Czy Grozi Nam Swiatowe Zalamanie Gospodarcze

Tytuł prezentacji

Czy prawdopodobnym jest światowe załamanie

gospodarcze?

Słowo wstępne

W prezentacji wykorzystano szerokie fragmenty publikacji pt. „Raport o wojnie w Iraku”, Zespół Studiów i Analiz, praca zbiorowa pod red. Tomasza Gabisia, Wrocław 2003, a także informacje ogólnie dostępne w Internecie. Bibliografia zamieszczona jest na końcu prezentacji.

Warszawa, 26.02.2007 r. (aktualizacja i poprawki: 11.09.2007 r.)

Geneza obecnego systemu

W czasie drugiej wojny światowej, gdy na wszystkich frontach trwały jeszcze walki, w małej wiosce Bretton Woods w stanie New Hampshire spotkali się amerykańscy i brytyjscy politycy i ekonomiści, aby zaprojektować nowy powojenny porządek monetarny. Zasadniczym elementem nowej koncepcji była wymienialność dolara na złoto. Dolar miał w przyszłości służyć innym krajom zamiast złota jako rezerwa walutowa. USA zobowiązały się utrzymać stałą wartość parytetu złota do dolara – kupować lub sprzedawać złoto po 35 dolarów za uncję. Równocześnie miał obowiązywać stały parytet innych walut w stosunku do dolara. W tym sensie inne waluty świata były związane z rezerwami złota Stanów Zjednoczonych.

Geneza obecnego systemu c.d.

Ponieważ banknoty dolarowe stały się odpowiednikiem złota, system z Bretton Woods był systemem niesymetrycznym. USA stojąc na jego straży nie były zobligowane do przestrzegania jego reguł. Pozostawiał on Stanom Zjednoczonym otwartą możliwość tworzenia nowego pieniądza "z niczego". USA mogły w wymianie z innymi państwami wydawać więcej pieniędzy niż realnie miały.

(Każdy inny kraj, który chciał zaimportować określone dobra, najpierw musiał coś wyeksportować – aby pozyskać złoto lub równoważne mu dolary, które były niezbędne do zapłaty za import. USA dolary swobodnie „drukowały” (w procesie kreacji pieniądza) – słusznie zakładając, że nie nastąpi jednoczesne żądanie zamiany ich na złoto, co pozwalało na wielokrotne „pokrycie” tej samej ilości złota dodrukiem pieniędzy.)


System z Bretton Woods mógłby funkcjonować, gdyby USA utrzymywały deficyty w bilansie płatniczym w pewnych granicach. Dolar jako godny zaufania międzynarodowy środek płatniczy, dodatkowo mający pokrycie w złocie, był bardzo potrzebny dla rozwijającego się po wojnie handlu światowego. Jednakże USA zaczęły wykorzystywać swoją przewagę.

W okresie prezydentury Johnsona i Nixona nałożyły się na siebie dwa procesy - wielce kosztowna budowa tzw. Wielkiego Społeczeństwa oraz wojna wietnamska (której koszty zwiększały, i tak już wysokie, koszty zimnowojennych zbrojeń). W tym okresie świat został zalany dolarami, które powstały z niczego (tzw. fiat money).


Złoto wypływało z USA przez dwie dekady od początku lat 50. W tym czasie amerykańskie rezerwy złota spadły z ponad 20 miliardów dolarów do 9 miliardów. Deficyty płatnicze USA i rosnąca ilość dolarów w obiegu stale rosły, równolegle do eskalacji wojny w Wietnamie. Cały świat zaczął współfinansować wojnę wietnamską (i budowę Wielkiego Społeczeństwa). W końcu lat 60-tych w Europie było 80 mld niechcianych dolarów (eurodolary), których kraje europejskie chciały się pozbyć wymieniając je w USA na złoto.


15 sierpnia 1971 roku, gdy system z Bretton Woods stał się nie do utrzymania, prezydent Nixon zlikwidował parytet wymienialności dolara na złoto, wprowadził kontrolę cen i płac oraz zdewaluował wartość dolara o 7,9 % (uncja złota w cenie 38 USD). Jednocześnie uwolnione zostały kursy walut.

De facto oznaczało to bankructwo USA – gdyż nie były one w stanie wykupić własnej waluty. Dewaluacja oznaczała z kolei, iż w ciągu 1 dnia posiadacze oszczędności w dolarach utracili ok. 8 % swojego majątku, a uwolnienie kursu bez chęci (oraz możliwości) wykupu waluty stwarzało przesłanki, iż realna wartość tych oszczędności będzie nadal spadać.


Inne kraje próbowały się bronić przed tym posunięciem, m.in. stosując analogiczne dewaluacje swoich walut, a także starając się rozliczać transakcje wymiany międzynarodowej w walutach lokalnych. Dolar pozostał jednak walutą światową, gdyż:

1. Żaden inny kraj nie dysponował wystarczająco dużą i silną gospodarką, aby zapewnić podaż waluty wystarczającą do obsługi światowego handlu (zbyt małe pokrycie w dobrach, jakie produkuje gospodarka danego kraju oznaczałoby, iż w sytuacji wahań napływu i odpływu waluty prowadziłoby to do zaburzeń w ilości pieniądza na rynku wewnętrznym tego kraju, a w konsekwencji do naprzemiennych, silnych procesów inflacyjnych i deflacyjnych – czyli destabilizacji gospodarki).


1. W połowie lat 70-tych USA zawarły z Arabią Saudyjską tajne porozumienie, na mocy którego zobowiązała się ona do akceptowania płatności za ropę wyłącznie w dolarach USA, a następnie lokowania nadwyżek petrodolarowych w obligacjach amerykańskich (pisze o tym m.in. John Perkins w swojej książce „Hitman. Wyznania ekonomisty od brudnej roboty” (ang.: „Confessions of an Economic Hit Man”)).

Standard sprzedaży ropy za dolary został przyjęty przez większość krajów OPEC, co oznaczało, że każdy kraj nie posiadający własnych zasobów ropy naftowej zmuszony był nabywać oraz utrzymywać rezerwy dolarowe, aby następnie móc za nie kupić ropę naftową.


Zerwanie z systemem walut mających pokrycie w złocie oznaczało, iż po raz pierwszy w historii świat zaczął funkcjonować w jednym systemie papierowego pieniądza bez pokrycia.

Otworzyło to na oścież wrota dla nieskrępowanej podaży dolara.


W okresie Bretton Woods, czyli wówczas kiedy panował quasi-parytet złota, światowe rezerwy walutowe wzrosły w latach 1949-69 o 50 %, zaś w latach 1980-2003 – o ponad 2000 % (!).

Wzrost gospodarki światowej, czyli wartości wszystkich transakcji, jakie zostały obsłużone przez pieniądz (zarówno przez dolary, jak i waluty innych krajów) wyniósł w latach 1980-2000 ok. 70 %. (dane: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, wrzesień 2006 r.).

Nawet przy uwzględnieniu wad, jakie mają mierniki typu PKB (tu: Produkt Światowy Brutto, PŚB), wyraźnym jest, iż wzrost gospodarki światowej w latach 1980-2003 był wielokrotnie mniejszy, niż wzrost podaży waluty światowej, jaką jest dolar USA (poniżej 100 % vs. 2000 %).


Wzrost masy pieniądza ok. 10-krotnie przekraczający wzrost wartości zawartych transakcji (a więc pośrednio ilości wyprodukowanych dóbr) nie spowodował 10-krotnego spadku wartości dolara, gdyż:

Zwiększył się udział dolara w obsłudze transakcji gospodarczych na świecie – poprzez wypieranie innych walut w handlu zagranicznym, w tym przejęcie obsługi nieproporcjonalnie dużej części wzrostu PŚB.

Olbrzymia ilość dolarów została zaabsorbowana przez rynki finansowe – w postaci zakupów obligacji i akcji amerykańskich przedsiębiorstw oraz rządu USA (inflacja wystąpiła przede wszystkim w sektorze owych „dóbr” – ceny akcji oraz zadłużenie USA wzrosły w tym okresie imponująco).

Część podaży dolarów osiadła w bankach centralnych i przedsiębiorstwach (motyw transakcyjny nie pozwalał na reinwestowanie ich w całości na rynkach finansowych) oraz została zatrzymana jako oszczędności przez osoby fizyczne (przechowywane poza systemem bankowym).


Źródło: www.wikipedia.org

10 500 mld USD (ok. 79,5 % PKB)

8 830 mld USD (ok. 66,9 % PKB)

2006

8 828 mld USD7 933 mld USD 200

5

2 300 mld USD5 674 mld USD 200

0

Nadwyżka: (107 mld USD)930 mld USD

(33 % PKB)198

0

Dług zewnętrzny USA (rząd i podmioty prywatne)

Dług publiczny USA (rządowy)

Rok

Konkurent do miana waluty światowej

Aktywa światowego rynku finansowego wzrosły z 12 000 mld USD w 1980 r. do 118 000 mld USD w 2003 r. – o 2 544 % (!).

Nawet przy uwzględnieniu faktu, iż miernik PŚB uwzględnia już wpływ inflacji*, wartość światowych aktywów finansowych wzrosła ze 109 % PŚB w 1980 r. do 326 % PŚB w 2003 r.

Źródło: „Anatomia rynku finansowego”, magazyn CFO, numer 1/2005.

* w kontekście nadmiernej emisji pieniądza przez USA inflacja występowała przede wszystkim w krajach, do których trafiały dolary – zwiększały one w nich masę pieniężną, przy spadku ilości dóbr i usług (które zostały wyeksportowane)

Konkurent do miana waluty światowej

1 stycznia 1999 r. powstał blok gospodarczy o jednej walucie, który, w przypadku rozszerzenia go na pozostałe kraje (UE-25), liczyłby o 2/3 więcej ludności niż USA (500 mln vs. 300 mln), a jego PKB byłby o ok. 10% wyższy niż PKB USA (14,5 bln USD vs. 13,2 bln USD w 2006 r.). Euroland jest największą potęgą handlową na świecie – stąd pochodzi 1/6 światowego eksportu towarów (18,3 % – na tle USA (13,8 %), Chin (10,5 %) i Japonii (8,2 %)*). Euro jako waluta dużego i gospodarczo równego USA bloku gospodarczego, w którym panuje większa równowaga finansowa niż w USA, stało się realną alternatywą dla dolara i wyzwaniem dla jego dominacji.

* Źródło: Eurostat, dane dla UE-25 za 2005 r.

Skutki pojawienia się konkurenta

Wprowadzenie euro spowodowało dywersyfikację rezerw banków centralnych (zamianę części dolarów na euro). Dolary wyprzedawały również przedsiębiorstwa, które zdecydowały się rozliczać eksport w euro.

Spowodowało to spadek wartości dolara, który miał bardzo poważne konsekwencje:

inwestorzy posiadający obligacje denominowane w dolarach de facto tracili – gdyż stopa zwrotu w dolarach była mniejsza, niż procentowy spadek waluty,

utrata części zysków z inwestycji finansowych denominowanych w dolarach spowodowała zwiększenie wyprzedaży tych papierów (w celu zakupu instrumentów finansowych denominowanych w innych walutach lub surowców), a także przyspieszyła zmianę struktury rezerw przez banki centralne – co dodatkowo pogłębiło spadek wartości dolara,

Skutki pojawienia się konkurenta c.d.

wymusiło to podwyższenie przez amerykański bank centralny stopy oprocentowania kredytów, która obecnie wynosi 5,75 %, podczas gdy analogiczna stopa w Unii Europejskiej – 4,0 % (wysokość stóp procentowych, jako zwrotu z inwestycji, musi być tym wyższa, im mniej inwestor jest skłonny do inwestycji),

w ciągu ostatnich 12 miesięcy dolar spadł względem euro o ok. 10,4 % (!) (stan na 11.10.2007 r.), a w ciągu ostatnich 5 lat – o 40,3 % (dla EUR/USD=0,99 na 11.10.2002 r. oraz EUR/USD=1,38 na 11.10.2007 r.).

Ponieważ tempo spadku dolara względem euro wydaje się utrzymywać, istnieje możliwość wystąpienia efektu „kuli śnieżnej” – minięcia punktu na krzywej spadku wartości tej waluty, za którym następuje lawinowa wyprzedaż papierów wartościowych przez spekulacyjne fundusze inwestycyjne – anonimowe i pozostające poza kontrolą rządów (niemożność zawarcia porozumienia w celu przeciwdziałania kryzysowi).


Źródło: www.bankier.pl

Czy jesteśmy już w „punkcie bez powrotu”?


Kilka faktów:

Bank Centralny Rosji zwiększył udział swoich rezerw w euro z 20 % w 2002 r. do 40 % w 2006 r. oraz 45 % w styczniu 2007 r.

zmianę struktury rezerw zapowiedziały banki azjatyckie, w tym Bank Centralny Chin (obecnie posiada on ok. 75 % rezerw w dolarach),

zmianę struktury rezerw w stronę zakupu euro rozpoczęły kraje- -członkowie OPEC (w grudniu 2006 r. łączny udział euro w zagranicznych depozytach OPECu i Rosji wzrósł z 20 % do 22 %),

udział euro w światowych rezerwach wyniósł ok. 10 % w 2002 r., 24,3 % w 2005 r., a w grudniu 2006 r. – ok. 33 % (!) (dla 2006 r. zgodnie z danymi Banku Rozrachunków Międzynarodowych w Bazylei, za: www.bloomberg.com).

Niepokojące symptomy

Źródło: U.S. Census Bureau, Foreign Trade Division.

W miarę spadku wartości dolara, USA za tę samą kwotę mogą zaimportować coraz mniejszą ilość dóbr. Niektóre pozycje importu, jak np. ropa naftowa, są jednak stosunkowo „sztywne”. Silny wzrost jej cen, przy znacznie wolniej wzrastającym eksporcie, powoduje pokrywanie jej importu dodatkową emisją pieniądza (długiem) – co można zaobserwować we wzroście deficytu handlowego.

Wysokość deficytu handlowego (mld USD)

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Niepokojące symptomy

W marcu 2006 r. System Rezerwy Federalnej USA zaprzestał publikacji danych o ilości pieniądza (dolarów) znajdującej się w światowym obiegu. Zbiegło się to z ogłaszanym wcześniej terminem otwarcia niezależnej giełdy surowcowej w Iranie (na wyspie Kish – dotychczas nie została ona otwarta, choć przygotowana została już niezbędna infrastruktura).

W tym miejscu należałoby opisać określone powiązania między ropą naftową a dolarem…

Rola ropy naftowej

Obecnie istnieje 5 światowych giełd ropy naftowej, z których najbardziej liczą się dwie z nich – w Londynie oraz Nowym Jorku. Na wszystkich tych giełdach ropa kwotowana jest w dolarach – co utrzymuje potrzebę posiadania tej waluty w związku z zakupem surowców energetycznych.

Ewentualne kwotowanie cen w euro oraz związane z tym zawieranie kontraktów w tej walucie pozwoliłoby na zniwelowanie ryzyka kursowego dla Europejczyków i zmniejszenie rezerw dolarowych. Oznaczałoby to również, iż strumień wyprzedawanych dolarów może zamienić się w rwącą rzekę, która ostatecznie wróci do USA i spowoduje tam załamanie gospodarcze (tylko ok. 3-4 % dolarów w obiegu światowym ma pokrycie w złocie i rezerwach walutowych posiadanych przez USA).

Rola ropy naftowej

Pierwszym, który zaakceptował płatności w euro za sprzedaż ropy naftowej był Saddam Hussajn, który uczynił to w 2000 r. Po interwencji wojskowej USA w Iraku w 2003 r. jednym z pierwszych posunięć nowego rządu było przywrócenie sprzedaży irackiej ropy za dolary.

W grudniu 2006 r. płatności za ropę w euro zażądał Iran, dokonując jednocześnie konwersji swoich zagranicznych depozytów na euro. Wspierany przez Wenezuelę, zgłosił on również na forum OPEC wniosek, aby ropa sprzedawana była przez kraje kartelu w euro.

W maju 2006 r., w przemówieniu na forum parlamentu prezydent Federacji Rosyjskiej, Władimir Putin, ogłosił plany utworzenia w Rosji niezależnej giełdy surowcowej, która miałaby rozliczać płatności w rublach.

Rola ropy naftowej

Zgodnie z danymi przedstawianymi przez część petrogeologów, znajdujemy się obecnie na tzw. szczycie (ang. peak) światowej produkcji ropy naftowej. Obserwuje się gwałtowny spadek wydobycia ropy naftowej m.in. ze złoża Cantarell w Meksyku, spadki wydobycia notowane są również na Morzu Północnym, w Norwegii oraz Wielkiej Brytanii. W opinii Matthew Simmonsa, jednej z najbardziej znanych postaci świata energetycznego, prędzej czy później ropa będzie kosztować ok. 300 dolarów za baryłkę (według obecnego parytetu dolara, źródło: www.peakoil.pl).

Według niektórych prognoz, w tym Matthew Simmonsa, silny wzrost cen ropy naftowej nastąpi w ciągu najbliższych 12 – 24 miesięcy.

Rola ropy naftowej

Coraz wolniejszy przyrost wydobycia ropy naftowej, przy dynamicznie rosnącym popycie, nieuchronnie doprowadzić musi – przynajmniej w krótkim okresie – do wzrostu cen surowca. Jednak nawet przejściowy, silny wzrost cen ropy – przy założeniu zachowania ujemnej korelacji między zmianą wartości dolara a zmianą ceny ropy naftowej – doprowadzić może do lawinowej wyprzedaży dolarów.

Ponieważ rozpatrywany horyzont czasowy wzrostu cen ropy naftowej jest bardzo krótki (kilka lat), nie wydaje się, aby wprowadzenie nowych technologii było w stanie doprowadzić do znaczącego spadku jej zużycia. W takiej sytuacji najbardziej prawdopodobne byłoby powstanie silnych impulsów inflacyjnych i tzw. zniszczenie popytu – co samo w sobie może wywołać chaos na rynkach finansowych.

Rola ropy naftowej - podsumowanie

Podsumowując:

Szybkie tempo spadku wartości dolara grozi „efektem kuli śnieżnej” na rynkach finansowych.

Kraje posiadające ropę naftową rozpoczęły wyprzedaż swoich rezerw dolarowych, a niektóre z nich akceptują już płatności w euro za ropę.

Rosja ogłosiła plan stworzenia giełdy surowcowej dla transakcji spotowych, która spowodowałaby uwolnienie części dolarów zaangażowanych w obsługę rozliczeń jej handlu surowcami z Europą (Rosja sprzedaje obecnie ok. 16 % światowej produkcji ropy naftowej). Są również plany utworzenia niezależnej giełdy surowcowej w Iranie.

Nieuchronnie wyczerpują się zasoby łatwo dostępnej ropy, co z wysokim prawdopodobieństwem oznacza wzrost jej cen w ciągu najbliższych kilku lat (szacunki: 1-2 lata).

Możliwe scenariusze

Każdy z wymienionych scenariuszy wydaje się oznaczać upadek dolara i gospodarki USA – przynajmniej w sytuacji braku przedsięwzięcia określonych środków zaradczych.

Najprostszym, a jednocześnie najuczciwszym rozwiązaniem, wydawałoby się być zwiększenie wolumenu eksportu USA (obecnie import jest około dwukrotnie większy niż eksport). Jest to jednak mało prawdopodobne – towary amerykańskie musiałyby być bardziej konkurencyjne od chińskich. Znalezienie praktycznego rozwiązania, które pozwoliłoby na „wchłonięcie” olbrzymiej masy dolarów, która na przestrzeni dziesięcioleci została wyemitowana przez System Rezerwy Federalnej, jest trudne. Pieniądze te stanowią przy tym olbrzymi nawis inflacyjny, który – w sytuacji powrotu do sfery realnej – spowodowałby hiperinflację w USA i zapewne na świecie (ze względu na globalizację gospodarki).

Inicjatywa utworzenia AMERO

W tej sytuacji uwagę przykuwa inicjatywa utworzenia nowej waluty krajów Ameryki Północnej o nazwie AMERO (Kanady, USA i Meksyku).

Realizacja projektu wydaje się być w zaawansowanym stadium. Podczas szczytu paktu północno-amerykańskiego NAFTA w Waco w Teksasie (2004 r.) prezydenci USA i Meksyku oraz premier Kanady wyrazili uznanie dla idei utworzenia wspólnej waluty, a o randze, jaką jej nadali, wydaje się świadczyć natychmiastowe powołanie inicjatywy rządowej „Północnoamerykańskie partnerstwo na rzecz bezpieczeństwa i dobrobytu” (szczegóły na stronie: www.spp.gov).

W amerykańskiej prasie (np. www.worldnetdaily.com, 40 mln odsłon oraz 5 mln osób odwiedzających serwis w ciągu miesiąca) pojawia się znacząca liczba publikacji, w których wprost stawiana jest teza, iż AMERO JEST SPOSOBEM NA WYJŚCIE USA Z PRZYSZŁEGO KRYZYSU DOLARA.

Inicjatywa utworzenia AMERO c.d.

Teoretycznie, umiejętnie „przeprowadzony” upadek waluty amerykańskiej mógłby pozwolić USA „oddłużyć” państwo i obywateli. Jednym z takich sposobów wydaje się być zawieszenie wymienialności nowej waluty AMERO na stare dolary (lub też uczynienie jej wymienialną po bardzo niskim kursie i dopiero po pewnym czasie). Oczywiście, spowodowałoby to krach – lecz teoretycznie mógłby on być dla USA mniej dotkliwy, niż w sytuacji braku przyjęcia takiego rozwiązania i pozwolenia, aby wracająca do USA rzeka dolarów spowodowała hiperinflację i transfer poza granice kraju większości majątku trwałego, który możnaby wywieźć.

Inicjatywa utworzenia AMERO c.d.

Dewaluacja dolara i brak przyjmowania do wykupu własnej waluty jest jednak poważnym naruszeniem – zarówno relacji zaufania, jak i zapewne prawa międzynarodowego. Oznacza swoiste „oszukanie” wszystkich krajów, które obecnie posiadają oszczędności w dolarach (a stanowią one ok. 66 % światowych oszczędności).

Na takie rozwiązanie może sobie pozwolić tylko kraj (lub grupa krajów), które są w stanie wprowadzić częściową autarkię – aby zredukować zależność od wymiany zagranicznej, w tym od konieczności posiadania waluty wymiennej. Obszar NAFTY wydaje się być takim obiektem – posiada on większość surowców, poza surowcami energetycznymi. Niezbędna byłaby również silna flota i armia, aby zapobiec ewentualnym próbom „egzekwowania sprawiedliwości” przez kraje, które nie przyjęłyby do wiadomości odmowy skupu waluty.

Nowe spojrzenie na bieżące wydarzenia

W tej sytuacji nowego znaczenia nabiera wzrost obecności militarnej USA w Zatoce Perskiej (w tym plany ataku na Iran), a w szczególności naciski na parlament Iraku, aby przyjął ustawę, która gwarantowałaby koncernom brytyjskim i amerykańskim 30-stoletnie kontrakty na eksploatację złóż ropy naftowej. Projekt tej ustawy zakładał, iż koncerny te zatrzymywałyby dla siebie w pierwszych latach 75 % zysków ze sprzedaży irackiej ropy naftowej, jako „…sposób na doprowadzenie do odbudowy zniszczonego przemysłu naftowego w Iraku.” (źródło: www.wp.pl za

PAP). Dla Iraku, którego gospodarka w ok. 70 %-ach zależy od ropy, w praktyce mogłoby to jednak oznaczać zrzeczenie się suwerenności

Nowe spojrzenie na bieżące wydarzenia

Pomysły na złagodzenie skutków potencjalnego kryzysu (dla Polski):

1. W sytuacji silnej wyprzedaży obligacji skarbu państwa przy masowym braku zainteresowania nową ofertą – wykup obligacji nowej emisji przez NBP (sfinansowanie deficytu budżetowego, wymaga zmiany konstytucji).

2. Rozwój platform wielostronnej wymiany barterowej, obsługiwanych przez nieoprocentowane kupony (surogat waluty), niewymienialne poza środowiskiem lokalnym.

3. Rozwój energetyki geotermalnej – redukcja zależności od importu surowców energetycznych oraz konieczności pozyskiwania dewiz.

4. Podjęcie wydobycia rud tytanu w Suwalskim Masywie Anortozytowym – jako surowca wymiennego w handlu zagranicznym w czasie kryzysu.

5. Rozwój obszarów wiejskich, wspieranie rolnictwa o niskim stopniu mechanizacji (ekologicznego).

6. …

Bibliografia

Bibliografia:

Raport o wojnie w Iraku, Zespół Studiów i Analiz, praca zbiorowa pod red. Tomasza Gabisia, Wrocław 2003.

Saeid Mahdavi, U.S. Net International Investment („Debt”) Position: A Review of Some Major Issues, „Review of Business”, Spring 1993.

S. Venkitaramanan, Dominance of the dollar, „Businessline”, 23.08.2002 r.

Jak pomagałem zabijać kraje Trzeciego Świata, „Nowy Dziennik”, 10-11.12.2005 r.

Anatomia rynku finansowego, magazyn CFO, numer 1/2005.

John Perkins, Hitman. Wyznania ekonomisty od brudnej roboty, Warszawa 2006.

U.S. Census Bureau, Foreign Trade Division (www.census.gov)

Eurostat (epp.eurostat.ec.europa.eu)

www.bloomberg.com (Agnes Lovasz, Daniel Kruger, Venezuela, Oil…, 18.12.2006 r.)

www.wikipedia.org oraz www.wikipedia.pl

www.oilpeak.pl

www.spp.gov

www.worldnetdaily.com

www.bankier.pl

Czy Grozi Nam Swiatowe Zalamanie Gospodarcze

Economy & Finance

Transcript of Czy Grozi Nam Swiatowe Zalamanie Gospodarcze