych o klientach cudzoziemcach. In−stytucje pomocy społecznej – ośrodki pomocy społecznej i powiatowecentra pomocy rodzinie – prowadzą jedynie ewidencję ilościową cudzo−ziemców korzystających z pomocy materialnej; ilość i wysokość przy−znanej pomocy finansowej oraz odmowa przyznania pomocy. Tam, gdzieod lat istnieją ośrodki dla cudzoziemców i gdzie relatywnie duża ichliczba po zakończeniu procedury i uzyskaniu statusu uznanych uchodź−ców osiedla się na jakiś czas, powinien być prowadzony monitoring do−tyczący obecności cudzoziemców już osiedlonych, ich cech demograficz−nych, ich integracji oraz trudności, wreszcie zapotrzebowaniu lokalne−go rynku pracy na pracę cudzoziemców. To zadanie dla administracji te−renowej, która na dzień dzisiejszy nie wydaje się przygotowana do ak−tywnego, systematycznego i zintegrowanego procesu adaptacji imi−grantów poszukujących ochrony do życia w Polsce.

Kolejny wymiar integracji dotyczy sfery kultury i relacji międzyuchodźcami a Polakami. Barierą utrudniającą społeczny kontekst ad−aptacji cudzoziemców z Czeczenii do życia w społeczności lokalnej jestbrak informacji o przyczynach ich emigracji z kraju pochodzenia oraz

Zakoñczenie

160

kulturowej specyfice narodowości czeczeńskiej. Mieszkańcy miejscowo−ści, w których znajdują się ośrodki dla uchodźców, czerpią wiedzę o cu−dzoziemcach z własnej, potocznej obserwacji, bowiem na szczeblu lokal−nym nie ma polityki informacyjnej dotyczącej cudzoziemców zamie−szkałych w danej gminie czy dzielnicy. W trakcie wywiadów z mie−szkańcami, nie odnotowano żadnych form aktywności podmiotów sa−morządowych i organizacji pozarządowych na rzecz przedsięwzięć kul−turalnych czy edukacyjnych łączących mieszkańców – Polaków z mie−szkańcami cudzoziemcami. Niezbędnym wydaje się zatem włączenie tejproblematyki do mediów lokalnych, aktywności kulturalnej i społecznejpodmiotów samorządowych i pozarządowych.

Cudzoziemcy poszukujący ochrony nie mają także wystarczającejwiedzy o regułach kulturowych obowiązujących w Polsce. Przez mie−szkańców środowiska lokalnego są oceniani przez pryzmat swojego za−chowania i nawet jednostkowe przypadki naruszenia reguł funkcjono−wania w środowisku lokalnym rzutują na postawy mieszkańców wobeccałej społeczności Czeczenów przebywających w ośrodkach dla cudzo−ziemców. Pożądana byłaby współpraca władz lokalnych ze starszyznąspołeczności Czeczenów, którzy pełnią rolę patriarchalnej władzyi w ich gestii znajdują się także kwestie naruszenia ładu i porządkuprzez członków społeczności ośrodka. Ich przekaz o obowiązującychw Polsce normach i regułach, może mieć większy wpływ na zachowanierodaków niż regulaminy i nadzór sprawowany przez kierownictwoośrodka. Zachowanie cudzoziemców jest istotne dla kształtowania siępostaw mieszkańców wobec ich osiedlenia się w ich miejscu zamieszka−nia. Wśród badanych mieszkańców dominowały postawy obojętne wo−bec osiedlenia się uchodźców w ich miejscu zamieszkania, jedynie1/4 miała do tej kwestii stosunek pozytywny, jednak 1/4 badanychbyła temu przeciwna. Postawa obojętności może jednak ewoluować za−równo w kierunku akceptacji, jak i niechęci, i to, czy i jak zmieni sięnastawienie rodzimej ludności do zamieszkałych w ich miejscowościuznanych uchodźców, ma kluczowe znaczenie dla powodzenia procesuadaptacji i integracji.

W przypadku Czeczenów musimy mieć świadomość trudności inte−gracyjnych związanych z odrębnością ich kultury i wyznania. Granicęakceptacji obcości kulturowej wyraża poziom dystansu społecznego ba−danych respondentów – mieszkańców i pracowników instytucji – wobecprzedstawicieli tej narodowości w rolach społecznych sąsiada, współ−pracownika, członka rodziny, przełożonego, w pracy, opiekuna/ki dodziecka, nauczyciela. Czeczeni, obok Ormian oraz Wietnamczyków,


161

wzbudzali największy na tle innych grup narodowych dystans społecz−ny, o wiele większy niż osoby pochodzące z państw zachodnich. Istnie−nie dystansu społecznego jest naturalnym zjawiskiem społecznym naetapie zetknięcia się z inną nacją, kulturą i religią. To, czy wysoki po−ziom dystansu się utrzyma, czy też ulegnie zmniejszeniu, zależy odprzebiegu procesu wzajemnego poznania, intensywności kontaktówz przedstawicielami danej grupy, rodzaju doświadczeń wyniesionychz dwustronnych relacji. Czy obydwie strony procesu integracji – Pola−cy i Czeczeni – podejmą próbę poznania się, porozumienia i współpra−cy? Nawiązanie dialogu – przy akceptacji odrębności kulturowej tejgrupy cudzoziemców – będzie w moim przekonaniu jednym z trudniej−szych aspektów procesu ich integracji w Polsce. Trudność nie oznaczajednak niemożności prowadzenia dialogu i wypracowania takich rela−cji, aby nikogo nie ranić i każdemu dać szansę na godziwe życie.

Zakoñczenie

ANEKSY

ANEKS I Kwestionariusz wywiadu dla mieszkañców

miejscowoœci, w których znajduj¹ siê oœrodkidla uchodŸców

Instytut Polityki SpołecznejWydział Dziennikarstwa i Nauk PolitycznychUniwersytet Warszawski

Kwestionariusz wywiadu dla mieszkañców

Szanowni Państwo,Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego pro−wadzi w ramach projektu badawczego Wsparcie integracji spo−łecznej i zawodowej osób ubiegających się o status uchodźcy, re−alizowanego w ramach Partnerstwa na Rzecz Rozwoju @lter−Camp− Inicjatywa Wspólnotowa EQUAL, badania socjologicznena temat procesu integracji uchodźców w Polsce. Jedną z waż−nych części tego badania jest poznanie opinii mieszkańcówmiejscowości, w których znajdują się ośrodki dla uchodźców.Zwracam się do Państwa z prośbą o udział w tych badaniachi udzielenie szczerych odpowiedzi ankieterom Biura Badań Spo−łecznych na pytania zawarte w niniejszym kwestionariuszu. Za−pewniamy, że udzielone odpowiedzi będą opracowywane zgo−dnie z regułami i etyką badań naukowych, w tym z zachowa−niem wszelkich zasad anonimowości.

Serdecznie dziękuję za udział w badaniu!

Koordynator projektu badawczego@lterCamp w Instytucie Polityki Społecznej

Uniwersytetu Warszawskiego

Dr hab. Grażyna Firlit−Fesnak

166

I. Wiedza mieszkañców o oœrodku dla uchodŸców i jegomieszkañcach

1. Od kiedy w Pana(i) miejscowości istnieje ośrodek dla uchodźców?1. Od ……. roku,2. Nie wiem od kiedy istnieje ośrodek.

2. Co Pan(i) sądzi o lokalizacji ośrodka dla uchodźców w Pana(i) miejsco−wości. Które z poniższych zdań jest najbliższe Pana(i) opinii? (Proszęwybrać jedną odpowiedź)1. Jestem zadowolony, bo związane są z tym pewne korzyści dla mojej miejsco−

wości (przejść do pytania 3),2. Jestem niezadowolony, bowiem obecność uchodźców wiąże się z wielu pro−

blemami (przejść do pytania 4),3. Jest mi to obojętne,4. Trudno powiedzieć.

3. Jakie korzyści dla mieszkańców wiążą się z utworzeniem ośrodka dlauchodźców w Pana(i) miejscowości? (Proszę wybrać dowolną ilość odpo−wiedzi)1. Nowe miejsca pracy dla mieszkańców miejscowości,2. Nowe inwestycje; (np. remont dróg, obiektu, w którym zorganizowano ośro−

dek dla uchodźców),3. Kontakt z inną kulturą; poznanie cudzoziemskich obyczajów, języka, religii,4. Zdobycie wiedzy o uchodźcach i ich problemach,5. Inne, jakie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6. Nie widzę żadnych korzyści

4. Czy dostrzega Pan(i) jakieś problemy związane z obecnością w Pana(i)miejscowości ośrodka dla uchodźców? 1. Tak,2. Nie.

5. Jeśli tak, to proszę powiedzieć jakie są to problemy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Czy decyzja o powstaniu w Pana(i) miejscowości ośrodka dlauchodźców była konsultowana z mieszkańcami?1. Tak,2. Nie (przejść do pytania 8),3. Nie wiem (przejść do pytania 8),

7. Jaka była reakcja mieszkańców wobec zamysłu utworzenia w Pana(i)miejscowości ośrodka dla uchodźców?1. Zdecydowana większość mieszkańców była przeciwna utworzeniu ośrodka

dla uchodźców,

Aneksy

167

2. Większość mieszkańców była przeciwna utworzeniu ośrodka dla uchodźców,3. Większość mieszkańców była za utworzeniem ośrodka dla uchodźców,4. Opinie mieszkańców były bardzo podzielone; nie uzyskano porozumienia

w tej sprawie,5. Nie wiem, nie orientuję się w tej sprawie.

8. Jakiej narodowości są uchodźcy mieszkający w ośrodku w Pana(i)miejscowości?1. Są to: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2. Nie wiem.

9. Czy Pan(i) może coś powiedzieć o kulturze, obyczajach, religii uchodź−ców zamieszkałych w ośrodku w Pana(i) miejscowości? (np. jakim języ−kiem się posługują, jakie mają zwyczaje, jakie święta obchodzą) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Czy miał Pan(i) bezpośredni, osobisty kontakt z kimkolwiek z uchodź−ców przebywających w ośrodku zlokalizowanym w Państwa miejsco−wości?

1. Tak,2. Nie (przejść do pytania 12).

11. Jeśli miał(a) Pan(i) taki kontakt, to proszę opisać bliżej tę sytuację. .

12. Czy dzieci uchodźców korzystają z tych samych placówek edukacji,do których uczęszczają dzieci/młodzież z Pana(i) miejscowości? 1. Tak,2. Nie (przejść do pytania 17),3. Nie wiem (przejść do pytania 17).

13. Czy ma Pan(i) dzieci, które uczą się w szkole, w której uczą się takżedzieci uchodźców? 1. Tak,2. Nie.

14. Poniżej zamieszczono kilka opinii na temat wspólnej nauki w jednejszkole dzieci polskich oraz dzieci z ośrodka dla uchodźców. Którez tych opinii opisują najlepiej – Pana(i) zdaniem – sytuację, jaka wy−stępuje w szkole (szkołach) w Państwa miejscowości? (Proszę najpierwprzeczytać wszystkie opinie, a następnie wybrać te z nich, które są Panu(i) naj−bliższe. Proszę wybrać dowolną liczbę odpowiedzi). 1. Kontakt z dziećmi uchodźców jest korzystny dla polskich dzieci; poznają

inną kulturę, obyczaje, uczą się tolerancji, uświadamiają sobie konsekwen−cje uchodźstwa,

2. Kontakt z dziećmi uchodźców jest niekorzystny dla polskich dzieci; są na−rażone na wpływy innej religii, innych obyczajów, co może doprowadzić dokonfliktu wzorców życiowych,

Aneksy

168

3. Obecność dzieci uchodźców w szkole powoduje wzrost konfliktów międzyuczniami,

4. Dzieci−uchodźcy oraz polskie dzieci są dobrze zintegrowane, chętnie ze so−bą przebywają,

5. Obecność dzieci uchodźców w szkole ma wpływ na obniżenie poziomu nau−czania; dzieci te wymagają wolniejszego tempa nauki i większej uwagi na−uczycieli,

6. Obecność dzieci uchodźców w szkole nie ma wpływu na obniżenie poziomunauczania; uczą się one w odrębnych klasach, szkoła zatrudniła dodatko−wą kadrę pedagogiczną.

15. Czy Pana(i) dziecko utrzymuje kontakty z dzieckiem/dziećmi uchodź−ców z ośrodka znajdującego się w Państwa miejscowości? 1. Tak,2. Nie,3. Nie dotyczy (nie mam dzieci).

16. Jeśli tak, to jakiego typu są te kontakty, czego dotyczą, gdzie się odby−wają? (z obydwu poniższych zestawień proszę zakreślić dowolną ilość odpowiedzi)A. Płaszczyzna kontaktu1. Wspólna nauka poza lekcjami w szkole,2. Wspólna zabawa,3. Wspólne zainteresowania, hobby,4. Inna płaszczyzna – jaka? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .B. Miejsce kontaktu (spotkań)1. W naszym domu,2. W ośrodku dla uchodźców,3. W szkole po lekcjach (np. świetlica szkolna),4. Inne miejsce – jakie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17. Czy uchodźcy przebywający w ośrodku – w świetle Pana(i) wiedzy –korzystają z usług miejscowej publicznej służby zdrowia?1. Tak, 2. Nie, 3. Nie wiem.

18. Jeśli korzystają z usług miejscowego ośrodka zdrowia to czy w związ−ku z tym można powiedzieć, że: (Proszę wybrać dowolną ilość odpowiedzi)1. Wzrosło obciążenie lekarzy większą liczba pacjentów, co wydłuża czas ocze−

kiwania na wizytę u lekarza, 2. Większa liczba pacjentów wpływa na obniżenie jakości świadczonych usług

medycznych w ośrodku zdrowia, 3. Nie zauważyłem (−am) związku między korzystaniem przez uchodźców

z usług medycznych miejscowej służby zdrowia a jakością tych usług dlamieszkańców,

4. Nie zauważyłem (− am) związku między korzystaniem przez uchodźcówz usług medycznych miejscowej służby zdrowia a wydłużaniem się czasuoczekiwania innych pacjentów na wizytę u lekarza,

5. Inna opinia – jaka? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aneksy

169

19. Czy znane są Panu(i) jakiekolwiek działania informujące mieszkań−ców o uchodźcach zamieszkujących ośrodek?1. Tak,2. Nie (proszę przejść do pytania 21)

20. Jakiego typu działania informacyjne o uchodźcach były prowadzonew Pana(i) miejscowości? (proszę wskazać wszystkie prowadzone formydziałalności informacyjnej)1. zebranie informacyjne dla mieszkańców zorganizowane przez miejscowe

władze,2. zebranie informacyjne zorganizowane przez kierownictwo ośrodka,3. informacje, artykuły zamieszczone w miejscowej prasie,4. informacje przekazywane przez księży parafialnych w czasie kazań lub

ogłoszeń duszpasterskich,5. inne, jakie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21. A czy chciał(a)by Pan(i) uzyskać jakiekolwiek informacje na tematośrodka dla uchodźców i jego mieszkańców?1. Tak,2. Nie (przejść do pytania 23).

22. Jakiego typu informacje chciał(a)by Pan(i) uzyskać? (proszę wybrać do−wolną ilość odpowiedzi)1. o kraju pochodzenia, narodowości, religii uchodźców,2. o przepisach regulujących ich sytuację i kwestię pobytu,3. o świadczeniach dla uchodźców i finansowaniu ich pobytu,4. o ich uprawnieniach i obowiązkach,5. o kompetencjach organów zajmujących się uchodźcami,6. inne, jakie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23. Jak Pan(i) sądzi, jaki jest stosunek mieszkańców tej miejscowości douchodźców zamieszkałych w ośrodku? (proszę wybrać jedną odpowiedź)1. Życzliwy,2. Przychylny,3. Nieprzychylny,4. Wrogi,5. Trudno to jednoznacznie określić,6. Nie mam zdania.

24. Jak Pan(i) sądzi, czy mieszkańcy ośrodka dla uchodźców, po uzyska−niu statusu uchodźcy lub zgody na pobyt tolerowany mieliby szanseosiedlić się w Pana(i) miejscowości na dłużej (może nawet na stałe)? 1. Tak,2. Nie,3. Trudno powiedzieć.

25. Czy mieszkańcy Pana(i) miejscowości byliby skłonni służyć pomocąuchodźcom zamieszkałym w Pana(i) miejscowości?

Aneksy

170

1. Tak (przejść do pytania 27),2. To zależy od spełnienia przez uchodźców pewnych warunków, 3. Nie (przejść do pytania 27),4. Nie mam zdania (przejść do pytania 27).

26. Jakie warunki musieliby spełnić uchodźcy, którzy zamieszkalibyw Państwa miejscowości (ale poza ośrodkiem), aby uzyskać wsparcieod jej mieszkańców? (proszę wybrać dowolną ilość odpowiedzi)1. Szacunek do polskiej tradycji i zwyczajów,2. Przestrzeganie norm prawnych obowiązujących w Polsce,3. Współpracę z rdzennymi mieszkańcami miejscowości, 4. Podjęcie legalnej pracy,5. Znajomość języka polskiego,6. Inne, jakie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

II. Wiedza o uchodŸcach

27. Kogo, Pana(i) zdaniem można nazwać uchodźcą (uchodźcami)? 1. człowiek, który opuścił swój kraj chroniąc się przed prześladowaniem,2. uciekinierzy z krajów objętych wojną, chociaż sami nie są bezpośrednio

prześladowani,3. ludzie, którzy opuścili swój kraj w poszukiwaniu lepszych warunków życia,4. Inni, jacy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

28. Jak Pan(i) sądzi, czy Polska powinna pomagać uchodźcom?1. Tak, wszystkim,2. Tak, ale tylko niektórym,3. Nie (przejść do pytania 31).

29. Na czym Pana(i) zdaniem powinna polegać pomoc państwa polskiegowobec uchodźców? (proszę wybrać jedną odpowiedź)1. pozwolić im osiedlić się w Polsce na stałe,2. pozwolić im osiedlić się w Polsce na dłuższy czas,3. pozwolić im przebywać w Polsce przez pewien czas, a gdy sytuacja w ich

kraju ulegnie poprawie zachęcać ich do powrotu (przejść do pytania 31),4. dążyć do wysłania ich z powrotem do państw, z których przyjechali (prze−

jść do pytania 31),5. Dążyć do wysłania ich do innych krajów (przejść do pytania 31),6. Inne, jakie?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

30. Na czym zdaniem Pana(i) powinna polegać pomoc państwa polskiegowobec tych uchodźców, którzy chcieliby na dłuższy czas lub na stałepozostać w Polsce? (przy każdej z wymienionych poniższej tabeli formiepomocy, proszę zaznaczyć swoją odpowiedź wstawiając znak X w odpowiedniejrubryce tabeli)

Aneksy

171

Potencjalne obszary pomoc dla uchodźców ze strony państwa polskiego 1. Tak 2. Nie 3. Trudno

powiedzieć1. Zapewnić im pobyt w ośrodku dla uchodźców

do czasu usamodzielnienia się 2. Pomagać w znalezieniu pracy3. Zapewnić mieszkanie4. Pomóc w wynajęciu mieszkania5. Zorganizować dla nich naukę języka polskiego6. Przyznać prawo do korzystania ze świadczeń

pomocy społecznej na takich samych zasadach jak dla obywateli polskich

7. Objąć systemem edukacji dzieci uchodźców na takich samych warunkach jak dzieci polskie

8. Przyznać prawo do korzystania z publicznej służby zdrowia na takich samych zasadach jak dla obywateli polskich

9. Umożliwić zdobycie/doskonalenie kwalifikacji zawodowych

10. Umożliwić bezpłatne korzystanie z porad−nictwa prawnego

11. Nie należy pomagać uchodźcom12. Nie wiem

III. UchodŸcy a inne kategorie cudzoziemców

31. Czy na terenie tutejszej gminy/miasta, poza ośrodkiem dla uchodźcówmieszkają także inni cudzoziemcy? 1. Tak, 2. Nie (przejść do pytania 34),3. Nie wiem (przejść do pytania 34).

32. Jeśli tak, to proszę powiedzieć jakiej są narodowości (poza tymi, którzymieszkają w ośrodku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

33. Ilu cudzoziemców mieszka w tutejszej gminie/mieście?1. Ok. …….. 2. Nie wiem.

34. Jak Pana(i) zdaniem powinni być traktowani uchodźcy w porówna−niu do innych kategorii cudzoziemców przebywających w Polsce?1. Tak samo,2. Inaczej,3. Nie mam zdania.

35. Jak zareagowałby Pan (zareagowałaby Pani), gdyby cudzoziemiec/cu−dzoziemka o narodowości wymienionej poniżej został(a) Pana(i) naj−

Aneksy

172

bliższym(ą) sąsiadem/sąsiadką? (proszę zaznaczyć odpowiedź przy każdejz wymienionych w tabeli narodowości wstawiając X w odpowiedniej rubrycetabeli)

Cudzoziemcy 1. Nie miał(a)bym 2. Wolał(a)bymnic przeciwko tego uniknąć

1. Niemiec2. Włoch3. Wietnamczyk4. Rosjanin5. Białorusin6. Ukrainiec7. Ormianin8. Czeczen9. Irlandczyk10. Amerykanin

36. Jak zareagowałby Pan (zareagowałaby Pani), gdyby cudzoziemiec/cu−dzoziemka o narodowości wymienionej poniżej został(a) Pana(i) bli−skim(ą) współpracownikiem/współpracownicą? (proszę zaznaczyć odpo−wiedź przy każdej z wymienionych w tabeli narodowości wstawiając X w od−powiedniej rubryce tabeli)



37. Jak zareagowałby Pan (zareagowałaby Pani), gdyby cudzoziemiec/cu−dzoziemka o narodowości wymienionej poniżej został(a) nauczycie−lem/nauczycielką Pana(i) dziecka? (proszę zaznaczyć odpowiedź przy każ−dej z wymienionych w tabeli narodowości wstawiając X w odpowiedniej rubry−ce tabeli)

Aneksy

173



38. Jak zareagowałby Pan (zareagowałaby Pani), gdyby cudzoziemiec/cu−dzoziemka o narodowości wymienionej poniżej został(a) Pana(i) zię−ciem/synową? (proszę zaznaczyć odpowiedź przy każdej z wymienionychw tabeli narodowości wstawiając X w odpowiedniej rubryce tabeli)



39. Jak zareagowałby Pan (zareagowałaby Pani), gdyby cudzoziemiec/cu−dzoziemka o narodowości wymienionej poniżej został(a) Pana(i) sze−fem/szefową w pracy? (proszę zaznaczyć odpowiedź przy każdej z wymienio−nych w tabeli narodowości wstawiając X w odpowiedniej rubryce tabeli)



Aneksy

174

40. Jak zareagowałby Pan (zareagowałaby Pani), gdyby cudzoziemieco narodowości wymienionej poniżej został księdzem w Pana(i) para−fii?? (proszę zaznaczyć odpowiedź przy każdej z wymienionych w tabeli naro−dowości wstawiając X w odpowiedniej rubryce tabeli)



41. Jak zareagowałby Pan (zareagowałaby Pani), gdyby cudzoziemiec/cu−dzoziemka o narodowości wymienionej poniżej został(a) opieku−nem/opiekunką Pana(i) dziecka/dzieci? (proszę zaznaczyć odpowiedź przykażdej z wymienionych w tabeli narodowości wstawiając X w odpowiedniej ru−bryce tabeli)



Metryczka

42. Płeć1. Kobieta,2. Mężczyzna.

43. Wiek1. 18–25 lat, 2. 26–35 lat, 3. 36–45 lat, 4. 46–55 lat, 5. 56–65 lat, 6. powyżej

65 lat

Aneksy

175

44. Wykształcenie1. Niepełne podstawowe, 2. Podstawowe, 3. Zasadnicze zawodowe, 4.

Średnie, 5. Niepełne wyższe 6. Wyższe.

45. Miejsce zamieszkania1. Wieś,2. Miasto:

2.1. do 20 000 mieszkańców,2.2. od 20 001 do 50.000 mieszkańców,2.3. od 50 001 do 100.000 mieszkańców,2.4. od 100 001 do 500 000 mieszkańców,2.5. powyżej 500 000 mieszkańców.

46. Stan cywilny1. Kawaler/Panna, 2. Zamężna/żonaty, 3. Rozwiedziona/ Rozwiedziony,

4. Wdowa/Wdowiec 5. Inny, jaki? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

47. Liczba dzieci (proszę również określić wiek dziecka, dzieci)1. Nie mam dzieci2. Jedno dziecko 1.1. Lat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3. Dwoje dzieci 2.1 Lat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2. Lat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4. Troje dzieci: 3.1. Lat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2. Lat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3.3. Lat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. Czworo i więcej dzieci 4.1. Lat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4.2. Lat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4.3. Lat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4.4. Lat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

48. Źródła dochodów (proszę wskazać każde źródło dochodów)1. Stałe dochody z pracy najemnej,2. Stałe dochody z pracy na własny rachunek,3. Nieregularne dochody z pracy dorywczej/sezonowej,4. Świadczenia z pomocy społecznej,5. Zasiłek z tytułu bezrobocia,6. Renta/emerytura,7. Inne, jakie?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

49. Jak Pan(i) ocenia swoją sytuacje materialną? (proszę wybrać jedną odpo−wiedź)1. Bardzo dobra,2. Dobra,3. Średnia,4. Zła,5. Bardzo zła.

Aneksy

176

50. Czy miejscowość, w której obecnie Pan(i) mieszka jest: (proszę wybraćjedną odpowiedź)1. Miejscowością, w której Pan(i) się urodził (a) i spędził(a) dzieciństwo,2. Miejscowością, do której Pan(i) przybył(a) w wieku młodzieńczym (−nastu

lat),3. Miejscowością, do której Pan(i) przybył(a) jako człowiek dorosły.

Serdecznie dziękujemy!!!

Aneksy

177

ANEKS II

Kwestionariusz wywiadu adresowany do Urzêdu Pracy1

NR

Uniwersytet WarszawskiInstytut Polityki Spo³ecznej

KWESTIONARIUSZ WYWIADUDLA POWIATOWEGO URZÊDU PRACY

/PUP/Szanowni Państwo!Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego prowadziw ramach projektu badawczego Pomoc w społecznej i zawodowej integra−cji osób ubiegających się o status uchodźcy, koordynowanego przez PolskiCzerwony Krzyż, badania socjologiczne na temat procesu integracjiuchodźców w Polsce. Jednym z ważnych segmentów tego badania jest po−znanie opinii przedstawicieli instytucji mających kontakty z uchodźcami. Zwracam się do Państwa z prośbą o udział w tych badaniach i udzielenie od−powiedzi na pytania zawarte w niniejszym kwestionariuszu. Zapewniamy,że uzyskane odpowiedzi będą opracowywane zgodnie z regułami i etyką ba−dań naukowych, w tym z zachowaniem wszelkich zasad anonimowości.Serdecznie dziękujemy za udział w badaniach

Aneksy

1 Według podobnej koncepcji opracowano kwestionariusze wywiadu dla pozostałychbadanych instytucji, uwzględniając w każdym przypadku specyfikę zadań badanych in−stytucji wobec cudzoziemców poszukujących ochrony

Koordynator projektu badawczego@lterCamp w Instytucie Polityki Społecznej

Uniwersytetu Warszawskiego

Dr hab. Grażyna Firlit−Fesnak

178

1. Czy zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi PaństwaUrządPracy jest zobowiązany do realizacji jakichkolwiek zadań wo−bec wymienionych niżej kategorii cudzoziemców?(Proszę postawić X w odpowiednim polu. Jeżeli respondent wybierze odpo−wiedź „Tak”, należy zadać pytanie szczegółowe (np. w odniesieniu do cudzo−ziemców ubiegających się o status uchodźcy będzie to pyt. 1.1.) i odpowiedźwpisać w wykropkowane pole).

Kategoria osób Pytania i odpowiedzi:

1. Cudzoziemców 1. Tak 1.1. Jeżeli „Tak”, to jakie?ubiegających się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .o status uchodźcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Nie wiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Cudzoziemców 1. Tak 1.2. Jeżeli „Tak”, to jakie?ze statusem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .uchodźcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Nie wiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Cudzoziemców 1. Tak 1.3. Jeżeli „Tak”, to jakie?mających zgodę na (przejść . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .pobyt tolerowany do pyt. 1.3.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2. Nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Nie wiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aneksy

179

2. Czy w okresie trzech ostatnich lat do PUP, w którym Pan(i) pracujezgłaszały się – poszukując pracy – niżej wymienione kategorie cud−zoziemców? (Proszę postawić X w odpowiednim polu. Jeżeli respondent wybierzeodpowiedź „Tak”, należy zadać pytania szczegółowe (np. w odniesieniu do cud−zoziemców ubiegających się o status uchodźcy będzie to pyt. 2.1.A., 2.1.B. i2.1.C.) i odpowiedzi wpisać w wykropkowane pola. Jeżeli respondent niepotrafi udzielić odpowiedzi z podziałem na lata, proszę o zapisanie dokładnejodpowiedzi respondenta w uwagach do pytania).


1. Cudzoziemcy 2005 rok 2.1.A. Ile osób poszukiwało pracy?ubiegający się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .o status uchodźcy 1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1.B. Proszę opisać te osoby pod wzglę−dem ich narodowości, obywatelstwa, płci, wieku, wykształcenia, zachowaniaw relacjach z pracownikami PUP: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Nie wiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.1.C. Czy byli to cudzoziemcy ubie−gający się o status uchodźcy, którym poroku oczekiwania na decyzję w pierw−szej instancji przysługuje prawo do pracy?

1. Tak

2. Nie

3. Nie wiem

2. Cudzoziemcy 2006 rok 2.2.A. Ile osób poszukiwało pracy?ubiegający się o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .status uchodźcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2.2.B. Proszę opisać te osoby pod wzglę−dem ich narodowości, obywatelstwa, płci, wieku, wykształcenia, zachowania w relacjach z pracownikami PUP: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aneksy

180

3. Nie wiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.2.C. Czy byli to cudzoziemcy ubie−gający się o status uchodźcy, którym po roku oczekiwania na decyzję w pier−wszej instancji przysługuje prawo do pracy?

1. Tak

2. Nie

3. Nie wiem

3. Cudzoziemcy 2007 rok 2.3.A. Ile osób poszukiwało pracy?ubiegający się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .o status uchodźcy 1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2.3.B. Proszę opisać te osoby pod wzglę−

2. Nie dem ich narodowości, obywatelstwa,płci, wieku, wykształcenia, zachowaniaw relacjach z pracownikami PUP: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Nie wiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3.C. Czy byli to cudzoziemcy ubie−gający się o status uchodźcy, którym poroku oczekiwania na decyzję w pier−wszej instancji przysługuje prawo do pracy?

1. Tak

2. Nie

3. Nie wiem

4. Cudzoziemcy 2005 rok 2.4.A. Ile osób poszukiwało pracy?ze statusem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .uchodźcy 1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(przejść do 2.4.B. Proszę opisać te osoby pod wzglę−pyt. 2.4.A.) dem ich narodowości, obywatelstwa,

płci, wieku, wykształcenia, zachowaniaw relacjach z pracownikami PUP: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aneksy

181

3. Nie wiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.4.C. Czy zostali zarejestrowani jako .

bezrobotni?

1. Tak

2. Nie

2.4.D. Jeżeli „Tak”, to ilu zostało zareje−

strowanych? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.4.E. Jeżeli „Nie”, to dlaczego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


2.5.B. Proszę opisać te osoby pod wzglę−2. Nie dem ich narodowości, obywatelstwa,

płci, wieku, wykształcenia, zachowaniaw relacjach z pracownikami PUP: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Nie wiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.5.C. Czy zostali zarejestrowani jako .bezrobotni?

1. Tak

2. Nie

2.5.D. Jeżeli „Tak”, to ilu zostało zareje−strowanych? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.5.E. Jeżeli „Nie”, to dlaczego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aneksy

182

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2.6.B. Proszę opisać te osoby pod wzglę−dem ich narodowości, obywatelstwa,

2. Nie płci, wieku, wykształcenia, zachowaniaw relacjach z pracownikami PUP: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Nie wiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.6.C. Czy zostali zarejestrowani jakobezrobotni?

1. Tak

2. Nie



7. Cudzoziemcy 2005 rok 2.7.A. Ile osób poszukiwało pracy?mający zgodę na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .pobyt tolerowany 1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



3. Nie wiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aneksy

183

2.7.C. Czy zostali zarejestrowani jako bezrobotni?

1. Tak

2. Nie




. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



3. Nie wiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.8.C. Czy zostali zarejestrowani jakobezrobotni?

1. Tak

2. Nie

2.8.D. Jeżeli „Tak”, to ilu zostało zareje−strowanych? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.8.E. Jeżeli „Nie”, to dlaczego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aneksy

184



3. Nie wiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.9.C. Czy zostali zarejestrowani jako bezrobotni?

1. Tak

2. Nie


2.9.E. Jeżeli „Nie”, to dlaczego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Uwagi Respondenta do pytania nr 2: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Czy w okresie trzech ostatnich lat zarejestrowane w tutejszym powia−towym urzędzie pracy, niżej wymienione kategorie cudzoziemców,otrzymywały zasiłek dla bezrobotnych?(Proszę postawić X w odpowiednim polu. Jeżeli respondent wybierze odpo−wiedź „Tak”, należy zadać pytania szczegółowe (np. w odniesieniu do cudzo−ziemców ubiegających się o status uchodźcy będzie to pyt. 3.1.A., 3.1.B. i 3.1.C.)i odpowiedzi wpisać w wykropkowane pola. Jeżeli respondent nie potrafiudzielić odpowiedzi z podziałem na lata, proszę o zapisanie dokładnej odpo−wiedzi respondenta w uwagach do pytania).

Aneksy

185


1. Cudzoziemcy 2005 rok 3.1.A. Jeżeli „Tak”, to ilu?ze statusem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .uchodźcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.1.B. Czy zdarzyło się, iż pozbawionocudzoziemców ze statusem uchodźcy

2. Nie zasiłku dla bezrobotnych?

1. Tak

2. Nie

3.1.C. Jeżeli „Tak”, to z jakich powodów? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.2.B. Czy zdarzyło się, iż pozbawiono 2. Nie cudzoziemców ze statusem uchodźcy

zasiłku dla bezrobotnych?

1. Tak

2. Nie



1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.3.B. Czy zdarzyło się, iż pozbawiono2. Nie cudzoziemców ze statusem uchodźcy


1. Tak

Aneksy

186

2. Nie



1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.4. B. Czy zdarzyło się, iż pozbawiono 2. Nie cudzoziemców ze statusem uchodźcy


1. Tak

2. Nie


5. Cudzoziemcy 2006 rok 3.5. A. Jeżeli „Tak”, to ilu?ze statusem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .uchodźcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.5. B. Czy zdarzyło się, iż pozbawiono 2. Nie cudzoziemców ze statusem uchodźcy


1. Tak

2. Nie

3.5. C. Jeżeli „Tak”, to z jakich powodów? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6. Cudzoziemcy 2007 rok 3.6. A. Jeżeli „Tak”, to ilu?ze statusem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .uchodźcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aneksy

187



1. Tak

2. Nie


7. Inni 2005 rok 3.7.A. Jeżeli „Tak”, to ilu?cudzoziemcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



1. Tak

2. Nie



1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



1. Tak

2. Nie


Aneksy

188


1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



1. Tak

2. Nie


Uwagi R. do pytania nr 3: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aneksy

189

4. Czy w okresie trzech ostatnich lat zarejestrowane w powiatowymurzędzie pracy, w którym Pan(i) pracuje – jako osoby bezrobotne – ni−żej wymienione kategorie cudzoziemców, należycie wywiązywały sięze swoich obowiązków związanych ze statusem bezrobotnego?

(Proszę postawić X w odpowiednim polu. Jeżeli respondent wybierze odpowiedź„Nie”, należy zadać pytanie szczegółowe (np. w odniesieniu do cudzoziemcówubiegających się o status uchodźcy będzie to pyt. 4.1.) i odpowiedź wpisaćw wykropkowane pole. Jeżeli respondent nie potrafi udzielić odpowiedziz podziałem na lata, proszę o zapisanie dokładnej odpowiedzi respondentaw uwagach do pytania).


1.Cudzoziemcy 2005 rok 4.1. Jeżeli „Nie”, to z jakich obowiązkówubiegający się się nie wywiązywali?o status uchodźcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.Cudzoziemcy 2005 rok 4.4. Jeżeli „Nie”, to z jakich obowiązkówze statusem się nie wywiązywali?uchodźcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Aneksy

190

1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7.Cudzoziemcy 2005 rok 4.7. Jeżeli „Nie”, to z jakich obowiązkówmający zgodę na się nie wywiązywali?pobyt tolerowany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Cudzoziemcy 2006 rok 4.8. Jeżeli „Nie”, to z jakich obowiązkówmający zgodę na się nie wywiązywali?pobyt tolerowany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9. Cudzoziemcy 2007 rok 4.9. Jeżeli „Nie”, to z jakich obowiązkówmający zgodę na się nie wywiązywali?pobyt tolerowany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Aneksy

191

5. Czy w okresie trzech ostatnich lat zarejestrowane w powiatowymurzędzie pracy, w którym Pan(i) pracuje – jako osoby bezrobotne – ni−żej wymienione kategorie cudzoziemców, korzystały z następującychusług?(Proszę postawić X w odpowiednim polu. Jeżeli respondent wybierze odpo−wiedź „Tak”, należy zadać pytanie szczegółowe dotyczące liczby osób, które ko−rzystały z danej usługi i odpowiedź wpisać w wykropkowane pole „………..”.Jeżeli respondent nie potrafi udzielić odpowiedzi z podziałem na lata, proszęo zapisanie dokładnej odpowiedzi respondenta w uwagach do pytania).

Kategoria osób Nazwa usługi Odpowiedź

1. Cudzoziemcy 1. Pośrednictwa pracy 2005 rokubiegający się o status uchodźcy 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2. Cudzoziemcy 2. Poradnictwa 2005 rokubiegający się zawodowegoo status uchodźcy i informacji zawodowej 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

Aneksy

192

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

3. Cudzoziemcy 3. Pomocy w aktywnym 2005 rokubiegający się poszukiwaniu pracyo status uchodźcy 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

4. Cudzoziemcy 4. Usług EURES 2005 rokubiegający się o status uchodźcy 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

Aneksy

193

5. Cudzoziemcy 5. Pośrednictwa pracy 2005 rokze statusem uchodźcy 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

6. Cudzoziemcy 6. Poradnictwa 2005 rokze statusem zawodowegouchodźcy i informacji 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

zawodowej

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

7. Cudzoziemcy 7. Pomoc w aktywnym 2005 rokze statusem poszukiwaniu pracyuchodźcy 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

Aneksy

194

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

8. Cudzoziemcy 8. Usług EURES 2005 rokze statusem uchodźcy 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

9. Cudzoziemcy 9. Poradnictwa pracy 2005 rokmający zgodę na pobyt tolerowany 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

Aneksy

195

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

10. Cudzoziemcy 10. Poradnictwa 2005 rokmający zgodę na zawodowegopobyt tolerowany i informacji 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

zawodowej

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

11. Cudzoziemcy 11. Pomocy w aktyw− 2005 rokmający zgodę na nym poszukiwaniupobyt tolerowany pracy 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

Aneksy

196

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

12. Cudzoziemcy 12. Usług EURES 2005 rokmający zgodę na pobyt tolerowany 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .


Aneksy

197

6. Czy w okresie trzech ostatnich lat zarejestrowane w powiatowymurzędzie pracy, w którym Pan(i) pracuje – jako osoby bezrobotne – ni−żej wymienione kategorie cudzoziemców, korzystały z następującychaktywnych form przeciwdziałania bezrobociu?(Proszę postawić X w odpowiednim polu. Jeżeli respondent wybierze odpo−wiedź „Tak”, należy zadać pytanie szczegółowe dotyczące liczby osób, które ko−rzystały z danej usługi i odpowiedź wpisać w wykropkowane pole „………..”.Jeżeli respondent nie potrafi udzielić odpowiedzi z podziałem na lata, proszęo zapisanie dokładnej odpowiedzi respondenta w uwagach do pytania).

Kategoria osób Nazwa formy Odpowiedźprzeciwdziałaniabezrobociu

1. Cudzoziemcy 1. Prace interwencyjne 2005 rokubiegający się o status uchodźcy 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2. Cudzoziemcy 2. Roboty publiczne 2005 rokubiegający się o status uchodźcy 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

Aneksy

198

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

3. Cudzoziemcy 3. Szkolenia 2005 rokubiegający się o status uchodźcy 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

4. Cudzoziemcy 4. Inne, jakie? 2005 rokubiegający się . . . . . . . . . . . . . . . . . .o status uchodźcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Nie ile osób . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . 2006 rok

. . . . . . . . . . . . . . . . . .1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

Aneksy

199

5. Cudzoziemcy 5. Prace interwencyjne 2005 rokze statusem uchodźcy 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

6. Cudzoziemcy 6. Roboty publiczne 2005 rokze statusem uchodźcy 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

7. Cudzoziemcy 7. Szkolenia 2005 rokze statusem uchodźcy 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

Aneksy

200

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

8. Cudzoziemcy 8. Inne, jakie? 2005 rokze statusem . . . . . . . . . . . . . . . . . .uchodźcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Nie ile osób . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . 2006 rok

. . . . . . . . . . . . . . . . . .1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

9. Cudzoziemcy 9. Prace interwencyjne 2005 rokmający zgodę napobyt tolerowany 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

Aneksy

201

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

10. Cudzoziemcy 10. Roboty publiczne 2005 rokmający zgodę na pobyt tolerowany 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

11. Cudzoziemcy 11. Szkolenia 2005 rokmający zgodę na pobyt tolerowany 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2006 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

Aneksy

202

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

12. Cudzoziemcy 12. Inne, jakie? 2005 rokmający zgodę na . . . . . . . . . . . . . . . . . .pobyt tolerowany . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Tak ile osób . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Nie ile osób . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . 2006 rok

. . . . . . . . . . . . . . . . . .1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

2007 rok

1. Tak ile osób . . . . . . . . .

2. Nie ile osób . . . . . . . . .

Uwagi Respondenta do pytania nr 6: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7. Czy w związku z wykonywaną pracą był/a Pan(i) lub inny pracownik– tego urzędu pracy – kiedykolwiek w znajdującym się w pobliżuośrodku dla uchodźców?

1. Tak

(przejść do pyt. 7.1.)

2. Nie

(przejść do pyt. 8)

Aneksy

203

7.1. Jeżeli „Tak”, to ile razy?1. Tylko 1 raz2. Od 2 do 6 razy3. Od 7 do 11 razy4. Od 11 do 15 razy5. Więcej niż 15 razy

7.2. W jakim celu był/a Pan(i) lub inny pracownik w ośrodku?1. Poinformowania mieszkańców ośrodka o polskim rynku pracy, 2. Poinformowania mieszkańców ośrodka o sytuacji bezrobotnych w Polsce,3. Poinformowania mieszkańców ośrodka o prawie do pracy przysługują−

cym różnym kategoriom cudzoziemców,4. Innym (jakim?) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8. Co Pan(i) wie o ośrodku dla uchodźców znajdującym się na tereniePaństwa Urzędu?(Proszę o wysondowanie od respondenta jego ewentualnejwiedzy na temat takich cech ośrodka jak: lokalizacja, okres funkcjonowania,liczebność mieszkańców, ich narodowość i obywatelstwo. Odpowiedź respon−denta wpisać w wykropkowane pole). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9. Jaki jest stosunek większości polskich klientów PUP ,w którym Pan(i)pracuje do niżej wymienionych kategorii cudzoziemców?(Proszę przeczytać odpowiedzi z kafeterii i poinformować respondenta, że możewybrać tylko jedną spośród nich. Postawić X w odpowiednim polu i wpisaćuzasadnienie respondenta do udzielonej odpowiedzi w wykropkowane pola).

Kategoria osób Pytania i odpowiedzi

1. Cudzoziemców 1. Pozytywny Dlaczego?ubiegających się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .o status uchodźcy 2. Negatywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3. Trudno go . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .jednoznacznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ocenić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Cudzoziemców 1. Pozytywny Dlaczego?ze statusem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .uchodźcy 2. Negatywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aneksy

204

3. Cudzoziemców 1. Pozytywny Dlaczego?mających zgodę na . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .pobyt tolerowany 2. Negatywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Ilu pracowników ogółem zatrudnia PUP, w którym Pan(i) pracuje? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(ogólna liczba zatrudnionych)

10.1. Czy zadania wobec cudzoziemców realizują wszyscy pracowni−cy powiatowego urzędu pracy zajmujący się obsługą klientów,czy tylko niektórzy?

1. Wszyscy

2. Niektórzy ilu … … …

10.2. A. Jeżeli tylko „Niektórzy”, to jacy? i dlaczego tylko oni? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11. Czy pracownicy PUP, w którym Pan(i) pracuje – mający kontaktyz różnymi kategoriami cudzoziemców – zostali w jakiś sposób do nichprzygotowani?(Proszę przeczytać wszystkie odpowiedzi z kafeterii i poinformować responden−ta, że może wybrać tylko jedną spośród nich. Postawić X w odpowiednim po−lu. Jeżeli respondent wybierze odpowiedź „Zdecydowanie tak” albo „Raczej tak”należy zadać pytanie szczegółowe (pyt. 11.1) i odpowiedź wpisać w wykropko−wane pole).

1. Zdecydowanie tak


2. Raczej tak


3. Trudno powiedzieć


4. Zdecydowanie nie


Aneksy

205

5. Raczej nie


11.1. Jeżeli „Tak”, to do kontaktów z jakimi kategoriami cudzoziem−ców i w jaki sposób zostali przygotowani?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12. Czy pod wpływem pierwszego odruchu uczuciowego chętnie dopu−ścił(a)by Pan/Pani przedstawicieli wymienionych poniżej narodowo−ści do następujących ról (odpowiadając na pytania proszę uwzglę−dniać całą grupę narodową, a nie najlepszych lub najgorszych jejprzedstawicieli, jakich Pan/Pani zna) – przy odpowiedzi twierdzącej pro−szę postawić krzyżyk!

Czy dopuściłby P. cudzoziemca do roli:


13. Metryczka

1. Płeć:

1. Mężczyzna2. Kobieta

Aneksy

Cu

dzo

ziem

iec

1. P

. n

ajbl

iższ

ego

sąsi

ada

2. P

. bl

iski

ego

wsp

ółpr

acow

nik

a

3. N

aucz

ycie

la

P.

dzi

ecka

?

4. P

. zi

ęcia

/ sy

now

ej

5. P

. sz

efa

6. P

. ks

iędz

a w

para

fii

7. O

piek

un

ki

P. d

ziec

ka

206

2. Wiek:

1. Poniżej 25 roku życia

2. Od 26 do 35 lat

3. Od 36 do 45 lat

4. Od 46 do 55 lat

5. Powyżej 56 lat

3. Wykształcenie:

1. Podstawowe

2. Średnie

3. Wyższe

4. Staż pracy:

1. Do 3 lat

2. Od 4 do 7 lat

3. Od 8 do 11 lat

4. Od 12 do 16 lat

5. Powyżej 17 lat

5. Zajmowane stanowisko:

1. Kierownicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Wykonawcze

6. Czy zamieszkuje Pan(i) w miejscowości, w której znajduje się ośrodek

dla uchodźców?

1. Tak

2. Nie

14. Metryczka ankietera:

1. Tak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Nie

Aneksy

207

14.1.A. Jeżeli „Tak”, to proszę je opisać?(Proszę opisać na czym polegały te zakłócenia, jak długo trwały).

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14.2. Proszę określić zachowanie respondenta w następującychzestawach cech:

(Proszę postawić X w odpowiednim polu. Parę cech stanowi cecha nr 1 i 2).

1. Swobodny 1. Otwarty 1. Chętnie odpowiadał na pytania

2. Spięty 2. Zamknięty 2. Udzielał zdawkowychodpowiedzi

14.3. Czy były pytania ze zrozumieniem, których respondent miał trudności?

1. Tak

2. Nie

14.3.A. Jeżeli „Tak”, to proszę podać numery tych pytań i opisać tetrudności?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14.4. Inne obserwacje, uwagi ankietera dotyczące przebiegu wywiadui miejsca jego realizacji:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aneksy

Czym chata bogata… -...

Documents

Transcript of Czym chata bogata… -...