Człowiek wobec uzależnień -...

Człowiek wobec

uzależnień

Człowiek wobec uzależnień

(narkotyki i dopalacze)

red. naukowa

Mariusz Jędrzejko

Poznań 2010

„Wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów poprzez dodatkowe zajęcia rozwijające kompetencje kluczowe - Zagrajmy o sukces”

Recenzent: prof. dr hab. Iwona Niewiadomska - Katolicki Uniwersytet Lubelski

Tytuł: Człowiek i uzależnienia. Współczesne zaburzenia wychowawczei patologie społeczne

Autor: Praca zbiorowa zespołu wykładowców Fundacji Pedagogium pod kierunkiem prof. dr. hab. Mariusza Jędrzejko

Opracowanie grafi czne: Anna Chaberska

Projekt okładki: Ewa Milun

Komentarze pedagogiczne: Mariusz Jędrzejko

Copyright© Szkolny Związek Sportowy „WIELKOPOLSKA”Copyright© Mariusz JędrzejkoCopyright© Ofi cyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2010

Wszelkie prawa zastrzeżone. Wydawca zgadza się na korzystanie z niniejszej publikacji w ra-mach projektu systemowego „Wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów poprzez dodatkowe zajęcia rozwijające kompetencje kluczowe – zagrajmy o sukces” realizowanego w latach 2010-2011 przez Samorząd Województwa Wielkopolskiego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki: Priorytet IX „Rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach”, działanie 9.1 „Wyrówny-wanie szans edukacyjnych i zapewnienie wysokiej jakości usług edukacyjnych uczniów z grup o utrudnionym dostępie do edukacji oraz zmniejszenie różnic w jakości usług edukacyjnych”.

Materiał szkoleniowy współfi nansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Benefi cjent Programu: Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego

Partner Programu: Szkolny Związek Sportowy „WIELKOPOLSKA”

ISBN 978-83-7545-191-7

Wydawca:Ofi cyna Wydawnicza ASPRA-JR03-982 Warszawa, ul. Dedala 8/44tel. 0-602-247-367. fax 615-34-21e-mail: ofi [email protected]

„Zagrajmy o sukces” Projekt współfi nansowany przez Unię Europejskąw ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Biuro Projektu: Szkolny Związek Sportowy „WIELKOPOLSKA”61-777 Poznań, ul. Woźna 12; tel. 61 852 97 03; 61 852 41 12;

e-mail: [email protected]; www.szs.wielkopolska.webpark.plwww.zagrajmyosukces.pl

5Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego

„Zagrajmy o sukces” Projekt współfi nansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

www.szs.wielkopolska.webpark.plwww.zagrajmyosukces.pl

Spis treściWprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Rozdział INarkomania i uzależnienie – zjawisko i podstawowe pojęcia (Mariusz Jędrzejko, Anna Kowalewska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131.1. Uzależnienie od substancji psychoaktywnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1.1.1. Podstawowe pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

1.1.1.1. Defi nicje uzależnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 1.1.2. Klasyfi kacje substancji psychoaktywnych (uzależniających) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191.2. Rodzaje uzależnień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251.3. Mechanizmy uzależnień od substancji psychoaktywnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1.3.1 Fazy uzależnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281.4. Zdrowie a substancje psychoaktywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321.5. Konsekwencje przyjmowania substancji psychoaktywnych i uzależnienia od nich . . . . . . . . . 35 1.5.1. Uzależnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 1.5.2. Zaburzenia psychiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 1.5.3. Konsekwencje somatyczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 1.5.4. Śmiertelne przedawkowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 1.5.5. Infekcje wirusowe i bakteryjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Rozdział IIWspółczesne teorie uzależnień chemicznych (Mariusz Jędrzejko, Alicja Neroj). . . . . . . . . . . . . 412.1. Biologiczne teorie uzależnień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 2.1.1. Uzależnienie jako zaburzenie procesu asocjacyjnego związanego z dopaminą . . . . . . 43 2.1.2. Model procesów przeciwstawnych oraz teoria allostazy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 2.1.3. Teoria „synsytyzacji” zachęt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462.2. Koncepcje genetyczno-behawioralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 2.2.1. Psychobiologiczna koncepcja osobowości R. Cloningera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 2.2.2. Koncepcja C.J. Fredericka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482.3 Psychologiczne teorie uzależnień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 2.3.1. Koncepcja Z. Frueda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 2.3.2. Uzależnienia w perspektywie teorii Dezintegracji Pozytywnej K. Dąbrowskiego . . . . . . 53 2.3.3. Społeczno-poznawcza teoria A. Bandury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542.4. Teorie środowiskowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 2.4.1. Teoria percepcji środowiska rodzinnego F. Streita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 2.4.2 Model homeostatyczny D. Stantona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 2.4.3. Model interakcji społecznych D. Kandel i współpracowników. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 2.4.4. Teoria interakcji rodzinnych J. Brook . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622.5. Socjologiczne teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 2.5.1 Teoria anomii R. Mertona. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 2.5.2. Teorie R. Clowarda i L. Ohlina oraz poglądy A. Cohena i W. Millera . . . . . . . . . . . . . . . 69 2.5.3. Założenia teorii niezrównoważonego rozwoju M. Jędrzejko i W. Bożejewicza. . . . . . . . 72 2.5.4. Teoria etykietowania H. Beckera. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 2.5.5 Teoria kontroli społecznej T. Hirschiego oraz poglądy M. LeBlanca . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Rozdział IIIWpływ narkotyków na zdrowie i zachowania człowieka (Mariusz Jędrzejko) . . . . . . . . . . . . . . 793.1. Narkotyki – kluczowe czynniki wpływu na człowieka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 3.1.1. Wchłanianie i rozprowadzanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 3.1.2. Efekty działania narkotyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 3.1.3. Metabolizowanie, kumulowanie i wydalanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

6 Urząd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego



3.1.4. Sposoby przyjmowania narkotyków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 823.2. Wpływ narkotyków na zdrowie i zachowania człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 3.2.1. Środki o działaniu odurzającym i uspokajającym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 3.2.2. Środki pobudzające ośrodkowy układ nerwowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 3.2.3. Środki halucynogenne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

Rozdział IVNowe zagrożenie – dopalacze (Jarosław Korczak, Mariusz Jędrzejko) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1054.1 Problemy terminologiczne i defi nicyjne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1054.2. Klasyfi kacje współczesnych dopalaczy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1064.3. Współczesne dopalacze jako element zmiany społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1064.4. „Funkcje” dopalaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1084.5. Dopalacze – nowy problem społeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 4.5.1. Dopalacze – konteksty społeczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 4.5.2. Konsumenci dopalaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 4.5.3. Niektóre problemy rozwoju zjawiska dopalaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 4.5.4. Dopalacze – fenomen popularności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 4.5.5. Negatywne konsekwencje społecznej akceptacji dla dopalaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . 1144.6. Wybrane konteksty używania dopalaczy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 4.6.1. Aspekty zdrowotne, społeczne i moralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 4.6.2. Współczesne dopalacze i substancje wzmacniająco-pobudzające . . . . . . . . . . . . . . . 118 4.6.3. Charakterystyka współczesnych dopalaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 4.6.3.1. Środki pobudzające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 4.6.3.2. Środki wzmacniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 4.6.3.3. Środki o działaniu psychodelicznym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 4.6.3.4. Środki o działaniu dysocjacyjno-euforyzującym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 4.6.3.5. Dopalacze (właściwe). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 4.6.4. Niektóre substancje wchodzące w skład dopalaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1494.7. Sterydy – typy, działanie, zagrożenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152 4.7.1. Leki zawierające testosteron. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 4.7.2. Sterydy dostępne w wolnej sprzedaży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1544.8. Propozycje działań profi laktycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 4.8.1. Poszerzanie wiedzy nt. dopalaczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 4.8.2. Monitoring nowych substancji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

Rozdział VRozpoznawanie zachowań narkotykowych i paranarkotykowych (Mariusz Jędrzejko) . . . . . 1595.1. Obserwacja zachowań osoby podejrzewanej o stan narkotykowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1595.2. Wygląd twarzy i oczu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1605.3. Bezprzyrządowe metody rozpoznawania zachowań narkotykowych i paranarkotykowych . . 164 5.3.1. Sprawdzanie wielkości źrenic i reakcji na światło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 3.3.2. Badanie oczu i źrenic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 5.3.3. Test Romberga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 5.3.4. Próba palec – nos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 5.3.5. Test dziewięciu kroków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

Rozdział VINarkotyki i narkomania jako wyzwanie dla zdrowia publicznego (Piotr Jabłoński). . . . . . . . . 169

Rozdział VIINarkomania z perspektywy osoby ludzkiej (Wiesław Bożejewicz, Mariusz Jędrzejko). . . . . . . 1837.1. Osoba i jej podstawowe cechy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1867.2. Integralny rozwój osobowy a narkomania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1887.3. Etyczne aspekty narkomanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1907.4. Destrukcyjny charakter uzależnienia od narkotyków. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1917.5. Narkomania jako forma ograniczenia wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193




Rozdział VIIIPodstawy pomocy przedlekarskiej w przypadku zażycia narkotyku i paranarkotyku (Henryka Jędrzejko, Jarosław Klimczak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1958.1. Pojęcie pierwszej pomoc i zasady jej udzielania osobom znajdującym się pod wpływem narkotyków. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1958.2. Algorytmy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

Konkluzje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

Załączniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

Wybrana literatura tematu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211




Wprowadzenie

Wielu rodziców nie dopuszcza myśli, że ich dzieci mogłyby eksperymentować z narkotykami lub dopa-laczami. Gdy taka wiadomość okaże się faktem również wielu z nich nie podejmuje koniecznych działań np. poprzez zgłoszenie się do poradni uzależnień. Niestety często zwyciężają wstyd, obawa przed społecznym naznaczeniem, bądź niewiedza jak w takiej sytuacji postąpić. Problem, który sygnalizuję dotyczy ok. 15% uczniów szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych na Ziemi Wielkopolskiej, i jest on odsetkowo wyższy w wielkich i średnich miastach, a nieco niższy w regionach wiejskich i małomiastecz-kowych. A przecież nie tylko młode osoby sięgają po narkotyki. Jak wskazują najnowsze badania rośnie liczba osób starszych (zwłaszcza po 25 roku życia) sięgających po takie substancje. Pojawił się także nowy, niezwykle niebezpieczny problem, który umownie określamy jako dopalacze. To zagrożenie jest jeszcze słabo rozpoznane, bowiem nie wiemy jakie dalekosieżne skutki zdrowotne będzie wywoływało używanie takich substancji. Wiemy wszakże jedno - dopalacze uzależniają tak samo jak narkotyki, czę-sto działąją silniej i szybciej niż ich „starsze siostry”.

Słowa narkomania i narkotyki spowszedniały, a zjawiska towarzyszące temu uzależnieniu stały się na tyle szerokie, niemal powszechne, że mówi się dzisiaj o narkomanii, jako o jednym z największych zagrożeń społecznych XXI wieku. Niestety, przy świadomości zagrożeń w relacjach człowiek – spo-łeczeństwo – narkotyki zadziałały, znane z psychologii procesy „znieczulenia” i „przyzwyczajenia”, jeśli nawet nie zdestygmatyzowania tzw. lekkiej narkomanii. Nie jest oczywiście tak, że przestały funkcjonować mechanizmy i środki chroniące społeczeństwo przed skutkami dystrybucji, przyjmo-wania i nadużywania narkotyków. Z jednej strony obserwujemy – co niewątpliwie cieszy – że Policja, Centralne Biuro Śledcze, Straż Graniczna, Żandarmeria Wojskowa i inne służby, odnoszą niewątpli-we sukcesy w walce ze zorganizowaną przestępczością narkotykową. Podobnie czynią samorządy podejmując liczne programy profi laktyczno-edukacyjne. Jednak z drugiej strony ciągle słyszymy o nowych plantacjach marihuany, przejętych transportach amfetaminy, zatrzymaniu kolejnych dilerów - niestety coraz młodszych, nierzadko uczniów szkół gimnazjalnych. Wiemy też, że policyjne sukcesy, to tylko część rozbijania wielkiego rynku narkotykowego, który podejmuje coraz to nowe działania aby narkotyki i dopalacze pojawiały się w Poznaniu, Ostrowie Wielkopolskim, Kaliszu i wielu mniejszych miejscowościach. Wraz ze wzrostem eksperymentów narkotykowo-dopalaczowych koniecznym jest podejmowanie złożonych działań terapeutycznych oraz przeciwdziałanie coraz liczniejszym mitom: że marihuana nie uzależnia; że dopalacze nie mogą być szkodliwe, bo są to towary kolekcjonerskie...; że wielu ludzi bieże i nic im nie jest... te mity prowadza do coraz to nowych tragedii w wymiarze indy-widualnym i rodzinnym. Z własnej praktyki pracy z osobami uzależnionymi mogę powiedzieć tak: w roku 2007 zgłosiło się do naszej poradni 37 rodziców w związku z narkotykowymi problemami swoich dzieci; w roku 2008 takich przypadków było już 58; w roku 2009 założyłem 67 kart osobom uzależnio-nym; do pierwszych dni sierpnia 2010 roku już 51.

Pracując w „przestrzeni narkotykowej” od wielu lat, zauważam pierwsze symptomy zmian - coraz więcej szkół podejmuje efektywne programy profi lkatyczne, wiele wdraża testy narkotykowe, uczniowe otrzymują rzetelną wiedze o narkotykach i dopalaczach. Jednak obok tego co cieszy, ujawnia się groźna strona omawianej tu problematyki. Po pierwsze jest to poszerzanie się liczby młodocianych przestęp-ców handlujących narkotykami; narkototykowe uderzenie na wielkie dyskoteki, zwłaszcza wiejskie i małomiasteczkowe; zejście wieku inicjacji narkotykowej do tzw. granicy bezpieczeństwa (coraz częściej mamy do czynienia z dziećmi w wieku 13–14 lat); zwiększające się zainteresowanie zorganizowanych grup przestępczych polskim rynkiem (co skutkuje m.in. wzrostem podaży kokainy, nowymi szlakami przerzutu, wprowadzaniem na rynek nowych substancji); i wreszcie zmiana narkotykowej „demografi i”, czego wymiernym dowodem jest wzrost problemów narkotykowych wśród osób w średnim wieku.

Nowym, niezwykle groźnym przejawem zażywania narkotyków staje się politoksykomania, czyli jedno-czesne używanie dwóch lub więcej substancji. Jak zauważa w swojej najnowszej pracy Piotr Jabłoński, większość osób objętych leczeniem stacjonarnych stanowią obecnie narkomanii, politoksymatyczni. Z kolei profesorowie Czesław Cekiera i Zygfryd Juczyński stwierdzają, że współczesna narkomania jest




zjawiskiem wielopłaszczyznowym, w którym dostrzega się zagrożenia zdrowotne, społeczne, moralne oraz prawne.

Z licznych badań naukowych wynika, że narkomania – podobnie jak inne patologie społeczne – jest jed-nym z negatywnych następstw gwałtownie postępujących zmian społecznych. W tym procesie zachwiane zostały nie tylko podstawowe wartości, lecz również zrelatywizowano system aksjonormatywny, stanowiący podstawę wychowania, relacji rodzinnych i interpersonalnych. Konsekwencją tej sytuacji stało się zaburzenie umiejętności weryfi kowania tego, co dobre i złe – tak w wymiarze indywidualnym, jak i zbiorowym.

Zrzucenie winy na zmiany społeczne byłoby jednak zbytnim uproszczeniem w wyjaśnianiu istoty omawianego w tej pracy zjawiska społecznego. Przyjęte przez autorów kryterium oceny rozwoju nar-komanii i wynikających z niej zagrożeń opiera się na założeniu, iż podstawowym problemem jest głę-boka dezintegracja funkcji wychowawczych, wypełnianych przez rodzinę oraz niedostrzegany – przez znaczną część władz samorządowych – problem edukacyjno-profi laktycznych inicjatyw na szczeblu lokalnym. Nakłada się na to prawdziwie polska „choroba” – kampanijność. Okazuje się bowiem, że tylko 1/3 uczniów polskich szkół objęta jest programami edukacji narkotykowej a jeszcze mniej dopalaczowej. Programy te rzadko wykraczają poza pojedyncze szkolenia, pogadanki czy prelekcje.

W świetle statystyk opracowanych przez Krajowe Biuro ds. Zapobiegania Narkomanii, Policję oraz instytu-cje badawcze, mamy w Polsce do czynienia z „epidemią problemów narkotykowych”: wzrostem podaży nar-kotyków, obniżaniem się wieku eksperymentów narkotykowych, narastaniem przestępczości narkotykowej, destygmatyzacją marihuany, zwiększającą się liczbą środków, które umownie określamy jako paranarkotyki. Z jednej strony rośnie liczba młodych osób deklarujących osobisty kontakt z narkotykami, z drugiej zaś na polski rynek trafi a coraz więcej silnych narkotyków – zwłaszcza kokainy i amfetaminy. Poszerza się także pole eksperymentów z silnymi lekami i nowymi substancjami (benzodiazepiny, DXM, mefedron).

Autorzy tej książki prowadzili (w latach 2006–2009) badania wśród młodzieży szkół gimnazjalnych i średnich Mazowsza, Ziemi Świętokrzyskiej i Podlasia – niemal jedna piąta uczniów stwierdziła, że ma za sobą kontakt z narkotykiem lub paranarkotykiem. Z ich deklaracji wynika, że w tych grupach wiekowych dominuje eksperymentowanie z marihuaną i amfetaminą oraz środkami umownie określanymi jako para-

NARKOMANIA

PROBLEM PRAWNY

PROBLEM SPOŁECZNY

PROBLEM ZDROWOTNY

Przestępczość narkotykowa.• Związek z innymi formami przestępczości.• Penalizacja sprawców.•

Utrata zdolności do życia społecznego.• Rozpad rodziny. • Współuzależnienie.• Wpływ na rozwój innych patologii.• Utrata zdolności zawodowych.•

Rozbudowa placówek leczenia narkomanów.• Wpływ na rozwój innych chorób.• Choroba niemożliwa do pełnego wyleczenia.• Wysokie koszty leczenia narkomanów.• Niemożliwość pełnego wyleczenia osób uza-• leżnionychSięganie po nowe substancje zabronione i leki•




narkotyki. Wśród chłopców – uczniów szkół średnich – odnotowano także wysoki (niemal 8%) odsetek przyjmujących środki wspomagające rozwój masy mięśniowej; zaś w grupie czynnie uprawiających kultu-rystykę jest to ponad 67%. Nowym problemem jest wzrost doświadczeń narkotykowych wśród dorosłych, zwłaszcza w wieku 25–45 lat, np. wśród kierowców, przedstawicieli handlowych i młodych managerów. Dotyczy to szczególnie osób pracujących w warunkach dużego psychicznego i fi zycznego obciążenia. Badania naukowe sygnalizują także rosnącą liczbę zażywających narkotyki wśród młodych – bogatych Polaków, intensywnie pracujących, nierzadko osiągających sukcesy zawodowe. Za szczególnie niebez-pieczne zjawisko powinniśmy także uważać gwałtowny wzrost spożycia substancji wzmacniająco-pobu-dzających, o wysokiej zawartości kofeiny, tauryny i niacyny, często łączonych z alkoholem.

Ważnym wskazaniem współczesnych analiz problemu narkotykowego są naukowe dowody na to, iż narkomania przestaje być chorobą nizin społecznych i młodzieży, wychowującej się w patologicznych środowiskach. Stąd współczesny obraz narkomanii wskazuje na potrzebę ponownego przemyślenia teorii odnoszących się do źródeł tego zjawiska.

Ksiązka ta powstała z myślą o jak najszerszej popularyzacji problemów narkotykowych, zwłaszcza wśród nauczycieli w Wielkopolsce realizujących program „Zagrajmy o sukces”. Ale oczywiście radzi będziemy jeśli okaże się przydatna dla innych osób. Jest bowiem tak, że walka z narkotykami i dopala-czami nie moze być jedynie domeną wyspecjalizowanych służb, a zaczynać powinna się już na pozimie rodzinnego domu, gdzie dzieci otrzymują pierwszą wiedzą oraz umiejętności odmawiania w sytuacjach krytycznych.

Praca została przygotowana w Fundacji Pedagogium i Mazowieckim Centrum Profi laktyki Uzależ-nień przez zespół osób, które od lat zajmują się zawodowo problematyką uzależnień narkotykowych i zjawiskiem dopalaczy. Pracy patronuje Wydział Nauk Humanistycznych SGGW, gdzie w 2010 roku uruchomiono pierwszą w Polsce pedagogiczną specjalność „Profi laktyka nowych uzależnień”.

Autorzy dziękują recenzentce pracy prof. dr hab. Iwonie Niewiadomskiej z Katolickiego Uniwersy-tetu Lubelskiego za wiele cennych wskazówek naukowych, które pozwoliły na poszerzenie jej zakresu problemowego.

prof. dr hab. Mariusz JędrzejkoMazowieckie Centrum Profi laktyki Uzależnień




ROZDZIAŁ I

Narkomania i uzależnienie– zjawisko i podstawowe pojęcia

MARIUSZ JĘDRZEJKO, ANNA KOWALEWSKA

Od ponad 100 lat trwają naukowe próby wytłumaczenia dlaczego ludzie uzależniają się od substancji (i nie tylko substancji). Pytań jakie w tym ob-szarze się pojawia jest wiele:

– dlaczego niektórzy ludzie uzależniają się szybciej a inni wolniej;– dlaczego spośród ludzi spożywających te same substancje niektórzy

się nie uzależniają;– dlaczego ludzie zażywający tą samą substancję mogą się zachowywać

zupełnie inaczej.Setki lekarzy, psychologów, pedagogów, neurologów, terapeutów szuka i zna-

jduje nowe odpowiedzi na te i podobne pytania. I... ludzie dalej się uzależniają.Istnieje wiele teorii próbujących wyjaśnić przyczyny rozwoju uzależnienia

od substancji psychoaktywnych. Ich autorzy poszukują źródeł i przyczyn rozwoju problemu narkotykowego w czynnikach społecznych, behawio-ralnych, psychicznych, nierzadko we wzorcach kulturowych. Wszystkie one wskazują na narkomanię jako jeden z wielu typów uzależnienia. Jak wiado-mo, uzależnienie jest jednym z istotnych przejawów patologii społecznej. Spośród licznych defi nicji patologii społecznej wydaje się, że odzwierciedle-nie problemu uzależnienia, jako patologii, dobrze ujmuje następująca au-torstwa prof. Ireny Pospiszyl: patologią społeczną jest ogół przypadków śmierci, obniżenia poziomu moralnego, pogorszenia samopoczucia i strat materialnych spowodowanych naruszeniem reguł prakseologicznych, moralnych i prawnych oraz postępowaniem autodestruktywnym1. Ze współczesnych analiz problemu uzależnienia wynika, że jest ono źródłem indywidualnego i społecznego cierpienia. Podwójne ujęcie problemu cier-pienia, jako konsekwencji uzależnień, nie jest przypadkowe. Po pierwsze, mamy do czynienia z cierpieniem jednostki, która się uzależniła. Po drugie, dostrzega się występowanie problemu cierpienia jej najbliższego otoczenia (często cierpienie to ma charakter współuzależnienia). Uprawnionym jest stwierdzenie, iż jest to cierpienie obejmujące wszystkie sfery funkcjonow-ania człowieka. Ogarnia ono sferę fi zyczną, psychiczną, społeczną, a także duchową. Zauważmy też na wstępie, że rozwój narkomanii wskazuje na rozszerzanie równoległego, niezwykle poważnego problemu społecznego. W ramach jego analizy badacze usiłują odpowiedzieć na pytanie: dlaczego człowiek odbiera sobie wolność decydowania o sobie?2

1 I. Pospiszyl, Patologie społeczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 17.2 Czytelników zainteresowanych całościowym przeglądem istniejących teorii kierujemy

Nie posiadamy pewnych dowodów na to, kiedy po raz pierwszy narkomania ujawniła się jako problem społeczny. Zażywanie nar-kotyków znane jest od co najmniej 5000 lat, ale jest prawdopodobne, że sięga-no po nie wcześniej. Przyj-mujemy, że społeczeństwo po raz pierwszy zwróciło uwagę na konsekwencje uzależnienia w okresie pod-boju tzw. Dzikiego Zachodu oraz wojen opiumowych w Chinach w XIX wieku.

Kluczem do występowania zjawiska narkomanii jest powszechna dostępność substancji uzależniających.

Komentarze pedagogiczne




1.1. Uzależnienie od substancji psychoaktywnych

Nie od dziś wiadomo, że uzależnić można się od wszystkiego, co jest w stanie „zagłuszyć” stan umysłu. Człowiek może uzależnić się zarówno od środków chemicznych, jak i od różnych czynności. W obszarze uzależnień wymienia się także uzależnienia od człowieka (kulty). Wielość czynników uzależnieniowych doprowadziła do powstania umownego podziału na uzależnienia chemiczne i niechemiczne.

Do uzależnień chemicznych badacze zaliczają: alkoholizm, lekomanię, dopalacze, sterydomanię (coraz częściej wyodrębnia się ją z narkomanii jako bigoreksję), narkomanię i nikotynizm. Do uzależnień niechemicznych zaliczane są wszelkie inne nałogowe zachowania człowieka, wśród których najczęściej wymieniane są m.in.: patologiczny hazard, uzależnienie od jedze-nia, uzależnienie od pracy, komputera i gier komputerowych, od Internetu, telefonu komórkowego, od zakupów, uzależnienia od człowieka, tanoreksję czy uzależnienie od seksu. Repertuar zachowań, od których człowiek może się uzależnić, jest o wiele szerszy. Opisywane są one w literaturze przed-miotu jako najbardziej charakterystyczne w dobie dzisiejszego szybkiego postępu cywilizacyjno-technicznego, a co za tym idzie – nowych kulturow-ych wzorców zachowań (tj. w przypadku uzależnienia od gier komputerow-ych, telefonu komórkowego, Internetu lub innych multimediów) i nowych warunków życia (np. pracoholizm, shopping, uzależnienie od człowieka)3.

1.1.1. Podstawowe pojęcia

Obecnie funkcjonujące terminy określające substancje zażywane w celu odurzenia się zostały określone w 1992 roku w Międzynarodowej Klasyfi kacji Chorób (ICD-10)4. Terminy te i ich wcześniejsze synonimy przedstawiono w poniższej tabeli.

do prac Jolanty Rogali-Obłękowskiej, która dzieli je na biologiczne, psychologiczne, socjo-logiczne oraz teorie więzi interpersonalnych. Autorka omawia je w całościowym kontekście funkcjonowania człowieka. Podobnie, choć uwzględniając nieco inny podział, teorie te przedstawiają Czesław Cekiera i Dorota Pstrąg. Autorzy ci prezentują zbliżone koncepcje biologiczne, tłumaczące przede wszystkim biologiczny i popędowy aspekt uzależnienia, przy czym C. Cekiera przedstawia również różne modele patogenezy toksykomanii, reasumując je stwierdzeniem, że: nie można nikogo wyłączyć od możliwości stania się toksykomanem. D. Pstrąg natomiast przedstawia także istniejące koncepcje pedagogiczne na omawiany temat. Od strony psychologicznej teorie uzależnień analizują Lidia Cierpiałkowska i Helena Sęk. W biologicznym aspekcie istniejące teorie przedstawiają Wojciech Kostowski oraz Ronald A. Ruden i Marcia Byalick (tłumaczenie polskie Arkadiusza Millera). Autorzy ci akcentują znac-zenie chemii mózgu, a tym samym istotnej roli odpowiedniego poziomu neuroprzekaźników, generującego predyspozycje do uzależnienia. Z pedagogicznego punktu widzenia na uwagę zasługują także prace akcentujące zagrożenia związane z dysfunkcjonalnością lub patologią środowiska rodzinnego młodzieży. Tematykę tę podejmują C. Cekiera oraz Zbigniew Gaś. Etiologię uzależnienia od substancji psychoaktywnych z punktu widzenia psychopatologii przedstawia Robert Meyer (przekład polski: Małgorzata Palczewska), analizując poszc-zególne przypadki uzależnień. Teorie socjologiczne, bezpośrednio nawiązujące do pow-stawania uzależnień, poza J. Rogalą-Obłękowską, przedstawia Marta Petrykowska, natomi-ast całościowy przegląd socjologicznych teorii dewiacji zwięźle wyjaśnia Andrzej Siemaszko. Przemysław Piotrowski natomiast przedstawia teorie subkultur młodzieżowych. Z kolei teorie uzależnień w sposób syntetyczny przedstawia Wiesław Bożejewicz.

3 M. Teenson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia, Gdańskie Towarzystwo Psycho-logiczne, Gdańsk 2005, s. 12; D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia z problematyki uzależnień, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 2000, s. 20; M. Jędrzejko, Typologia współczesnych patologii społecznych (materiały do ćwiczeń), Pedagogium, Warszawa 2008; także: seria wydawnicza przygotowana przez prof. I. Niewiadomską (KUL 2004–2006).

4 K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoaktywnych, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2003, s. 7.

Uzależnienia chemiczne:•alkoholizm,

•narkomania,•nikotynizm,•bigoreksja,•lekomania,

•uzależnienia od jedzenia,•uzależnienia od

substancji wzmacniających (dopalacze),

•uzależnienia od innych substancji,

•politoksykomania,•dopalacze.

Uzależnienia niechemiczne:•hazard,

•seksoholizm,•infoholizm (siecioholizm),

•uzależnienie od człowieka,•tanoreksja,•shopping,

•pracoholizm,•uzależnienie od idei,

•uzależnienia wizualizacyjne.

Zjawisko narkomanii i związana z nią

przestępczość narkotykowa staje się siłą rozsadzającą

społeczeństwa i państwa. Taką sytuację

mamy obecnie (2010) w Afganistanie, Meksyku

i Kolumbii.




Tab. 1. Uzależnienie od substancji psychoaktywnych – terminologia5

Obecnie obowiązujące terminy wg ICD-10

Wcześniejsze synonimy terminu

Defi nicja terminu

Substancja psychoaktywna

Narkotyk, środki odurzające, używki

Każda substancja pochodzenia natural-nego lub syntetycznego działająca na OUN, określona w wykazie substancji psychotropowych

Używanie szkodliwe

Nadużywanie Sposób przyjmowania substancji psy-choaktywnych, którego następstwem jest wystąpienie szkód zdrowotnych

Uzależnienie Narkomania, lekozależność, lekomania, nałóg, chemiozależność

Zespół zjawisk psychicznych lub fi zy-cznych wynikających z działania tych środków lub substancji na organizm ludzki, charakteryzujący się zmianą zachowania lub innymi reakcjami psy-chofi zycznymi

1.1.1.1. Defi nicje uzależnienia

Najpopularniejszą defi nicją uzależnienia, jest określenie opracowa-ne przez Komisję Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Jego interpretacje znajdujemy u wielu współczesnych autorów6. Jeden z najlepszych polskich znawców problematyki uzależnień, prof. Cze-sław Cekiera, wskazując na jedną z jego form – uzależnienie lekowe – defi niuje go następująco: Uzależnienie lekowe jest to psychiczny, a niekiedy także fi zyczny stan, [...]. Tolerancja może występować, ale nie musi, osoba może być uzależniona od więcej niż jednego środka odurzającego7.

Pierwszy kliniczny opis uzależnienia stworzył ze swoimi współpracowni-kami Griffi th Edwards, przyjmując za punkt wyjściowy uzależnienia od alko-holu. Szybko jednak okazało się, że wykryte przez Edwardsa mechanizmy i cechy8 można również odnieść do pozostałych substancji. Edwards i współ-autorzy zauważyli, że osoby uzależnione od alkoholu wykazują wspólną grupę charakterystycznych symptomów, do których zalicza się: silne pra-gnienie picia, potrzeba picia coraz większej ilości alkoholu dla osiągnięcia tych samych efektów oraz objawy odstawienne po zaprzestaniu spożywania alkoholu9.

Obowiązująca obecnie i powszechnie akceptowana koncepcja uza-leżnienia, zawarta w Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disor-ders (DSM) Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, nawiązuje właśnie do tej przedstawionej przez G. Edwardsa i jego współpracowni-

5 Opracowano na podstawie: K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji, s. 7; M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii, Wyższa Szkoła Humanistyczna im. Alek-sandra Gieysztora, Pułtusk 2004, s. 170, 184.

6 K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji, s. 39–40. 7 C. Cekiera, Toksykomania, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985, s. 51.8 M. Teenson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia, s. 17.9 Tamże, s. 16.

K. Zajączkowski: Uzależnie-nie to psychiczny i fi zyczny stan wynikający z interakcji między żywym organizmem a substancją chemiczną, charakteryzujący się zmia-nami zachowania i innymi reakcjami, do których należy koniecz-ność przyjmowania danej substancji w sposób ciągły lub okresowy, w celu do-świadczenia jej wpływu na psychikę lub by unik-nąć przykrych objawów towarzyszących brakowi substancji.

Uzależnienie jest to stan przewlekłej choroby, charak-teryzujący się okresowymi stanami abstynencji i nawro-tów. Jest to stan, w którym stajemy się niewolnikiem substancji psychoaktywnej, a nasz organizm, w pierw-szej kolejności, dąży do zaspokojenia „głodu” na nią.




ków. Maree Teesson, Louisa Degenhardt i Wayne Hall. W sposób zwięzły przedstawiają ją następująco: [...] uzależnienie jest przymusem używania substancji, zbędnej z medycznego punktu widzenia, która prowadzi do pogorszenia stanu zdrowia lub upośledzenia funkcjonowania społeczne-go10. Abyśmy mogli mówić o uzależnieniu, w trakcie ostatnich 12 miesięcy powinny występować co najmniej trzy z wymienionych w poniższej tabeli kryteriów uzależnienia11.

Tab. 2. Kryteria uzależnienia od substancji psychoaktywnych12

Kryteria1. Tolerancja:

a) potrzeba zażycia coraz większej dawki substancji, w celu osiągnięcia podobnego stanu co wcześniej

b) coraz słabszy efekt działania dotychczasowej dawki substancji

2. Objawy:

a) zespół abstynencyjny charakterystyczny dla danego rodzaju substancji

b) przyjmowanie tej samej (lub podob-nej) substancji w celu zminimalizowania objawów abstynencyjnych lub ich unik-nięcia

3. Przyjmowanie większej dawki substancji lub przez dłuższy okres czasu niż to było w zamiarze

4. Usilna potrzeba zażywania substancji lub nieudane próby kontrolowania jej przyjmowania

5. Koncentracja działań na uzyskaniu, zażywaniu substancji oraz uwalnianiu się od negatywnych skutków jej zażywania

6. Znacznie ograniczona aktywność społeczna i zawodowa lub jej zaprzest-anie z powodu używania środka

Oznaki i objawy uzależnienia według klasyfi kacji DSM-IV przedstawia także T. Woronowicz13. Autor prezentując ich opis, wskazuje na ważną ce-chę zachowań osób uzależnionych od narkotyków – otóż osoba uzależniona kontynuuje zażywanie substancji, także mimo trwałych lub nawracających negatywnych konsekwencji społecznych.

Defi nicję przedstawiającą kluczowe cechy omawianego zagadnie-nia znajdujemy także u wybitnego znawcy problemów narkomanii, prof. Zygfryda Juczyńskiego, który pisze: uzależnienie oznacza niezwykle silne przywiązanie do narkotyku i utratę kontroli nad jego przyjmowa-niem14. Autor wyjaśnia przy tym, że uzależnić można się od każdego środka (nawet od czekoladek), którego przyjęcie pozytywnie wpływa na funkcjonowanie człowieka. Mariusz Jędrzejko i współautorzy piszą natomiast: uzależnienie: stan przewlekłej choroby charakteryzujący się okresowymi stanami abstynencji i nawrotów. Cechą uzależnienia jest dominacja potrzeby przyjęcia dawki substancji psychoaktywnej nad in-nymi zachowaniami i potrzebami natury osobistej i społecznej. Uzależ-nienie charakteryzuje interakcyjność reakcji fi zjologicznych, behawio-ralnych i poznawczych15.

10 Tamże.11 Tamże, s. 19.12 Tamże.13 B.T. Woronowicz, Bez tajemnic, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2001, s.

72–73.14 Z. Juczyński, Narkomania, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2002, s. 53.15 Uwaga narkotyki, zespół aut. M. Jędrzejko [et al.], Wydawnictwo Pedagogium, War-

szawa 2007, s. 11.

M. Teesson, L. Degenhardt i W. Hall wskazali na oznaki

i występowanie u osób uzależnionych charaktery-stycznych objawów, które można ująć jako: szkodli-

wy model nadużywania substancji, prowadzący do

istotnych klinicznie szkód zdrowotnych lub cierpienia.

Kluczowym elementem determinującym brak uza-

leżnienia jest nie używanie substencji psychoaktywnych

o takich cechach. W pracy z dziećmi i młodzieżą ma

to formę uczenia asertyw-ności.

Jedną z istotnych cech zachowań osób uzależnio-

nych jest kontynuowanie przez nie przyjmowania substancji psychoaktyw-nych, mimo widocznych szkód społecznych i od-

czuwalnych konsekwencji zdrowotnych. Uzależnieniu

towarzyszy zanik kontroli nad przyjmowaniem nar-

kotyku.




Z terminem uzależnienie związane są dwa inne pojęcia: nawyk i nałóg. W trafny sposób opisuje je Dorota Pstrąg: nawyk, w odróżnieniu od na-łogu, występuje wtedy, gdy człowiek czuje wprawdzie nieprzepartą chęć, silne pragnienie, lecz jeszcze nie przymus odurzania się, a przy tym dawki zażywanych środków nie wymagają zwiększenia, człowiek nie jest od nich uzależniony fi zycznie, tzn. że pozbawienie go specyfi ków nie wywołuje objawów głodu narkotycznego, a przyjmowanie środków, choć szkodli-wie wpływa na psychikę, nie powoduje jeszcze poważniejszych skutków w jego życiu społecznym16.

Tab. 3. Najważniejsze cechy stanu uzależnienia

Cechy:

silna potrzeba, a nierzadko przymus używania substancji psycho-aktywnej, silniejszy od wszelkich innych potrzeb

brak samokontroli zażywania danej substancji oraz kompulsywność w poszukiwaniu kolejnej dawki

przyjmowanie substancji psychoaktywnej w celu uniknięcia ob-jawów abstynencyjnych

występowanie zjawiska abstynencji po przerwaniu przyjmowania substancji psychoaktywnej

narastanie zjawiska tolerancji na przyjmowaną substancję

indywidualny charakter (cykl, sposób) przyjmowania substancji psychoaktywnej

zanik relacji społecznych oraz potrzeby wykonywania naturalnych czynności zawodowych i osobistych, charakterystycznych dla stylu życia przed wystąpieniem uzależnienia

kontynuowanie zażywania pomimo występowania szkód zdro-wotnych, osobistych i społecznych

Zespół uzależnienia ma miejsce, jeśli w ciągu roku stwierdzimy równoległe występowanie co najmniej trzech z wymienionych cech17. Wyjaśnienie przyczyn uzależnienia jest niezwykle skomplikowane. W teo-riach psychologicznych wskazuje się, że podatność na substancje psy-choaktywne mogą powodować cechy intrapsychiczne człowieka. Zalicza się do nich: niską samoocenę, małą odporność na stres, nieśmiałość, chroniczny niepokój, buntowniczość oraz ekstra- i introwersję. Wskazuje się także na wpływ cech neurotycznych. Tak uważa m.in. cytowany przez J. Rogalę-Obłękowską, D. Laretti18. Inni autorzy wskazują na zaburzenia wczesnego okresu rozwoju, zwłaszcza wywieranie silnego wpływu na dziecko, powodującego problemy z samodzielnym podejmowaniem de-cyzji i oceną sytuacji. Zażycie narkotyku jest wówczas próbą odreagow-ania i „usamodzielnienia się”.

Jednoznacznie należy stwierdzić, że przyjmowanie narkotyków prowadzi do pojawienia się mechanizmu uzależnienia. Może ono mieć wymiar psychiczny, fi zyczny lub społeczny. Uzależnienie jest stanem przymusu, w którym człowiek nie potrafi zapanować nad wewnętrznymi

16 D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 14.17 Na podstawie: K. Chmielewska, H. Baran-Furga, Zaburzenia psychiczne i zaburze-

nia zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych, Stowarzyszenie Profesjonalistów Psychoterapii i Psychoedukacji „Wspólna”, Warszawa 2006; M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii.

18 J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii. Wyjaśnienia teoretyczne, Warszawa 1999, s. 7.

Nie znamy dokładnie czasowej ścieżki uzależnień od poszczególnych narko-tyków. Wiele osób ekspery-mentujących z narkotykami naiwnie wierzy, że nie uzależnią się oraz potrafi ą kontrolować sięganie po substancję psychoaktywną. To jedna z największych narkotykowych pułapek.

Istotą „uzależnienia” jest utrata kontroli nad zacho-waniem. Osoba uzależnio-na zażywa dany środek nie dlatego, że chce to robić, lecz dlatego, że kieruje nią wewnętrzny przymus przyjęcia substancji. Stan uzależnienia obejmuje wszystkie sfery funkcjono-wania człowieka, a w konsekwencji, gdy osoba nie zostanie pod-dana terapii, w sposób nieuchronny prowadzi do dezintegracji społecznej i ruiny zdrowotnej.




mechanizmami, zmuszającymi do poszukiwania oraz wzięcia kole-jnej porcji narkotyku. Mechanizm ten jest silniejszy od naszych natu-ralnych odruchów i, w zdecydowanej większości przypadków, powodu-je odrzucenie uznanych (zinternalizowanych) wartości, zasad i norm postępowania. W tej tezie zawarta jest ważna uwaga, której wyjaśnienie znajdziemy m.in. w analizach Zygfryda Juczyńskiego.

Według tego autora narkomania jest problemem występującym w trójkącie: człowiek – narkotyk – środowisko. W zależności od sytuacji znaczenie każdego z tych czynników może być – co do siły – różne19.

Powstaniu uzależnienia towarzyszy niezwykle silne pragnienie – potrze-ba zażycia kolejnej porcji substancji psychoaktywnej. Siła i typ uzależnienia zależy od wielu czynników, w tym: rodzaju substancji, długości przyjmow-ania narkotyków, cech psychofi zycznych jednostki. Zauważa się przy tym, że istnieją także indywidualne cechy organizmu, które mogą wpływać na powstanie uzależnienia lub inne reakcje organizmu na przyjętą dawkę narkotyków. Przywołuje się tutaj przykłady, że ta sama ilość danej sub-stancji psychoaktywnej różnie wpływała na zachowanie ludzi. Innym czyn-nikiem jest wiek.

Uzależnienie (nałogowe zażywanie) charakteryzuje się czterema ce-chami: siłą, podstawowym charakterem, automatyzmem i trwałością20.

Każde uzależnienie jest chorobą postępującą. Doświadczenia z praktyki lekarskiej i terapeutycznej dowodzą, że każde kolejne „branie” rodzi coraz poważniejsze konsekwencje, prowadzące, sto-pniowo, do innego wymiaru umierania: społecznego, psychicznego i – w końcu – fizycznego.

Narkomania, jako choroba, prowadzi do całkowitego unicestwienia. Ważnym doświadczeniem, wynikającym z obserwacji zachowań narko-manów, jest pokazanie mechanizmu upadku. Osoby biorące narkoty-ki, na wszystkich etapach zażywania, nie potrafi ą przewidzieć skutków zdrowotnych i społecznych. Narkotyk blokuje wszelkie refl eksje i anali-zy związane z uświadomieniem sobie obecnych i potencjalnych zagro-żeń. W konsekwencji, po etapie „przyjemnych” doznań, szybko wchodzi się na poziom przymusu brania kolejnych porcji narkotyku. Nie jest to jednak wprowadzenie organizmu w stany ekstatyczne, lecz „ucieczka” przed np. ujawniającym się bólem fi zycznym, psychozami, strachem i wieloma innymi negatywnymi odczuciami. Uzależnienie jest funkcjo-nowaniem w stanie nierzeczywistym, nie istniejącym w normalnych warunkach, stanem ubezwłasnowolnienia fi zycznego i psychicznego. Nałóg zniewala. Odbiera możliwość kontroli zachowania, a potem – kie-rowania swoim życiem.

Dla pełniejszego zrozumienia problemu uzależnień należy poznać kilka innych terminów, np.: tolerancja. Zjawisko określane tą nazwą może wystąpić, ale nie musi. Istota tolerancji polega na tym, że os-oba uzależniona – dla osiągnięcia porównywalnych stanów psychic-znych i fi zycznych – musi przyjmować coraz większe ilości narkotyku, a może być uzależniona od więcej niż jednej substancji21. Każdy or-ganizm dąży do zachowania homeostazy, natomiast substancja psy-

19 Szerzej: Z. Juczyński, Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli i rodziców, Wydawnict-wo Lekarskie PWL, Warszawa 2005.

20 Por. tamże, s. 58–59.21 K. Chmielewska, H. Baran-Furga, Zaburzenia psychiczne i zachowania spowodowane

przyjmowaniem substancji psychoaktywnych, Centrum Pomocy Rodzinie przy Towarzystwie Rodzin i Przyjaciół Dzieci Uzależnionych „Powrót z U”, Warszawa 1998, s. 5–7.

W świetle dorobku współ-czesnej nauki wiemy, że

istnieją biologiczne (gene-tyczne) uwarunkowania

uzależnienia – podatność na nią. Jednak żaden czło-

wiek nie zna tego własnego „kodu narkotykowego”, stąd najskuteczniejszym

sposobem uniknięcia uzależnienia jest niepróbo-

wanie narkotyków.

Specyfi ka współczesnej narkomanii nie ogranicza czynników ryzyka do tzw.

nizin społecznych oraz środowisk wykluczenia

społecznego. Obserwujemy nowe i – jak się wydaje – bardzo niebezpieczne

tendencje, w analizie których należy uwzględniać wpływ różnych czynników

natury społecznej, ekonomicznej oraz relacji

w rodzinie.

Polskim problemem jest tzw. imprezowanie

z narkotykiem lub dopalaczem.




choaktywna zaburza tę równowagę. Organizm uruchamia więc szereg mechanizmów, których zadaniem jest przywrócenie homeostazy lub – jeśli to niemożliwe – zmniejszenie negatywnych następstw działania substancji22. Dlatego osoba, która przyjmuje ponownie substancję psychoaktywną, doświadcza jakby słabszego działania. Możemy mówić o dwóch typach tolerancji: osobniczej (zwiększenie tempa metabolizmu narkotyku, w wyniku jego regularnego przyjmowania) oraz funkcjonal-nej (zmniejszone efekty działania narkotyku w następstwie regularnego przyjmowania).

Z kolei używanie szkodliwe (nadużywanie) to przyjmowanie substancji psychoaktywnej, prowadzące do wystąpienia szkód somatycznych i (lub) psychicznych. Mówimy o nim wtedy, gdy można zaobserwować objawy wymagające podjęcia interwencji medycznej (psychologic-znej). Używanie szkodliwe nie wiąże się ściśle z jakimś czasowym lub ilościowym określeniem przyjmowania substancji psychoaktywnych. Może nastąpić już po pierwszej dawce. Z kolei zespół abstynencyjny jest to stan somatyczny i (lub) psychiczny organizmu, będący wynikiem br-aku substancji psychoaktywnej. Przebieg zespołu jest specyfi czny dla każdej substancji psychoaktywnej, a w jego obrazie występują zarówno reakcje somatyczne, jak i psychopatologiczne. Natomiast ostre zatrucie jest stanem nagłej, przemijającej intoksykacji o przebiegu charakterysty-cznym dla konkretnej substancji psychoaktywnej.

Rys. 2. Cechy stanu uzależnienia

1.1.2. Klasyfi kacje substancji psychoaktywnych (uzależniających)

Próba jednoznacznego zdefi niowania substancji psychoaktywnych jest niezwykle trudna. Po pierwsze, szybkiemu rozszerzeniu ulega ich lista, po drugie, mamy tutaj do czynienia z subtelną granicą pomiędzy tym, co psychoaktywne, a tym, co tylko wspomagające. Problem ten szerzej po-ruszamy w jednym z kolejnych rozdziałów, przy okazji charakterystyki grup narkotyków i tzw. dopalaczy.

22 G. Kobb, M. LeMoal, Drug Abuse: Hedonic Homeostatic Dysregulation, „Science” 1997, nr 278, s. 52–58.

Siła – jej osłabienie (pokonanie) może nastąpić tylko poprzez zaspokojenie głodu narkotykowego

Automatyzm – jest sterowany wewnętrznymi mechanizmami,

określającymi częstotliwość konieczności przyjęcia kolejnej dawki narkotyku

Trwałość – jest wpisana w somatykę i psychikę człowieka; ma charakter indywidualny dla każdej jednostkiCharakter podstawowy (wiodący)

– jest silniejszy od innych związków: rodzina, przyjaciele, zdrowie, zaintereso-wania naukowe, zawodowe




Substancją psychoaktywną23 jest związek chemiczny nie zaliczany do pokarmów, który ma wpływ na funkcjonowanie biologiczne ludzi lub zwierząt. O tym natomiast, czym jest substancja psychoaktywna, w pol-skiej literaturze tematu piszą m.in. K. Zajączkowski24 i B.T. Woronow-icz25. Według tych autorów substancjami psychoaktywnymi są wszyst-kie te środki, które działając na mózg osoby je zażywającej, prowadzą do zmiany stanów świadomości, zwłaszcza odbioru i oceny bodźców zewnętrznych. Substancje te działając na człowieka, zmieniają jego samopoczucie i odbiór otaczającej rzeczywistości. Poprzez swoje działanie osoba je zażywająca jest np. w stanie przytłumić przeżywane negatywne emocje i polepszyć swój nastrój. Istotną cechą tych zmian jest ich krótkotrwałość. Czas działania zależny jest od typu substancji, jej dawki oraz stopnia uzależnienia.

W literaturze tematu istnieje wiele klasyfi kacji substancji psychoak-tywnych. D. Pstrąg26 przytacza dwie z nich – opracowane przez Trud Stevana i Petera Petrovića. Pierwsza z nich zawiera typy uzależnień uwarunkowane rodzajem używanej substancji psychoaktywnej, dru-ga natomiast zawiera podział tych substancji, zwracając uwagę na wywoływane przez ich zażywanie efekty. Cytowana tu autorka27 przedstawia także klasyfi kację Timothy’ego Dimoff’a i Steve’a Carp-era, która uwzględnia, poza klasycznymi narkotykami, także inne substancje, równie szkodliwie działające na organizm. Podział sub-stancji psychoaktywnych zawarty w ICD-10 przedstawia również Z. Juczyński28. Polski podział środków odurzających opracowany jest według kryterium siły ich oddziaływania na organizm człowieka (D. Pstrąg29). Z kolei M. Teesson, L. Degenhardt, W. Hall30 przedstawiają listę substancji psychoaktywnych, z uwzględnieniem nazw używanych w Stanach Zjednoczonych AP, Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Australii, dodając do nich określenia spotykane w innych krajach.

Przez substancję psychoaktywną należy rozumieć także określenia wynikające z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, takie jak: środek odurzający, substancja psychotropowa, środek zastępczy31. Chociaż słowo narkotyk, w ujęciu naukowym, oznacza tylko opium, morfi nę, heroinę, kodeinę, hydromorfi nę, metadon i meperdinę, to powszechne jest stosowanie tej nazwy również wobec innych substancji psychoak-tywnych32. W niniejszej książce termin narkotyk będzie używany w jego szerokim znaczeniu, wykraczającym poza defi nicję ustawową. Przyjęcie takiego punktu widzenia nie jest przypadkowe. Po pierwsze, ustawodaw-cy trudno by było nadążać za ujawnianiem coraz to nowych substancji, wprowadzanych na nielegalny rynek, a służących odurzaniu się; po dru-gie, ze względu na coraz szersze stosowanie różnych środków, po-chodzenia naturalnego i chemicznego (mieszanego), w celu osiągania nienaturalnych stanów psychicznych i psychofi zycznych.

Najpopularniejsze klasyfi kacje substancji psychoaktywnych to te ut-

23 M. Teesson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia, s. 12.24 K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji, s. 7.25 B.T. Woronowicz, Bez tajemnic, s. 163.26 D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 124–127.27 Tamże, s. 129–130.28 Z. Juczyński, Narkomania, s. 11.29 D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 127–128.30 M. Teenson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia, s. 13.31 Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z 24.04.1997 r., Dz.U. nr 75, poz. 468.32 M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii, s. 130.

Termin: „substancja psychoaktywna”

został wprowadzony do Międzynarodowej

Klasyfi kacji Chorób (ICD-10) w 1992 roku: jest to

substancja, która – po przyjęciu – wpływa na procesy umysłowe, np.

procesy poznawcze lub nastrój. Z kolei

w defi nicji uzależnienia, zaproponowanej przez Światową Organizację

Zdrowia (WHO – 1969) słowo: „lek”

jest równoważnikiem słów: „substancja psychoaktywna”.

Zwolennikiem szerszego ujmowania terminu tok-

sykomania jest C. Cekiera, pisząc: Słowo toksykomania

może oznaczać zarówno nadmierne używanie, jak i nałogowe nadużywanie

bądź środków leczniczych, lecz nie w celu leczniczym narkotyków, bądź innych środków naturalnych lub

syntetycznych odurzających i nieodurzających. Mogą one działać pobudzająco

lub relaksująco, zawsze jed-nak szkodliwie dla zdrowia

i organizmu ludzkiego.




worzone przez WHO33 i Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ)34. Klasyfi kacja WHO, wraz z ilustracjami wybranych narkotyków, została przedstawiona w załącznikach. Natomiast klasyfi kacją istotną z peda-gogicznego punktu widzenia jest opracowanie autorstwa T. Dimoff’a i S. Carpera35. Za kryterium podziału substancji psychoaktywnych przyjęli oni wpływ substancji na zachowanie człowieka.

Tab. 4. Klasyfi kacja substancji psychoaktywnych według T. Dimoff’a i S. Carpera36

Typ substancji Rodzaj substancji Działanie

Środki tłumiące

Alkohol, leki nasenne i uspokajające, środki wziewne

Redukcja czynności mózgu i całego układu nerwowego, osłabienie hamulców wewnętrznych. Małe dawki wywołują pobudzenie, a duże – senność. Nawet małe dawki powodują upośledzenie procesów intelektualnych, tj. spostrzegania, zapamiętywania, podzielności uwagi

Środki pobudzające

Kofeina, nikotyna, amfet-amina, kokaina

Pobudzenie czynności OUN, wyostrzenie zmysłów, po długotrwałym przyjmowaniu środka: nadaktywność, brak apetytu, bezsenność

HalucynogenyMarihuana i haszysz, meskalina, LSD, psylocy-bina, PCP (fencyklidyna)

Bezpośrednie zaburzenia czynności mózgu, powodujące ubarwiony, zniekształcony obraz świata, poc-zucie spowolnionego upływu czasu, pseudohalucynacje

Opiaty

Morfi na, kodeina, heroina, opium, petydyna, hydromorfon, oksykodon, pentazocyna, propoksyfen

Uśmierzenie bólu. Małe dawki wywołują stany euforii, duże natomi-ast – stany zamroczenia

Przedstawiony powyżej podział nie jest oczywiście doskonały. Po pierwsze dlatego, że pojawiają się nowe środki (np. coraz większą popularność zyskuje w Polsce mefedron), po drugie, ze względu na ujawni-anie, nieznanych dotąd, nowych połączeń poszczególnych substancji, co powoduje, iż mają one odmienny (częściowo) wpływ na człowieka. Zauważmy też, że w zestawieniu znajdują się zarówno: środki zabronione (np. kokaina); kontrolowane (opiaty); jak i dopuszczone, z ograniczeniami, do obrotu (alkohol, tytoń). Owa niedoskonałość wynika również ze stale zmieniającej się sceny narkotykowej oraz składu substancji występujących pod tą samą nazwą.

33 Uwaga narkotyki, s. 9.34 Tamże.35 Za: D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 129–143.36 Opracowanie własne na podst.: tamże, s. 129–143.

NIe istnieją tzw. czyste narko-tyki. Dealerzy wprowadzają świadomie w błąd klientów oferując „czysty towar”, który ZAWSZE jest mieszaniną różnych substancji. Modyfi -kacje narkotyków odbywają się przy założeniu, że mają one dać jak najsilniejsze wrażenia.




Tab. 5. Siła uzależniania narkotyków i innych substancji psychoak-tywnychRodzaj środka Możliwość uzależnienia

fi zycznego psychicznegoheroina duża dużaopium duża dużamorfi na duża dużakodeina średnia średniaamfetamina możliwa dużakokaina możliwa dużaLSD brak nierozpoznanameskalina brak nierozpoznanapsylocybina brak nierozpoznanafencyklidyna (PCP) brak nierozpoznanamarihuana możliwa, słaba średniahaszysz stopień nieznany średniaolej haszyszowy stopień nieznany średniabarbiturany średnia do dużej średnia do dużejbenzodiazepiny brak średnia do dużejketamina brak średnia do dużejGHB stopień nieznany stopień nieznanymetadon duża od małej do dużejsterydy anaboliczne duża dużamakiwara duża dużakhat duża dużacrack duża dużanikotyna duża dużaalkohol duża duża

Dla lepszego zrozumienia specyfi ki podziału narkotyków prezentujemy także inne klasyfi kacje. Jeśli przyjąć ścisłe rozumienie terminu „narko-tyk”, wykaz będzie przedstawiał się odmiennie. Najpopularniejszymi klasyfi kacjami są przyjęte przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) i Organizację Narodów Zjednoczonych.

Tab. 6. Klasyfi kacja narkotyków wg WHO i ONZKlasyfi kacja wg WHO Klasyfi kacja wg ONZ

q grupa opium (pochodne opium – opiaty oraz ich syntetyczne analogi)

q grupa alkoholu, barbituranów i bar-bituranopodobnych

q grupa amfetaminy i amfetaminopo-dobnych leków pobudzających

q grupa kokainyq grupa halucynogenówq grupa konopi indyjskich, grupa lot-

nych rozpuszczalnikówq grupa khatu

q narkotyki naturalne i syntetyczneq produkty otrzymywane z konopi

indyjskichq kokaina i inne produkty otrzymy-

wane z kokiq barbiturany i inne środki

uspokajająco-nasenneq małe trankwilizatoryq amfetaminy i pochodne środki

pobudzająceq LSD i inne halucynogenyq analogi narkotyków kontrolowanych

(designer drugs)q rozpuszczalniki organiczne i środki

inhalacyjne

W praktyce pedagogicznej zasadnym jest wyjaśnianie młodzieży, że nie ma nar-

kotyków, które nie uzależ-niają, jak i nie ma bezpiecz-

nych narkotyków. Fakt, że ktoś zażywa narkotyki i nie widać po nim cech uzależ-

nienia jest tylko „stanem ukrytym”, którego cechy

ujawnią się w przyszłości.




Jeszcze inną próbą dokonania systematyzacji jest podział wynikający z doświadczeń i wiedzy praktyki lekarskiej. Uwzględnia on specyfi czne cechy wpływu określonych substancji na zdrowie i zachowanie człowieka.

Tab. 7. Klasyfi kacja substancji psychoaktywnych według praktyki klinicznej

Leki psycholeptyczne:

środki nasenne barbiturany

środki przeciwlękowe i łagodniejsze środki uspokajające

benzodiazepiny

meprobamty

mocniejsze środki uspokajające neuroleptyki

Leki psychoanaleptyczne: środki pobudzające nastrój

trójcykliczne i nietrójcykliczne środki przeciwdepresyjne

IMAO (inhibitory monoaminooksyzdazy)

środki pobudzające czujność amfetaminy i ich pochodne

Leki psychodysleptyczne:

środki halucynogenne

meskalina

psylocybina

LSD

środki odurzające

opiaty

morfi na

heroina

metadon

innekokaina

kanabioidy

środki uspokajające

alkohol

eter

rozpuszczalniki

Obserwacja skutków narkomanii, zwłaszcza w trakcie leczenia w placówkach zamkniętych, pozwoliła na wypracowanie grupy zaburzeń będących efektem przyjmowania narkotyków. Wprowadzone podziały uwzględniały, przede wszystkim, odmienność oddziaływania narkotyków na organizm człowieka, zwłaszcza na wywoływane przez nie zaburzenia. Jedną z takich systematyzacji jest Międzynarodowa Klasyfi kacja Chorób.




Tab. 8. Grupy zaburzeń psychicznych i zaburzeń spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych wg Międzynarodowej Klasy-fi kacji Chorób (ICD-10)37

Zaburzeniaspowodowanestosowaniem

alkoholu

opiatów

kanabinoli

leków o działaniu uspokajającym i nasennym

kokainy

innych niż kokaina substancji stymulujących, w tym kofeiny

substancji halucynogennych

tytoniu

lotnych rozpuszczalników

kilku substancji psychoaktywnych lub innych substancji niż wyżej wymienione

Jak już wcześniej podkreślono, narkomania jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym i wieloczynnikowym, stąd wielość terminów i pojęć, począwszy od nazw i grup poszczególnych narkotyków, poprzez stany zdrowotne (somatyczne i psychiczne), aż po kwestie natury społecznej i moralnej.

Jest wiele wariantów wytłumaczenia istoty zjawiska przyjmowania i uzależniania się od narkotyków (patrz rozdział o teoriach uzależnień). Jedni badacze wskazują na dominującą rolę czynników biopsychicznych, inni – środowiskowych, a jeszcze inni – na słabości tkwiące w formacji moralnej człowieka. Spośród najbardziej znanych koncepcji, tłumaczących rozwój narkomanii, wyróżnić można teorie: biologiczne, psychologiczne i teorie więzi interpersonalnych38. Nie jest przedmiotem tej pracy rozstrzy-ganie, która z nich jest najlepsza. Naszym zdaniem wszystkie zawierają trafne spostrzeżenia i uwagi, a narkomanii nie da się zamknąć w ramach jednej teorii. Konieczne jest jednak pokazanie jej jako jednej z patologii społecznych, co uczynimy w dalszej części książki.

Pytanie: „dlaczego ludzie biorą?” – nurtuje psychologów, pedagogów i socjologów od wielu lat. Nikt bowiem nie neguje destrukcyjnego wpływu narkotyków na zdrowie człowieka, ale też nikt nie udzielił jeszcze jed-noznacznej odpowiedzi na pytanie o źródła takich zachowań39.

Pierwszy eksperyment narkotykowy może być skutkiem złej socjalizacji, przewagi wzorców negatywnych oraz niepełnej wiedzy o działaniu sub-stancji psychoaktywnej. Będziemy więc, w takim przypadku, doszukiwać się ułomności procesu wychowania w rodzinie, oddziaływania na dziecko (młodego człowieka), negatywnych czynników natury środowiskowej (np. subkulturowej) oraz niewłaściwej profi laktyki antynarkotykowej. Nie jest to jednak pełne wytłumaczenie. Z kolei, na etapie uzależnienia, decydujący wpływ mają mechanizmy biopsychiczne, których siła elim-

37 Za: K. Chmielewska, H. Baran-Furga, Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachow-ania, s. 3.

38 Czytelnikom polecamy dwie prace, w których rzeczowo i kompetentnie mówiono te teorie: J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii – wyjaśnienia teoretyczne, Warszawa 1999; S.A. Maisto, M. Galizio, G.J. Connors, Uzależnienia – zażywanie – nadużywanie, Katolicka Fundacja Pomocy Osobom Uzależnionym i Dzieciom „Karan”, Warszawa 2000. Problematykę pojęć można znaleźć także w pracy M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii.

39 Osoby zainteresowane szerszym poznaniem tego problemu odsyłamy do pracy M. Byal-ick, R. Ruden, Żarłoczny mózg. Pułapki uzależnień, Warszawa 2002.

Większość autorów uważa, że alkoholizm jest jedną

z form narkomanii, chociaż różne mogą być modele popadania w ten nałóg. Alkohol uważany jest za

narkotyk dopuszczony do ofi cjalnego obiegu i akcep-

towany kulturowo.

Na podstawie badań i praktyki przyjęto uważać,

że narkomania jest problemem – co najmniej – czteropłaszczyznowym:

zdrowotnym, społecznym, etyczno-moralnym

i prawnym. Najczęściej problemy

te współwystępują lub pozostają w związku

przyczynowo-skutkowym.




inuje zdolność człowieka do samodzielnego przerwania zażywania. W takim przypadku mamy do czynienia z chorobą – z wszelkiego typu konsekwencjami medycznymi. Dodajmy – chorobą o bardzo burzliwym przebiegu i silnym wpływie na sferę somatyczną i psychiczną człowieka. Wreszcie dla prawników, przedstawicieli służb porządku publicznego narkomania jest domeną przestępstw, gdzie rzadko podnosi się kwes-tie psychiki człowieka. Niemożliwym jest więc ujęcie narkomanii w pros-tych, jednoznacznych defi nicjach. Prezentując powyżej niektóre terminy i defi nicje, mamy świadomość, że nie obejmują one całości rozległej problematyki.

Pierwszym z tych terminów jest: „uzależnienie” – jego zasadniczą cechą jest dominacja potrzeby przyjęcia dawki substancji psychoak-tywnej – bez względu na konsekwencje. Uzależnienie charakteryzuje interakcyjność reakcji fi zjologicznych, behawioralnych i poznawc-zych. Warunki konkretnej sytuacji decydują, które z nich będą miały przeważający wpływ.

1.2. Rodzaje uzależnień

W literaturze tematu badacze wyróżniają trzy rodzaje uzależnienia, co zostało zilustrowane na rysunku 3.

Rys. 3. Rodzaje uzależnienia40

Zastosowanie trójstopniowego podziału uzależnień znalazło potwi-erdzenie w praktyce.

Uzależnienie fi zyczne jest, przez badaczy tematu, określane jako fi z-jologiczna zależność organizmu od systematycznie zażywanej substancji psychoaktywnej. Stan ten jest wynikiem włączenia się danej substancji do metabolizmu komórkowego, na skutek czego staje się ona niezbędna do zachowania równowagi biologicznej organizmu. Efektem wytworzonej zależności jest powstanie, w organizmie osoby uzależnionej, sztucznej potrzeby biologicznej, przejawiającej się przymusem przyjmowania da-nego środka. Zależność fi zyczna charakteryzuje się więc kompulsyjnym (przymusowym) dążeniem do zażywania substancji psychoaktywnej41. Brak danej substancji w organizmie skutkuje pojawieniem się tzw. zespołu abstynencyjnego, powstałego na skutek zakłócenia procesów biologic-znych i przejawiającego się dotkliwymi, fi zycznymi zaburzeniami. Siła tego rodzaju uzależnienia jest zależna od rodzaju przyjmowanej sub-stancji. Z uzależnieniem fi zycznym związane jest tzw. zjawisko tolerancji, którego istota polega na konieczności przyjmowania coraz większych dawek środka w celu uzyskania takiego samego efektu. Rozpatrując problem narkomanii, należy uwzględnić nie tylko cechy i właściwości sub-stancji uzależniających pod względem chemicznym i fi zjologicznym, ale

40 Por. K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji, s. 40.41 L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, s. 160.

W niemal powszechnym odbiorze narkomania, to używanie substancji zabronionych. Tymczasem znaczący odsetek osób uzależnionych stanowią te, które przyjmują środki dopuszczone do obrotu, np. leki. Do najczęściej nad-używanych leków należą środki nasenne i uspo-kajające, przeciwbólowe i przeciwgorączkowe oraz pobudzające i dopingujące.

Uzależnienie

fi zyczne (fi zjologiczne)

psychiczne (psychologiczne)

społeczne (środowiskowe)

Poszczególne rodzaje uzależnień mogą wystę-pować samodzielnie lub równolegle. Najczęściej spotykamy się z równocze-snym występowaniem co najmniej dwóch rodzajów uzależnienia.

Kluczowym elementem uzależnienia fi zycznego jest zjawisko tolerancji. Związa-ne jest ono z koniecznością przyjmowania coraz to większych dawek substancji psychoaktywnej dla osią-gnięcia tego samego efektu (stanu).

Kluczowym elementem uza-leżnienia psychicznego jest bezwarunkowe dążenie do użycia substancji psycho-aktywnej, w celu uzyskania pożądanych stanów psy-chicznych (emocjonalnych i zmysłowych).




także ich wpływ na psychikę osoby je przyjmujące. Z. Juczyński42 pisze, że uzależnienie fi zyczne jest jedynie biologicznym skutkiem systematyc-znego zażywania substancji psychoaktywnej. Według tego autora naturę uzależnienia stanowi uzależnienie psychiczne, będące w stosunku do uzależnienia fi zycznego pierwotnym rodzajem uzależnienia.

Uzależnienie psychiczne polega na tym, że zażywane substancje uzależniające powodują silne, szybkie gratyfi kacje emocjonalne43. Jak pisze Cesare Guerreschi44, uzależnienie tego typu powstaje na skutek interakcji pomiędzy zażywaną substancją, osobą ją zażywającą i kon-tekstem, w jakim ta interakcja zachodzi. Cytowany tu autor przedstawia nowatorską defi nicję uzależnienia, której twórcami są Gregory Bateson i Paolo Rigliano (1998): Uzależnienie jest wynikiem nałożenia się mocy substancji uzależniającej oraz mocy, jaką jednostka jest skłonna jej przypisywać45. Jest to proces, który zaczyna się w momencie, kiedy os-oba przyjmując daną substancję, odbiera siebie w sposób inny niż doty-chczas i postrzega zmianę wizerunku samej siebie jako coś pozytywne-go lub lepiej odpowiadającego swoim potrzebom46. Osoba uzależniona spostrzegając, że dana substancja i tylko ona jest w stanie „zaspokoić” pewne jej potrzeby, przypisuje jej szczególne, subiektywne znaczenie, coraz bardziej koncentrując swoje życie tylko na jej zdobywaniu. Podob-nie ten rodzaj uzależnienia przedstawia H. Sęk, pisząc: zależność psy-chiczna przejawia się w obsesyjnym dążeniu do użycia środka, celem osiągnięcia oczekiwanych doznań emocjonalnych i umysłowych47. D. Pstrąg powołując się na teorię Iwana Piotrowicza Pawłowa, traktuje uzależnienie psychiczne jako utrwalony stereotyp odruchowo-warunk-owy48. Jest to wytworzona, mniej lub bardziej silna potrzeba psychologic-zna, która w skrajnych przypadkach przeradza się w pożądanie posunięte aż do nieopanowanej żądzy i przymusu brania49. C. Cekiera50 dodaje, że odstawienie środka nie skutkuje pojawieniem się charakterystycznych ob-jawów zespołu abstynencyjnego.

Uzależnienie społeczne związane jest z chęcią przynależności jednos-tek do grup społecznych, które uważają zażywanie substancji psychoakty-wnych za normę obyczajową i element je integrujący. Takie zachowania są charakterystyczne głównie dla grup subkulturowych i nieformalnych grup rówieśniczych. Spotykamy je także w grupach przestępczych o charak-terze zorganizowanym.

Jednostka chcąc przynależeć do takiej gry, zostaje zobligowana „normą społeczną” do realizowania podobnych zachowań. Odrzucenie przez jednostkę tych norm skutkuje odrzuceniem jej przez tę grupę. Osoby, które chcą zyskać akceptację członków grup, postępują podobnie do nich. Istotą tego rodzaju uzależnienia, jak pisze C. Cekiera51, jest uzależnienie od grupy, zaś uzależnienie od substancji psychoaktywnych jest zjawiskiem wtórnym. Do grup tych należy zaliczyć te wchodzące w skład podkultur

42 Z. Juczyński, Narkomania, s. 61.43 H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar,

Warszawa 2003, s. 273.44 C. Guerreschi, Nowe uzależnienia, Wydawnictwo Salwator, Kraków 2006, s. 20.45 Tamże, s. 21.46 Tamże.47 L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, s. 160.48 D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 48. 49 C. Cekiera, Psychoprofi laktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób

uzależnionych, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1992, s. 17.

50 Tamże, s. 17–18.51 C. Cekiera, Psychoprofi laktyka uzależnień, s. 18.

Substancjami, które wywołują najsilniejsze

uzależnienie fi zyczne i psy-chiczne są opiaty (morfi na, opium, heroina) oraz leki.

Za jeden z najniebezpiecz-niejszych typów narkomanii

(politoksykomanii) lekarze uznają równoległe przyjmo-wanie dużych dawek leków nasennych lub uspokajają-

cych i alkoholu.

W przypadku uzależnienia społecznego kluczowym

elementem jest rodzaj przymusu środowiskowe-go – pierwotnego w sto-sunku do uzależnienia od substancji. Uzależnienie

od substancji ma charakter wtórny.




dewiacyjnych oraz rodzin alkoholowych i narkomańskich. Powodem tak sil-nej więzi emocjonalnej jednostek z grupą, jak pisze D. Pstrąg52, jest wyob-cowanie w środowisku rodzinnym i szkolnym młodzieży, spowodowane niskim poziomem możliwości przystosowawczych tych osób, ich zaburze-niami neurotycznymi, a także niezaspokojoną potrzebą przynależności. Pisząc za M. Jędrzejko53, społeczne wzorce zażywania narkotyków są bardzo istotną przyczyną inicjacji narkotykowej. Współcześnie ten rodzaj uzależnienia związany jest także z modą na zażywanie substancji psycho-aktywnych w określonych sytuacjach społecznych, np. w czasie spotkań towarzyskich. Zauważono także, że wzorce środowiskowe są silniejsze w niektórych grupach zawodowych, zwłaszcza w tych, gdzie działaniu to-warzyszy silny stres psychiczny i obciążenie fi zyczne (działanie żołnierzy w operacjach wojennych, funkcjonowanie w zorganizowanych grupach przestępczych, przynależność do agresywnych subkultur młodzieżowych, praca w korporacjach, praca menadżerów i dostawców handlowych).

1.3. Mechanizmy uzależnień od substancji psychoaktywnych

Według założeń modelu terapii strategiczno-strukturalnej Jerzego Mel-librudy54, proces uzależnienia kształtowany jest przez trzy, wzajemnie oddziaływujące na siebie mechanizmy psychologiczne, co zostało przed-stawione na kolejnym rysunku.

Rys. 4. Psychologiczne mechanizmy uzależnienia55

Są to mechanizmy obronne osoby uzależnionej, które uniemożliwiają jej wejrzenie w prawdziwe źródło problemu i są powodem błędnego koła uzależnienia.

Mechanizm nałogowej regulacji emocji polega na tym, że osoby uzależnione regulują swoje stany emocjonalne, przyjmując substancję uzależniającą. Uzależnieni przyjmują dany środek, aby podwyższyć dobre samopoczucie, często aż do stanów ekstatycznych, lub zredukować negatywne stany emoc-jonalne, np. nie odczuwać lęku, niepokoju, stresu, bólu, poczuć ulgę. Pożądany przez nich skutek faktycznie jednak nie następuje. Ponieważ przyjęta sub-stancja uniemożliwia ocenę faktycznego stanu, uzależniony nie rozumie, że przyjmując ową substancję, uzyskuje jedynie złudzenie lepszego samopoczu-cia. Nie rozumie, że po zażyciu środka, negatywne emocje z czasem się tym bardziej potęgują. Na skutek tego narkoman o swoje złe samopoczucie ob-

52 D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 49.53 Uwaga narkotyki, s. 22.54 L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, s. 151–152.55 Na podstawie: L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, s. 151–152.

nałogowej regulacji emocji

iluzji i zaprzeczenia

rozproszenia i rozdwojenia „Ja”

mechanizmy Mechanizm nałogowej regulacji prowadzi do powstania stanu iluzji do-brego samopoczucia. Aby go osiągnąć, konieczne jest przyjmowanie narkotyku.

Z badań i praktyki Mazo-wieckiego Centrum Profi -laktyki Uzależnień wynika, że najskuteczniejszym sposobem ograniczania uzależnienia społecznego jest prowadzenie ofensyw-nej profi laktyki na pozio-mie ostatnich klas szkoły podstawowej oraz w gimnazjach.

Mechanizm iluzji i zaprze-czenia powoduje, że osoba uzależniona zaprzecza swojemu uzależnieniu i nie widzi powodów, by zaprzestać zażywać środka. Uzależniony minimalizu-je swoje problemy, np. zdrowotne, w pracy lub rodzinie. Tym bardziej nie jest w stanie skojarzyć, że właśnie uzależnienie jest ich powodem.




winia innych ludzi. Nie jest świadomy, że prawdziwym powodem jego kłopotów nie są oni, tylko zażywane substancje. Mechanizm ten jest odpowiedzialny za poczucie głodu substancji (głodu narkotykowego), prowadzi do tego, że uzależniony traci kontakt z rzeczywistością oraz nie jest w stanie w sposób naturalny odczuwać emocji pozytywnych, szczęścia, radości, dobrego samo-poczucia.

Mechanizm iluzji i zaprzeczania, zniekształcając racjonalne myślenie osoby uzależnionej, powoduje, że nie jest ona w stanie zauważyć problemu swojego uzależnienia. Osoba uzależniona (znajdująca się pod wpływem substancji psychoaktywnej) nieracjonalnie spostrze-ga rzeczywistość. Jej procesy myślowe w pełni podporządkowane są pragnieniu zdobywania substancji i „dostosowują” spostrzeganą przez uzależnionego rzeczywistość do tego, by zażywanie substancji odczuwała jako stan komfortu. Wynajduje ona więc irracjonalne po-wody, by dalej zażywać substancję. Mechanizm ten jest systemem chroniącym uzależnionego przed przyjęciem wszelkich informacji, które mogłyby uniemożliwić dalsze przyjmowanie substancji, w tym tych, które jednoznacznie wskazują, iż wyrządza ona sobie szkody zdro-wotne, społeczne, zawodowe itp. Nieracjonalne są także jego decyzje. Mechanizm ten wzmacnia myślenie magiczno-życzeniowe, powodując, że osoba koloryzuje rzeczywistość.

Z kolei mechanizm rozproszenia i rozdwojenia „Ja” ma wpływ na strukturę „Ja”, uszkadzając tym samym stabilną tożsamość osoby. Osoba nie jest w stanie kierować swoim zachowaniem oraz wytrwać w podjętej przez siebie decyzji dotyczącej zachowania abstynencji. Dzieje się tak, ponieważ uzależniony podejmuje kolejne próby zaprzestania przyjmow-ania substancji, nie uznając przy tym swojej bezsilności wobec utraty kontroli nad jej zażywaniem. Mechanizm ten może doprowadzić do dez-integracji osobowości, polegającej na rozdwojeniu struktury „Ja”. Osoba zaczyna funkcjonować dwojako – inaczej pod wpływem substancji psycho-aktywnej, a inaczej, gdy pod jej wpływem nie jest.

1.3.1. Fazy uzależnienia

Wyodrębnianie kolejnych faz w procesie rozwijania się uzależnienia jest charakterystyczne dla badaczy traktujących je jako chorobę. Autorzy opierają się na schemacie rozwoju alkoholizmu według Elvina Mortona Jellinka56, który wyróżnił cztery fazy uzależnienia, przy czym dwie pierwsze mają charakter jedynie objawowy, a dwie następne świadczą o pojawieniu się narkomanii. Schemat ten szczegółowo przedstawia L. Cierpiałkowska57. Z kolei D. Pstrąg58 przedstawia jeden opis czterech faz charakterystyc-znych dla rozwoju każdej postaci toksykomanii. Opis ten bardzo dobrze uwzględnia specyfi kę symptomów tworzenia się uzależnienia od narko-tyków. Zestawienie nazewnictwa i cech kluczowych poszczególnych faz zostało przedstawione na rysunku 6, a następnie został przedstawiony opis kolejnych faz, z uwzględnieniem ich specyfi ki w uzależnieniu alkohol-owym i narkotykowym.

56 L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, s. 162.57 L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, s. 26–29.58 D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 49–51.

Aby uniknąć nieprzy-jemnych objawów po-

jawiających się podczas zespołu abstynencyjnego,

osoba uzależniona zaczyna stosować „klinowanie”,

czyli wypija kolejną porcję alkoholu, eliminującą przy-kre doznania. Uzależniony planowo gromadzi alkohol

w domu i upija się do utraty przytomności.




Rys. 5. Fazy uzależnienia alkoholowego i narkotykowego59

Fazy uzależnienia alkoholowego

Fazy uzależnienia narkotykowego Cechy kluczowe

stadium przedalkoholowe poznanie stanu

odurzenia

eksperymentowanie lub towarzyskie używanie

substancji

stadium zwiastunów

stan odurzenia przyjemnością

wrażenie korzystnego wpływu substancji na

organizm

stadium ostre stan odurzenia celem nadrzędnym

całkowita utrata kontroli zażywania substancji

stadium przewlekłe stan odurzenia normą

uwarunkowanie „normalnego”

funkcjonowania zażywaniem substancji

Stadium przedalkoholowe charakteryzuje się coraz mniejszą odpor-nością organizmu na przeżywane napięcia psychiczne przy jednocześnie zwiększającej się tolerancji na przyjmowany alkohol. Osoba musi więc za-żywać coraz większe dawki alkoholu, by uzyskać taki sam efekt jak wcze-śniej. Alkohol spożywany jest jednak tylko towarzysko, a osoba pijąca nie kojarzy jeszcze odczuwanej ulgi psychicznej z wypiciem alkoholu. Czas jej trwania wynosi od kilku do kilkunastu miesięcy, a u dzieci i młodzieży trwa ona stosunkowo krótko.

Stadium zwiastunów charakteryzuje się stopniowym przechodzeniem od kontrolowanego nadużywania alkoholu do utraty kontroli nad piciem. Osoba pije coraz więcej i coraz częściej, sama szukając okazji do wypicia alkoholu i inicjując nowe „kolejki”, ponieważ zauważa, że alkohol polepsza jej samopoczucie, uwalnia ją od przeżywanych napięć oraz rozwesela. Czasami osoby zaczynają pić także w samotności. Po wypiciu niewielkiej ilości środka pojawiają się luki pamięciowe – tzw. palimpstesty alkoholowe. O wystąpieniu tej fazy świadczą pierwsze pojawiające się luki, natomiast znacznie częstsze ich występowanie świadczy o przejściu do kolejnego etapu choroby.

Stadium ostre charakteryzuje się całkowitą utratą kontroli nad piciem alkoholu i jest oznaką pojawienia się właściwego uzależnienia. Całkowity brak kontroli przejawia się niepohamowanym głodem substancji, pojawiającym się już po wypiciu pierwszej dawki alkoholu, bez względu na czas trwania wcześniejszej abstynencji alkoholowej. Brak kontroli picia jest powodem tego, że pojawia się tzw. picie ciągami. Na skutek niemożności zaprzestania picia pojawia się obniżona samoocena, co po-woduje, że osoba traci do siebie szacunek. Za swoje problemy z piciem alkoholik zaczyna obwiniać najbliższe otoczenie, najczęściej rodzinę, i staje się wobec niej coraz bardziej agresywny. Jednocześnie stara się ukryć przed innymi swój problem z piciem alkoholu. W tej fazie, z czasem, u osoby pijącej wykształca się system iluzji i zaprzeczeń, „chroniący” ją przed uświadomieniem sobie prawdziwych powodów picia. Zaczynają się pojawiać problemy zdrowotne związane z piciem alkoholu. Stadium to kończy się, gdy osoba zaczyna regularne, zaczynając od rana, codzi-enne picie alkoholu.

59 Tamże.

Alkoholik w stadium przewlekłym potrafi się upić coraz mniejszą dawką alkoholu, gdyż maleje jego tolerancja na ten środek. Występuje otępienie uczu-ciowe oraz zanikają uczucia wyższe.

Z badań prowadzonych w latach 2008–2010 przez Fundację Pedagogium wynika, że coraz więcej młodych ludzi sięga po alkohol w trakcie tzw. życia towarzyskiego. Rośnie rów-nież odsetek nastolatków, którzy zadeklarowali upicie się w ciągu ostatnich 12 miesięcy.Tylko 18% rodziców rozma-wia ze swoimi dziećmi na temat zagrożeń ze strony alkoholu.

III

III

IV




Stadium przewlekłe charakteryzuje się coraz większą, ciągle postępu-jącą degradacją fi zyczną i psychiczną osoby. Motywacja do picia sprowa-dza się głównie do umożliwienia sobie normalnego samopoczucia i funk-cjonowania. W sytuacji braku dostępności środka, uzależniony zaczyna spożywać alkohole niekonsumpcyjne. Zaczynają występować choroby po-alkoholowe, a na skutek skrajnego wyczerpania organizmu, w sytuacji gdy osoba nie podejmie leczenia, w końcu następuje śmierć.

Poznanie stanu odurzenia jest fazą wstępną i obejmuje pierwsze próby eksperymentowania ze środkiem toksycznym. Osoba przyjmuje dany środek okazjonalnie, dla towarzystwa lub z ciekawości, zdobywając pierwsze informacje na temat wpływu narkotyku na jej organizm. Te zdo-byte spostrzeżenia są bardzo istotne dla ewentualnego kształtowania się dalszego przebiegu uzależnienia. Pierwszymi zażywanymi substancjami zazwyczaj są kanabinole oraz leki60.

Stan odurzenia przyjemnością charakteryzuje się coraz częstszym przyjmowaniem środka, gdy osoba dochodzi do wniosku, że dany narko-tyk pozytywnie wpływa na jej samopoczucie. Osoba sama zaczyna wtedy szukać kontaktu z dealerem. Młodzież dopuszcza się kradzieży pieniędzy w celu zdobycia narkotyków, jednocześnie stara się maskować swój prob-lem przed innymi i przed sobą, wynajdując różne powody tłumaczące jej postępowanie. Staje się coraz bardziej rozdrażniona i wybuchowa. Zrywa stare znajomości i nawiązuje nowe.

Sytuacja, w której stan odurzenia staje się celem nadrzędnym, należy już do zaawansowanego etapu w rozwoju uzależnienia. Osoba uzależniona przestaje ukrywać swój problem. Z powodu wzrostu toler-ancji, zwiększa częstotliwość przyjmowania substancji lub przyjmuje coraz silniejsze. Aktywność uzależnionej osoby coraz bardziej kon-centruje się wokół zdobywania narkotyku, gdyż jego brak w orga-nizmie zaczyna już skutkować doznawaniem bólu fizycznego i bardzo złego samopoczucia psychicznego. Z kolei sytuacja, gdy stan odurze-nia staje się normą stanowi najgłębsze stadium uzależnienia. Osoba przyjmuje środek, aby móc normalnie funkcjonować. Stany euforyc-zne osiągalne są jedynie po przyjęciu niebezpiecznie dużej dawki, dlatego często dochodzi do przedawkowania środka. Stan zdrowia ulega szybkiemu pogorszeniu, co przeważnie w konsekwencji prow-adzi do śmierci.

Opisane cechy poszczególnych faz obu postaci uzależnień można podzielić ze względu na ich cechy wspólne, należące do objawów nies-woistych uzależnień61 oraz ze względu na ich cechy charakterystyczne, należące do objawów swoistych uzależnień62. Objawy swoiste natomiast to sposób rozwoju tolerancji, która w przypadku uzależnienia od narko-tyków ciągle wzrasta, zaś w przypadku uzależnienia alkoholowego, na-jpierw wzrasta, a następnie bardzo maleje, oraz konsekwencje zdrowot-ne nadużywania substancji. Dotyczą one zdrowia fi zycznego, zaburzeń osobowości, zaburzeń psychicznych i chorób psychicznych. Swoiste ob-jawy zażywania i skutki uzależnienia narkotykowego bliżej zostały przed-stawione w kolejnej tabeli.

60 I. Pospiszyl, Patologie społeczne, s. 183.61 L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, s. 160.62 Tamże.

Zdrowie określane jest jako dobrostan, niezbędny dla

właściwego funkcjonowa-nia człowieka. Ma ono

ściśle wyznaczone parame-try (np. temperatura ciała),

jak i trudniej mierzalne (zdrowie psychiczne,

warunki do wzrastania w zdrowiu, opieka zdro-

wotna).

Łączenie problematyki zdrowotnej z narkomanią

może pomóc dzieciom i młodzieży lepiej zrozumieć

istotę tego zagrożenia. Zasadnym jest ukazywanie

dalekosiężnych konsekwen-cji uzależnienia od narkoty-

ków i substancji podob-nych.




Tab. 10. Swoiste objawy zażywania i skutki uzależnienia narko-tykowego63

Typ narkotyków

Możliwe objawy zażywania

Skutkiprzedawkowania

Objawy zespołu abstynencyj-nego

Opiaty: opium, morfi na, kodeina, heroina, metadon i in.

euforia, ospałość, zwolnione oddy-chanie, zwężenie źrenic, wymioty

powolny i płytki odd-ech, lepka skóra, drgawki, głęboki sen, zamroczenie, możliwość śmierci

„wodniste” oczy, wysięk z nosa, ziewanie, utrata apetytu, irytacja, drżenie, uczucie strachu, dreszc-ze, poty, skurcze mięśni, wymioty

Środki uspokajające:barbituriany, wodzian chlorku, glutetimid, metakwalon i in.

zaburzenia mowy i orientacji, za-chowanie jak po upojeniu alkohol-owym

płytki oddech, zimna i lepka skóra, roz-szerzone źrenice, słabe i szybkie tętno, zamroczenie, możliwa śmierć

lęk, bezsenność, drżenie, majac-zenie, drgawki, możliwa śmierć

Środki pobudzające:kokaina, amfet-amina, fenmetra-zyna, metylofeni-dyn i in.

wzrost czujności, podniecenie, euforia, rozsz-erzone źrenice, przyspieszone tętno, wzrost ciśnienia krwi, bezsenność, utrata apetytu

nadruchliwość, wzrost temperatury ciała, halucynacje, możliwość śmierci

apatia, ciągła ospałość, irytac-ja, depresja, zaburzenia orien-tacji

Halucynogeny:LSD, meskalina, psylocybina, MDA, PCP

złudzenia, uroje-nia (za wyjątkiem MDA), ograniczona percepcja czasu i przestrzeni

epizody dłuższej, intensywnej „podróży”, psycho-za, możliwa śmierć

nie zanotowano

Konopie:marihuana, haszysz, olejhaszyszu

euforia, rozluźnienie, wzrost apetytu, zdezorientowane zachowanie

zmęczenie, para-noja, możliwa psy-choza

bezsenność, brak aktywności, obniżenie apetytu zależne od jed-nostki

Życie uzależnionego, który znajduje się w zaawansowanej fazie nałogu, jest skoncentrowane wokół zdobywania substancji, co sukce-sywnie wyniszcza organizm i psychikę danej osoby. Zanim jednak taka osoba „wykończy” się, wyniszcza najpierw, najczęściej psychicznie, swoich bliskich.

63 Na podst.: C. Cekiera, Toksykomania, s. 70–71.

Już dawno zauważono, że uzależnienie jest zniewoleniem człowieka, jego całej istoty, czyli organizmu, psychiki oraz duchowego wymiaru funkcjonowania. Uzależniony nie zażywa środka z powodu chęci, mimo iż tak mu się wydaje. Ta właśnie ułuda jest powodem tego, że osoba nie szuka pomocy, żyjąc w zakłamaniu przede wszystkim przed samym sobą. Jeżeli uzależniony zauważy, iż „coś jest nie tak”, najpierw dostrzegą to jego bliscy, a co gorsza, dotkliwie odczują konsekwencje jego nałogu.

Zdrowie jest to stan dobrego samopoczucia (well-being), które dotyczy fi zycznego, psychicznego i społecznego wymiaru życia. Zdrowie jest pełnią fi zycznego, psychicznego, społecznego i kulturowego dobrostanu jednostki.




1.4. Zdrowie a substancje psychoaktywne

W kolejnych rozdziałach postaramy się jak najdokładniej ukazać wpływ narkotyków na zdrowie człowieka. W poniższym punkcie podejmujemy natomiast problem zdrowia, jako stanu niezbędnego dla prawidłowego rozwoju.

Nie ulega wątpliwości, że przy analizowaniu problemów narkomanii kluczowym punktem odniesienia jest zdrowie – tak w wymiarze indywidu-alnym (pojedynczego człowieka), jak i społecznym (niebezpieczeństwo rozszerzania się chorób, koszty społeczne leczenia, zagrożenia dla nor-malnego funkcjonowania grup społecznych).

Omawiając wpływ substancji psychoaktywnych na zdrowie człowieka, konieczne jest precyzyjne określenie: co to jest zdrowie? Odpowiedź jest o tyle trudna, że – na przestrzeni lat – zmieniało się podejście do zdrow-ia. O ile Hipokrates nauczał, że zdrowie to dowód osiągnięcia przez nas stanu harmonii – zarówno wewnętrznej, jak i z zewnętrznym środowiskiem – podkreślając ścisły związek pomiędzy ciałem człowieka i jego duszą, o tyle, od czasów Kartezjusza, coraz częściej oddzielano sferę ciała (soma) i umysłu (psyche). Grecki fi lozof i lekarz Galen mówił o zdrowiu jako o stanie idealnej równowagi i harmonii organizmu.

Współczesna nauka wypracowała wiele poglądów i wynikających z nich defi nicji dotyczących rozumienia zdrowia. Wielość poglądów, koncepcji i defi nicji nie doprowadziła do wyjaśnienia wszystkich kwestii stawianych przez przedstawicieli nauk medycznych i społecznych. O ile medycyna postrzega zdrowie głównie w kategoriach somatycznych, to nauki hu-manistyczne widzą je znacznie szerzej.

Jedną z pierwszych prób pełniejszego ujęcia kwestii zdrowia jest koncepcja Terry’ego Parsona, który określił je jako zdolność człowieka do pełnienia ról i zadań społecznych, takich jak np.: mąż, student, pracownik, uczeń. Wielkim dokonaniem Parsona jest ujęcie zdrowia w kategoriach szerszych niż somatyczne, czyli zauważenie, że jest to niezwykle istotny element, wpływający na funkcjonowanie sys-temu społecznego. Co prawda Parson widział specyficznie człowieka chorego (chory według niego to przykład dewiacji, zachęta społeczna do czasowego zawieszenia swoich obowiązków społecznych64), niem-niej jednak jego analizy pozwoliły na szerszą ocenę relacji: zdrowie – choroba. W wyniku jego badań zaczęto m.in. zwracać uwagę, że choroba jest jednym z przejawów dewiacji (biologicznej i społecznej). Taki pogląd podzielał m.in. Eliot Freidson, podkreślając, iż dewiacja biologiczna jest rozpoznawalna przez lekarzy i jest zjawiskiem obiek-tywnym (da się ująć w określonych kategoriach, ramach, wyznac-znikach), natomiast dewiacja społeczna ma odmienny charakter, bow-iem wpływa i modyfikuje zachowania dużych zbiorowości (problem ten potraktujemy szerzej przy omawianiu narkomanii jako przejawu patologii społecznej).

Jeszcze inny wymiar zdrowia dostrzegamy w dorobku naukowym Willa McDermotta. Jego teoria jest wynikiem krytycznego spojrze-nia na definicję zdrowia, opracowaną przez Światową Organizację Zdrowia. McDermott widzi ten problem tak: zdrowie jest pojęciem

64 M. Sokołowska, Poznawcza i społeczna tożsamość socjologii medycyny, „Studia soc-jologiczne” 1989, nr 3.

Zgodnie z defi nicją zaproponowaną przez

WHO: Zdrowie to nie tylko brak choroby lub

niepełnosprawności, lecz stan dobrego samopoczucia

fi zycznego, psychicznego społecznego. Rozróżniamy

przy tym kilka rodzajów zdrowia: fi zyczne,

psychiczne i społeczne.

Narkomania jest chorobą w wymiarze somatycznym

i psychicznym, chorobą o różnym przebiegu,

zależnym od stosowanych substancji, czasu zażywania

oraz wielkości przyjmowa-nej dawki. Jest chorobą ule-

czalną, ale nie wyleczalną.Podstawowym warunkiem

uzyskania pozytywnych wyników w leczeniu nar-komanii jest poddanie się

całemu procesowi leczenia i terapii.

Nie ma możliwości wy-leczenia się z narkomanii

w „warunkach domowych”, konieczna jest interwencja medyczna lub/i psycholo-

giczna.

W szkolnej praktyce peda-gogicznej ważne jest aby

w sytuacji kontaktu dziecka z narkotykiem przekonać

jego rodziców (opiekunów) do zgłoszenia się do porad-

ni uzależnień.




względnym, charakteryzującym stopień, z jakim poszczególna jed-nostka, w warunkach określonych przez czynniki genetyczne oraz jej środowisko fizyczne i kulturowe, może skutecznie działać65. To ujęcie uwzględnia różnorodne czynniki kształtujące zdrowie. W tym kierunku poszedł też Jerzy Aleksandrowicz, który uważa zdrowie za subiektywne poczucie sprawności fizycznej, psychicznej, społecznej oraz prawidłowe relacje między tymi trzema parametrami66. Ale czy zdrowie może być poczuciem subiektywnym? Wydaje się, że – po-mimo pewnej kontrowersyjności tej tezy – tak jest w rzeczywistości, bowiem zdrowie jest dostrzegane nie tylko w kategorii osobistej, lecz także w perspektywie kulturowej. Stąd to, co my w Polsce uznajemy za warunki niezbędne dla zdrowego trybu życia, w innych kulturach może mieć odmienną ocenę.

Zdrowie możemy rozumieć jako pewien stan sił, które człowiek wyko-rzystuje w różnych wymiarach swojego życia. Jeśli jest to zasób, to znac-zy, że ma swój określony poziom, granice, które uznamy z optymalne, minimalne, nieprzekraczalne. Tym samym mamy wpływ na jego kształt i jakość. Inaczej mówiąc – człowiek jest w stanie wpływać na stan swojego zdrowia. Obniżanie i pogarszanie się jakości tych zasobów może nastąpić z powodu: niezdrowego trybu życia, uszkodzeń fi zycznych, przekrocze-nia barier wydolności organizmu oraz używania i nadużywania alkoholu, narkotyków, tytoniu, jedzenia67.

Jak zauważa wielu badaczy, zdrowie jest dynamicznym procesem, który, z jednej strony, polega na równoważeniu potrzeb człowieka, z drugiej – wymaga odpowiedniego otoczenia. W ujęciu holistycznym wpływ sub-stancji psychoaktywnych na człowieka należy zatem rozpatrywać nie tylko w kategorii zaburzonego funkcjonowania pewnych narządów, ale i szeroko rozumianego zdrowia psychicznego i społecznego.

Pod koniec XX wieku, w analizie zjawisk i problemów społecznych, zaczęto powracać do – mającego swoje korzenie w starożytności – mod-elu holistycznego. Zgromadzono wiele dowodów na istnienie silnego związku pomiędzy ciałem i psychiką człowieka, co spowodowało rozwój medycyny psychosomatycznej. We współczesnych programach włącza się do tego modelu również środowisko oraz poziom społecznego funkc-jonowania człowieka; zdrowie ujmowane jest jako proces, człowiek zaś nie jest w nim istotą bierną, ale staje się za nie odpowiedzialny poprzez pode-jmowanie różnych działań w celu promocji zdrowia, jego ochrony oraz – w przypadku choroby – uczestniczy w procesie leczenia, zwiększając jego skuteczność.

Dla zrozumienia relacji: zdrowie – choroba duże znaczenie ma psy-chiczny wymiar tego problemu. Wpływem psychiki na ciało nie zajmow-ano się aż do początków XX wieku. Po akceptacji tego podziału w XX wieku, przyjęto – w naukach o zdrowiu i chorobie – model biomedyczny68. W jego ujęciu, w stanie zdrowia organizm funkcjonuje prawidłowo i nie występują żadne dysfunkcje biologiczne. Zdrowy człowiek nie wymaga opieki specjalisty i interwencji zewnętrznej. Osoba może być albo zdrowa, albo chora. Stany te są oddzielnymi kategoriami. Na przebieg choroby

65 W. McDermott, Czynniki demografi czne, kulturowe i ekonomiczne a studia rozwoju medycyny, w: E. Kilbourne, Ekologia człowieka i zdrowie publiczne, red. W. Smillie, PZWL, Warszawa 1973, s. 7.

66 J. Aleksandrowicz, Sumienie ekologiczne, Wiedza Powszechna, Warszawa 1988, s. 19.67 Zob. V. Koprowicz, Zdrowie i jego społeczne odniesienia, w: Zdrowie i jego ochrona,

red. tenże, SGH, Warszawa 2006, s. 25 i nast.68 H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, s. 46–47.

Organizm człowieka reaguje na substancje narkotyczne w sposób osobniczy. Ta sama dawka może wywołać inne reakcje u drugiego człowieka.

Wielu młodych ludzi widząc u swoich rówieśników zażywających narkotyki brak objawów uzależnienia (lub niebezpiecznych zachowań) nabiera przekonania do decyzji o pierwszym eksperymencie z substancją.




ma wpływ specjalista (lekarz), zaś pacjent nie ma takiej możliwości – ma natomiast na powstanie i rozwój warunków, które będą prowadziły do zachowania zdrowia, a tym samym do ochrony przed chorobą.

Zdrowie fi zyczne rozumiane będzie w niniejszej pracy jako prawidłowe funkcjonowanie organizmu, wszystkich jego narządów i układów. Z kolei zdrowie psychiczne ujmowane jest różnorodnie. Obecnie nie istnieje jed-na, interdyscyplinarna defi nicja zdrowia psychicznego, dlatego, w dalszej części książki, będziemy posługiwać się defi nicją zdrowia psychicznego, zaproponowaną przez WHO, w której połączono zdrowie umysłowe i emoc-jonalne. Zdrowie umysłowe jest niczym innym, jak zdolnością do jasnego, logicznego myślenia, natomiast zdrowie emocjonalne – to umiejętność rozpoznawania uczuć (lęku, radości, żalu, gniewu) i wyrażania ich w odpowiedni sposób, umiejętność radzenia sobie ze stresem, napięciami, lękiem. Zdrowie społeczne rozumiane jest jako zdolność utrzymywania prawidłowych relacji z innymi ludźmi, natomiast zdrowie duchowe jest związane z wierzeniami, praktykami religijnymi lub osobistym „credo”, przyjętymi indywidualnie lub grupowo zasadami zachowań i sposobami utrzymywania wewnętrznego spokoju69.

Podsumowując rozważania na temat zdrowia, można wskazać na dwa zasadnicze zagrożenia, jakie wywołuje – w aspekcie zdrowotnym – niekon-trolowane przyjmowanie narkotyków przez człowieka.

Rys. 6. Zdrowotne konsekwencje narkomanii

Wskazanie na zależności, jakie występują pomiędzy zdrowiem a przyjmowaniem (zażywaniem, nadużywaniem) substancji psy-choaktywnych, jest problemem złożonym. Przede wszystkim należy zauważyć, że chociaż mamy coraz szerszą wiedzę o negatywnych skutkach uzależnienia od substancji psychoaktywnych, skala zagrożeń ulega poszerzeniu. Złożoność problemu wynika także z indywidualnych predyspozycji człowieka na działanie poszczególnych substancji, jak również z innych reakcji dzieci, młodzieży i osób dorosłych. Jeszcze innym, niezwykle istotnym problemem jest (patrz: polioksykomania) łączenie różnych substancji psychoaktywnych (alkohol i leki nasenne, alkohol i leki uspokajające, alkohol i narkotyki) oraz substancji psychoak-tywnych z innymi substancjami (alkohol i napoje energetyzujące, narko-tyki pobudzające i napoje energetyzujące, sterydy anaboliczne i narko-tyki pobudzające). Problemy powyższe ukazują też zmiany w samym zjawisku narkomanii, co prezentuje kolejny rysunek.

69 Zob.: Jak tworzymy Szkołę Promującą Zdrowie, red. B. Woynarowska, Warszawa 1995, s. 14–15.

WOBEC SIEBIE: rozwój chorób somatycznych i psychicznych, prowadzący nawet do śmierci

WOBEC INNYCH OSÓB: zachowania ryzykowne, np. zakażenie chorobami, zagrożenie fi zyczne (poprzez niekontrolowane zachowania) oraz psychiczne (w tym syndrom współuzależnienia)




Rys. 7. Obserwowane w ostatnich latach zmiany w kontaktach człowieka z substancjami psychoaktywnymi

• prawne ograniczanie używania substancji psychoaktywnych w miejscach publicznych (np. tytoniu)

• lepsza edukacja i profi laktyka• coraz pełniejsza wiedza o skutkach zażywania substancji psychoaktywnych• powszechny dostęp do testów• pierwsze pozytywne zmiany w ograniczaniu narkomanii wśród dzieci

i młodzieży• poszerzenie bazy leczniczej i terapeutycznej• rozwój politoksykomanii• wzrost liczby i rodzajów środków psychoaktywnych• silny związek dystrybucji tych środków z przestępczością zorganizowaną• destygmatyzacja części środków psychoaktywnych• malejący wiek eksperymentów i masowego zażywania narkotyków• rozszerzanie się paranarkomanii (środki stymulujące i energetyzujące)• interakcje narkotyki – inne patologie społeczne

Jak widać z powyższego zestawienia, mamy do czynienia z szeregiem negatywnych czynników, wśród których na szczególną uwagę zasługują dwa: malejący wiek pierwszego kontaktu z narkotykami i innymi substanc-jami psychoaktywnymi oraz ujawnianie, w każdym roku, nowej grupy sub-stancji używanych do odurzania się. O ile jeszcze 10 lat temu dominowały w Polsce substancje rodzime – głównie amfetamina i środki wziewne oraz substancje pochodzenia roślinnego, o tyle obecnie mamy do czynienia z (co najmniej) trzydziestoma różnego rodzaju substancjami psychoakty-wnymi, przyjmowanymi w celu wprowadzenia się w nienaturalne stany psychiczne.

1.5. Konsekwencje przyjmowania substancji psychoaktywnych i uzależnienia od nich

Jedną z konsekwencji przyjmowania substancji psychoaktywnych przez człowieka jest rozwój zespołu uzależnienia. Należy jednak pamiętać, że toksykomania (używanie substancji psychoaktywnych) prowadzi również do szeregu problemów zdrowotnych, społecznych, moralnych i ekonomic-znych. Obecnie np. picie alkoholu czy palenie tytoniu jest, obok wysokiego ciśnienia krwi, uznawane za główną przyczynę przedwczesnej śmierci ludzi w krajach wysokorozwiniętych i rozwijających się70. Spożywanie alko-holu jest również głównym czynnikiem wykluczenia społecznego, istotną rolę odgrywa w tym uzależnienie od alkoholu. Na przykładzie alkoholu widać wyraźnie, że przyjmowanie substancji psychoaktywnych powoduje również ogromne straty ekonomiczne. Z powodu picia alkoholu i szkód z tego powodu wynikających państwa należące do Unii Europejskiej tracą łącznie około 2–3% produktu krajowego brutto, co daje rocznie ok. 125 miliardów euro. Z kolei palenie tytoniu powoduje straty ekonomiczne (jako skutek kosztów leczenia) wyższe niż zyski, jakie przynosi opodatkowanie papierosów. Osoby znajdujące się pod wpływem substancji psychoakty-wnych częściej są sprawcami wypadków samochodowych, zachowań agresywnych. Ponadto różnych konsekwencji zdrowotnych doświadczają dzieci i rodziny osób uzależnionych lub nadużywających substancji psy-

70 J. Mikuła, Rozwiązywanie problemów alkoholowych w świetle dokumentów europejs-kich, „Świat Problemów” 2006, t. 1, nr 14, s. 4–13.

Dominującą formą polskiej narkomanii jest politoksykomania. Zwiększa się liczba osób eksperymentujących z narkotykami w grupie osób w wieku pow. 25 lat.Rośnie liczba substancji uzależniających sprzedawanych na polskim rynku.

Z badań naukowych prze-prowadzanych w Polsce wynika, że grupami wie-kowymi, gdzie najszybciej rozwijają się uzależnienia od substancji psychoaktyw-nych, są: młodzież w wieku adolescencji (15–17 lat) oraz osoby w średnim wieku 25–45 lat (bezrobot-ni lub pracujący pod dużym obciążeniem psychofi zycz-nym).




choaktywnych. Z problemem uzależnienia ściśle powiązany jest zespół współuzależnienia.

Wśród szkód zdrowotnych spowodowanych przyjmowaniem sub-stancji psychoaktywnych można wyróżnić71: q uzależnienia;q zaburzenia psychiczne (psychozy, stany depresyjne i lękowe);q pogorszenie stanu fi zycznego, uszkodzenia narządów wewnętrznych

(wątroby, nerek, układu krwiotwórczego i innych);q śmiertelne przedawkowania i zatrucia;q infekcje wirusowe i bakteryjne;q obniżenie zdolności (a nawet niezdolność) ośrodkowego układu ner-

wowego (OUN) do oceny sytuacji zewnętrznej prowadzące do pow-stawania zagrożeń zdrowia i życia.

Przyjrzyjmy się zatem bliżej tym zagrożeniom.

1.5.1. UzależnienieUzależnienie jest jedną z konsekwencji zdrowotnych używania sub-

stancji psychoaktywnych. Jednak należy pamiętać, że człowiek może uzależnić się nie tylko od środków psychoaktywnych, takich jak alkohol, tytoń oraz narkotyki, lecz również od pewnych czynności i gratyfi kacji (praca, przebywanie w sieci, hazard, kontakty z prostytutką, wizualiza-cja). Mamy także do czynienia z różnymi poziomami uzależnienia oraz zjawiskiem, które medycyna określa jako osobniczą reakcję człowieka na określoną substancję psychoaktywną. Stan ten wyjaśnia m.in., dlaczego niektóre osoby uzależniają się szybciej i mają większe problemy z wyj-ściem z uzależnienia. Zagadnienia dotyczące uzależnienia omówiono wcześniej.

1.5.2. Zaburzenia psychicznePrzyjmowanie substancji psychoaktywnych może prowadzić nie tylko

do poważnych szkód somatycznych, lecz również psychicznych. U osób, które przyjęły nawet kilkakrotnie, oraz uzależnionych od substancji psy-choaktywnych może dojść do różnych zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania. Wśród zaburzeń psychicznych spowodowanych przyjmow-aniem substancji psychoaktywnych możemy wyróżnić także te, które są następstwem aktualnie trwającej intoksykacji, oraz te, które są spowodow-ane uszkodzeniem pewnych struktur mózgu w wyniku ich przyjmowania. Podkreślmy w tym miejscu pojawienie się na rynku wielu nowych sub-stancji psychoaktywnych, w tym pochodzenia roślinnego, których wpływ na psychikę nie jest w pełni zbadany, choć wiemy, że wywołują one bardzo niebezpieczne reakcje72.

Międzynarodowa klasyfi kacja chorób ICD-1073 wyróżnia liczne zaburze-nia psychiczne oraz zachowania spowodowane przyjmowaniem takich substancji, co prezentujemy na poniższym rysunku.

71 K. Ostaszewski, Skuteczność profi laktyki używania substancji psychoaktywnych, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2003, s. 67–74.

72 Zob. K. Jędrzejko, Rośliny psychoaktywne – narkotyczne i halucynogenne, prezen-tacja multimedialna, Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice 2009.

73 Światowa Organizacja Zdrowia, Klasyfi kacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zach-owania wg ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyc-zne Vesalius, Kraków–Warszawa 2000.

Szczególnie szybko rosną eksperymenty

z narkotykami wśród osób dobrze zarabiających,

z wielkich miast, żyjących w dużym tempie.

Do grup podwyższonego ryzyka zaliczyć należy:

– pracowników pracujących w godzinach

wieczorno-nocnych;– przedstawicieli

handlowych, maklerów, pracowników tzw. nowych

zawodów;– żołnierzy oraz osoby pracujące w zawodach

ryzyka;– sportowców i kulturystów (substancje wzmacniające).




Rys. 8. Zaburzenia psychiczne oraz spowodowane przyjmowaniem substancji wg ICD-10

Zaburzenia psychiczne jako skutek przyjmowania:• alkoholu• opioidów• przetworów konopi indyjskich• leków i substancji o działaniu uspokajającym i nasennym• kokainy• innych niż kokaina substancji pobudzających• substancji halucynogennych• tytoniu• lotnych rozpuszczalników kilku różnych substancji psychoaktywnych lub

substancji innych niż wyżej wymienione

Według powyższej klasyfi kacji oraz klasyfi kacji DSM-IV74 zaburzenia spowodowane używaniem poszczególnych substancji psychoaktywnych można podzielić na trzy grupy:q zaburzenia psychiczne wynikające z ostrej intoksykacji,q zaburzenia psychiczne wynikające z przewlekłego używania substancji,q zaburzenia psychiczne wynikające z uzależnienia od substancji psy-

choaktywnych.

Z komunikatu przygotowanego przez z Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie na temat zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych innych niż al-kohol i tytoń wynika, że najczęściej przyczyną tych stanów w Polsce (2003, 2007) było przyjmowanie opiatów (23%), amfetaminy (9%) i leków uspokajających (10%)75. Jednak występowały one również po zażyciu in-nych środków. Dosyć dużą grupę stanowili pacjenci, u których trudno jest ustalić jedną przyczynę, ponieważ używali oni więcej niż jednej substancji. Z wyżej wspomnianego komunikatu wynika, że w ostatnich latach wzrosła liczba osób, które zostały przyjęte do lecznictwa stacjonarnego z powodu różnych zaburzeń zdrowia psychicznego, szczególnie dotyczyło to osób, które zgłaszały się tam po raz pierwszy. O ile w latach 1994–1996 odsetek pacjentów pierwszorazowych utrzymywał się na stałym poziomie 41–42%, to w 1998 roku wynosił on 51%, a w 2003 roku – już 57%. Przedstawione w komunikacie trendy używania poszczególnych substancji psychoakty-wnych wskazują, że wśród substancji nielegalnych coraz większego znac-zenia nabierają takie środki, jak amfetamina i przetwory konopi, a wśród legalnych – leki uspokajające i nasenne. W 2007 roku do placówek opieki stacjonarnej zgłosiło się ponad 13 tys. osób, natomiast z powodu prze-dawkowania zmarło 241 osób76. W kolejnych latach liczby te wzrosły.

Problemy ze zdrowiem psychicznym u osób uzależnionych mogą prze-jawiać się w upośledzeniu funkcji poznawczych, takich jak zapamiętywa-nie nowych informacji, osłabienie zdolności koncentracji oraz wykonywa-

74 American Psychiatric Association, Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disor-des (DSM-IV), wyd. IV, Wshington DC 1994.

75 J. Sierosławski, Narkomania w Polsce w 2003 roku, w 2007 roku, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, http://www.narkomania.gov.pl/epidemiologia.htm.

76 Źródło: Komenda Główna Policji.

Przewlekłe przyjmowanie substancji psychoaktyw-nych powoduje wzmożoną agresywność, drażliwość, kłopoty kontrolowania własnych stanów emocjo-nalnych. U osób uzależnio-nych dochodzi do rozwoju mechanizmu nałogowego regulowania uczuć.




nia zadań wymagających koordynacji wzrokowo-ruchowej77. Po środkach stymulujących, takich jak amfetamina, pojawić się może nadwrażliwość na bodźce odbierane ze środowiska, wzmożona aktywność, która ma nieprze-myślany i niecelowy charakter. Zaburzenia dotyczą również sfery emocjo-nalnej. U osób przyjmujących substancje psychoaktywne mogą pojawić się gwałtowne zmiany nastrojów, stany lękowe, depresyjne, czasem nawet z tendencjami samobójczymi, stany maniakalne. Przyjmowanie substancji psychoaktywnych łączy się często z zaburzeniami osobowości. Jednak na dzień dzisiejszy wyniki badań naukowych wskazują, że zaburzenia osobo-wości mogą być zarówno przyczyną, jak i skutkiem przyjmowania przez lu-dzi substancji psychoaktywnych. Obecnie wiemy, że nie istnieje osobowość, którą można by nazwać „przednałogową”, jednak pewne czynniki osobo-wościowe, takie jak neurotyczność, impulsywność, ekstrawersja, przy nie-wydolnym wychowawczo środowisku rodzinnym, mogą zwiększać ryzyko przyjmowania substancji psychoaktywnych78. Z drugiej strony przyjmowanie substancji psychoaktywnych może nasilać występowanie tych czynników.

Przyjmowanie środków psychoaktywnych może powodować zaburzenia w funkcjonowaniu komórek nerwowych lub uszkodzenia w strukturze mózgu. Tak w zagranicznej, jak i w polskiej literaturze dosyć szczegółowo zostały opi-sane psychiczne następstwa nadużywania alkoholu79. U osób uzależnionych od alkoholu może dojść do przewlekłych halucynoz alkoholowych, w których dominują omany słuchowe. Do cech uzależnienia alkoholowego zalicza się także: paranoje alkoholowe, w których występują urojenia zdrady małżeń-skiej; zespół Wernickiego-Korsakowa przebiegający z uszkodzeniem ukła-du limbicznego, konsekwencją czego jest utrata zdolności zapamiętywania; u niektórych osób może dojść do powikłań w trakcie przebiegu zespołu absty-nencyjnego objawiającego się majaczeniem alkoholowym (delirium tremens); w trakcie majaczenia dochodzi do silnie wyrażonych objawów wegetatyw-nych, którym towarzyszą objawy zaburzenia orientacji w czasie i przestrzeni, omamy, iluzje wzrokowe, słuchowe i czucia cielesnego (stan ten ze względu na dość wysoką śmiertelność wymaga hospitalizacji).

1.5.3. Konsekwencje somatyczneW medycznej klasyfi kacji wprowadzono termin używanie szkodliwe,

które jest związane z powstawaniem szkód zdrowotnych somatycznych i/lub psychicznych u osób przyjmujących substancje psychoaktywne80. Terminem tym posługujemy się, kiedy osoba przyjmująca środek nie jest uzależniona od substancji psychoaktywnej. Działanie substancji psychoaktywnej może być szkodliwe albo niepożądane dla zdrowia81. Efekt takiego działania może być odwracalny lub nieodwracalny. Jeśli efekt działania danej substancji psychoaktywnej pozostaje lub nawet nasila się po zakończeniu jej przyj-mowania, mówimy wtedy o działaniu nieodwracalnym. Taki charakter mają m.in. uszkodzenia płodu, mutacje, nowotwory, marskość wątroby.

Substancje wprowadzone do organizmu wykazują działanie miejs-cowe, np. kokaina podawana w postaci inhalacji donosowych powoduje

77 I. Niewiadomska, P. Stanisławczyk, Narkotyki, Wydawnictwo KUL, Lublin 2004, s. 132–139.

78 L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, w: Psychologia kliniczna, red. H. Sęk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 173.

79 B. Habrat, Organizm w niebezpieczeństwie, PARPA, Warszawa 1995, s. 13–14.80 Zob. M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii.81 W. Semczuk, Czynniki wpływające na toksyczność ksenobiotyków, w: Toksykologia

współczesna, red. tenże, PZWL, Warszawa 2004, s. 38–52.




atrofi ę i zmiany nekrotyczne błony śluzowej, a nawet przegrody nosa82. Al-kohol powoduje stany zapalne i uszkodzenia śluzówki żołądka. Narządami szczególnie narażonymi na działanie toksyczne substancji psychoakty-wnych są wątroba, nerki i komórki układu nerwowego. W wątrobie do-chodzi do detoksykacji substancji psychoaktywnych. Jednak duże ich ilości przeciążają ten organ, co prowadzi do uszkodzeń. Wśród osób na-dmiernie pijących alkohol od 15% do 30% zapada na marskość wątroby. Z kolei sięganie po rośliny psychoaktywne prowadzi do zaburzeń stanów świadomości, zatruć, a także – w przypadku przedawkowania – śmierci83.

Ponadto każda substancja wywołuje w organizmie często trudne do przewidzenia działania ogólnoustrojowe.

1.5.4. Śmiertelne przedawkowanieJedną z konsekwencji używania narkotyków są śmiertelne przedawkow-

ania. Związane są one głównie z użyciem opiatów, barbituranów, a także niektórych narkotyków syntetycznych. W 2002 roku w Polsce wskaźnik zgonów z powodu przedawkowania narkotyków w przeliczeniu na 100 tys. mieszkańców w wieku 15–64 lata wynosił 1,284, jeszcze wyższy był ten wskaźnik jeśli odniesie się go do oszacowanej liczby osób używających narkotyki w sposób problemowy. Wskaźnik zgonów na 1000 problemowych użytkowników narkotyków wynosi w Polsce 6,2 (dla porównania wskaźnik zgonów w Polsce w 2004 roku wynosił 10,2). Śledzenie dynamiki liczby zgonów z powodu przedawkowania narkotyków jest jednym z wskaźników epidemiologicznych śledzenia trendów rozwoju tego zjawiska. W ostat-nich piętnastu latach nastąpił prawie dwukrotny wzrost liczby osób, które zmarły po zażyciu środka psychoaktywnego.

Tab. 11. Zgony z powodu przedawkowania narkotykówliczba osób wskaźnik na 100 tys. mieszkańców

2000 310 0,812001 294 0,772002 324 1,202003 277 0,732004 231 0,612005 290 0,762007 241 0,65

Źródło: Główny Urząd Statystyczny.

1.5.5. Infekcje wirusowe i bakteryjnePrzyjmowanie substancji psychoaktywnych łączy się z występowaniem

częstszych infekcji. Z jednej strony jest to związane z tym, że niektóre substancje wywierają działanie immunosupresyjne, np. opioidy85, z drugiej strony niewłaściwe odżywianie i brak higieny pogarszają funkcjonowanie już osłabionego układu odpornościowego i zwiększają ryzyko infekcji.

82 H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, red. wyd. polskiego M. Wielosz, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2001, s. 604.

83 Por. K. Jędrzejko, Rośliny psychoaktywne – halucynogenne i narkotyczne, w: „Farmacja regionu Północno-Wschodniego” 2008, t. 17, nr 1 (57), s. 43 i nast.

84 J. Sierosławski, Problem narkotyków i narkomanii w Polsce i w Niemczech, w: „Reme-dium”. Numer specjalny, listopad 2005, s. 4–8.

85 H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, s. 590.

W Polsce na skutek przedawkowania narkoty-ków umiera rocznie ponad 200 osób. Coraz częściej na oddziały toksykologii trafi ają osoby po silnych zatruciach dopalaczami.W większości przypadków nie wiemy co zawierają dopalacze, co zwieksza niebezpieczeństwo ciężkie-go zatrucia a nawet smierci.




Często do podawania substancji psychoaktywnych drogą dożylną używa się niesterylnych igieł i strzykawek, tak więc drobnoustroje dostają się bez-pośrednio do krwi, z pominięciem różnych anatomicznych i komórkowych mechanizmów obronnych. Następnie rozprowadzane po organizmie, są przyczyną stanów zapalnych różnych narządów. Ponadto osoby pod wpły-wem substancji psychoaktywnych częściej podejmują ryzykowne zacho-wania seksualne, przez co zwiększa się u nich ryzyko zakażenia choroba-mi przenoszonymi drogą płciową.

Rys. 9. Konsekwencje rozwoju uzależnień od substancji psychoak-tywnych

INDYWIDUALNErozwój chorób somatycznych i psychicznych, prowadzący

do chorób przewlekłych i śmierci

SPOŁECZNEWysokie wskaźniki: zachorowalności na choroby, które mają bezpośredni lub pośredni związek z przyjmow-

aniem substancji psychoaktywnych; umieralności (zatrucia, wypadki); ab-sencji w szkole i pracy; przestępczości

INTERPERSONALNEzachowania ryzykowne, np.

zakażenie chorobami; zagrożenie fi zyczne (poprzez niekontrolow-ane zachowania) oraz psychiczne (przemoc psychiczna); zaburzone relacje interpersonalne; rozwój

u osób bliskich zespołu współuzależnienia




ROZDZIAŁ II

Współczesne teorie uzależnień chemicznych*

MARIUSZ JĘDRZEJKO, ALICJA NEROJ

Zważywszy na grupę odbiorców opracowania podjęte tu rozważania mają charakter dość ogólny, taki, jaki może być przydatny pedagogom. Zatem skupimy się na trzech zasadniczych nurtach opisu przyczyn roz-woju narkomanii – teoriach biologicznych, psychologicznych i społecznych. Badacze tematu, w swoich teoriach uzależnień od substancji psychoak-tywnych, starają się odpowiedzieć na pytanie: jak to się dzieje, że pewne osoby zażywające dane substancje psychoaktywne w sposób kon-trolowany w pewnym momencie lub na skutek jakiegoś procesu tracą tę kontrolę bezpowrotnie, a życie człowieka zaczyna być zdominowane przez nieodpartą chęć zażywania danego środka? Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: dlaczego tak się dzieje?, ma już ponad 100 lat, jednak dopiero w połowie XX wieku pojawiły się pierwsze próby kompleksowego zdiagno-zowania tego problemu. Wielki wkład w wyjaśnienie mechanizmów utraty kontroli nad zażywaniem narkotyków przyniosły nauki medyczne i psycho-logia.

2.1. Biologiczne teorie uzależnień

Dla wyjaśnienia przyczyn powstawania uzależnienia autorzy teorii biolo-gicznych koncentrują się na analizie czynników neurologicznych, genetycz-nych i fi zjologicznych. Ze względu na charakter opracowania, koncentrujemy się na wyjaśnieniu biologicznego mechanizmu uzależnień, czyli tzw. ścieżki mózgowej, na którą składają się ścieżka dopaminowa i ścieżka serotonino-wa. Według licznych badań1 czynniki neurologiczne wyjaśniające mechanizm uzależnienia są wspólne dla wszystkich substancji uzależniających, zaś uza-leżnienie jest wynikiem zaburzenia funkcjonowania mózgu. Zaburzenie to po-wstaje na skutek przyjmowania danej substancji. Na skutek działania substan-cji psychoaktywnej zaburzone zostaje funkcjonowanie układu nagrody, układu emocjonalnego i poznawczego2. Kluczową rolę przypisuje się znaczeniu dopa-

* Wiele z prezentowanych teorii odnosi się także do uzależnień niechemicznych.1 J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, Uniwersytet Warszawski, ISNS, War-

szawa 1999, s. 21.2 W. Kostowski, Uzależnienia, w: „Psychiatria” 2005, t. 2, nr 2, s. 61.

Dopamina występuje w substancji czarnej w mózgu, z której wy-chodzą połączenia do ośrodków kontroli ruchu, i w nakrywce, która łączy się z jądrem półleżącym przegrody i korą przedczołową – ośrodkami kontroli motywacji.





miny, czyli neuroprzekaźnika zwanego substancją przyjemności3,4. Działanie dopaminy równoważy serotonina. Współcześnie uważa się, że tzw. ścieżka dopaminowa ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia wpływu narkotyku na ośrodkowy układ nerwowy. Wśród polskich autorów szerokie wyjaśnienie neu-roanatomicznego podłoża uzależnień znajdziemy u Grażyny Białej5. Ze wzglę-du na konieczność posługiwania się wysoce specjalistyczną terminologią, niezbędną do przedstawienia tego zagadnienia, w niniejszej pracy ukazujemy jedynie jego ogólny zarys. Lokalizacja dopaminy i serotoniny w mózgu została zilustrowana na kolejnym rysunku.

Rys. 10. Dopamina i serotonina w mózgu6

W kontekście teorii biologicznych, wyjaśniających mechanizm uzależnienia, kluczowym pojęciem jest termin uczenie asocjacyjne, które opiera się na procesie skojarzeń. Uczenie to związane jest z pro-cesami behawioralnymi, zachodzącymi w mózgu osoby uzależnionej, w wyniku czego mamy do czynienia z utrwaleniem reakcji mającej na celu ponowny kontakt z bodźcami o pozytywnym znaczeniu dla organizmu7. Dla wyjaśnienia tych procesów autorzy teorii behawioralnych opierają się na mechanizmie pojawiających się w mózgu wzmocnień pozytywnych i negatywnych. Wyjaśnienie kluczowych, dla tych teorii, terminów zostało przedstawione w formie grafi cznej na kolejnym rysunku.

Rys. 11. Kluczowe terminy w teoriach behawioralnych8

3 J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 19.4 R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, Wydawnictwo G + J Gruner + Jahr Polska,

Warszawa 2003, s. 137.5 G. Biała, Farmakologiczne i molekularne aspekty uzależnień lekowych, Akademia Me-

dyczna w Lublinie, Lublin 2005, s. 10–11.6 Por. R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 137 i 54–58.7 W. Kostowski, Uzależnienia, s. 62.8 Tamże, s. 62, 71.

Serotonina ogranicza przepływ informacji, jej wysoki poziom utrudnia sprawne myślenie, koncentrację, zapamiętywanie oraz procesy skojarzeniowe. Serotonina odpowiada za reakcję „mam to”.

Kora przedczołowa

Zwoje podstawy

Jądro półleżące

Opuszka węchowa

Podwzgórze

PrzysadkaSubstancja czarna

Nakrywka

Dopomina działa na przetwarzanie informacji.

Jej wysoki poziom umożliwia sprawne

myślenie i koncentrację, a także ułatwia procesy

skojarzeniowe. Dopomina odpowiada za reakcję

„muszę to mieć”.

Wzmocnienie pozytywne (nagradzające), czyli wzmacniające reakcjeo pozytywnym znaczeniu

Wzmocnienie negatywne, czyli bodźce, których organizm stara się uniknąć, ze względu na ich negatywny wpływ na organizm

Wtórne wzmocnienie warunkowe, inaczej sygnały lub bodźce pierwotnie obojętne, które na skutek ich skojarzenia z bodźcem

bezwarunkowym (nagrodą) nabierają cech wzmacniających




2.1.1. Uzależnienie jako zaburzenie uczenia asocjacyjnego związanego z dopaminą

Według Gaetano Di Chiary9 w mechanizmie prowadzącym do uzależnienia kluczową rolę odgrywa dopomina, a dokładniej tzw. szlak dopaminowy10, biegnący od okolicy przedczołowej do jądra migdałowego. Chiara wyjaśnia, że dopomina, na skutek zaktywizowania jej przez zażycie substancji uzależniającej, stymuluje organizm do ponownego jej zażywania. Zdaniem wielu współczesnych badaczy11 dzieje się tak, ponieważ znaczna większość substancji psychoaktywnych aktywizuje umiejscowiony w mózgu ośrodek nagradzania, uważany za siedzibę emocji. Di Chiara odkrył, że wiele nadużywanych substancji naśladuje pobudzające właściwości naturalnych bodźców związanych z nagrodą, wywołując uwalnianie dopaminy w jądrze półleżącym przegrody12. Do substancji tych zalicza się np. środki psychostymulujące, kokainę, morfi nę lub amfetaminę, nikotynę, alkohol etylowy. Do środków tych nie zalicza się natomiast kofeiny13.

Jak wynika z obecnej wiedzy medycznej, wysoki poziom dopaminy w mózgu umożliwia szybkie i sprawne myślenie, a także dobrą koncentrację. Najważniejszą jednak rolą dopaminy w mózgu jest ułatwienie skojarzeń14. Tak więc substancje uzależniające mogą wywoływać podobny skutek jak wzmocnienia pozytywne lub negatywne. Jest to także widoczne w ich działaniu na organizm człowieka, np. w poprawie nastroju (wzmocnien-ie pozytywne), redukcji negatywnych uczuć, takich jak lęk (wzmocnienie negatywne)15.

Przykładem działania substancji psychoaktywnych jako wzmocnienia negatywnego jest zażycie następnej dawki środka w celu zahamowania lub uniknięcia objawów zespołu abstynencyjnego. Jak wynika z badań Di Chiary, dopamina odgrywa także szczególną rolę w procesie asocjacji bodźców pierwotnie obojętnych z bodźcami wzmacniającymi (niekoniec-znie nagradzającymi)16. W wyniku wielu badań wykazano, iż na skutek pewnych pozytywnych stanów i reakcji wywołanych w mózgu dochodzi

9 Tamże, s. 71.10 J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 19. 11 L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, w: Psychologia kliniczna, t. 2, red. H. Sęk,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 16412 R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 132.13 W. Kostowski, Uzależnienia, s. 71; R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 132.14 Tamże, s. 138. 15 W. Kostowski, Uzależnienia, s. 62.16 Tamże, s. 65.

Wszystkie substancje psy-choaktywne podnoszą stę-żenie dopaminy w mózgu. Ich odstawienie skutkuje gwałtownym spadkiem jej stężenia, co prowadzi do realizacji zachowań (przyję-cie kolejnej dawki substan-cji), dzięki którym poziom ten ponownie wzrasta.

Według Di Chiary przyczyną uzależnienia może być nad-mierna dominacja wtórnych wzmocnień warunkowych, powstałych na skutek zaży-wania substancji. psycho-aktywnej.

Wprowadzane modyfi kacje w narkotykach syntetycz-nych i substancjach działa-jących podobnie zwiększają siłę. Nie znamy wszystkich niebezpieczeństw stoso-wania modyfi kowanych narkotyków.

Zachowanie motywacyjne (popędowe), czyli reakcje organizmu wyzwalane określonymi stanami wewnętrznymi lub bodźcami

Popędy apetytywne, czyli popędy, które nakierowują organizm na szukanie kontaktu z bodźcami o pozytywnym znaczeniu

Popędy awersyjne, czyli popędy, które nakierowują organizm na działania prowadzące do wyzwolenia się spod wpływu bodźca

o negatywnym znaczeniu (awersyjnego)




do gwałtownego wzrostu poziomu dopaminy, będącego skutkiem zażycia substancji psychoaktywnych. Co więcej, stany te zostają ponownie wywoływane w rezultacie samego kontaktu z kontekstem sytuacyjnym, w którym pojawiały się wcześniej, np. nazwy konkretnego narkotyku wywołującego wcześniej u osoby go zażywającej pozytywne reakcje, re-klamy papierosów czy piwa, kontakt ze środowiskiem konkretnych osób, lub nawet pewnymi miejscami kojarzącymi się z zażywaniem danych substancji.

Stąd dopaminę uważa się za przenośnik procesów motywacyjnych oraz uczenia asocjacyjnego. Uczenie to natomiast prowadzi do pow-stawania wzmocnień wtórnych, które potęgują amfetamina i inne środki stymulujące17, skutkujących pojawieniem się reakcji naw-ykowych18.

Ważnym twierdzeniem omawianej tu teorii jest także to, że wytwor-zone reakcje organizmu, na nasilanie neuroprzekaźnictwa dopamin-ergicznego za pomocą substancji psychoaktywnych, nie zanikają. W chwili kontaktu z bodźcem warunkowym w organizmie pojawia się specyficzna reakcja łaknienia. R.A. Ruden i M. Byalick19 reakcję tę tłumaczą na przykładzie pojawiającego się u osoby uzależnionej, pragnienia zażywania alkoholu. Już samo pojawienie się tej reakcji skutkuje wzrostem stężenia dopaminy w mózgu. W organizmie po-jawia się wtedy nieodparta chęć zażycia określonej substancji. Zauważono, że po jej zażyciu stężenie dopaminy wzrasta, co pow-oduje dalsze pragnienie zażywania środka. Reakcja ta charakteryzu-je się niemożnością osiągnięcia stanu nasycenia daną substancją – osoba uzależniona nie potrafi osiągnąć stanu, w którym miała by jej dość. Ten stan nienasycenia jest także wynikiem niskich stężeń se-rotoniny. Rolą serotoniny jest m.in. zapobieganie rozwinięciu niepo-hamowanej reakcji na bodziec20. Jej stężenia (podobnie jak stężenia dopaminy) mogą zmniejszyć nasze hormony i doświadczenia, gdyż jądro półleżące przegrody staje się wtedy bardziej wrażliwe na wzorce wywołujące zachowania uzależnieniowe21. Bardzo istotne jest także odkrycie, które stwierdza, iż powodem niskiego stężenia seroton-iny jest m.in. stan przewlekłego, nawracającego i nie dającego się uniknąć stresu22.

Na skutek wytworzonego stanu nienasycenia uzależniony traci kontrolę nad swoimi zachowaniami, które, w wyniku żądzy danej substancji, stają się coraz bardziej skoncentrowane wokół jej zdobywania.

2.1.2. Model procesów przeciwstawnych i teoria allostazy

Model procesów przeciwstawnych Richarda L. Solomona23 i teoria allostazy Georgea F. Kooba i współpracowników24 zostały opracow-ane na podstawie analizy cyklu zaburzeń, pojawiających się na skutek nadużywania substancji psychoaktywnych. Jej wynikiem jest twierdzenie o kształtowaniu się u osoby uzależnionej modelu procesów przeciwstaw-

17 Tamże, s. 71.18 Tamże.19 R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 82.20 Tamże, s. 56.21 Tamże, s. 46.22 Tamże, s. 56.23 W. Kostowski, Uzależnienia, s. 68–69.24 Tamże, s. 69–70.

Model procesów przeciwstawnych opiera się na założeniu, że używanie

substancji prowadzących do zależności fi zycznej

i psychicznej charakteryzuje się trzema wspólnymi cechami. Każda z tych

substancji, wywołujących przyjemne stany

psychiczne, z czasem jej nadużywania prowadzi do zjawiska tolerancji,

a jej odstawienie skutkuje pojawieniem się objawów

abstynencyjnych.

Zachowania „narkotyczne” nie wymagają przyjęcia

substancji psychoaktywnej. Mogą się pojawiać

w sytuacji braku takiej substancji w organizmie

(fl ash back) jako wynik określonego kontekstu

sytuacyjnego, który osobie uzależnionej kojarzy się

z sytuacją zażywania narkotyku.




nych25. Według niektórych badaczy26 w przypadku pewnych substancji, na skutek pojawiającego się zjawiska tolerancji, pierwotnie odczuwana przyjemność nie pojawia się już nigdy z tą samą intensywnością. Jed-nak osoba, mając w pamięci pierwotne doznania, dąży do tego, aby je powtórzyć. Dobrze odzwierciedla to przypadek Toma: Pierwszy raz wziąłem amfetaminę, kiedy miałem szesnaście lat. [...] mój przyjaciel [...] powiedział któregoś razu „masz Tom, spróbuj tego”. Więc spróbowałem. [...] Próbowałem wszystkiego, ale nic tak na mnie nie działało, jak ta pier-wsza amfa27. Podobne reakcje opisywała Grażyna: najlepszy był pier-wszy raz. Później to się już nigdy nie powtórzyło, chociaż sięgałam po prawie wszystko.

Według tego modelu w trakcie rozwoju uzależnienia w układzie ner-wowym rozwijają się procesy przeciwstawne do pierwotnego działania substancji psychoaktywnych na organizm. Procesy te służą do utrzyma-nia stanu homeostazy w mózgu. Zasadniczą tezę tej teorii stanowi stwi-erdzenie, iż: wszelkie stany afektywne związane z działaniem substancji uzależniających, takich jak heroina czy kokaina, [....] wywołują określone kontrreakcje [...], zmniejszające intensywność działającego bodźca28. Tak więc dana substancja psychoaktywna wywołuje w organizmie proce-sy, na skutek których organizm ten domaga się przyjęcia kolejnej dawki danej substancji.

Badania prowadzone m.in. w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Wielkiej Brytanii wskazują, że niektóre z tych procesów są widoczne po odstawieniu długotrwale przyjmowanego środka. Procesy te bardzo trafnie obrazuje charakterystyka zespołu abstynencyjnego. Odstawie-nie środka skutkuje pojawieniem się przeciwstawnych stanów uczucio-wych29, tj. stanów silnego lęku, a nawet paniki. Długotrwałe zażywanie substancji uzależniających, poza doświadczaniem zmniejszonych stanów przyjemności, skutkuje także silniejszymi, negatywnymi stana-mi emocjonalnymi, które pojawiają się po ich odstawieniu. Autorzy tych badań zakładają, że omawiane procesy przeciwstawne mają związek z pojawiającymi się, na skutek przyjmowania substancji uzależniających, zmianami w procesach neuroprzekaźnictwa. Wśród tych zmian na szczególną uwagę zasługuje ta, polegająca na zmniejszeniu poziomów dopaminy i serotoniny w mózgu.

Nadużywanie substancji początkowo charakteryzuje impulsywny sposób jej używania. Jednak w miarę rozwoju uzależnienia, impulsy-wny charakter zażywania środka zastąpiony jest stanem kompulsyjne-go zaburzenia zachowania. Autorzy tej teorii wyjaśniają, że ponieważ w trakcie rozwoju uzależnienia następuje rozregulowanie układu na-grody, a podstawowym celem procesów fi zjologicznych jest dążenie do zachowania równowagi fi zjologicznej, czyli stanu homeostazy, więc za-miast tego stanu w organizmie powstaje nowy, sztucznie wytworzony tzw. stan allostazy. Allostaza, według nich, jest pozornym stanem równowagi oraz procesem utrzymującym stabilność układu nagrody w zmienionej formie30. Głównym zaś źródłem powstałych zmian są te, następujące w neuroprzekaźnictwie układu nagrody. W powstawaniu mechanizmu

25 L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mick-iewicza w Poznaniu, Poznań 2001, s. 66–69.

26 Tamże, s. 67.27 R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 31.28 W. Kostowski, Uzależnienia, s. 69.29 L. Cierpiałkowska, Alkoholizm, s. 67.30 W. Kostowski, Uzależnienia, s. 69.

Według Solomona sub-stancja psychoaktywna wywołuje w organizmie procesy biopsychologiczne, na skutek których organizm ten domaga się przyjęcia kolejnej dawki a substancji.

Według Kooba uzależnienie jest zaburzeniem, prze-kształcającym się w trakcie swojego rozwoju z naduży-wania substancji w uży-wanie niekontrolowane danego środka. Cechą tej drugiej fazy jest osobnicza niezdolność człowieka do samodzielnego przerwania zażywania substancji.




uzależnienia autorzy duże znaczenie nadają roli procesów przeciwstaw-nych, tłumacząc, że rolą tych procesów jest zapobieganie nadmiernemu stymulowaniu tego układu.

Procesy opisane w powyższej ramce przedstawiamy także w formie grafi cznej na kolejnym rysunku.

Rys. 12. Procesy przeciwstawne w rozwoju uzależnienia31

2.1.3. Teoria „sensytyzacji zachęt”

Termin sensytyzacja bardzo rzadko pojawia się w opracowaniach pedagogicznych, często natomiast spotykamy go w publikacjach medy-cznych. Określa się nim stopniowe narastanie niektórych działań leków. W wyniku pojawienia się tego procesu (głównie o charakterze biologicz-no-somatycznym) organizm staje się jakby coraz bardziej uwrażliwiony na nie. Sensytyzacja pojawia się na skutek wielokrotnego, ale nie ciągłego zażywania substancji32. W tym względzie ma ona dokładnie odwrotny charakter niż tolerancja, która rozwija się na skutek ciągłego przyjmow-ania środka, a o której rozwoju świadczy konieczność przyjmowania coraz większych dawek środka w celu uzyskania podobnego efektu co wcześniej.

Autorzy teorii „sensytyzacji zachęt” wyjaśniają mechanizm kompul-syjnego dążenia do kontaktu ze środkiem uzależniającym33, mimo że środek ten nie jest subiektywnie coraz bardziej „atrakcyjny” dla osoby go przyjmującej, a nawet „atrakcyjność” ta z czasem maleje. Według zasadniczej tezy tej teorii: w skutek sensytyzacji określonych układów neuronalnych, [...] leki w miarę podawania stają się coraz bardziej atrak-cyjnym obiektem poszukiwania34. Robinson i Berridge wyjaśniają, że, na skutek zażywania substancji uzależniających następują: długotrwałe zmiany neuroadaptacyjne w organizacji funkcji mózgu. Zmiany te prowadzą do nadmiernej sensytyzacji układu nagrody35. Według omawi-anej tu teorii: szczególnej sensytyzacji podlegają elementy układu na-grody związane nie z bezpośrednim, subiektywnie przyjemnym odc-zuciem nagrody, [...] lecz z uczuciem pożądania nagrody36. W wyniku takich procesów mamy do czynienia z sytuacją, na skutek której: zach-owanie uzależnieniowe wynika z adaptacji jądra półleżącego przegrody do przewlekłego przyjmowania danej substancji37. Adaptacja ta polega

31 Opracowanie własne na podst.: tamże, s. 68.32 Tamże, s. 63.33 Tamże, s. 66.34 Tamże, s. 67.35 Tamże, s. 66.36 Tamże.37 R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 131.

NadużywanieWzmocnienia pozytywne

Impulsywne zaburzenia zachowania

Uzależnienie Wzmocnienia negatywne

Kompulsyjne zaburzenia

W świetle tej teorii można postawić następującą

tezę: osoba nadużywająca substancji psychoaktywnej przyjmuje ją, bowiem chce się poczuć lepiej, co z kolei

powoduje powstanie mechanizmu zwrotnego – uzależniony przyjmuje

tę substancję, bo musi to uczynić, aby uniknąć

nieprzyjemnych doznań.

W miarę przyjmowania substancji

psychoaktywnych, wzmocnienia pozytywne,

wzmacniające subiektywnie pozytywne

działanie środka, czyli np. wywoływane przez

nie przyjemne stany emocjonalne, zostają

zastąpione przez wzmocnienia negatywne, mające na celu uniknięcie

negatywnych stanów fi zycznych, a zwłaszcza psychicznych, będących

skutkiem odstawienia środka.




na tym, że wielokrotnie zażywana substancja psychoaktywna potęguje uwalnianie dopaminy w mózgu, a to sprawia, że dany środek staje się przez organizm „pożądany”38.

Poszukiwania przyczyn powstawania tego mechanizmu doprowadziły do sformułowania istotnego wniosku – sensytyzacja jest w dużej mierze zależna od bodźców docierających z otoczenia i od mechanizmu uczenia, gdyż ujawnia się ona szczególnie w okolicznościach, które występowały przy wcześniejszym przyjmowaniu danej substancji39.

Celem podsumowania prezentowanych powyżej teorii behawioralnych powstawania uzależnień od substancji psychoaktywnych prezentuje-my grafi czne zobrazowanie na podstawie procesu powstawania reakcji łaknienia (alkoholu).

Rys. 13. Alkoholowa reakcja łaknienia40

2.2. Koncepcje genetyczno-behawioralne

Badacze zajmujący się genetyką behawioralną analizują genetyczne oraz środowiskowe czynniki wpływające na indywidualne różnice między ludźmi41. Czynniki środowiskowe zostały podzielone na wspólne oraz nie dzielone z innymi osobami. Przykładem może być sytuacja rodzeństwa, które jest wychowywane przez tych samych rodziców, a jednak każde z nich podlega innym, specyfi cznym wpływom środowiskowym, kształtującym ich indywidualne doświadczenia. W badaniach autorów tych koncepcji dowiedziono, że na zachowania człowieka wpływa bardzo wiele różnych czynników, nawet jeśli wychowanie kilku osób odbywa się w pozornie podobnych warunkach.

38 Tamże, s. 132.39 W. Kostowski, Uzależnienia, s. 64.40 Opracowanie własne na podst.: R.A. Ruden, M. Byalick, Żarłoczny mózg, s. 83.41 L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, s. 166.

Według teorii sensytyzacji człowiek z czasem dąży do kontaktu z substancją uzależniającą, dlatego że jego mózg się do niej „przystosował”, zaś nie ze względu na subiektywną atrakcyjność danej substancji.

Według Robinsona i Berrid-ge’a wielokrotnie zażywana substancja psychoaktyw-na, potęguje uwalnianie dopaminy w mózgu, a to sprawia, że dany środek staje się przez organizm „pożądany”.

Jak wynika z badań osób uzależnionych, kształtowane w przeszłości skojarzenia powodują pojawiające się myśli o zażyciu substancji uzależniającej. Pragnienie jej pojawia się wówczas, jeżeli w mózgu nie ma stanu homeostazy (równowagi). Przyjęcie pierwszej dawki alkoholu (narkotyku) motywuje do wypicia kolejnych, gdyż na skutek reakcji łaknienia nie pojawia się stan sytości. Tolerancja na alkohol (narkotyk) wzrasta, co opóźnia wywołanie żądanego efektu, a po odstawieniu środka pojawiają się objawy zespołu abstynencyjnego.

pojawienie się wzorca warunkowego, np. widok pubu,

charakterystycznej sytuacji, określonego człowieka

rozregulowany układ nagrody, niskie stężenia serotoniny

i nadwrażliwe jądro półleżące przegrody

reakcja łaknienia (pojawiająca się żądza zażycia substancji)

przyjęcie dawki alkoholu

kontynuowanie picia alkoholu




2.2.1. Psychobiologiczna koncepcja osobowości R. Cloningera

Badania Roberta Cloningera42 nad osobowością zostały ukierunk-owane na ustalenie związku między temperamentem a skłonnością do różnych przejawów patologii społecznej. Jak wiadomo, na osobowość składają się temperament oraz charakter. Temperamentem jest indy-widualny zestaw reakcji emocjonalnych i umiejętności, przejawianych na bodźce otaczającego środowiska, uwarunkowany w dużej mierze genetycznie43. Do istotnych wymiarów określających w tej teorii tem-perament należą: poszukiwanie nowości, unikanie szkody, uzależnienie od nagrody i wytrwałość44. Charakterem natomiast są cechy jednost-ki, które podlegają ukształtowaniu w okresie rozwojowym i związane są z postrzeganiem przez jednostkę własnej osoby (własnych celów i wartości). Charakter [...] podlega wpływom świadomych procesów psychologicznych, związanych z uczeniem się oraz wychowywani-em45. W tym modelu charakter określają wskaźniki, tj. samokierow-anie, skłonność do współpracy i zdolność do oderwania się od własnej osoby (autotranscendencja). Zdaniem cytowanego tu autora cechy temperamentu mogą być swoistym czynnikiem ryzyka w powstawaniu uzależnień46. Na podstawie prowadzonych badań Cloninger wyodrębnił dwa typy alkoholizmu, 1): Temperament – skłonny do lęku; charakter – zależny społecznie; 2): Temperament – ryzykant; charakter – wrogo nastawiony do ludzi.

Na podstawie typów alkoholizmu wyodrębnionych przez R.C. Clon-ingera, Baal47 wyodrębnił typy A i B narkomanii, według których narko-manów z grupy B charakteryzowała wcześniejsza inicjacja narkotykowa, większe problemy wychowawcze w szkole oraz częściej występujące problemy nadużywania substancji psychoaktywnych w ich rodzinie niż narkomanów z grupy A.

Badania nad temperamentalnymi czynnikami ryzyka były także prowad-zone w Polsce. Na ich podstawie badacze48 stwierdzili zależność między ce-chami temperamentalnymi, charakterystycznymi dla poszczególnych grup, a podatnością na zażywanie narkotyków. Na podstawie badań wyodrębniono trzy grupy osób o różnych „potencjałach uzależnienia”: pierwszą grupę określono jako rozważni, ostrożni, drugą – niedojrzali „wielobracze”, a trzecią – zagrożeni, obawiający się. Każdą z nich charakteryzowały inne cechy tem-peramentu, co przedstawiono w kolejnej tabeli.

42 Oblicza współczesnych uzależnień, red. L. Cierpiałkowska, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2006, s. 45.

43 Tamże, s. 46.44 C.A. Villee, Biologia, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1987, s.

579.45 Oblicza współczesnych, s. 48.46 Tamże, s. 45.47 L. Cierpiałkowska, Psychologia uzależnień, s. 169.48 Oblicza współczesnych, s. 55–60.

Według Cloningera trzy cechy temperamentu

są uwarunkowane biologicznie: poszukiwanie

nowości zależne jest od poziomów dopaminy, unikanie szkody – od

poziomów serotoniny, natomiast uzależnienie od

nagrody – od noradrenaliny (hormonu wydzielanego

zwykle z adrenaliną w sytuacjach stresu).

Cechy temperamentu mogą być czynnikiem ryzyka

powstania uzależnienia od narkotyków.




Tab. 12. Różnice temperamentalne osób a ryzyko ich uzależnień od narkotyków49

Grupy osób

rozważni, ostrożni

niedojrzali „wielobracze”

zagrożeni, obawiający się

Stopień zagrożenia narkomanią

najmniej zagrożone narkomanią

najbardziej zagrożone narkomanią

średnio zagrożone narkomanią

Cechy charakterysty-czne

• zachowawczość, preferowanie rzec-zy i sytuacji znanych

• prowadzenie spokojnego życia

• brak skłonności do ryzyka i pochopnych de-cyzji

• zasadniczość, silne przekonanie

o swoich racjach

• preferowanie zmian i nowości

• energiczność, pobudliwość, brak tolerancji na nudę

• otwartość na nowe doświadczenia i przygody

• pewność siebie, opanowanie, nie-docenianie skali zagrożeń

• indywidualizm• ekstrawagancja• brak tolerancji

psychicznego dyskomfortu i wysiłku fi zycz-nego

• szybkie tracenie panowania nad sobą

Należy jednak zaznaczyć, że badania te w większości nie uwzględniały innych zmiennych, warunkujących możliwość potrak-towania cech temperamentu jako czynnika zagrożenia, a tym samym wystąpienia patologii50. Jednakże zbieżność wyników z informac-jami podawanymi na ten temat w literaturze, według których: osoby uzależnione charakteryzują się takimi cechami temperamentu, które zwiększają ich skłonność do poszukiwania dodatkowych źródeł stymu-lacji51, upoważnia, by je przedstawić.

Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie osoby posiadające te cechy podejmują zachowania ryzykowne, a w przyszłości uzależniają się. W świetle tej teorii szczególnego znaczenia nabiera odpowied-nie kształtowanie osobowości człowieka, tym bardziej, że jest to wy-padkowa cech temperamentu i charakteru, a ten w dużym stopniu zależy od wychowania. Zatem rola rodziców, nauczycieli, mediów powinna zmierzać do tego, aby wykształcić w młodych takie postawy i umiejętności, aby swą „biologiczną” potrzebę poszukiwania dodat-kowych źródeł stymulacji przenieśli w kierunku np. uczenia się, odkry-wania tego, co będzie służyło ich indywidualnemu, jak i społecznemu rozwojowi.

2.2.2. Koncepcja C.J. Fredericka Podstawowym założeniem behawioralnych teorii uzależnień jest

wskazanie, iż uzależnienie powstaje na skutek zachowań wyuczonych, powstałych w konsekwencji doznanych wzmocnień. Zdaniem psy-chologów behawiorystów C.J. Fredericka, Johna Dollarda, Neala E. Millera i in., najbardziej podatne na ryzyko uzależnień są osoby, które

49 Opracowanie własne na podst.: tamże.50 Tamże, s. 54.51 Tamże, s. 61.

Osoby o wysokich stężeniach dopaminy są podatne na uzależnienia ze względu na stymulacje mózgu, jakich mogą doświadczyć zażywając alkohol, bądź substancje o podobnym działaniu.

Teorie biologiczne wskazują na znaczenie poziomu neuroprzekaźników jako na zasadnicze przyczyny trwania w nałogu.




charakteryzuje wysoki stan niepokoju i napięcia wewnętrznego52. Jest tak dlatego, ponieważ osoby te wykorzystują substancje psychoaktywne do zredukowania owych niekorzystnych stanów emocjonalnych. Zażycie środka przynosi jednostce ulgę, a w konsekwencji potęguje ryzyko przyjęcia środka w podobnej sytuacji. Najważniejsze aspekty tej koncep-cji przedstawia kolejny rysunek.

Rys. 14. Przyczyny kształtowania się mechanizmu uzależnienia od substancji psychoaktywnych wg koncepcji C. Fredericka53

Jak wynika z badań prowadzonych przez Fredericka, z każdym wzmocnieniem akt nadużywania danej substancji potęguje się i wzrasta prawdopodobieństwo, że zaistnieje on ponownie54. Jest to kluczowe twi-erdzenie teorii behawioralnych, mające na celu wyjaśnienie powstawania uzależnienia.

2.3. Psychologiczne teorie uzależnień

Poszukiwania przyczyn, dla których ludzie sięgają po narko-tyki, skierowały uwagę badaczy również na psychologiczne uwar-unkowania i aspekty tego problemu. Naukowcy wyjaśniający przy-czyny uzależnień z psychologicznego punktu widzenia traktują zażywanie środków psychoaktywnych jako zewnętrzny przejaw adaptacyjnych i obronnych mechanizmów osobowości55. Koncep-cje te można pogrupować na dwa zasadnicze nurty psychologic-zne – psychoanalizę, według której źródeł toksykomanii należy poszukiwać w okresie wczesnego dzieciństwa jednostki, oraz be-hawioryzm, opierający swoje założenia na teorii uczenia się. Jeszcze inne stanowisko reprezentują badacze należący do nurtu zwanego „trzecią siłą” w psychologii. Psychoanalitycy wyróżniają dwie zasad-nicze przyczyny narkomanii (rysunek).

52 J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 48.53 Opracowanie własne na podst.: tamże, s. 51. Źródło zdjęcia: www.thesun.co.uk/.../

our_boys/article1513792.ece.54 Tamże, s. 51.55 D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 27.

odczuwanie negatywnych stanów emocjonalnych, tj. stresu, wstydu, poczucia winy

odczuwanie wewnętrznego

niepokoju

zażycie substancji psychoaktywnej w celu zredukowania napięcia psychicznego

odczucie ulgi związane z redukcją napięcia

powstanie wzmocnienia motywu przyjęcia kolejnej dawki środka

Według teorii psychoanalitycznych

uzależnienie jest wynikiem interakcji

pomiędzy stłumionymi lub nieuświadomionymi procesami umysłowymi

a wydarzeniami zewnętrznymi.

Według Fredericka oraz jego pracowników z każ-dym wzmocnieniem akt

nadużywania danej sub-stancji potęguje się i wzra-sta niebezpieczeństwo, że

zaistnieje on ponownie.




procesy świadome, bezpośrednio dostępne i poddane racjonalnej kontroli

procesy przedświadome, procesy, które mogą być uświadamiane

nieświadomość, popędy, mechanizmy obronne

świadomość

przedświadomość

nieświadomość

Rys. 15. Sposoby psychoanalitycznej interpretacji przyczyn narkomanii56

Dla lepszego zrozumienia idei tej teorii przedstawimy ją na przykładzie psychoanalitycznej koncepcji uzależnienia Zygmunta Freuda.

2.3.1. Koncepcja Zygmunta Freuda

Koncepcje psychologiczne są oparte na wielkim dorobku Zygmunta Freuda. Dla zrozumienia freudowskiej koncepcji uzależnienia konieczne jest sięgnięcie do założeń opracowanej przez niego psychoanalizy. Otóż wg Freuda na zacho-wanie człowieka w znacznym stopniu wpływają procesy nieświadome, inaczej mówiąc – są to doświadczenia wyparte ze świadomości. Natomiast wszelkimi pierwotnymi motywami, które kierują zachowaniem człowieka, są wrodzone popędy życiowe – libido57, rozumiane jako popęd seksualny, dążenie do przy-jemności i każda pozytywna energia życia, oraz thanatos58, czyli popęd śmierci, który nakierowuje jednostkę na destruktywną dla siebie działalność. Popędy te są częścią id usytuowanego w nieświadomości. Poza „id” struktura psychiki ludzkiej składa się z nieświadomych ego, stanowiącego racjonalną część oso-bowości, i superego, w którym kumulują się wszelkie wymagania, normy i war-tości zinternalizowane przez jednostkę. Autor stworzył jedynie hipotetyczny kon-strukt, wyjaśniający funkcjonowanie psychiki ludzkiej. Grafi czne przedstawienie tego konstruktu zostało przedstawione na kolejnej grafi ce.

Rys. 16. Funkcjonowanie psychiki ludzkiej wg Z. Freuda59

56 Na podst.: J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 29.57 H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, s. 87.58 Tamże.59 Opracowanie na podst. L. Cierpiałkowska, Współczesna psychoanaliza i jej znaczenie

dla psychologii klinicznej, w: Psychologia kliniczna, red. H. Sęk, t. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 88; H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii klinicznej, s. 86–87.

Przyczyny powstawania narkomanii

powrót do niespełnionych okresów rozwoju psychoseksualnego

połączenie brania narkotyków z defektami w strukturze osobowości

Według Zygmunta Freuda przyczyną powstania uzależnienia od narkotyków są nieprawidłowości w rozwoju libido.Osoby niedojrzałe emocjonalnie mogą zaspokajać potrzebę dążenia do przyjemności w sposób doraźny, np. przez zażycie środka uzależniającego.




Według Freuda na skutek procesów nieświadomych, przedstawio-nych na rysunku, dochodzi do powstania konfl iktów wewnętrznych mię-dzy strukturami psychiki ludzkiej (tj. w obrębie „id” i między „id” a „su-perego”) oraz dochodzi do ukształtowania się mechanizmów obron-nych, pojawiających się na skutek ewentualnych, charakterystycznych dla poszczególnych faz rozwojowych nierozwiązanych konfl iktów. Ba-dając tę problematykę, Freud w rozwoju osobowym okresu dzieciństwa i w ewentualnych dysfunkcjach, jakie mogą się rozwijać na poszczegól-nych stadiach rozwoju psychoseksualnego60, poszukiwał źródeł toksy-komanii.

Tab. 13. Stadia rozwoju psychoseksualnego wg Z. Freuda61

Kolejne stadium rozwoju

Cele i ewentualne konfl ikty rozwojowe

Ewentualne mechanizmy

obronne

Stadium oralne Cel: ufna zależność, konfl ikt

popędów libidalnych

Fiksacja, introjekcja, projekcja

Stadium analne Cel: niezależność, konfl ikt między

kontrolą i jej brakiem

Fiksacja, wyparcie

Stadium falliczne

Cel: rozwijanie się funkcji „superego”, konfl ikt: lęk kastracyjny, kompleks

Edypa

Wyparcie, identyfi kacja

Stadium latencji

Cel: umiejętności poznawcze i społeczne

Wyparcie, identyfi kacja, sublimacja

Stadium genitalne Cel: ukształtowana

tożsamość, odnowa konfl iktów wczesnodziecięcych, konfl ikty inter-

personalne

Sublimacja, intelektual-izacja, racjonalizacja

Freud wyjaśniał, że w przypadku, gdy poszczególne, kolejne konfl ik-ty rozwojowe nie są pomyślnie rozwiązywane lub gdy dochodzi do fru-stracji zaspokojenia popędu lub nadmiernej jego stymulacji, występują zaburzenia energii popędowej na poszczególnym stadium jej rozwoju, a to w efekcie może doprowadzić w późniejszym okresie życia do po-jawienia się uzależnienia. Zdaniem psychoanalityków62 w przypadku, gdy matka przejawia wobec dziecka postawę jednocześnie akceptują-cą i odrzucającą (ambiwalentną), to znaczy kocha je w słowach, a nie w czynach, przy czym jej nadopiekuńczość jest powodem spełniania wszelkich zachcianek dziecka, dochodzi u tych dzieci do zahamowania rozwoju funkcji „ego” i nadmiernego rozwoju „superego”. Na skutek tego występuje u nich zależność oralna oraz niedojrzałość emocjonalna. Według Freuda nawet w dorosłym życiu, z powodu wystąpienia silnej frustracji, może nastąpić regresja do wcześniejszych etapów rozwoju. W takich sytuacjach silnej, dłużej trwającej frustracji potrzeb niedojrzałe emocjonalnie jednostki mogą zaspokajać potrzebę dążenia do przyjem-ności w sposób doraźny, np. przez zażycie środka uzależniającego. Au-

60 H. Sęk, Wprowadzenie do psychologii, s. 88.61 Na podst.: tamże. 62 D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 28.

Według Freuda odurzające działanie środków

uzależniających pomaga uwolnić się od presji

i wpływu świata realnego oraz znaleźć schronienie

we własnym świecie wewnętrznym.




tor porównywał działanie środka odurzającego do stanu przyjemności, jaki odczuwa niemowlę po nakarmieniu go, czyli osiągania przez nie gratyfi kacji oralnej63.

Dodajmy także, że w świetle koncepcji psychoanalitycznych64 uzależnienia narkotykowe mogą być także konsekwencją nadmier-nie wymagającej postawy rodzicielskiej, gdyż takie dziecko w miej-sce miłości, której bardzo pragnie, doświadcza nadmiernej krytyki i wymagań. Te czynniki są częstym powodem młodzieńczych bun-tów, nie tylko wobec wymagań stawianych przez rodziców, ale rów-nież wobec porządku społecznego, zaś środek uzależniający staje się dla nich substytutem upragnionej miłości, której nie doświadczyli od rodziców.

2.3.2. Uzależnienia w perspektywie teorii Dezintegracji Pozy-tywnej Kazimierza Dąbrowskiego

Według Kazimierza Dąbrowskiego, którego rozważania eksponują humanistyczną koncepcję czynników zwiększających podatność jed-nostki na uwikłanie się w różnego typu patologie społeczne, w tym uzależnienia, zasadniczym elementem determinującym pojawienie się uzależnienia od substancji psychoaktywnych jest przebieg roz-woju osobowego jednostki. Zdaniem tego autora rozwój osobowy to przechodzenie od zawiązków wartości do ich form coraz pełniejszych, coraz bardziej ludzkich; to droga w kierunku coraz wyższych wartości uczuciowych, wyobraźni, intelektu, postaw społecznych i moralnych65 i polega na przejściu od integracji pierwotnej (którą charakteryzuje zewnątrzsterowność jednostki podatnej na często niekorzystne wpływy społeczne), poprzez przechodzenie przez poszczególne procesy dez-integracji, do stanu integracji wtórnej66. Na etapie integracji wtórnej, zdaniem autora, jednostka jest w pełni świadoma siebie, samosterow-na, niepodatna na uzależnienia. Posiada takie wewnętrzne atrybuty, które pozwalają jej oprzeć się pociągom uzależnieniowym. Dąbrowski wyróżnił pięć poziomów rozwoju jednostki, których charakterystykę przedstawiamy poniżej.

63 J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 28.64 Tamże.65 C. Cekiera, Psychoprofi laktyka uzależnień, s. 263. 66 Tamże, s. 264.

Według teorii psychoanalizy uzależnienie od narkotyków jest rezultatem pojawiających się trudności rozwojowych w fazie oralnej. Dziecko zafi ksowane na tej fazie rozwoju w życiu dorosłym charakteryzuje bierność, zależność, brak tolerancji na napięcia psychiczne, zmniejszona odporność na ból i frustrację. W konsekwencji takie osoby mają większą tendencję do popadania w uzależnienia

Dąbrowski uważa, że narkomani są osobami zintegrowanymi na poziomie pierwotnym. Ich życie jest podporządkowane zaspokajaniu głodu narkotycznego. Człowiek uzależniony, nie poddany terapii, nie jest zdolny do przekraczania kolejnych poziomów rozwoju osobowego. Ryzyko uwikłania się w uzależnienia jest związane z niskim poziomem rozwoju osobowości jednostki.




Tab. 14. Poziomy rozwoju osobowego wg K. Dąbrowskiego67

Kolejność poziomów

Nazewnictwo Cechy charakterystyczne

poziom I integracja pierwotna

• funkcjonowanie jednostki podporządkowane jej popędom

• brak zainteresowania sensem życia• egoistyczna postawa wobec innych• kierowanie się zasadą przyjemności

poziom II dezintegracja jednopoziomowa

• sprzeczność poglądów i działań• zmienność nastrojów• naprzemiennie odczuwane poczucie

niższości i wyższości• kierowanie się ideałami bardziej niż sobą

poziom III dezintegracja wielopoziomowa, spontaniczna, impulsywna, niedostatecznie zorganizowana

• okres niepokojów wewnętrznych i lęków• wzmożone poczucie winy• zmienność w dążeniach, nastrojach,

sądach, ocenach• poczucie niższości wobec siebie

i zaniepokojenie sobą• początkowe, świadome kształtowanie

swojej osobowości

poziom IV dezintegracja wielopoziomowa, zorganizowana i usystematyzow-ana

• coraz wyraźniejsza hierarchia wartości i celów

• utożsamianie się ze sobą i z innymi• coraz mocniejsza samoświadomość

jednostki• zdolność do samowychowania

i autopsychoterapii• prawie całkowita eliminacja niższych

poziomów popędowych

poziom V integracja wtórna, złożona, zharmonizowana

• autonomia, autentyzm, odpowiedzialność• najwyższy poziom empatii• najwyższy poziom świadomości

społecznej i samoświadomości• zdolność do trwałych związków miłości

i przyjaźni

Według założeń teorii Dezintegracji Pozytywnej już na czwartym poziomie rozwoju osobowego uzależnienia występują sporadycznie i zazwyczaj przejściowo. Osoby funkcjonujące na piątym, najwyższym poziomie rozwoju są całkowicie wolne od uzależnień.

2.3.3. Społeczno-poznawcza teoria Alberta Bandury

Według założeń teorii uczenia społecznego człowiek uczy się różnych za-chowań, także dewiacyjnych, w tym uzależnieniowych, na podstawie obser-wacji zachowań osób dla niego znaczących (modeli, roli), czyli na podstawie czynnika zwanego modelowaniem68. Do grupy zasadniczych modeli naślado-

67 Na podst.: C. Cekiera, Psychoprofi laktyka uzależnień, s. 269–270; K. Dąbrowski, Trud istnienia, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986, s. 42–46.

68 A. Bandura, Teoria społecznego uczenia się, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-wa 2007, s. 29–30.

Osoby uzależnione, pomimo siły tego

stanu, mogą pokonać jego negatywne

konsekwencje w wyniku przemyślanych oddziaływań terapeutycznych. Wynikiem

odpowiednio dobranej terapii może być podjęcie

konstruktywnej decyzji o zaprzestaniu zażywania substancji uzależniającej.

Aby jednak do tego doszło, osoba uzależniona

musi zdecydować się na udział w tej terapii,

w wyniku czego następuje „pozytywne

zdezintegrowanie” stanu uzależnienia. Jedynie ta

decyzja może przywrócić osobie uzależnionej szansę

bycia w pełni dojrzałą.

Według Bandury proces uczenia się nowych ról

społecznych jest tym efektywniejszy, im więcej nagród przynoszą nowe

zachowania (np. akceptacja w grupie, awans w niej,

prestiż).




wanych przez młodzież zalicza się, obok członków najbliższej rodziny, także silne (osobowościowo) postacie z grup rówieśniczych oraz młodzieżowych idoli. Dowiedziono np., na podstawie obserwacji zachowań członków subkultur mu-zycznych, że kultowe postacie muzyki są bardzo silnymi wzorcami zachowań. Podobnie jest z idolami świata fi lmu, sportowcami. Według prezentowanej tutaj teorii wzmocnienie traktuje się jako czynnik jedynie ułatwiający, a nie warunku-jący naukę zachowań69. Kluczowe znaczenie w uczeniu zajmuje obserwacja, przy czym im jest ona częstsza, tym silniejsze jest oddziaływanie tego wzorca.

Rys. 17. Procesy warunkujące efektywne uczenie się zachowań za pomocą obserwacji zachowań osób znaczących70

Jak wynika z badań Bandury, proces uczenia się nowej roli jest tym bardziej skuteczny, im więcej uwagi naśladowca poświęca na obserwowanie „modela roli społecznej”. Na wynik końcowy mają też wpływ: zapamiętywanie obserwowanych zachowań (co z kolei skutkuje nabywaniem umiejętności niezbędnych dla odtworzenia tych zachowań), końcowy wynik nauczonych zachowań (przyjmowanie ich jako swoich jest tym bardziej efektywne, im lepsze efekty nagradzające otrzymuje naśladowca za ich stosowanie).

Według prezentowanej w tym miejscu teorii wiedza o tym, że dane za-chowanie przynosi efekty pozytywne lub pozwala uniknąć negatywnych, wzmacnia koncentrację uwagi na obserwacji zachowań modela i ułatwia zapamiętywanie zaobserwowanych zachowań71. Prowadząc swoje ba-dania, Bandura doszedł do przekonania, że modelowanie kształtują dwa mechanizmy, co zostało przedstawione na kolejnym rysunku.

Rys. 18. Mechanizmy kształtujące zachowania obserwatora wg A. Bandury72

69 Tamże, s. 51.70 Na podst.: A. Bandura, Teoria społecznego, s. 38–43.71 Tamże, s. 50.72 Opracowanie własne na podst.: J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii,

s. 54–55.

PROCESY

Uwagi

Zapamiętywania

Motywacyjne

Odtwarzania informacji

Mechanizmy

ukształtowanie przekonań o przewadze pozytywnych

konsekwencji przyjmowania środka

ukształtowanie oceny własnej skuteczności (np. nabycie

umiejętności związanych ze zdobyciem narkotyku),

ukształtowanie oceny skuteczności własnej odmowy (na skutek

obserwacji osób bliskich skutecznie odmawiających picia alkoholu lub

przyjmowania narkotyków)

Zdaniem Bandury zacho-wania uzależnieniowe mogą być konsekwencją przejęcia ich w procesie modelowania od osób znaczących. Takimi oso-bami są w szczególności rodzice, rodzeństwo oraz osoby mające silny wpływ na nastolatka (idole, rówieśnicy).




Teoria społecznego uczenia, w kontekście problemu uzależnień od sub-stancji psychoaktywnych, wskazuje na silną rolę grupy rówieśniczej w kre-owaniu ról społecznych. W wielu innych badaniach społecznych, zwłaszcza tych skierowanych na pierwsze eksperymenty narkotykowe, wskazano, że grupa może szybko i silnie wpływać na przejmowanie nowych ról społecz-nych. Zauważono np., że w grupach nastolatków, gdzie występują ekspery-menty z substancjami psychoaktywnymi, nowy ich członek niezwykle szybko podejmuje takie same zachowania. Uważa się, że jego postępowanie jest ni-czym innym jak przyjęciem zachowań, które pozwolą mu na szybką akcepta-cję w grupie. W tym procesie na drugi plan schodzą obawy zdrowotne, prawne czy przed reakcją rodziców. Wzory społecznego ucznia obserwujemy także na najnowszym zjawisku, którym jest używanie tzw. dopalaczy. Ponieważ jest to coraz popularniejszy sposób zwiększania swojej aktywności psychofi zycznej, ten „model zachowania” jeszcze szybciej się upowszechnia, czemu sprzyjają pozytywne wypowiedzi osób eksperymentujących z takimi substancjami.

Nie mniejszą rolę odgrywają w procesie uczenia się przez modelowa-nie rodzice nadużywający alkoholu, dla których jest on często jedyną me-todą na „zapicie problemu”, dobrym sposobem „świętowania”, metodą na rozluźnienie w sytuacji stresu. Takim wzorcem są także matki przyjmujące kolejny środek uspokajający, który w ich mniemaniu jest najskuteczniejszą metodą uspokojenia lub zmniejszenia napięcia. To właśnie od „osób zna-czących”, zdaniem A. Bandury, młodzi ludzie przejmują zachowania, które w konsekwencji prowadzić mogą do uzależnienia.

Rys. 19. Niektóre wzory „osób znaczących” zaobserwowane w prze-strzeni społecznej

2.4. Teorie środowiskowe

Wśród licznych teorii wyjaśniających powstawanie uzależnień od sub-stancji psychoaktywnych na uwagę zasługują te, które wskazują na zna-czącą (kierunkową) rolę uwarunkowań rodzinnych.

Jedna z badaczek problemów uzależnień, J. Rogala-Obłękowska, wska-zuje na dwie płaszczyzny analiz podejmowane przez badaczy narkomanii młodzieżowej73 – koncepcje psychoanalityczne i koncepcje systemowe. Kon-cepcje psychoanalityczne skoncentrowane są na ustalaniu rodzinnych czyn-ników, mogących być przyczyną powstania u dziecka uzależnienia. Zalicza się do nich m.in. teorię percepcji środowiska rodzinnego Freda Streita. Nato-miast teorie systemowe wyjaśniają charakterystyczne cechy rodzin narkoma-nów, jakie mogły być powodem powstania oraz podtrzymywania uzależnienia

73 Tamże, s. 83.

WZORY

Starsze rodzeństwo

Idole muzyczni, artystyczni

Przenoszenie wzorów zachowań w relacjach rodzinnych; naśladowanie ubioru;

naśladowanie zachowań subkulturowych; sięganie po substancje psychoaktywne

Naśladowanie ubioru, języka; kopiowanie gadżetów i

elementów wizualizacji (kolczyki, tatuaże); naśladowanie zachowań

(w tym sięgania po substancje psychoaktywne)

Obecność problemu narkotykowego w rodzinie,

także w fazie pierwszych eksperymentów, wyraźnie podwyższa ryzyko popad-

nięcie dziecka w uzależnie-nie narkotykowe (drugiego

członka rodziny).




u młodych, funkcjonujących w nich osób. Do tej grupy analiz zalicza się m.in. homeostatyczny model rodziny narkomańskiej Duncana H. Stantona.

Wymienione wyżej teorie opierają się na założeniu wskazującym, że nieprawidłowo funkcjonująca rodzina jest istotnym predyktorem zachowań patologicznych wychowującej się w niej młodzieży. Na podstawie licznych badań autorzy tych teorii zauważyli, że wzorce rodzinne mogą skutkować szybszym sięganiem po substancje psychoaktywne, niższym wiekiem eksperymentów, jak również wyborem określonej substancji. Psycholog Dorota Pstrąg uważa, iż nieprawidłowo funkcjonująca rodzina może spo-wodować ukształtowanie się osobowości dziecka podatnej na uzależnie-nie, jak również być powodem wielu stresogennych sytuacji, mogących stać się przyczyną inicjacji narkotykowej74.

2.4.1. Teoria percepcji środowiska rodzinnego Freda Streita

Ważnym założeniem, na którym Fred Streit oparł opracowaną przez siebie teorię percepcji środowiska rodzinnego, jest twierdzenie, według którego rze-czywistość istnieje tylko w oczach osoby, która ją spostrzega75. Zdaniem tego autora dzieci i ich rodzice w sposób odmienny interpretują to, co się dzieje w ich rodzinie oraz najbliższym środowisku. Ta odmienność ocen obejmuje m.in. na-stępujące sytuacje: postawy rodziców względem dzieci, wsparcie emocjonalne rodziców, ich miłość do dzieci, a nawet cechy rodziców, wzajemne relacje w ro-dzinie, w tym także między rodzicami a pozostałym rodzeństwem.

Obserwując liczne przypadki zachowań narkotykowych, Streit doszedł do wniosku, że jeżeli dziecko wyżej opisane wskaźniki sytuacji rodzinnej interpretuje jako niekorzystne, mogą u niego pojawić się zaburzenia w za-chowaniu, do których zalicza się m.in. zażywanie substancji psychoak-tywnych. Dla dowiedzenia tak sformułowanej hipotezy, autor ten zbadał percepcję postaw rodzicielskich dzieci i młodzieży76, u których występo-wały zachowania patologiczne. Na ich podstawie ustalił prawidłowości wy-stępujące między tymi postawami a preferowanymi przez dzieci rodzajami środków psychoaktywnych. Zależności te prezentujemy w kolejnej tabeli.

Tab. 15. Prawidłowości występujące między tymi postawami a prefer-owanymi przez dzieci rodzajami środków psychoaktywnych wg teorii percepcji środowiska rodzinnego F. Streita77

Percypowane postawy rodzicielskie Typ preferow-anych środkówWskaźniki Wymiary

kochająca swoboda

umiarkowana wolność, zachęcanie do niezależnego myślenia, zachęcanie do nabywania umiejętności społecznych, równość traktowania

nie występujemiłośćpozytywne ocenianie, współdziałanie z dzieckiem, okazywanie uczuć, okazywanie emocjonalnego wsparcia

kochająca kontrola

stymulowanie rozwoju intelektualnego, koncentracja na dziecku, chęć posiadania dziecka dla siebie, ochranianie dziecka

74 D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia, s. 32.75 Z. Gaś, Rodzina a uzależnienia, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej,

Lublin 1994, s. 21.76 Tamże.77 Opracowanie własne na podst.: tamże, s. 21–23.

Czynnikami sprzyjającymi ujawnianiu się zachowań narkotykowych są: nad-mierna kontrola i nadmier-na swoboda dziecka.




kontrolaingerowanie w życie dziecka, wymaganie tłumienia agresji, wzbudzanie poczucia winy, autorytatywne kierowanie

środki uspokajające i pobudzające, alkoholwroga kontrola stosowanie ograniczeń, kar, uporczywe

dopominanie się o wykonanie poleceń

wrogość (kontrola)

negatywne ocenianie, skłonność do irytacji, odrzucanie dziecka i lekceważenie go

opiaty, heroinawroga swoboda

lekceważenie dziecka, ignorowanie go

wolność (swoboda)

brak kontroli nad dzieckiem, nie stosowanie żadnej dyscypliny LSD, marihuana

Zgodnie z wynikami badań cytowanych tu autorów rodzice, których dzieci wykazywały najmniejsze zainteresowanie używaniem substancji psychoaktywnych, charakteryzowali się postawami rodzicielskimi, które cechowała miłość do dziecka, przejawianie wobec niego kochającej swo-body oraz kochającej kontroli. Destrukcyjnie na zachowanie dziecka wpływa stosowanie wobec niego zarówno nadmiernej kontroli, jak i nieograniczonej swobody. Według tych badań bardzo istotnym okazał się związek między brakiem odczuwanej przez dzieci i młodzież więzi ze swoją rodziną a ich patologicznymi zachowaniami, w tym zażywaniem narkotyków. Okazało się, że młodzież nie odczuwająca więzi z rodzicami jest bardziej narażona na picie alkoholu i zażywanie narkotyków, gdyż jest bardziej podatna na wpływy rówieśników aprobujących ich zażywanie78. Teoria ta potwierdza liczne obserwacje socjologów i pedagogów o silnym wpływie środowiska rówieśniczego na zachowania dziecka.

Osoby nie odczuwające więzi z rodziną określały się m.in. jako nieszczęśliwe, lubiące szokować innych ludzi, nie odczuwające więzi z innymi ludźmi, nie zainteresowane przebywaniem z rodzicami ani prow-adzeniem życia zgodnego z normami religijnymi i moralnymi. Zdaniem Streita dzieci te zdecydowały się na przyjęcie środków psychoaktywnych w celu zmiany percepcji swojej osoby i sytuacji rodzinnej.

Na marginesie prezentowanej tu teorii zasadna jest szersza uwaga odnosząca się do polskiej rzeczywistości. Otóż w licznych już badani-ach dotyczących obrazu polskiej narkomanii młodzieżowej zauważono ujawnianie się pewnej specyfi cznej zależności. O ile obserwujemy zaha-mowanie rozwoju eksperymentów narkotykowych w ogóle, o tyle w grupie młodzieży pochodzącej z obszarów małomiasteczkowych oraz bogatych rodzin wielkomiejskich liczba eksperymentów z substancjami psychoak-tywnymi rośnie. Te dwie grupy wykazują podobną cechę, w obu mamy do czynienia z utratą wpływu rodziców na procesy socjalizacyjne i wychow-awcze (głównie ze względu na malejącą ilość czasu poświęcaną dzieciom – postawa nadmiernej swobody).

Dowiedziony przez F. Streita proces, w efekcie którego dzieci i młodzież decydują się na przyjmowanie środków psychoaktywnych, pr-ezentujemy w formie grafi cznej.

78 J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 87.

Według F. Streita młodzież nie odczuwająca więzi

z rodzicami jest bardziej narażona na presję rówie-

śniczą w zakresie zachowań patologicznych, w tym picia

alkoholu i eksperymento-wania z narkotykami.

Zażywanie narkotyków przez dziecko uniemożliwia

prawidłowe funkcjono-wanie rodziny, w zakresie

relacji między rodzicami, jak i relacji rodzice – dziecko.

Skupienie się na problemie narkotykowym dziecka

skutkuje „zamazaniem” innych ważnych problemów

rodziny.




Rys. 20. Rodzinnie uwarunkowane powody przyjmowania substancji psychoaktywnych przez dzieci i młodzież wg F. Streita79

Mimo iż prawidłowości wynikające z badań opracowanych przez Streita wskazują na ich współwystępowanie, kolejność ich pojawiania się, przedstawiona na powyższym rysunku, wydaje się być wysoce prawdopodobną. Zgodnie z tą interpretacją, błędne koło mogące, w konsekwencji jego trwania, być przyczyną wystąpienia uzależnienia od substancji psychoaktywnych jest zapoczątkowane poprzez subiektywną ocenę dziecka na temat swojej sytuacji rodzinnej, co z kolei wskazuje na wagę prawidłowej komunikacji, a w konsekwencji – relacji rodzinnych.

2.4.2. Model homeostatyczny Duncana H. Stantona

Duncan H. Stanton pojmuje rodzinę jako wzajemnie powiązany interper-sonalny system80. Wedle tego badacza w rodzinie narkomańskiej system ten nie funkcjonuje prawidłowo, ze względu na zaburzone relacje między poszczególnymi członkami rodziny. Dziecko zażywające narkotyki koncen-truje uwagę rodziców na swoim zachowaniu, odwracając ją tym samym od wielu istotnych dla niej spraw, jak również od konfl iktów między rodzi-cami. Sytuacja narkomańska dziecka pełni tym samym rolę specyfi cznego „stabilizatora” w relacjach między nimi81. Tak więc zażywanie substancji uzależniającej przez dorastające dziecko utrzymuje funkcjonowanie rodz-iny w sztucznie zaadaptowanej do tej patologicznej sytuacji homeostazie systemu rodzinnego.

79 Opracowanie własne na podst.: Z. Gaś, Rodzina a uzależnienia, s. 20–21.80 Tamże, s. 27.81 J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 96.

Odczuwanie braku więzi z rodziną

iluzja braku problemów

wynikających z niekorzystnej

percepcji swojej sytuacji

rodzinnej

chęć przyjęcia kolejnej dawki

zmiana percepcji

swojej sytuacji rodzinnej

spowodowana przyjęciem

środka

ewentualne przyjęcie środka

zwiększona podatność na presję grupyrówieśniczej w zakresieużywania

narkotyków i alkoholu

r poczucie nieszczęśliwości, nudy, izolacji społecznej

r poczucie niemożności kontrolowania swojego życia

r brak zainteresowania życiem szkolnym, nauką

r brak zainteresowania życiem zgodnym z normami religijnymi i etycznymi




Podstawą wypracowania powyższych tez stała się dla Stantona analiza przeprowadzonych badań82, według których matki narkomanów odczuwają silną potrzebę symbiotycznych związków ze swoim dzieckiem. Dlatego też cykl zaburzonych interakcji w rodzinie zostaje zapoczątkowany w okresie, w którym dziecko zaczyna dorastać i stopniowo coraz bardziej chce się uniezależnić od rodziców, natomiast nasila się w okresie, w którym decy-duje się prowadzić samodzielne życie poza domem.

Według omawianego modelu przyjmowanie środka uzależniającego przez dorastające dziecko powoduje niemożność jego pełnego usamodziel-nienia, co, zdaniem autora, jest jego odpowiedzią na brak zgody rodziców na jego usamodzielnienie. W tym okresie pojawiają się u dorastającej os-oby sprzeczne dążenia, polegające na jednoczesnej chęci samodzielnego funkcjonowania, jak i spełnienia „oczekiwań” rodziców. Tak więc używanie środków psychoaktywnych, skutkujące popadnięciem w uzależnienie, może wydawać się rozwiązaniem tego dylematu.

Jak zauważył w swoich badaniach Stanton, stan uzależnienia młodej osoby okazuje się wtedy pozornym rozwiązaniem, pozwalającym na utrzy-manie sztucznej homeostazy w funkcjonowaniu rodziny. Sztuczność tego stanu i jego negatywny wpływ na funkcjonowanie dziecka, jak i rodziców nie budzi wątpliwości. Stanton przedstawia różne płaszczyzny, na których zażywanie środka w tej zaburzonej sytuacji zdaje się przynosić patolog-icznie funkcjonującej rodzinie korzyści (oczywiście pozorne), co zostało przedstawione w formie grafi cznej.

Rys. 21. Płaszczyzny rozwiązywania dylematu zależności – niezależ-ności za pomocą przyjmowania środka wg D. Stantona83

82 Z. Gaś, Rodzina a uzależnienia, s. 25.83 Opracowanie własne na podst.: tamże, s. 26–27.

indywidualna psychofarmakologia (doznawanie euforii porównywanej

z symbiotycznym związkiem z matką, redukcja lęku związanego z oddzieleniem

od matki i podjęciem samodzielnego życia, złudne poczucie niezależności, jak

i bliskości)

Płaszczyzny

zachowanie agresywne (subiektywne poczucie siły, możliwości osiągnięcia niezależności, jakie umożliwia

zażywanie heroiny)

relacje heteroseksualne (zażywanie heroiny potraktowane jako substytut doświadczeń seksualnych, na skutek

nieumiejętności wchodzenia w głębokie relacje interpersonalne z osobami spoza rodziny)




Przedstawione powyżej dylematy, mogące pojawiać się w życiu narkomana, nie są przez niego przeżywane świadomie, tak jak rodzice, z reguły, świadomie nie nakłaniają go do zażywania narkotyków ani innych patologicznych zachowań. Zatem na podstawie prezentowanej tu teorii można powiedzieć, że matki utożsamiające pełne usamodzielnienie się dziecka z poczuciem jego utraty mogą podświadomie uwikłać je w prob-lem uzależnienia narkotykowego.

2.4.3. Model interakcji społecznych Denise B. Kandel i współ-pracowników

W licznych badaniach naukowych poświęconych problemom zaburzeń wychowawczych, patologii społecznych, w tym uzależnień, zwracano uwagę na występowanie zjawiska wpływów społecznych. Denise B. Kandel84 i współpracownicy w opracowanym przez siebie zgeneralizowanym mod-elu interakcji społecznych przedstawiają konsekwencje różnych sposobów reagowania jednostki na takie wpływy, zaliczając do nich m.in. zażywanie narkotyków przez młodzież. Według omawianej tu autorki głównymi źródłami tych wpływów, zależnie od wieku jednostki, mogą być: rodzina, rówieśnicy oraz indywidualne cechy intrapsychiczne młodzieży. Grafi czne ujęcie tych czynników wpływu prezentujemy na kolejnym rysunku.

Rys. 22. Źródła wpływów społecznych wg D. Kandel85

Kandel przyjęła, że powstawanie uzależnienia nie jest faktem jed-norazowym, lecz wynikiem pewnego procesu, na który składają się trzy etapy. Na każdym z nich czynnikami wiodącymi są inne źródła wpływów interpersonalnych, co zostało przedstawione w poniższej tabeli.

Tab. 16. Wiodący rodzaj wpływu społecznego a charakterystyczne sposoby odurzania się wg D. Kandel86

Etapy Rodzaj wpływu społecznego

Sposób odurzania się

etap 1 modelowanie zachowań dzieci przez rodziców

używanie wysokoprocentowych alkoholi

etap 2 wpływy rówieśników używanie marihuany

etap 3 relacje z rodzicami używanie innych narkotyków

84 Tamże, s. 15–17.85 Tamże, s. 16–17.86 Tamże, s. 15.

Według Kandel zażywa-nie wysokoprocentowych alkoholi przez rodziców, w obecności dzieci, potę-guje ryzyko ich zażywania przez potomstwo, co w konsekwencji może doprowadzić do rozwoju uzależnienia.

Kandel uważa, że ryzyko zażywania narkotyków przez młodzież jest spo-tęgowane zażywaniem narkotyków przez ich rodziców, a także niepra-widłowymi postawami rodzicielskimi, w tym nadmierną kontrolą dziecka oraz brakiem spójnych wymogów dyscyplinarnych wobec niego.

Źródła (czynniki) wpływów

Wpływy rodziców Wpływy rówieśników

Przekonania i wartości młodzieży

Zaangażowanie w różne działania




Na podstawie zgromadzonego materiału empirycznego zespół Kandeli uznał, że największy wpływ interpersonalny na pojawienie się patologic-znych zachowań młodzieży, w tym eksperymentowania z narkotykami, mogącego w konsekwencji skutkować wystąpieniem uzależnienia od nich, wywierają rodzice, a na pewnym etapie – relacje z rówieśnikami. Zgodnie z interpretacją autorki87, pozostałe źródła wpływów współwystępują z wyżej wymienionymi, a w pewnych przypadkach mogą być nawet głównym predykatorem używania narkotyków. Według omawianego modelu kolejne fazy nie wynikają z poprzedniej, ale są na sobie nadbudowywane. Ponieważ rodzice są zazwyczaj głównymi modelami zachowań młodzieży, używanie przez nich wysokoprocentowych alkoholi zwiększa ryzyko inicjacji tego środka przez ich potomstwo, co z kolei może zapoczątkować pojawienie się dalszych etapów zażywania substancji.

Badania Kandeli wskazały także na inne czynniki, które mogą zwiększać ryzyko uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Zaliczono do nich nieprawidłowe postawy rodzicielskie, takie jak postawa nadmier-nie dominująca, nadmiernie kontrolująca czy też odrzucająca. Prowad-zone badania wskazały na ważną implikację – jakość relacji między rodzi-cami a dzieckiem ma szczególne znaczenie na trzecim etapie zażywania środka. Istotnym czynnikiem chroniącym stają się wtedy prawidłowe, bliskie relacje z rodzicami. Brak spójnych wymogów dyscyplinarnych, nadmierna kontrola rodzicielska oraz zażywanie narkotyków przez rodz-iców potęgują natomiast ryzyko ich zażywania przez młodzież88. Wpływ rodziny na dziecko ustępuje miejsca wpływowi rówieśniczemu jedynie na drugim etapie zażywania środka.

2.4.4. Teoria interakcji rodzinnych Judith S. Brook

Obserwacja zachowań dzieci i młodzieży doprowadziła pedagogów i psychologów do wniosku sugerującego istnienie silnej zależności między ich zachowaniami a więziami z rodzicami. Problem ten diagnozowano na wielu płaszczyznach, poszukując charakterystycznych zależności przy silnych i słabych więziach, relacjach zaburzonych i różnego typu dys-funkcjach. Jedną z takich interesujących prób jest teoria interakcji rodzin-nych Judith S. Brook, gdzie najistotniejszym czynnikiem warunkującym zażywanie narkotyków przez młodzież są więzi emocjonalne istniejące między rodzicami a dzieckiem, a szczególnie między matką a dzieck-iem89. Zdaniem tej badaczki najistotniejszym czynnikiem mogącym wpłynąć na zażywanie narkotyków przez młodzież są słabe więzi rodz-inne wynikające z braku nadzoru rodzicielskiego i wsparcia emocjonal-nego dzieci90. Dla lepszego zobrazowania tego problemu, w aspekcie czynników pozytywnie warunkujących relacje rodzice – dziecko, prezen-tujemy go w formie grafi cznej.

87 Tamże.88 Tamże, s. 17.89 J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 90.90 Tamże, s. 91.

Zasadniczym wnioskiem wypływającym z analiz

Brook jest stwierdzenie, iż nieprawidłowo ukształto-wane więzi rodzicielskie w istotny sposób zwięk-

szają podatność dziecka na inne czynniki potęgujące

prawdopodo-bieństwo inicjacji narkotykowej.

Czynnikami zwiększającymi ryzyko ukształtowania się

uzależnienia od substancji psychoaktywnych są słaba

więź z rodzicami, nieko-rzystne indywidualne cechy

psychiki jednostki oraz obserwacja niewłaściwych

zachowań rodziców.




Rys. 23. Czynniki warunkujące prawidłowe relacje między rodzicami a dzieckiem wg J.S. Brook91

Rys. 24. Determinanty przyjmowania narkotyków przez młodzież wg J.S. Brook92

Na marginesie dorobku J.S. Brook zasadnym jest podniesienie jeszc-ze kilku kwestii. Od wielu lat wiemy, że pierwszym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym jest rodzina. To w niej dziecko pow-inno zaspokajać swoje najważniejsze potrzeby emocjonalne, takie jak potrzebę miłości, akceptacji, przynależności, w niej też kształtuje się osobowość dziecka. Funkcjonowanie rodziny ma kluczowe znaczenie dla ukształtowania się w dziecku norm i zasad społecznie akceptowanych, a tym samym sprzyjających rozwojowi indywidualnemu i społecznemu.

91 Tamże, s. 90–91.92 Tamże.

Czynniki warunkujące relacje rodzice – dziecko

Akceptowanie przez rodziców społecznie

uznawanych wartości

Sprawowanie kontroli rodzicielskiej nad dzieckiem

Wychowanie oparte na miłości i wspieraniu emocjonalnym dziecka

Przystosowanie społeczne i dojrzałość emocjonalna

matek

Determinanty przyjmowania narkotyków

Brak emocjonalnego

związku z rodzicami

Niekorzystna charakterystyka indywidualna jednostki: słaba integracja „ego”

niska samoocenatendencja do depresji, zachowań agresywnych i buntowniczych

Uczenie społeczne: modelowanie patologicznych zachowań dzieci przez obserwację niewłaściwych zachowań i postaw rodziców (np. przyjmowanie

narkotyków przez rodziców, akceptacja takich zachowań)

Nieprawidłowa osobowość,

wskazująca na nieprzystosow-anie społeczne

Zwiększona podatność na wpływ

rówieśniczych grup dewiacyjnych, np.

narkomańskich

Zwiększone ryzyko

przyjmowania narkotyków

przez młodzież




Równocześnie właściwe funkcjonowanie rodziny istotnie warunkuje prawidłowy rozwój psychospołeczny dziecka. Zaburzona rodzina, w któ-rej występuje problem uzależnienia, znacznie ten rozwój utrudnia, co przekłada się m.in. na takie problemy, jak: zaburzenia relacji interperso-nalnych, ryzyko chorób, ryzyko kontaktu z agresją oraz zachowaniami dewiacyjnymi. Dowiedziono także, że w rodzinach z problemem narkoty-kowym zanikają więzi emocjonalne, normy kulturowe i obyczajowe oraz narastają problemy ekonomiczne.

Jednakże nie tylko rodziny alkoholowe, narkomańskie, z obszarów wykluczenia czy marginesu społecznego mogą być przyczyną zażywa-nia substancji psychoaktywnych przez wychowującą się w nich młodzież. Przyczyną sięgnięcia po nie są często negatywne postawy rodzicielskie, brak właściwej komunikacji w rodzinie, nieumiejętność rodziców w okazy-waniu uczuć, pozostawianie dziecka z problemami, których samodzielnie nie potrafi rozwiązać. Są to cechy rodzin, często określane jako „poważa-ne dysfunkcje rodziny”, w których członkowie nie mają odwagi otwarcie rozmawiać o swoich problemach. W obserwacjach rozwoju zjawiska nar-komanii, w aspekcie funkcjonowania rodzin, zauważono także występowa-nie „wektorów kierunkowych” sprzyjających ujawnianiu się tego problemu. Są nimi: rodziny, gdzie relacje rodzinne, zwłaszcza w okresie adolescencji, zastępowane są dobrami materialnymi; favelizacja (funkcjonowanie rodzin w obszarach zaniku norm prawnych i moralnych); gwałtowne kryzysy mał-żeńskie.

2.5. Socjologiczne teorie uzależnień od substancji psychoaktywnych

Dla współczesnej socjologii i pedagogiki zachowania narkomańskie są klasycznym przykładem zachowań dewiacyjnych (patologii społecznej). Ponieważ są one odstępstwem od społecznie akceptowanych norm, sta-ją się też przejawem anomii społecznej. Jak wiadomo, termin dewiacja pochodzi od łacińskiego devio i oznacza zboczenie z drogi, odchylenie od kierunku93. Warto zaznaczyć, że terminu dewiant badacze używają dla określenia zarówno dewiantów pozytywnych, czyli ludzi wyprzedzających swoją epokę, patrzących dalej niż inni94, jak i dewiantów negatywnych, czyli osób, których zachowanie wywołuje społeczne potępienie95. Osoby eksperymentujące z takimi substancjami, jak i uzależnione od nich są zali-czane do dewiantów negatywnych.

Socjologiczne teorie zachowań dewiacyjnych można ująć w trzy od-rębne nurty: nurt strukturalny i kulturowy, nurt kontroli społecznej oraz nurt reakcji społecznej. Do najważniejszych z nich zalicza się obecnie: teorię anomii Roberta K. Mertona, teorię zróżnicowanych możliwości Ri-charda A. Clowarda i Lloyda E. Ohlina, teorię kontroli Travisa Hirschie-go oraz teorię naznaczania społecznego Howarda S. Beckera. Wymie-nione wyżej teorie nie zamykają współczesnych analiz rozwoju zjawisk patologicznych, jednak możemy je uznać za najbardziej kompleksowe. Spośród polskich badaczy tej problematyki (socjologów, pedagogów, psychologów) na uwagę zasługują próby teoretycznego ujęcia zjawisk

93 M. Petrykowska, Patologia społeczna, w: Patologie społeczne, red. M. Jędrzejko, s. 14.

94 Tamże, s. 13.95 Tamże, s. 14.




patologii społecznej podjęte przez Adama Podgóreckiego, Czesława Cekierę, Zygfryda Juczyńskiego, Bronisława Urbana, Irenę Pospiszyl, Henryka Machela. Jednak poza pierwszym z wymienionych autorów, którego diagnoza ma charakter całościowy, dotyczą one poszczególnych zjawiskowych form patologii społecznej. Do tej pory polska humanistyka nie doczekała się samodzielnej, pełnej próby zinterpretowania problemu patologii społecznej.

2.5.1. Teoria anomii Roberta K. Mertona

Dorobek Roberta Mertona w diagnozowaniu zaburzonych zachowań człowieka jest imponujący. Analizując struktury społeczne i relacje mię-dzy grupami społecznymi a jednostką, zauważył on niezwykle istotną zależność pomiędzy celami, jakie chcą osiągnąć ludzie, a środkami ich osiągania. Zwrócił uwagę, że większość ludzi podejmuje starania o osiągnięcie celów, ale nie zawsze jest w stanie to uczynić. Na pod-stawie analizy licznych wskaźników doszedł on do wniosku, że źródeł zachowań dewiacyjnych należy poszukiwać w strukturze społecznej. W skonstruowanej przez siebie teorii anomii wyjaśnia: w jaki sposób pewne struktury społeczne wywierają wyraźną presję na niektóre jed-nostki w społeczeństwie, skłaniając je do podjęcia zachowań raczej nonkonformistycznych niż zgodnych z przyjętymi wzorcami postępo-wania96. W tych diagnozach Merton sięgnął do znanej powszechnie defi nicji anomii autorstwa francuskiego socjologa i fi lozofa Emila Dur-kheima, który sprecyzował ją jako: stan beznormia, zaniku uznania dla obowiązujących norm społecznych, poczucia nie związania z nimi97. Dokonując krytycznej analizy dorobku Durkheima, Merton doszedł do wniosku, że anomię należy widzieć jako: załamanie zdarzające się w strukturze kulturowej, występujące zwłaszcza wtedy, kiedy istnieje silna rozbieżność pomiędzy normami i celami kulturowymi a społecz-nie ustrukturowanymi możliwościami działania członków grupy zgodnie z tymi normami98. Istotną różnicą w pojmowaniu zjawiska anomii przez obu badaczy jest to, iż E. Durkheim zachowania dewiacyjne traktował jako rezultat nieokiełznanych przez kontrolę społeczną ludzkich popę-dów i egoistycznej natury człowieka99, natomiast Merton uważał, że za-chowania dewiacyjne są „normalną”, oczekiwaną przez społeczeństwo reakcją w sytuacji anomii100.

Zauważenia wymaga, że mertonowska teoria anomii została opra-cowana na podstawie diagnozy realiów społeczeństwa amerykańskie-go i angielskiego, które to wykreowały specyfi czne normy i wartości. Merton zaliczył do nich: charakterystyczną dla tej kultury presję, aby każdy obywatel dążył do sukcesu, przy jednoczesnym braku kulturo-wego położenia akcentu na powinność dochodzenia do niego dozwo-lonymi drogami. Podkreślamy te kwestie, bowiem w realiach polskiego społeczeństwa, zwłaszcza zaś w diagnozie rozwoju niektórych patologii społecznych, można zauważyć występowanie zjawiska powielania tego

96 R.K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura społeczna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 198.

97 M. Petrykowska, Patologia społeczna, s. 15.98 Tamże, s. 16.99 Tamże, s. 15.100 R.K. Merton, Teoria socjologiczna, s. 197–198.

Według Mertona zasad-niczą przyczyną pojawie-nia się zjawisk patologii społecznej jest załamanie w strukturze społecznej. Z jednej strony społeczeń-stwo oczekuje osiągania przez jednostkę określonych celów, z drugiej jednostka, nawet jeśli tego chce, nie ma możliwości ich osiąga-nia.




modelu, choćby poprzez mertonowskie innowacyjne osiąganie celów społecznie akceptowanych, środkami społecznie nieakceptowanymi. Badania nad rozwojem społeczeństwa amerykańskiego doprowadziły Mertona do sformułowania wniosku o funkcjonowaniu specyfi cznych zasad.

Rys. 25. Kulturowo przyjęte zasady społeczeństwa amerykańskiego wg R.K. Mertona101

Ponieważ społeczeństwo amerykańskie jest niezwykle kreatywne, sukces zawodowy i społeczny ma w nim specyficzny „ciężar gatun-kowy”. Ludzie sukcesu, niezależnie z jakiego punktu wyjściowego startują, mogą szybko awansować w hierarchii społecznej i zdobywa-ją uznanie. Nie przeszkadza im w tym np. sztywny podział społecz-ny znany np. z Wielkiej Brytanii (silna pozycja wynikająca z tradycji, przywiązanie do tytułów) lub też krajów o nie w pełni powszechnych normach demokratycznych. Dodatkowo przez wiele dziesięciole-ci powstawania, a następnie doskonalenia amerykańskiego modelu kapitalizmu ukształtowało się tam przekonanie, że presja (dążenie, ambicja, poświęcenie) na sukces oraz samo jego osiągnięcie są jed-nym z wyznaczników oceny społecznej. Przykładem tego modelu jest specyficznie amerykański, wręcz mający charakter ikony, model „od pucybuta do milionera”.

Według omawianej tu teorii ludzie mogą osiągać swoje cele poprzez kilka odmiennych dróg. Jeśli dochodzi do sytuacji, w której osoby nie mają dostępu do środków potrzebnych do realizacji kulturowo, w danym społeczeństwie, wyznaczonego sukcesu (celu), to są one narażone na ich realizację w sposób nieakceptowany społecznie lub rezygnację z jego osiągnięcia. Według założeń omawianej teorii człowiek może przystosować się do sytuacji anomii, wybierając jedno z pięciu możliwych rozwiązań, które zostały przedstawione na rysunku.

101 Opracowanie własne na podst.: tamże, s. 204.

Z badań Mertona możemy wyprowadzić wniosek, że specyfi ka funkcjonowania

społeczeństwa może gene-rować lub ograniczać czyn-

niki zachowań zgodnych lub niezgodnych z normami

społecznymi.

Stan, w którym ludzie nie mogą osiągać społecznie

akceptowanych celów jest stanem anomii (beznor-

mia). Wtedy pojawiają się „pokusy” stosowania celów

i środków niezgodnych z normami.

Zasady

Sukces jest dostępny dla każdego, wszyscy

więc powinni do niego zmierzać

Ewentualne niepowodzenia na

drodze do osiągnięcia sukcesu nie świadczą o

przegranej

Prawdziwą przegraną jest rezygnacja

z dalszych zabiegów mających na celu uzyskanie sukcesu




Rys. 26. Typy indywidualnego przystosowania wg R.K. Mertona102

W typologii zaproponowanej przez Mertona najczęściej wybieranym sposobem indywidualnego przystosowania jest konformizm, co jest tak-że najbardziej pożądane ze społecznego punktu widzenia. Każdy inny sposób indywidualnego przystosowania jest zachowaniem świadczącym o nie respektowaniu obowiązującego w danym społeczeństwie modelu kulturowego (norm społecznych), tym samym jest zaliczane do zacho-wań dewiacyjnych. Merton precyzuje jednak, że rytualizm jako forma przystosowania jest zachowaniem instytucjonalnie dozwolonym, choć kulturowo niecenionym103. Z kolei buntownicy są dewiantami pozytyw-nymi. Sprzeciwiają się obowiązującym w społeczeństwie wartościom i zasadom postępowania w celu doprowadzenia do zaistnienia lepszego porządku społecznego. Należą do nich nierzadko wielcy naukowcy, poli-tycy, artyści, myśliciele. Natomiast innowatorzy to osoby, które na drodze do osiągnięcia sukcesu postępują według zasady „cel uświęca środki”. Należą do nich np. przestępcy „w białych kołnierzykach”. Członkowie ko-lejnej grupy, rytualiści, budzą w społeczeństwie współczucie. Posiadanie wygórowanych ambicji wywołuje u nich frustrację i zagrożenie. Żyją więc według zasady „grunt to działać bezpiecznie”. To poczucie bezpieczeń-stwa zapewniają sobie przez nadmierne, skrupulatne przestrzeganie wy-mogów instytucjonalnych. Autor nazywa ich fanatycznymi biurokratami-konformistami104.

Biorąc pod uwagę myśl przewodnią naszej książki – uzależnienie od substancji psychoaktywnych – ścieżką najbardziej nas interesującą jest wycofanie. Merton do tej grupy osób zalicza, poza psychotykami, oso-bami dotkniętymi autyzmem, włóczęgami, także alkoholików i narkoma-nów. Jego zdaniem, z socjologicznego punktu widzenia, przyczyną takie-

102 Tamże, s. 206–221; M. Petrykowska, Patologia społeczna, s. 16–17.103 R. Merton, Teoria socjologiczna, s. 215.104 Tamże.

Konformizm – akceptowanie celów kulturowych oraz zinstytucjonalizowanych środków ich osiągnięcia; jedyna społecznie

akceptowana forma przystosowania społecznego

Innowacja – akceptowanie celów kulturowych, przy braku akceptacji zinstytucjonalizowanych środków ich osiągnięcia

Rytualizm – przesadna dbałość o stosowanie się do zinstytucjonalizowanych środków osiągania celów, przy jednoczesnym

braku uwagi poświęconej tym celom; przestrzeganie zasad, będące celem samym w sobie

Wycofanie – rezygnacja zarówno z realizacji kulturowo przyjętych celów, jak i akceptacji zinstytucjonalizowanych środków ich osiągnięcia;

najmniej akceptowana społecznie forma przystosowania

Bunt – odrzucenie społecznie akceptowanych celów i środków, przy jednoczesnym dążeniu do nowych, lepszych celów, przy pomocy

ulepszonych środków ich realizacji; forma dewiacji pozytywnej, czyli nakierowanej na rozwój społeczny

Przynależność do subkultu-ry młodzieżowej łączy się z częstszym – niż rówie-śnicy nie należący do subkultur – sięganiem po substancje psychoaktyw-ne. W wielu subkulturach eksperymenty i używanie substancji psy-choaktywnych są zachowa-niami „standardowy-mi”, inaczej „normalnymi”.




go sposobu przystosowania jest zaistnienie sytuacji, w której jednostka zinternalizowała cele kulturowe i społecznie akceptowany sposób ich osiągania, przy jednoczesnym braku dostępu do instytucjonalnych środ-ków umożliwiających osiągnięcie celu. Taka sytuacja może skutkować wystąpieniem u człowieka frustracji, prowadzącej do społecznego wyco-fania. Jednostka może wtedy wycofać się z dalszego współuczestnictwa w aktywnym życiu społecznym. Jeżeli tak się stanie, będzie należała do społeczeństwa jedynie w sensie formalnym. Ludzi takich często określa się mianem „ludzi z marginesu”. Reakcja wycofania jest dla tych osób ucieczką od wymogów społecznych, którym, w akceptowalny dla siebie sposób, nie są w stanie sprostać.

Analizując ustalenia Mertona i porównując je z obecnymi uwarunko-waniami, zasadnym jest stwierdzenie, że znaczącej części współcze-snych narkomanów i alkoholików daleko do modelu mertonowskiego wycofania się. Bardzo często są oni aktywnymi uczestnikami procesów społecznych, zawodowych, ludźmi czynnymi, nierzadko sprawującymi znaczące funkcje.

Według Mertona uzależnienie alkoholowe lub narkotykowe może się pojawić jako reakcja społecznego wycofania się, która następuje w eta-pach przedstawionych na kolejnej grafi ce. Należy przy tym nadmienić, iż autor nie operuje pojęciem etapów prowadzących do danej reakcji, ich ist-nienie można wywnioskować natomiast z analizy literatury tematu.

Rys. 27. Etapy prowadzące do reakcji społecznego wycofania wg Roberta Mertona105

105 Opracowanie własne na podst.: tamże, s. 218.

internalizacja celów

kulturowych i stytucjonalnych

sposobów ich osiągania

niemożność realizacji celów

kulturowychw akceptowalny

dla siebie sposób

frustracja

uzależnienie, jako ucieczka

od zbyt trudnej sytuacji

Kształt dzisiejszej narkomanii (a także

innych „ucieczkowych” uzależnień) wskazuje,

iż utraciła ona cechy wycofania się na

margines społeczny, bowiem po tego typu

substancje coraz częściej sięgają ludzie

aktywnie uczestniczący w życiu społecznym,

nierzadko pełniący w nim ważne role

zawodowe (kierowcy, informatycy, maklerzy,

żołnierze), osoby aktywne w kulturze

(aktorzy, piosenkarze) oraz uchodzące za idoli

(sportowcy, muzycy, ludzie mass mediów).

Pokazuje to, że zjawisko uzależnień podlega

ciągłym zmianom.




2.5.2. Teoria zróżnicowanych możliwości Richarda A. Clo-warda i Lloyda E. Ohlina oraz poglądy Alberta K. Cohena i Waltera B. Millera

Jednym z interesujących wyróżników zmian wśród młodzieży na początku II połowy XX wieku stały się subkultury (podkultury). Wśród badaczy tej problematyki dominuje pogląd o kluczowym znaczeniu bitników i hippisów dla spopularyzowania idei subkultur młodzieżowych w szerszych kręgach społecznych. Do popularyzacji ruchów młodzieżowych znacząco przyczyniły się także osiągnięcia techniki medialnej tego okresu, zwłaszcza telewizja, kino i przenośne urządzenia muzyczne. Podkreślenia wymaga, że większość ruchów subkulturowych w tym okresie rozwijała się na obrzeżach lub w cen-trum ruchów muzycznych.

Obserwacje subkulturowych zachowań młodzieży, głównie amerykańskiej, brytyjskiej i krajów Europy Zachodniej, pozwoliły na skonstruowanie tezy o silnym związku używania przez ich członków różnych substancji psychoaktywnych a typem subkultury. W niek-tórych subkulturach korzystanie z różnych form „wzmocnienia” jest zachowaniem „naturalnym”, wpisanym w jej specyfi kę (hippisi – pale-nie marihuany bądź używanie heroiny, blokersi – palenie tytoniu i picie taniego alkoholu, pseudokulturyści – używanie sterydów, rastafarianie – palenie marihuany). Te obserwacje zwróciły uwagę socjologów na zasadność podjęcia kwestii uzależnień w kontekście funkcjonowania młodego człowieka w subkulturach. Jedną z takich prób jest teoria zróżnicowanych możliwości Richarda A. Clowarda i Lloyda E. Ohlina106, według której wystąpienie zachowań dewiacyjnych jest poprzedzone przystąpieniem jednostki do podkultury.

Pojęcie podkultura jest pojmowane w literaturze tematu jako względnie spójna grupa społeczna, pozostająca na marginesie dominujących w danym systemie tendencji życia społecznego, wyrażająca swoją odrębność poprzez zanegowanie lub podważanie utrwalonych i pow-szechnie akceptowanych wzorów kultury107. Subkultura odnosi się [...] do małych grup społecznych i preferowanych w ich obrębie postaw i wzorów zachowań108. Na podstawie obserwacji zachowań młodzieży amerykańskiej i na Wyspach Brytyjskich R.A. Cloward i L.E. Ohlin wyodrębnili trzy rodzaje podkultur, co zostało przedstawione w kolejnej tabeli.

106 P. Piotrowski, Subkultury młodzieżowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003, s. 19.

107 Tamże, s. 10. 108 M. Jędrzejewski, Młodzież a subkultury, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warsza-

wa, 1999, s. 19.

Według Clowarda i Ohlina uzależnienie narkotykowe jest rodzajem ucieczki od trudnej do zaakceptowania przez młodych ludzi sytuacji braku możliwości osią-gnięcia sukcesu środkami konformistycznymi, a nawet niekonformistycznymi.




Tab. 17. Typologia podkultur wg R.A Clowarda i L.E. Ohlina109

Charakterystyka członków pod-kultur

Rodzaje podkultur

podkultury przestępcze

podkultury konfl ik-towe

podkultury wycofania

przestępcy awanturnicy narkomani, alkoholicy

Charakterystyka obszaru, na którym się tworzy podkultura i zasad postępowania

występowanie dewiacyjnych norm i wzorów zachowań jako trwałego el-ementu kultury środowiska

brak stałych wzorców postępowania i norm społecznych

na obszarach zamieszkałych przez osoby z nizin społecznych, na których występuje intensywna migrac-ja ludności

zamieszkiwa-nie obszarów przez przestępców

z różnych grup wiekowych, przy czym występuje integracja tych grup

zmienny skład ludności, brak trwałych więzi społecznych

i integracji grup wiekowych

brak realnych możliwości osiągnięcia sukce-su w sposób kon-formistyczny lub nonkonkonformi-styczny

zamieszkująca tam młodzież uczy się zachowań przestępczych drogą modelow-ania

rozwiązywanie problemów

w sposób konfl ik-towy, przy użyciu przemocy

mniejsza solidarność członków tych grup niż w pozostałych rodzajach podkul-tur, spowodowana rywalizacją o dostęp do narko-tyków

Analizując poszczególne rodzaje podkultur, warto porównać podejście autorów tej koncepcji do interpretacji zjawiska podkultury przez innych badaczy, takich jak Albert K. Cohen110 czy Walter B. Miller111, a także omówionej wcześniej teorii R.K. Mertona, gdyż omawiana koncepcja, w dużej mierze jest jej rozwinięciem. Cloward i Ohlin, w odróżnieniu od A.K. Cohena, twierdzą, że zachowania przestępcze młodzieży z podkul-tur przestępczych nie są bezcelowe, lecz mają na celu przyuczenie do „zawodu przestępcy”. Obserwując i usiłując naśladować obserwowane (ściśle spersonalizowane) modele, przyuczają się oni m.in. do pełnienia roli gangsterów, paserów, sutenerów itp. W obserwacji zachowań młodych ludzi przystępujących do takich subkultur zwrócono uwagę, że ten styl postępowania im imponuje. Poczyniono także inne interesujące obserwacje.

Z punktu widzenia kluczowego dla nas problemu – rozwoju narko-manii – zasadnym jest szersze odniesienie się do subkultury wycofa-nia. Autorzy omawianej teorii, podobnie jak R. Merton, operują w niej

109 P. Piotrowski, Subkultury młodzieżowe, s. 19–21; A. Siemaszko, Granice tolerancji, s. 171–180.

110 P. Piotrowski, Subkultury młodzieżowe, s. 15–16.111 Tamże, s. 16–18.

Młodzież z podkultur konfl iktowych, wychowana

w chaosie, bez sprecyzowanych norm i wartości, znajduje się

w okresie przejściowym, gdyż charakterystyczny

dla niej agresywny sposób rozwiązywania problemów nie jest już

akceptowany w dorosłym życiu. W konsekwencji

przekształcają się one w grupy

nonkonformistyczne lub subkultury wycofania. Ponieważ nie chcą oni

dostosować się do norm społecznych, podejmują

działania utrwalające ich dotychczasowe postawy.




pojęciem mechanizmów adaptacyjnych, charakterystycznych dla osób wycofujących się, jednakże według tez R.A. Clowarda i L.E. Ohlina zachowania dewiacyjne nie są wynikiem tylko braku dostępu do kon-formistycznych środków osiągania celów, ale także stopnia dostępności do środków nonkonformistycznych112. Zdaniem cytowanych socjologów, ludzie należący do tych grup to osoby podwójnie przegrane, nie potrafi ące odnaleźć się w innych grupach społecznych, a tym samym nie mogące osiągać sukcesu zarówno w sposób konformistyczny, jak i przestępczy czy też awanturniczy. Istotnym jest także to, iż, ich zdani-em, najbardziej narażone na zażywanie narkotyków są osoby, które mimo bycia w sytuacji podwójnego przegrania, nie rezygnują ze swoich ambicji osiągnięcia sukcesu113. Tak więc, zdaniem autorów, uzależnienie narkotykowe jest rodzajem ucieczki od trudnej do zaakceptowania sytu-acji, w której realna rzeczywistość na żaden ze znanych im sposobów nie wspiera ich działań dla osiągnięcia oczekiwanego społecznie ak-ceptowanego sukcesu. Ponieważ nie jest on możliwy ani na drodze konformistycznej, ani przez środki nonkonformistyczne, kierują swoją uwagę na „trzecią drogę”.

Jak się wydaje, tego typu zachowania często diagnozuje się we współczesnym obrazie narkomanii, zwłaszcza wśród osób słabszych psy-chicznie oraz młodzieży opuszczonej wychowawczo przez goniących za sukcesem rodziców, a także w sytuacji narastania kryzysów społeczno-ekonomicznych. Dowiedziono, że niektóre dzieci przed sięgnięciem po narkotyk świadomie sprawiały rodzicom kłopoty wychowawcze, np. po-przez wagary, ucieczki, drobne kolizje z prawem, jako próby zwrócenia ich uwagi na swoje problemy. Ponieważ nie potrafi ły one (bez wsparcia rodziców) podołać wymaganiom (nauka), a ich zachowania „innowacyjne” nie zostały zauważone w kontekście „wołania o pomoc”, zaczęły sięgać po narkotyki. Tego typu zachowania obecne są np. wśród tzw. dzieci ulicy (jako jeden biegun), jak i wśród dzieci osób o bardzo wysokim standardzie materialnym (jako drugi biegun).

Analizując konteksty subkultury młodzieżowe – narkomania (uzależnienia od substancji psychoaktywnych), nie sposób nie odnieść się do poglądów Waltera Millera, zwłaszcza jego diagnoz zachowań dewiacyjnych. Przypomnijmy, że Merton i Cohen w swoich teoriach zakładali jeden, wspólny dla wszystkich warstw społecznych system aksjologiczno-normatywny, a wycofanie uważali za reakcję społeczną na niemożność osiągnięcia sukcesu w akceptowalny dla siebie sposób, natomiast Cloward i Ohlin rozwinęli ten pogląd, dodając następny pow-ód reakcji wycofania – niemożność osiągnięcia sukcesu w sposób non-konformistyczny. Z kolei W.B. Miller zakładał, że u młodzieży z warstw niższych wykształca się odmienny od obowiązującego w warstwach średnich system normatywno-aksjologiczny. Tak więc ich zachowania, określane jako dewiacyjne z punktu widzenia szerszego społeczeństwa, są normalną reakcją przystosowawczą do warunków kulturowych, w których się wychowują. Miller stał na stanowisku, iż niemal każde poko-lenie młodzieżowe tworzy własny system, który pozostaje w sprzeczności z systemem obowiązującym w całym społeczeństwie.

112 M. Petrykowska, Patologia społeczna, s. 28.113 A. Siemaszko, Granice tolerancji, s. 179.




2.5.3. Wstępne założenia teorii nie zrównoważonego rozwo-ju jako stymulatora powstawania subkultur i zachowań dewiacyjnych Mariusza Jędrzejko i Wiesława Bożejewicza

Analizując rozwój zachowań patologicznych wśród nieletnich i dorosłych, Mariusz Jędrzejko i Wiesław Bożejewicz zauważyli występowanie pewnych prawidłowości, które mają wpływ na powstawanie tych problemów. Po pier-wsze, dokonali oni analizy trendów rozwojowych wybranych zjawiskowych form patologii społecznej i porównali je z modelami funkcjonowania rodzin, gdzie te zjawiska najsilniej występowały. Posługując się metodami A. Gid-densa oraz W.B. Millera, postawili następującą hipotezę odnoszącą się do polskiego społeczeństwa oraz krajów przechodzących podobne transfor-macje społeczno-ekonomiczne: cechą ostatnich dekad jest bardzo szybki rozwój subkultur młodzieżowych we wszystkich warstwach społecznych, a nie, jak to miało miejsce w poprzednich dekadach, głównie w warstwa-ch niższych. Równolegle postępuje coraz większe zróżnicowanie typów zachowań subkulturowych. Subkultury powstają według specyfi cznej ścieżki rozwojowej: dla warstw niższych charakterystyczny jest szybszy rozwój subkultur agresywnych (blokersi, skinheadzi, szalikowcy), natomi-ast dla klas wyższych – subkultur „odmieńczych” kulturowo (goci, emo).

Jędrzejko i Bożejewicz zwrócili uwagę, że dużo większa powszechność zachowań subkulturowych, już nie tylko wśród młodzieży nastoletniej, ma miejsce na tle szerszych procesów i zjawisk społecznych, z których szc-zególnie determinujące znaczenie mają: presja na odnoszenie sukcesu, silna autoprezentacja w grupach rówieśniczych, bariery w osiąganiu celów społecznie docenianych, narastanie dysonansu między dziećmi i rodzi-cami z równoległym procesem „wektora przesuniętego czasu”. To ostanie zjawisko jest szczególnie widoczne w wielkich miastach i ich geografi cznym otoczeniu, a polega na rozpoczynaniu przez rodziców pracy w późniejszych godzinach, co skutkuje dużo późniejszym powrotem do domów. Wyniki-em tego jest poświęcanie przez rodziców coraz mniejszej ilości czasu na wychowanie dzieci oraz stan „samowychowania” i „samoedukacji” dzieci. Badacze ci zauważyli także, że opuszczone wychowawczo dzieci i młodzież stają wobec problemu poszukiwania odpowiedzi na nurtujące je pytania. Ponieważ nie znajdują ich w domu, zasadniczymi źródłami informacji stają się grupy rówieśnicze oraz przestrzenie multimedialne. Równolegle do tego procesu dzieci i młodzież funkcjonują w rzeczywistości pełnej „niezrównoważenia”. Ma ono dwie postacie – z jednej strony brak bądź silnie uwypuklona trudność w osiąganiu materialnych i niematerialnych wytworów będących wyróżnikiem współczesnego pokolenia młodzieży (dysonans materialny i pozycji społecznych), z drugiej zaś strony nadmiar tych dóbr, prowadzący do głęboko hedonistycznego podejścia do życia i relacji interpersonalnych. W tych grupach subkulturowych i rówieśniczych sięgnięcie po substancję psychoaktywną jest „wyrównywaniem szans i braków” lub podkreślenia „odmienności”.

Autorzy wyprowadzają swoją koncepcję z analizy zmiany społecznej, której towarzyszy, gdzieś od połowy lat 90., wyraźny proces „odpuszc-zania” wymogów zwyczajowych, obyczajowych i kulturowych. Ponieważ coraz liczniejsza rzesza młodzieży funkcjonuje poza społecznie uznanymi normami, podejmuje ona próby zastąpienia tych norm nowymi zasadami i relacjami. W większości oparte są one na grupowo lub indywidualnie formułowanych nowych normach, będących w gruncie rzeczy antynormami.

Według Jędrzejko i Bożeje-wicza aktywne uczestnic-

two w życiu subkulturowym wyraźnie obniża wiek

pierwszych eksperymentów z substancjami psychoak-

tywnymi oraz pokonywania kolejnych etapów prze-chodzenia do substancji

silniejszych.

Członkowie subkultur młodzieżowych deklarują

zdecydowanie częstsze sięganie po substancje psychoaktywne niż ich

rówieśnicy nie należący do subkultur.




Ich cechą jest znikomy związek z wiedzą naukową. Młodzież aktywizującą się subkulturowo charakteryzuje pięć specyfi cznych cech: relatywizm, de-terminacja, kompulsywność, szybkość, kult nowych bożków. Każdą z nich cechują specyfi czne zachowania, co zaprezentowano w poniższej tabeli.

Badając problematykę aktywności dzieci i młodzieży w grupach sub-kulturowych, Jedrzejko i Bożejewicz zauważyli, że obok klasycznych już wyróżników subkulturowych (język, ubiór, zachowania) ich członkowie poszukują silnych wrażeń oraz „wzmocnień”. Aktywność subkulturowa bardzo szybko niweluje opory przed działaniami niebezpiecznymi, nierzad-ko kompulsywnymi. Ponieważ w grupie subkulturowej nie istnieją charak-terystyczne dla rodziny bariery, ograniczenia, poziom zezwoleń poko-nania bariery pierwszego kontaktu z substancją psychoaktywną następuje bardzo szybko. Co więcej, subkulturowa aktywność wyraźnie obniża wiek pierwszych eksperymentów z substancjami psychoaktywnymi oraz skraca czas wchodzenia na „wyższe” poziomy kontaktu z narkotykami i substanc-jami działającymi podobnie.

Tab. 18. Specyfi czne cechy współczesnych subkultur młodzieżowychCecha Charakterystyczne zachowania

Relatywizm Zmienność ocen w zależności od sytuacji; szybkość dokonywania zmiany tych ocen; podważanie wartości podstawowych; odmienność oceny zachowania własnego (w ramach subkultury) od oceny podobnych zachowań podejmowanych przez osoby spoza grupy; relatywizowanie konsekwencji zachowań patologic-znych

Determinacja Sięganie po wszelkie metody osiągnięcia sukce-su w relacjach rówieśniczych (dowiedzenia przynależności do grupy i swojej w niej pozycji); odrzu-canie innych celów, zadań, potrzeb i obowiązków dla osiągnięcia sukcesu; preferowanie myślenia i działanie w perspektywie „ja” lub co najwyżej własnej subkultury

Kompulsywność zdecydowane dążenie do kontaktu z zachowania-mi (sytuacjami, środkami) niezgodnymi z normami społecznymi; szybkie eskalowanie zachowań kom-pulsywnych; zamach na samego siebie; dążenie do sukcesu za wszelką cenę; zdecydowana niechęć, a nierzadko wrogość wobec innych zachowań sub-kulturowych

Szybkość Działanie według modelu: wszystko – od razu – na raz – za wszelką cenę; funkcjonowanie w przestrzeni: szybkie życie – szybkie działanie – szybkie jedze-nie – szybki seks; żyje się tylko raz; nie ma rzeczy niemożliwych; przyspieszony rozwój i dorastanie

Kult nowych bożków

Nie ma ponadczasowych wartości (wartości uniwer-salnych); „nowi bożkowie” są ważniejsi od rodziców i norm społecznych; zbiorowa ekstaza; hedonistyc-zne podejście do życia i relacji interpersonalnych




2.5.4. Teoria etykietowania Howarda S. Beckera

Już setki lat temu zauważono, że niektóre zachowania ludzi wywołują specyfi czne reakcje innych osób, np. odsuwania się od nich, specyfi cz-nego nazywania, unikania. Najczęściej dotyczyło to zachowań nie akcep-towanych społecznie bądź takich, które wywoływały gwałtowne reakcje. Analizując takie sytuacje, Howard S. Becker wprowadził do terminologii naukowej pojęcie etykietyzacja, w celu określenia swoich poglądów na temat przyczyn zachowań dewiacyjnych. Według niego dewiantem nie jest ten, który narusza normy, ale ten, któremu społeczeństwo przypisze etykietkę dewianta114. Becker wyróżnił dwa rodzaje dewiacji (rysunek poniżej), uzależnione od tego, jak społeczeństwo spostrzega zachowanie jednostki odnośnie przestrzegania lub łamania przez nią norm.

Rys. 28. Typy dewiacji wg H.S. Beckera115

Według teorii etykietowania kluczowe znaczenie dla tego, czy dane zachowanie, a w konsekwencji człowiek zostanie określony mianem de-wianta, poprzez przypisanie mu określonej etykiety, zależy od oceny spo-łecznej. Podkreślmy w tym miejscu, że „profi l etykiety” będzie zależny od kryteriów obowiązujących w danym społeczeństwie (grupie społecznej) i ma silne zdeterminowanie kulturowe.116

Stosując opracowaną przez siebie zasadę społecznej oceny, Bec-ker zastosował ją także wobec przyczyn wchodzenia w nałóg narko-manii. Jego teza brzmi następująco: nie można mówić o wewnętrznej predyspozycji do brania narkotyków, ani w sensie psychologicznym, ani fizjologicznym117, bowiem to społeczeństwo określa człowieka dewiantem, gdy uzna, iż złamał ustanowione społecznie reguły. We-dle tej teorii społeczeństwo może również ocenić zachowanie jako dewiacyjne, mimo iż nie jest ono takie w rzeczywistości, dokonu-jąc w ten sposób fałszywego oskarżenia. Jest to istotne, ponieważ pierwsze próby zażywana narkotyków najczęściej są przypadkowe, wynikające z ciekawości lub namowy do zażycia substancji i nie moż-

114 M. Petrykowska, Patologia społeczna, s. 25.115 Opracowanie własne.116 Por. H.S. Becker, Outsiderzy,PWN,Warszawa 2009117 J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 130.

Typy dewiacji

dewiacja czysta(spostrzeganie jednostki jako dewianta, na skutek złamania przez niego norm)

dewiacja ukryta(nie spostrzeganie jednostki jako dewianta,

mimo złamania przez niego norm)

Według Beckera jednostka nie ma wewnętrznych

predyspozycji do brania narkotyków, ani w sensie

psychologicznym, ani fi zjologicznym. To

społeczeństwo określa człowieka dewiantem,

gdy uzna, iż złamał ustanowione społecznie

reguły.




na ich określić jako intencjonalnych zachowań dewiacyjnych118. Jed-nak w momencie, gdy jednostka zauważy swoje naznaczenie, może chcieć sprostać „oczekiwaniom społecznym” i zacząć zachowywać się dewiacyjnie w sposób intencjonalny, np. nadal przyjmując narkotyki. Nieprzychylna reakcja otoczenia na błahe często występki młodzieży może powodować skutki odwrotne do zamierzonych, to znaczy za-miast ograniczać dewiację, prowadzić do jej nasilenia. Według autora jednostka staje się dewiantem, przechodząc kolejne etapy, co przed-stawiono w formie graficznej.

Rys. 29. Etapy dewiacji wg H.S. Beckera119

Tak więc błędne, często nie do końca przemyślane reakcje spo-łeczne na zachowanie dewiacyjne mogą zapoczątkować kolejne, nie-potrzebnie stygmatyzujące jednostkę reakcje, pogłębiające dewiację społeczną jednostki. Ten typ sytuacji określany jest także jako „wymu-szenie zachowania dewiacyjnego przez stygmatyzację”. W przypadku osób zażywających narkotyki, może to być przyłączenie się do sub-kultury narkomańskiej120, co jednoznacznie skutkuje pogłębieniem się nałogu jednostki.

Dla osób w okresie adolescencji, gdzie charakterystyczne są zacho-wania „buntownicze”, odmieńcze, udział w subkulturze jest czynnikiem utwierdzającym w kontynuowaniu niezgodnych z normami społecznymi zachowań. Poszukiwanie „miejsca akceptacji” może prowadzić najpierw do zainteresowania się, a później do integracji z subkulturą narkomań-ską. Integracja będzie tym szybsza i trwalsza, im szybsze będzie ety-kietyzowanie. Ponieważ członkowie tych grup mają ułatwiony dostęp do narkotyków, których zażywanie jest tam traktowane nierzadko jako zbio-rowy rytuał (np. poprzez palenie marihuany), nowy uczestnik poszerza swój kontakt z narkotykiem, wiedzę o sposobach jego zdobycia bądź samodzielnej uprawy (produkcji). Członków tych grup łączy pozorne braterstwo, akceptacja, ciepło psychiczne i luźny styl bycia, na skutek czego nowi członkowie sukcesywnie zostają wchłaniani w „narkomański świat wartości i wyobrażeń”121. Niestety konsekwencją przyłączenia się

118 Tamże, s. 131.119 M. Petrykowska, Patologia społeczna, s. 25.120 M. Jędrzejewski, Młodzież a subkultury, s. 160–163.121 Tamże, s. 161.

popełnienie czynu zabronionego lub oskarżenie

o ten czyn

potwierdzenie tożsamości

dewiacyjnej przez przyłączenie się do subkultury dewiacyjnej

kształtowanie się motywacji do zachowań

dewiacyjnych, na skutek negatywnej reakcji społecznej

internalizacja społecznie

przypisanego statusu dewianta

pierwsze publiczne określenie

jednostki jako dewianta

uzyskanie społecznego

statusu dewianta

Młodzież, która czuje się odrzucona, negatywnie naznaczona społecznie, nie czuje się zobligowana do przestrzegania społecznie uznawanych norm i wartości oraz przyłącza się do grupy, która wydaje się ją akceptować i boryka się z podobnymi problemami. Udział w takiej grupie jest swego rodzaju parasolem ochronnym oraz miejscem, gdzie młody człowiek jest akceptowany takim, jakim jest.




do grup narkomańskich jest najczęściej zerwanie więzi z rodziną, instytu-cjami społecznymi (szkołą) oraz innymi osobami należącymi do szersze-go społeczeństwa. W ten sposób jednostka ma wrażenie, że jest zdana na nowych pseudoprzyjaciół, a co za tym idzie – obowiązujący w tych grupach styl życia, jak również przestrzegany tam system norm i zasad. Z czasem, gdy uzależnienie się pogłębia, jednostka zażywa narkotyki już nie po to, by czuć się akceptowaną czy uznaną przez innych, ale po to, aby normalnie funkcjonować.

Becker w swoich analizach problemu narkomanii wskazuje na kilka kluczowych czynników: dostępność narkotyków, utrzymywanie w tajem-nicy (brania), moralność (np. marihuana to nie narkotyk, zatem ja nie jest-em narkomanem122).

Rys. 30. Etapy powstawania uzależnienia narkotykowego wg teorii etykietowania123

Teoria etykietyzowania ukazuje jeden z ważnych elementów relacji ro-dzice – dzieci w okresie tzw. młodzieńczego buntu oraz reakcji dorosłych na zachowania negatywne dzieci. Chcielibyśmy tu zwrócić uwagę na co najmniej dwa istotne problemy związane z tymi zachowaniami. Po pierw-sze, jest to skłonność do przypisywania jednorazowemu aktowi dziecka (np. eksperymentowi z narkotykiem) tak silnej konotacji, że staje się ona silną etykietą. Towarzyszą temu charakterystyczne zachowania ludzi i in-stytucji (np. policjantów), którzy w tym fakcie widzą przede wszystkim czyn przestępczy. Takie podwójne naznaczenie może być jeszcze sil-niejszym stymulatorem zachowań dewiacyjnych. Po drugie zaś, etykieta ma niezwykle negatywne oddziaływanie w okresie, gdy osoba wychodzi z problemu narkotykowego, a opinia społeczna wciąż podtrzymuje owo naznaczenie, nie udzielając wsparcia i zaufania osobie uzależnionej. Kla-sycznymi przykładami wypowiedzi naznaczających są następujące: „Co z ciebie wyrośnie?”, „Tacy jak ty kończą na ulicy!”, „Jesteś ćpun/ćpunka!”, „Nie baw się z nim, jego siostra jest narkomanką”. Zwróćmy przy tym uwagę na istotny fakt związany z etykietowaniem (stygmatyzowaniem). Jak zauważają pedagodzy i psycholodzy zajmujący się terapią osób uza-

122 H.S. Becker, Outsiderzy, PWN, Warszawa 2009, s. 80–81.123 Opracowanie własne na podst.: J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s.

130–132; M. Jędrzejewski, Młodzież a subkultury, s. 160–161.

odczuwane poczucie

odrzucenia, bezwartościowości,

braku akceptacji

pogłębianie się uzależnienia, przyjmowanie

środka dla umożliwienia

sobie normalnego funkcjonowania

poszukiwanie akceptacji i uznania

u alternatywnych grup społecznych

pozorne poczucie

zaspokojenia potrzeby akceptacji

i uznania, kontynuacja brania

środka

przyłączenie się do subkultury narkomańskiej

i przejęcie jej stylu życia




leżnionych, wszelkiego rodzaju stygmaty wzmacniają zachowania nega-tywne i wywołują specyfi czne reakcje obronne osoby stygmatyzowanej. Zalicza się do ich poszukiwanie osób znajdujących się w podobnej sytu-acji, wycofanie (w jego mertonowskim znaczeniu), pogłębianie negatyw-nych zachowań.

2.5.5. Teoria kontroli społecznej Travisa Hirschiego i integra-cyjna teoria zachowania przestępczego Marca LeBlanca

Kontrola społeczna jest uznawana za jeden z ważnych mechanizmów prawidłowego funkcjonowania społeczeństw (grup społecznych). Zauwa-żenia przy tym wymaga, że mechanizmy kontroli społecznej mają wielo-płaszczyznowy i wieloczynnikowy charakter. Włączając dokonania Travisa Hirschiego (teoria kontroli społecznej) oraz Marca LeBlanca (integracyjna teoria zachowania przestępczego) do prezentowanych tutaj rozważań, mamy świadomość, że nie wyjaśniają one bezpośrednio przyczyn nar-komanii, lecz przedstawiają przyczyny zachowań dewiacyjnych, traktując je ogólnie. Ponieważ M. LeBlanc skonstruował swoją teorię opierając się początkowo na założeniach teorii T. Hirschiego, w pierwszej kolejności przedstawiamy założenia właśnie tej teorii.

Według zasadniczej tezy teorii kontroli społecznej jednostka może dokonywać czynów przestępczych, ponieważ jej więzi z porządkiem konformistycznym zostały w jakiś sposób zerwane124. Hirschi założył, że istnieje jeden, wspólny wszystkim członkom społeczeństwa system norm i wartości, niezależnie od tego, czy dane osoby naruszają normy społeczne czy nie125. Badacz skonstruował cztery, wzajemnie ze sobą powiązane, wywierające niezależny wpływ na zachowanie dewiacyjne jednostek zmienne socjologiczne, które mają wpływ na takie, a nie inne zachowanie człowieka.

Rys. 31. Zmienne w teorii kontroli T. Hirschiego126

124 A. Siemaszko, Granice tolerancji, s. 236.125 J. Rogala-Obłękowska, Przyczyny narkomanii, s. 127.126 Tamże, s. 127–129.

Przywiązanie (emocjonalne związki jednostki z jej otoczeniem, czyli rodziną, przyjaciółmi, sąsiadami,

kolegami z pracy)

Zaangażowanie (stosowanie się do reguł i norm z obawy przed konsekwencjami wynikającymi z ich

łamania)

Zaabsorbowanie (zaabsorbowanie działalnością konformistyczną, skutkujące brakiem czasu na

działalność nonkonformistyczną)

Przekonanie (wewnętrzne przekonanie o słuszności i konieczności przestrzegania norm)

ZMIENNE

Według LeBlanca brak pozytywnych i trwałych więzi z rodziną oraz innymi osobami ze społeczeństwa konformistycznego, a także nieprawidłowy rozwój psychiczny zmniejszają podatność dziecka na kontrolę zewnętrzną, a przez to na wykształcenie się u jednostki kontroli wewnętrznej, która jest najskuteczniejszym czynnikiem chroniącym ją przed zachowaniami dewiacyjnymi.




Dla wyjaśnienia mechanizmów, jakie mogą sprzyjać pojawieniu się zachowań patologicznych (uzależnień), przybliżmy poszczególne zmi-enne. Przywiązanie do swojego otoczenia, a przede wszystkim do rodziny powoduje, że jednostka czuje się jednocześnie zobligowana do przestrze-gania norm w nim panujących, a przed zachowaniami dewiacyjnymi powstrzymuje ją obawa przed krytyką społeczną. Równocześnie częsta obecność norm, zwłaszcza dostrzeganych poprzez praktyczne ich stoso-wanie, sprzyja ich przyswojeniu oraz akceptacji. Jeśli normy są powszech-nie akcentowane, dziecku łatwiej jest je zrozumieć i przyjąć jako własne. Istotne jest także, aby stosowanie tych norm przynosiło dziecku określone korzyści (docenienie, pochwała, akceptacja). Z kolei zaangażowanie w działalność konformistyczną chroni jednostkę przed zachowaniami dewiacyjnymi, na skutek dokonanej przez nią kalkulacji zysków i strat, ja-kimi owe zachowania mogłyby skutkować. Jeszcze inną rolę pełni zaab-sorbowanie, które sprawia, że liczne zajęcia, w których jednostka musi uczestniczyć (przez co pełni określone role i wypełnia zadania, którym musi sprostać), absorbują ją na tyle, iż nie ma ona sposobności zaangażować się w działalność dewiacyjną. Można to nazwać dobrze zorganizowaną aktywnością jednostki, zgodnie z normami społecznymi. O ile trzy wy-mienione wyżej zmienne są ważne dla prawidłowego funkcjonowania jednostki, to kluczowe znaczenia ma przekonanie jednostki o słuszności i konieczności przestrzegania norm społecznych. Jest ono najistotniejszą zmienną, chroniącą przed zachowaniami dewiacyjnymi.

M. LeBlanc, na podstawie analizy dokonań Hirschiego, zachowując do-tychczasowe znaczenie zmiennych, funkcję „przekonanie” zastąpił zmienną o nazwie kontrola wewnętrzna, natomiast „przywiązanie” nazwał kontrolą zewnętrzną. Do tego modelu dodano127 zmienne społeczne, którymi są poziom rozwoju psychicznego oraz antagonizm destruktywny128. Tworzą je przyczyny zachowań dewiacyjnych, mechanizmy psychospołeczne oraz zachowania dewiacyjne. Le Blanc zauważył, że: im bardziej nieletni będzie opóźniony w rozwoju psychicznym, tym większe jest prawdopodobieństwo jego zachowań dewiacyjnych i im większy jest antagonizm destruktywny, tym to prawdopodobieństwo będzie wzrastać129.

127 M. Petrykowska, Patologia społeczna, s. 18–19.128 Tamże, s. 19.129 Tamże, s. 19.

Pozytywne i trwałe więzi z osobami bliskimi,

z rodziną oraz innymi osobami ze społeczeństwa konformistycznego, a także

prawidłowy rozwój psychiczny czynią dziecko podatnym na kontrolę zewnętrzną.

Ta natomiast, jeżeli będzie skuteczna, z czasem będzie skutkować wykształceniem

się u jednostki kontroli wewnętrznej, która jest

najskuteczniejszym czynnikiem chroniącym ją przed

zachowaniami dewiacyjnymi.




ROZDZIAŁ III

Wpływ narkotyków na zdrowiei zachowania człowieka

MARIUSZ JĘDRZEJKO

3.1. Narkotyki – kluczowe czynniki wpływu na człowieka

Istnieje zależność pomiędzy działaniem biologicznym danej substancji psychoaktywnej a jej budową i właściwościami fi zykochemicznymi: efekt oddziaływania zależy np. od rozpuszczalności, stanu rozdrobnienia, inter-akcji z innymi substancjami (np. zupełnie inaczej działają leki uspokajające podawane samodzielnie, inaczej natomiast, gdy ich przyjmowaniu to-warzyszy picie alkoholu). Duży wpływ ma również sposób podania sub-stancji (dawka podana, dawka wchłonięta) oraz czy została ona przyjęta jednorazowo, czy kilkakrotnie.

Skuteczność, rozumiana jako siła oddziaływania oraz osiąganie odmi-ennych stanów, w dużej mierze zależy od ilości przyjętego narkotyku; przy czym chodzi tu o rzeczywistą ilość czystego narkotyku. W przypadku substancji psychoaktywnych, wytwarzanych w nielegalnych laboratoriach, jest to często trudne do ustalenia. Mówiąc zaś o napojach alkoholowych, należy pamiętać, że posiadają one różną zawartość czystego alkoholu ety-lowego: od ok. 5% w piwie, do 95% w spirytusie. W tym celu przydatne jest stosowanie jeszcze jednego określenia – porcja standardowa. Jednak bardziej adekwatnym terminem, pozwalającym przewidzieć działanie sub-stancji psychoaktywnej na organizm, jest pojęcie dawka.

Dawka jest to ilość substancji chemicznej podana, pobrana lub wchłonięta przez organizm w określony sposób, warunkująca wystąpienie (lub brak) efektów biologicznych, wyrażonych odsetkiem organizmów odpowiadających na dawkę. Określona jest w jednostkach wagowych na masę ciała lub powierzchnię ciała, niekiedy na dobę. Substancja psychoak-tywna, aby wywołać określony efekt, musi osiągnąć odpowiednie stężenie w organizmie. Zwiększanie dawki – do pewnego momentu – powoduje nasi-lenie skutków działania danej substancji, jednak – po jego przekroczeniu – może się on już nie zmieniać, a nawet ulegać zmniejszeniu. Ustaleniem efektu działania substancji, w zależności od podanej dawki, zajmuje się far-makologia.

Im większa dawka narko-tyku, tym większe zagroże-nie dla zdrowia. Ta sama dawka może wpływać z różną siłą na różne osoby, bowiem narkotyki mają właściwości działania osobniczego. Siła narkotyku zależy od ilości substancji czystej oraz typu użytego wypełniacza.Z kolei wpływ narkotyku na konkretną osobę determi-nują jego wiek, masa ciała, stan zdrowia, sytuacja, w jakiej przyjęto dany nar-kotyk, oraz jego interakcje z innymi substancjami.





W farmakologii występuje pojęcie dawki skutecznej (ED) i dawki śmiertelnej (LD).

Rys. 32. Dawka skuteczna a dawka śmiertelna

Warto wiedzieć, że gdy różnica pomiędzy DS i DŚ jest mała, niesie za sobą ryzyko przedawkowania substancji i śmierci organizmu. Dla niek-tórych substancji, np. kofeiny, różnice są duże, dla innych – bardzo małe (np. LSD). Szczególnie niebezpieczne jest łączenie kilku substancji psy-choaktywnych, np. alkoholu i barbituranów, ponieważ różnice pomiędzy tymi wskaźnikami stają się bardzo małe – łatwo przekroczyć dopuszczalną ilość i spowodować zgon. Należy jednak pamiętać, że efekt działania sub-stancji psychoaktywnej zależy od jej rzeczywistego stężenia we krwi, a na to ma wpływ nie tylko dawka, ale również częstość jej przyjmowania i inne właściwości organizmu, np. masa ciała, wiek i płeć1.

Z omawianą – w tej części książki – problematyką ściśle wiąże się ter-min: właściwości substancji psychoaktywnej. Każda substancja psycho-aktywna posiada odmienną budowę chemiczną i specyfi czne właściwości fi zykochemiczne. Od nich, między innymi, zależy, jak szybko będzie ona wchłaniana, rozprowadzana, metabolizowana, kumulowana i wydalana z organizmu.

3.1.1. Wchłanianie i rozprowadzanie

Substancja psychoaktywna, wprowadzona do organizmu, musi przedostać się do krwi, a następnie do mózgu. Po drodze przenika przez szereg błon komórkowych oraz pokonuje fi zjologiczną barierę anatomiczną, zabezpieczającą mózg w sposób mechaniczny i chemiczny. Błony komórkowe zbudowane są z białek i lipidów, dlatego substancjom, które są rozpuszczalne w tłuszczach, łatwiej pokonać te przeszkody. W zależności od chemicznych właściwości substancji psychoaktywnych rozpuszczają się one szybciej lub wolniej; np. etanol dobrze rozpuszcza się w tłuszczach i dlatego jest szybko wchłaniany, w znacznych ilościach, już w żołądku. Inną właściwością, która ma wpływ na efekt działania substancji psycho-aktywnej, jest jej zdolność wiązania się z tkanką tłuszczową, białkami os-ocza. Przykładem jest THC znajdujący się, między innymi, w marihuanie. Wiąże się on z tkanką tłuszczową, przez co nie jest rozprowadzany równ-omiernie po całym organizmie. W związku z tym część dawki substancji psychoaktywnej nie dostaje się do stref działania i jej efekt jest osłabiony. Niektóre substancje, jak np. barbiturany, wiążą się z białkami osocza, przez co wolniej docierają do mózgu2.

1 S.A. Maisto, M. Galizio, G.J. Connors, Uzależnienia, zażywanie, nadużywanie, Katol-icka Fundacja Pomocy Osobom Uzależnionym i Dzieciom „Karan”, Warszawa 2000.

2 Tamże, s. 75.

oznacza taką, po której przeważający odsetek ludzi umiera w określonym czasie.

to taka, po której określony procent ludzi wykazuje określony efekt działania leku

(w tym przypadku substancji psychoaktywnej).

Dawka śmiertelna

Dawka skuteczna

W pracy profi laktycznej z dziećmi, młodzieżą

i ich rodzicami należy upowszechniać informację,

deklarowana przez dealera nazwa narkotyku a jego skład, to zupełnie

„inne światy”. Obecnie rzeczywista zawartość faktycznego narkotyku

wynosi 20–40 proc. Na rynku pojawia się

coraz więcej silnych „wypełniaczy”, których działanie na organizm

człowieka jest słabo rozpoznane.




3.1.2. Efekt działania substancji psychoaktywnej

Miejscem działania substancji psychoaktywnych jest ośrodkowy układ nerwowy. Zbadane dotychczas środki uzależniające, jak: opioidy, niko-tyna, amfetamina, etanol, kokaina, aktywizują układy przyjemnościowe mózgu, jednocześnie każda z tych substancji łączy się, w układzie nerwowym, ze specyfi cznymi receptorami, co – między innymi – decy-duje o jej własnościach. Substancje psychoaktywne zmieniają pracę mózgu, wpływając bezpośrednio na układ neuroprzekaźników. Na przykład substancje psychoaktywne, w różny sposób, oddziaływują na wydzielanie dopaminy w układzie „nagrody”: amfetamina i metamfet-amina zwiększa jej uwalnianie w synapsach, kokaina blokuje wych-wyt zwrotny do synaps, natomiast LSD i heroina naśladują działanie naturalnych neuroprzekaźników3. Psychoaktywne oddziaływanie sub-stancji jest spowodowane zaburzeniami w pracy neuroprzekaźników i zależy od rodzaju oraz ilości wprowadzonego środka. W następnym podrozdziale omówimy wpływ poszczególnych substancji psychoakty-wnych na funkcjonowanie układu nerwowego. W zależności od efektu oddziaływania na psychikę człowieka, można wyodrębnić następujące główne grupy substancji: odurzające i uspakajające, pobudzające i ha-lucynogenne4.

3.1.3. Metabolizowanie, kumulowanie i wydalanie

Działanie substancji psychoaktywnej zależy również od czasu pozo-stawania – w formie aktywnej – w organizmie i szybkości jej usunięcia. W przypadku niektórych narkotyków część może zostać usunięta w formie niezmienionej (przede wszystkim dotyczy to narkotyków przyj-mowanych drogą pokarmową). Na przykład 5–10% alkoholu zostaje wydalone, w niezmienionej postaci, z wydychanym powietrzem i moc-zem5. Jednak znaczna część substancji jest metabolizowana – głównie pod wpływem enzymów wątroby (w mniejszym stopniu znajdujących się w nerkach i przewodzie pokarmowym), a następnie usunięta z orga-nizmu. Każda substancja jest dezaktywowana i wydalana z organizmu w innym tempie; określa go tzw. okres połowicznego rozpadu, czyli czas, jaki musi upłynąć, aby ilość leków (substancji psychoaktywnej) w organizmie zmniejszyła się o połowę. Zależy on również od tego, czy dezaktywacja danej substancji podlega prawu kinetyki liniowej – to znaczy, czy rozkład substancji ma stały charakter (niezależny od jej ak-tualnego stężenia we krwi), czy też podlega prawu kinetyki nieliniowej – czyli przebiega z prędkością warunkowaną bieżącym stężeniem sub-stancji we krwi. Działanie narkotyku na organizm jest zależne również od tego, jak szybko usuwane są z organizmu metabolity danej sub-stancji i czy wykazują one działanie farmakologiczne. Niektóre z nich, np. aldehyd octowy (jeden z metabolitów alkoholu), mogą być, przy wysokim stężeniu, przyczyną niepożądanych efektów, a inne, jak np. kotonina (produkt metabolizmu nikotyny), pozostaje nieaktywna6.

3 P. Popik, Dlaczego narkotyki, Prószyński i spółka, Warszawa 2000, s. 27.4 K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoaktywnych, WSiP, Warszawa

2003, s. 9.5 H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, red. M. Wielosz, Wydawnict-

wo „Czelej”, Lublin 2001, s. 622.6 H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, s. 615.

Najgroźniejszymi formami przyjmowania narkotyków jest ich wstrzykiwanie do-żylne, tzw. snifowanie, oraz wdychanie oparów. Narko-tyki wprowadzane drogą dożylną w ciągu 2–3 minut docierają do ośrodkowego układu nerwowego. Przy tej formie zdecydowanie rośnie siła oddziaływania substancji.

Każda substancja jest dezaktywowana i wydalana z organizmu w innym tempie; określa go tzw. okres połowicznego rozpadu, czyli czas, jaki musi upłynąć, aby ilość leków (substancji psychoaktywnej) w organizmie zmniejszyła się o połowę. Zależy on również od tego, czy dezaktywacja danej substancji podlega prawu kinetyki liniowej – to znaczy, czy rozkład substancji ma stały charakter (niezależny od jej aktualnego stężenia we krwi), czy też podlega prawu kinetyki nieliniowej – czyli przebiega z prędkością warunkowaną bieżącym stężeniem substancji we krwi.




Wydalanie substancji psychoaktywnej oraz jej metabolitów odbywa się głównie przez nerki, ale mogą być również usunięte: z kałem, z potem, z mlekiem matki oraz przez płuca. Niektóre substancje i ich metabolity mogą być magazynowane w tkance tłuszczowej. Tak dzieje się w przypadku zawartego w marihuanie THC7. W wątrobie większość jest przekształcana do postaci nieaktywnego metabolitu, jednak część ulega przemianie w związek, który jest aktywniejszy od THC. Ponieważ THC i jego metabol-ity są dobrze rozpuszczalne w tłuszczach, część z nich jest magazynowa-na w tkance tłuszczowej. Najwięcej znajduje się ich w narządach bogatych w tkankę tłuszczową, takich jak płuca, wątroba, mózg. Dlatego wydalanie z organizmu, po jednorazowym podaniu, trwa kilka dni, a w przypadku przewlekłego przyjmowania – wydłuża się do kilku miesięcy.

3.1.4. Sposoby przyjmowania narkotyków

Efekt działania substancji psychoaktywnej oraz czas jego trwania zależy od sposobu aplikacji. Na wybór drogi podania ma wpływ wiele czynników: właściwości samej substancji, oczekiwania osoby przyjmującej, stadium uzależnienia czy względy fi nansowe. Należy pamiętać, że o ile jakaś me-toda jest bardzo korzystna dla zdrowia człowieka – w przypadku podania niezbędnego leku, to może okazać się bardzo niebezpieczna – przy poda-niu substancji psychoaktywnej. Droga dożylna jest najszybsza dla wprow-adzenia leku do organizmu; staje się niezbędna w przypadku konieczności podjęcia natychmiastowej interwencji medycznej. Natomiast wprowadze-nie tą drogą substancji psychoaktywnej – nie daje czasu na odratowanie osoby – w przypadku przedawkowania. Wyróżniamy następujące sposo-by podania substancji psychoaktywnej: doustna, pokarmowa, wąchanie (wciągnie nosem), inhalacja, iniekcje (zastrzyki), przez skórę8. Poniżej omówimy zasadnicze drogi przyjmowania narkotyków.

� Droga pokarmowaW ostatnich latach wzrasta liczba substancji psychoaktywnych przyj-

mowanych w ten sposób – zwłaszcza tzw. narkotyków syntetycznych, m.in. amfetaminy oraz jej pochodnych, nazywanych potocznie „ekstazą”. Niebezpieczeństwo podawania substancji psychoaktywnych tą drogą polega na tym, że skład tabletek narkotykowych jest bardzo zróżnicowany (liczne pochodne substancji psychoaktywnych, wielość dodatków, np. kofeina, aspiryna); konsekwencją jest nieprzewidywalność reakcji or-ganizmu. Kolejne niebezpieczeństwo wynika z tego, że są one produ-kowane w postaci atrakcyjnych tabletek, przez co u wielu młodych ludzi, przyzwyczajonych do przyjmowania tak wyglądających leków, dochodzi do przełamania bariery psychologicznej przed spróbowaniem substancji psychoaktywnej. Ponadto ta droga jest najłatwiejsza – nie wymaga dodat-kowych akcesoriów.

Aby dotrzeć do mózgu, substancja psychoaktywna, podana drogą pokarmową musi pokonać wiele zabezpieczeń anatomicznych: błony komórkowe, bariera krew-mózg i inne; kwasy trawienne, pokarmy w żołądku mogą spowodować, że część substancji ulegnie rozłożeniu, straci swoje właściwości, zostanie gorzej wchłonięta, przez co jej efekt działania

7 Tamże, s. 625–627.8 S.A. Maisto, M. Galizio, G.J. Connors, Uzależnienia, zażywanie, nadużywanie, s.

72–73.




osłabnie i pojawi się po dłuższym czasie. Dlatego w późniejszych etapach uzależnienia wielu narkomanów rezygnuje z tej drogi przyjmowania.

� Przyjmowanie pod język Środek rozpuszczony w ślinie wchłaniany jest przez błonę śluzową

jamy ustnej. Z powodu nieprzyjemnego smaku wielu substancji psychoak-tywnych, ta metoda jest rzadko wykorzystywana; zapewnia jednak szybsze i wydajniejsze wchłanianie narkotyku, dlatego jest bardziej niebezpieczna od wcześniej omawianej. Najczęściej tą formą przyjmowane są substancje pobudzające oraz o cechach halucynogennych.

� WąchaniePolega na wciąganiu środka przez nozdrza (w postaci dymu, oparów).

Absorpcja następuje w nosie oraz jamach zatokowych. Jest to szybka droga wchłonięcia substancji rozpuszczalnych w tłuszczach. Jednak wiele z nich powoduje uszkodzenia błony śluzowej nosa. Konsekwencją są częste krwawienia z nosa, przewlekłe katary, kichanie – zwłaszcza wskutek zażywania kokainy. Jedną z form wąchania jest snifowanie. O ile jednak w pierwszym przypadku do układu oddechowego trafi ają opary lub dym, o tyle przy snifowaniu do płuc przedostaje się narkotyk w trwałej postaci. W taki sposób przyjmowane są często kokaina i amfetamina. Snifowanie zwiększa ilość dawki czynnej trafi ającej bezpośrednio do organizmu, skra-ca czas od przyjęcia do osiągnięcia pożądanego efektu, a także zwiększa moc działania narkotyku. Jest to bardzo niebezpieczny sposób przyjmow-ania narkotyku.

� Inhalacja Środki, którym można nadać postać gazową, są wdychane, a następnie

wchłaniane przez płuca. Jest to bardzo szybka i efektywna – przez co niebezpieczna – droga aplikowania sobie substancji psychoaktywnej. Najczęściej tak przyjmowane są nikotyna, konopie indyjskie, PCP.

� Iniekcje Wyróżniamy iniekcje (zastrzyki) podskórne, domięśniowe i dożylne.

Substancja podawana jest w postaci roztworu lub zawiesiny. Iniekcje pod-skórne stosuje się dosyć rzadko przy przyjmowaniu substancji psychoak-tywnych. Ta droga absorpcji jest szybsza niż doustna. Wiele substancji nie może być podawanych w ten sposób, gdyż wywołuje podrażnienia. Zastrzyki domięśniowe dają szybsze efekty, ale łączą się z ryzykiem in-fekcji, z powodu drażniącego działania leku i mechanicznego uszkodzenia tkanek podczas iniekcji. Zastrzyk dożylny – natychmiastowe wprowadze-nie środka do krwioobiegu – jest najbardziej niebezpiecznym sposobem podania substancji.

Ostatnie lata przynoszą liczne przypadki eksperymentowania z różnymi nowymi sposobami zażywania narkotyków. Wiąże się to często z ich składem: łączenie amfetaminy ze szkłem spowodowało wzrost przyj-mowania narkotyku tzw. snifowaniem – mielone szkło nacina naczynka krwionośne w nosie i powoduje, że narkotyk szybciej przenika do krwioo-biegu. Obserwuje się także łączenie narkotyków, np. marihuana jest palo-na z heroiną lub amfetaminą.

Współczesne badania medyczne, zwłaszcza gene-tyczne, dowodzą osobni-czego charakteru interakcji narkotyk – żywy organizm. Tym samym ta sama dawka narkotyku może wywołać krańcowo różne stany psychofi zyczne.




Tab. 19. Najpopularniejsze drogi przyjmowania narkotykówNazwa narkotyku Najpopularniejsze drogi przyjmowania – spo-

soby zażywania

Amfetamina Doustna

Snifowanie

Palenie (np. jako dodatek do marihuany)Kokaina Doustna

Crack Doustna

Palenie Heroina Dożylna

Wdychanie (opary z podgrzewanej heroiny)Opium Doustna

Morfi na Doustna

Dożylna Marihuana Wdychanie (palenie)

Doustna (razem z produktami żywnościowymi)Haszysz Wdychanie (palenie)

Grzyby halucynogenne Doustna

Szałwia meksykańska Wdychanie (palenie)

LSD Doustna

Barbiturany

i benzodiazepiny

Doustna

Khat Doustna

Lotne rozpuszczalniki Wdychanie (oparów)

„Polska heroina” Doustna

PCP (fencyklidyna) Doustna

DożylnaGHB Doustna

Ketamina Doustna

Sterydy anaboliczne Doustna

Domięśniowa

Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury tematu.

3.2. Wpływ narkotyków na zdrowie i zachowania człowieka

W pierwszych rozdziałach niniejszej pracy podkreśliliśmy, że ist-nieje wiele podziałów substancji psychoaktywnych. Dokonywane są one w zależności od pochodzenia tych substancji (bazy, z których powstają) albo sposobu oddziaływania na centralny i ośrodkowy układ nerwowy. Z praktyki zawodowej wiemy, że w profi laktyce uzależnień, zwłaszcza pra-cy z rodzicami, w kształceniu liderów profi laktyki oraz wyjaśnianiu skutków zażywania narkotyków zasadnicze znaczenie ma rzetelna wiedza o tym, jak i z jakimi konsekwencjami substancje te oddziaływają na organizm człowieka.

Z licznych badań nauko-wych wiadomo, że narkotyk

działa na człowieka osob-niczo, tzn. ta sama dawka

może inaczej zaburzać psy-chikę i zdrowie, w zależno-ści od takich czynników, jak

płeć, waga, indywidualne predyspozycje organizmu.




Wiemy również, że liczne eksperymenty narkotykowe są następstwem „emocji”, a nie zdroworozsądkowych decyzji, że pomimo wiedzy jak nie-bezpieczne są narkotyki, młody człowiek decyduje się na ten „jedyny raz”. W wielu przypadkach przyjęcie środka psychoaktywnego przez dziecko jest czynem nie do końca uświadomionym, w aspekcie konsekwencji zd-rowotnych i psychicznych. Jest to często chęć dorównania rówieśnikom lub spróbowania owego „zakazanego owocu”. Dostrzegając wzorce środowiskowe zażywania narkotyków, wskazać należy, że często ten pier-wszy raz ma, w przekonaniu dziecka, charakter „zabawy”. W tym miejscu konieczna jest ważna uwaga pedagogiczna.

3. 2.1. Środki o działaniu odurzającym i uspokajającym

Narkotyki i substancje działające odurzająco i uspokajająco są na-jpopularniejszymi środkami odurzającymi (po alkoholu) na polskiej sce-nie narkotykowej. Ta popularność ma źródła w tradycji ich zażywania, a w przypadku niektórych substancji – także w ich szerokiej rynkowej dostępności (dotyczy to zwłaszcza leków oraz pochodnych marihuany). Podkreślenia wymaga jednak, że typ narkomanii opiatowej ulega w Polsce jeśli nie wyraźnemu zmniejszeniu, to co najmniej stabilizacji.

3. 2. 1.1. Opiaty (opium, morfi na, heroina naturalne i półsyntetyczne przetwory maku)

Do opiatów zaliczamy substancje uzyskane z przetworów maku leka-rskiego oraz syntetyczne środki przeciwbólowe, uznawane za narkotyki, działające na układ opiatowy. Opiaty mają różne postaci.

Tab. 20. Typologia opiatówNazwa Ogólna charakterystykaOpium otrzymuje się je z zielonych makówek maku lekarskiego; zawi-

era ono kilkanaście alkaloidów, wśród nich morfi nę, kodeinę i papawerynę

Morfi na najpopularniejsza pochodna opiatowa, stosowana nadal w me-dycynie, głównie jako środek przeciwbólowy

Heroina produkt półsyntetyczny (diacetylowa pochodna morfi ny); w or-ganizmie przekształca się do postaci morfi ny; pod względem farmakologicznym jest podobna do morfi ny, tylko bardziej od niej aktywna; łatwiej rozpuszcza się w tłuszczach, dlatego szybciej przenika barierę krew-mózg; czas jej działania jest nieco krótszy niż morfi ny

Metadon lek (syntetyczna postać heroiny) stosowany w leczeniu odw-ykowym narkomanów opioidowych; pod względem farma-kologicznym podobny do morfi ny, ale posiada dłuższy czas działania, a objawy abstynencji przebiegają mniej drastycznie

W praktyce medycznej (w Polsce bardzo rzadko) spotyka się także narkomanów zażywających tzw. brown sugar – inaczej brunatną heroinę, o niższym stopniu czystości od pozostałych opiatów.

r Wpływ opiatów na organizm człowiekaOpiaty są bardzo silnymi środkami uzależniającymi; następuje ono

często już po przyjęciu pierwszej dawki.

Z punktu widzenia efektyw-ności profi laktyki narko-tykowej zasadnym jest prowadzenie pierwszych zajęć edukacyjnych już na poziomie 4–5 klasy szkoły podstawowej.

Liczba zabronionych (bądź medycznie reglamentowanych) substancji o działaniu odurzającym rośnie najszybciej spośród wszystkich narkotyków.




Mózg wytwarza naturalne endogenne substancje opiatopodobne, zwane endorfi nami i enkefalinami. Kontrolują one występowanie nudności i wymiotów, regulują odczuwanie bólu, wydzielanie niektórych hormonów. Mają także wpływ na funkcjonowanie ośrodka oddechowego. Substancje opiatowe działają jako antagoniści receptorów opiatowych, zlokalizow-anych w wielu strukturach mózgu i poza nim, np. w przewodzie pokar-mowym. Działanie opioidów zależy od zawartości aktywnych składników opium w danym produkcie oraz sposobu użycia.

r Bezpośrednie skutki użyciaPierwsze dawki morfi ny i heroiny u wielu osób wywołują nudności i wy-

mioty. Przy dalszym przyjmowaniu efekt ten często zanika1. Charaktery-stycznym, natychmiastowym objawem po iniekcji dożylnej lub wdychaniu heroiny jest tzw. spazm euforyczny – kop trwający około 60 sekund. Po tym następuje faza odlotu, kiedy osoba pogrąża się w letargu i w zasa-dzie nie reaguje na bodźce zewnętrzne. W tej fazie osoba znajdująca się pod wpływem narkotyku jest „oderwana” od rzeczywistości, ma ogranic-zone potrzeby jedzenia, popędu płciowego i innych potrzeb fi zycznych. Dominuje u niej uczucie odprężenia i euforii, a rekcjom somatycznym towarzyszą wizje. Stan ten może trwać od czterech do sześciu godzin. U osób uzależnionych następuje faza negatywna, która jest przejawem uzależnienia fi zycznego organizmu. Niewielkie dawki wywołują pewien stan odprężenia i mogą nie powodować wyraźnych zmian w zachow-aniu. Przy wyższych dawkach dominuje spowolnienie ruchów, mowy oraz senność. Szczególnie charakterystycznym objawem jest zwężenie źrenic. Następuje zaburzenie oddychania, zakłócenie rytmu pracy serca oraz wz-rost temperatury ciała. Opiaty działają hamująco na centralny układ ner-wowy

r Długotrwałe przyjmowanieUżywanie opiatów powoduje silne wyniszczenie psychiczne i fi zyczne

organizmu: obniżoną aktywność funkcji życiowych z brakiem jakichkol-wiek zainteresowań. Po dłuższym okresie używania dochodzi do zaburze-nia pracy układu oddechowego i wydalniczego. Częstymi objawami są: uszkodzenie narządów miąższowych, zaparcia, zaburzenia menstru-acji, zaawansowana próchnica zębów, zapalenie skóry. Ponieważ opiaty przyjmowane są najczęściej metodą iniekcji, z powodu stosowania nies-terylnych igieł i strzykawek, dochodzi do zakażenia krwi bakteriami i wi-rusami, wywołującymi stany zapalne różnych narządów. Przyjmowanie opiatów bardzo szybko prowadzi do rozwoju zależności fi zycznej i psy-chicznej. Charakterystycznym objawem jest wzrost tolerancji organizmu na ich działanie. Uznaje się, że opiatowcy to grupa podwyższonego ryzyka zakażeniem HIV.

r Zespół abstynencyjnyNagłe przerwanie systematycznego przyjmowania opiatów prowadzi do

zespołu abstynencyjnego, który rozwija się w ciągu 8–12 godzin po wzięciu ostatniej dawki, w 3–4 dobie osiąga szczyt, po czym dolegliwości stopnio-wo ustępują2. Rodzaj i nasilenie tych reakcji zależą od wielu czynników:

1 R.C. Carson, J.N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń, t. 1, Gdańskie Wydawnict-wo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 591–592.

2 Por. K. Chmielewska, H. Baran-Furga, Zaburzenia psychiczne i zachowania spow-odowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnej, Towarzystwo Rodzin i Przyjaciół Dzieci




ilości środka i częstotliwości jego używania oraz od dotychczasowego stanu zdrowia. Charakterystyczne są zmiany nastroju – od przygnębienia i apatii do napadów złości. Osoba z zespołem abstynencyjnym odmawia jedzenia i picia, co – przy trwających wymiotach, poceniu się – powoduje odwodnienie organizmu; u niektórych osób może dojść do zapaści ser-cowo-naczyniowej i śmierci. Czasami, na tym etapie, mogą pojawić się halucynacje, majaczenia i zachowania maniakalne.

r Ostre zatrucieMoże nastąpić w wyniku przyjęcia przez narkomana dawki heroiny

o wyższej niż zwykle czystości lub wagowo większej ilości. Po dłuższym odstawieniu opiatów znacznie zmniejsza się tolerancja organizmu na te substancje, co może być również przyczyną zatrucia po ponownym przyjęciu. Przedawkowanie środków opiatowych powoduje zwężenie źrenic, bezdech czasowy lub zatrzymanie oddechu, hipotonię, śpiączkę.

3. 2.1.2. Kanabinole (pochodne marihuany i syntetyczne THC)

Uzyskuje się je z konopi indyjskich. Zawierają liczne pochodne zwane kanabinoidami. Związek najbardziej aktywny i występujący w największych ilościach to: delta 9 – tetrahydrokannabinol (THC)3, który jest głównym czynnikiem psychotropowym. Do najczęściej spotykanych przetworów konopi indyjskich należą4:• marihuana – która jest mieszaniną wysuszonych liści i kwiatostanów

żeńskich. W zależności od pochodzenia zawiera najczęściej od 2 do 4% THC5. Odmiany modyfi kowane mogą zawierać do 30% THC;

• haszysz – jest to żywica z kwiatostanów żeńskich. Zawiera większe stężenie THC niż marihuana, w granicach 15–30%;

• olej haszyszowy – może zawierać nawet do 70% THC.

r Działanie na organizm człowiekaDoznania wynikające z przyjęcia THC zależą, w dużym stopniu, od

cech osobniczych, wielkości dawki, drogi przyjęcia, stanu emocjonalnego. W wielu badaniach naukowych dowiedziono indywidualnego oddziaływania kanabinoli na człowieka. THC wiąże się ze specyfi cznymi receptorami ka-nabinoidowymi znajdującymi się, w większości, w ośrodkowym układzie nerwowym. Odkryto również receptory obwodowe, zlokalizowane głównie w układzie limfatycznym6. Rozmieszczenie w mózgu receptorów odpowia-da działaniu farmakologicznemu marihuany. Niektóre z nich przedstawiono poniżej7:

Uzależnionych „Powrót z U”, Warszawa 1995.3 H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, red. M. Wielosz, Wydawnict-

wo „Czelej”, Lublin 2001, s. 625.4 H. Baran-Furga, Substancje psychoaktywne, Zakład Wydawniczo-Handlowy Materiałów

Szkolno-Oświatowych „Wiem Wszystko”, Koszalin 1998, s. 6.5 A. Latka, W. Gąsiorowski, Narkotyki – podstawowe rodzaje i opisy, Biuro ds. Narko-

manii, Warszawa 1997.6 H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, s. 625–627. 7 R.I. Lopez, Twój nastolatek. Zdrowie i dobre samopoczucie, Wydawnictwo Lekarskie

PZWL, Warszawa 2004, s. 320–326.

Objawy zespołu abstynen-cyjnego przypominają silną grypę – występują obfi te poty, tzw. gęsia skórka, łza-wienie oczu, wysięk z nosa, kichanie, nudności, wymio-ty, bóle brzucha, biegunka, dolegliwości bólowe – zwłaszcza kończyn dolnych i pleców, zaburzenia snu.

Opiaty zalicza się do najszybciej uzależniających narkotyków. Prowadzą do silnej degradacji psychic-znej i fi zycznej. Cechą charakterystyczną jest brak tolerancji – następuje szyb-kie zwiększanie dawek.




Tab. 21. OUN a zaburzenia czynności

Struktura ośrodkowego układu ner-wowego:

Zaburzona czynność:

hipokamp upośledzenie pamięci (głównie krótkotrwałej)

móżdżek – istota czarna istota czarna – zaburzenia motory-czne

mezolimbiczna droga

dopaminergiczna

nagroda

kora mózgowa zaburzenia wyższych procesów

myślowychpodwzgórze zaburzona termoregulacja

r Bezpośrednie skutki użycia

Działanie preparatów z konopi rozpoczyna się kilka minut po zapaleniu „skręta” i po 30–60 minutach po podaniu doustnym. W przypadku palenia zmie-niony stan psychiczny może trwać do 4 godzin, a po spożyciu doustnym – od 5 do 12 godzin. Działanie THC na organizm przebiega w kilku fazach, między którymi występują okresy uspokojenia i „wyciszenia psychicznego”8:• faza dobrego samopoczucia i euforii połączona z wielomównością (ga-

datliwością);• faza nadwrażliwości zmysłowej, zwłaszcza słuchu i wzroku, z zaburze-

niami poczucia czasu i przestrzeni, niekiedy napadami ostrego lęku;• faza ekstatyczna;• faza snu i przebudzenia.

Powyższe fazy czasem nie są w pełni odczuwane. Przy większych dawkach mogą wystąpić zaburzenia postrzegania czasu przeszłego, te-raźniejszego i przyszłego. Niekiedy wystąpić mogą tzw. pseudohalucyna-cje wzrokowe: światła, fi gury geometryczne, z zachowanym krytycyzmem, że nie jest to realne. Duże dawki mogą spowodować dezorientację, pa-niczny lęk, halucynacje i urojenia. Psychicznym objawom działania THC towarzyszy często przekrwienie spojówek, wysuszenie śluzówek jamy ust-nej, czasami ataki kaszlu, zaburzenia koordynacji ruchowej, gorsza ogólna sprawność psychofi zyczna, bóle i zawroty głowy.

r Długotrwałe przyjmowanieUżywanie marihuany przez dłuższy czas powoduje zaleganie THC

w komórkach tłuszczowych wątroby, mózgu i organów płciowych. Nagro-madzony w ten sposób czynnik aktywny narkotyku negatywnie wpływa na rozwój fi zyczny i psychiczny człowieka9. Ponadto, w niektórych przypad-kach, prowadzi do zaburzeń psychotycznych. Pewne z tych zaburzeń mają postać ostrej psychozy majaczeniowej, z silnym lękiem i halucynacjami. Lekarze wskazują również, że marihuana może być czynnikiem wyzwa-lającym, u osób do tego predysponowanych, psychozę schizofreniczną i depresyjną10.

8 K. Chmielewska, H. Baran-Furga, Zaburzenia psychiczne i zachowania, s. 13–17.9 K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoaktywnych, WSiP, Warszawa

2003, s. 31–32.10 B. Wolniewicz-Grzelak, B. Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska, Substancje uzależniające.

Czym są i jak działają?, Program zapobiegania narkomanii „Odlot”, Instytut Psychiatrii i Neu-rologii, Warszawa 1996, s. 79–82.

Jednym z poważniejszych problemów rozwoju nar-komanii w Polsce jest de-stygmatyzacja marihuany.

Tymczasem marihuana jest substancją silnie uzależnia-jącą psychicznie. Wykazuje

także wyraźny wpływ na powstawanie zaburzeń,

np. widzenia. Jest również najkrótszą drogą do tzw.

twardych narkotyków.




r Zespół abstynencyjnyZależność fi zyczna jest słaba; do najczęstszych objawów należą: trud-

ności w zasypianiu, drażliwość, zaburzenia snu, lęk i spadek łaknienia.

r Ostre zatrucieDo somatycznych objawów zatrucia należą omamy słuchowe i wzro-

kowe, przyspieszenie myślenia, aż do gonitwy myśli, depersonalizacja, marzenia senne przeżywane na jawie.

3. 2.1.3. Barbiturany i benzodiazepiny

r Działanie na organizm człowiekaBenzodiazepiny i barbiturany są wykorzystywane jako leki na bezsen-

ność i złe stany psychiczne – wydawane wyłącznie na zalecenie lekarza. Barbiturany działają uspokajająco, natomiast benzodiazepiny – przeciw-lękowo, antydepresyjnie, uspokajająco i nasennie.

r Bezpośrednie skutki użycia

Dawki terapeutyczne dają uczucie odprężenia, uspokojenia, zobojęt-nienia, czasem senności. Po większych dawkach występuje pogorszenie pamięci, zdolności myślenia, otępienie, zawroty głowy i wahania nastroju. Z kolei duże dawki powodują senność, lęk, przygnębienie, upośledzenie funkcji ruchowych, niewielki spadek ciśnienia krwi, zwolnienie tętna, silne zwężenie źrenic.

r Długotrwałe przyjmowanieEfekty: zaburzenia pamięci, spadek zainteresowań i ogólnej sprawno-

ści intelektualnej. Po przyjęciu barbituranów objawy są silniejsze niż po benzodiazepinach. Wieloletnie ich przyjmowanie w dawkach nieterapeu-tycznych prowadzi do zaburzeń neurologicznych, hormonalnych, układu krążenia i oddechowego, łącznie z zespołem otępienia.

Po przyjęciu większych dawek – zarówno barbituranów, jak i benzo-diazepin – często dochodzi do przedawkowania, ponieważ osoby nie pa-miętają, że połknęły już tabletkę i potrafi ą czynić to kilkakrotnie. Po dłu-gotrwałym używaniu objawy charakteryzują się: zaburzeniem toku my-ślenia, trudnością zapamiętywania, zaburzeniem orientacji i świadomości, mowa jest niewyraźna. Wskutek przewlekłego przyjmowania barbituranów i benzodiazepin – nawet w dawkach farmaceutycznych – dochodzi do uzależnienia fi zycznego i psychicznego.

r Zespół abstynencyjnyDolegliwości pojawiają się w okresie 1–10 dni po ostatniej dawce bar-

bituranów; najczęstsze objawy to: lęk, kurcze mięśniowe, zawroty głowy, napady drgawkowe, może wystąpić bezsenność, niepokój, wzrost tem-peratury ciała. Zespół abstynencyjny po odstawieniu benzodiazepin ma lżejszy przebieg; jego główne cechy to: zaburzenia pamięci, koncentracji, drżenia mięśniowe, nadwrażliwość na hałas; odczuwa się także mrowie-nie, palenie skóry, zaburzenia snu, bezsenność, koszmary senne.

Osobę uzależnioną ogarnia niepokój, stałe zmęczenie, bezsenność oraz znaczne osłabienie siły mięśniowej. Nagłemu zaprzestaniu przyjmo-wania barbituranów towarzyszy zmienność nastrojów, nadwrażliwość na

Oddziaływanie dużych dawek na centralny układ nerwowy powoduje zaburzenia równowagi, dezorientację, zaburzenie mowy i senność. Może wy-stąpić śpiączka oraz poraże-nie ośrodka oddechowego i naczyniowo-ruchowego ze znacznym obniżeniem temperatury ciała. Silnie działają na układ krążenia: zwalniają czynność serca, powodują spadek ciśnienia krwi oraz wstrząs. Po prze-budzeniu często obserwuje się pobudzenie, drgawki, delirium, a także ostrą psychozę.




światło i dźwięki, utrata łaknienia, spadek ciężaru ciała, bezsenność oraz drżenie mięśniowe.

r Ostre zatruciaPrzedawkowanie daje następujące objawy: płytki oddech, spadek ci-

śnienia krwi, a nawet śpiączkę. Śmierć przychodzi w wyniku zatrzymania oddechu. Przy ostrych zatruciach charakterystyczne jest działanie na cen-tralny układ nerwowy.

3.2.2. Środki działające pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy

3.2.2.1. Amfetamina

Amfetamina i jej pochodne – metamfetaminy i fenmetrazyny – to sub-stancje pochodzenia syntetycznego o silnym działaniu pobudzającym. Należą one do najczęściej używanych narkotyków syntetycznych. Czyn-nikiem sprzyjającym rozpowszechnianiu amfetaminy jest jej nielegalna produkcja w Polsce oraz przemyt, głównie z kierunku wschodniego. Pod nazwą „amfetamina” sprzedaje się środki zawierające mieszaninę różnych substancji chemicznych.

r Działanie na organizm człowiekaEfektywność amfetaminy jest związana, przede wszystkim, z uwalnia-

niem amin katecholowych, szczególnie norepinerfi ny i dopaminy, które działają pobudzająco na układ nerwowy, powodując wzrost aktywności motorycznej, euforię, podniecenie, a przy długim stosowaniu – zachowa-nia stereotypowe i psychozy11.

r Bezpośrednie skutki użyciaAmfetamina daje poczucie zwiększonej wytrzymałości, mocy, dużej

energii, pewności siebie. Pojawia się euforia, która – po pewnym czasie – przechodzi w stan niepokoju i przygnębienia. Efekt pobudzenia może trwać 2–4 godziny, ale nierzadko sięga 10–12 godzin. Małe dawki wzma-gają aktywność umysłową i zdolność do wysiłku fi zycznego. Wywołują przy tym zawroty głowy, suchość w ustach, rozszerzenie źrenic, przyspieszo-ną pracę serca, wzrost ciśnienia krwi, obfi tsze wydalanie moczu. Większe dawki powodują ogólne pobudzenie i pogarszają sprawność psychoru-chową; mogą pojawić się bóle w klatce piersiowej, pocenie się, wysoka gorączka, a także zaburzenia pracy serca, majaczenie i drgawki. U dzieci i młodzieży, przyjmujących amfetaminę w trakcie zabaw, obserwuje się zmniejszone zapotrzebowanie na picie i jedzenie. Przy wysokiej aktywno-ści ruchowej, zwłaszcza poceniu się – może to doprowadzić do odwod-nienia organizmu.

r Długotrwałe przyjmowanie

Używanie amfetaminy prowadzi do silnego uzależnienia psychicznego, którego następstwem jest poświęcanie coraz więcej czasu (i pieniędzy) na jej zdobycie. Nie ma objawów uzależnienia fi zycznego, takiego jak

11 H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, s. 602.

Długotrwałe przyjmowanie amfetaminy wywołuje za-

burzenie pracy wielu narzą-dów i układów. Dochodzi do nadciśnienia, uszko-

dzenia mięśnia sercowego, zaburzenia rytmu pracy

serca, a także uszkodzenia komórek nerwowych i na-

czyń mózgowych.




w przypadku przyjmowania opiatów. Jednak istniej możliwość wystąpie-nia uzależnienia fi zycznego. U części osób może rozwinąć się tolerancja na działanie euforyczne. Wzrasta również częstość i zmienia się sposób przyjmowania środka.

Osoby uzależnione mogą przyjmować narkotyk kilkakrotnie w ciągu dnia lub kilku kolejnych dni. Prowadzić to może do przedawkowania i ostrego zatrucia. U osób uzależnionych obserwuje się występowanie zaburzeń snu, pobudzenie, spadek łaknienia, zmiany nastroju, drażliwość, euforię i agresywność. Amfetamina przyjmowana w większych dawkach wywołu-je zachowania stereotypowe, które polegają na powtarzaniu tych samych czynności. Im większa dawka, tym większe jest nasilenie takich zachowań. Używanie dużych dawek, szczególnie drogą iniekcji, prowadzić może do schizofrenopodobnej psychozy paranoidalnej, której towarzyszyć mogą takie objawy, jak: rozkojarzenia, urojenia i omamy12. Duża liczba osób re-gularnie przyjmujących amfetaminę doświadcza napadów depresji, paniki, paranoi i lęku; pojawiają się halucynacje słuchowe i urojenia. U osób ak-tywnych zawodowo oraz uczniów i studentów przyjmujących amfetaminę zaobserwowano mechanizmy połączeniowe – zamiennego używania am-fetaminy i marihuany lub leków nasennych. Ma to związek z trudnościami w zasypianiu przy częstym używaniu amfetaminy.

r Zespół abstynencyjny

Po odstawieniu amfetaminy objawy występują po upływie ok. 12 go-dzin; obserwuje się spowolnienie psychiczne, obniżenie nastroju, poczucie dyskomfortu, przedłużony sen (trwający nawet od kilkunastu godzin do kilku dni), wzmożone łaknienie, obniżenie napięcia mięśniowego.

r Ostre zatruciaW takim przypadku dochodzi do: znacznego pobudzenia ruchowe-

go, euforii, przyspieszonego toku myślenia, wielomówności, majaczenia i uczucia lęku; objawy fi zyczne to: bóle wieńcowe, zaburzenie rytmu ser-ca, wysokie ciśnienie, biegunka, mdłości, wymioty, dreszcze, poty, gorącz-ka, szerokie źrenice i suche śluzówki. Przedawkowanie może doprowa-dzić do nagłego zgonu – najczęściej z powodu krwotoku lub zatoru naczyń mózgowych, ostrej niewydolności krążenia i bardzo wysokiej temperatury ciała.

3.2.2.2. Kokaina

Kokaina jest alkaloidem uzyskiwanym z liści krzewu koki andyjskiej, którą uprawia się w górzystych rejonach środkowej części Ameryki Połu-dniowej (głównie na terenie Boliwii i Peru).

r Działanie na organizm człowiekaKokaina wiąże się z transporterami dopaminy, noradrenaliny i seroto-

niny13. Hamuje wychwyt amin katecholowych przez zakończenia nerwowe, głównie dopaminy. Działanie kokainy przypomina działanie amfetaminy, z tym że krótszy jest jej czas działania i w mniejszym stopniu powoduje zachowania stereotypowe, omamy i halucynacje.

12 M. Teesson, L. Degenhardt, W. Hall, Uzależnienia. Modele kliniczne i techniki terapeu-tyczne dla terapeutów, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2005, s. 38.

13 Tamże.




r Bezpośrednie skutki użyciaKokaina wywołuje uczucie euforii, które – po dawce jednorazowej –

trwa: a) od kilku sekund do kilku minut w przypadku palenia (crack); b) do kilkudziesięciu minut po podaniu dożylnym14; c) do 60 minut po wciągnięciu przez nos (snifowanie). Przy dawce

umiarkowanej występują objawy przyspieszonego wykonywania zadań fi zycznych i intelektualnych, brak potrzeby snu, pobudzenie seksualne, zmniejszenie lęku społecznego, wzrost ciśnienia krwi, przyspieszenie od-dechu, początkowo zwolnienie, a następnie przyspieszenie akcji serca. Większe dawki powodują: drżenie mięśniowe, lęk, stereotypie ruchowe, wzrost temperatury ciała, bladość, rozszerzone źrenice.

r Długotrwałe przyjmowanieProwadzi szybko do powstania silnego uzależnienia psychicznego,

szczególnie u osób palących „crack” (w ciągu kilku tygodni). Nadużywanie kokainy powoduje zaburzenia rytmu pracy serca, nagłe zmiany ciśnienia krwi, zakrzepy w naczyniach wieńcowych i mózgowych15. Następstwem tego może być uszkodzenie mięśnia sercowego i – w konsekwencji – nie-wydolność serca. Wylewy krwi do mózgu i zawały występują już u młodych kokainistów.

Kokaina jest przeważnie przyjmowana kilkudniowymi ciągami, wielo-krotnie podczas każdego dnia. Między kolejnymi dawkami może docho-dzić do pogorszenia nastroju, pojawienia się myśli samobójczych, drażli-wości i zachowań agresywnych.

r Zespół abstynencyjnyKokaina wywołuje silne uzależnienie psychiczne. Badania potwierdziły,

że ludzie, którzy przez dłuższy czas przyjmowali kokainę – po jej odsta-wieniu doznają, przejściowo, objawów depresji16. Do symptomów kokaino-wego zespołu odstawienia zalicza się także: zmęczenie, zaburzenia snu, dziwaczne i nieprzyjemne marzenia senne. U niektórych osób zauważono wzrost tolerancji na tę substancję.

r Ostre zatruciaObjawy występują w ciągu kilkudziesięciu minut po przyjęciu zbyt dużej

dawki; najczęściej są to: silny lęk, urojenia, omamy, pobudzenie ruchowe i zaburzenia świadomości. Po przedawkowaniu śmierć następuje bardzo szybko. Wielkość zabójczej dawki jest trudna do ustalenia. Do zgonów do-chodzi również w wyniku awantur i bójek, prowokowanych często przez osoby pod wpływem kokainy, oraz w następstwie prób samobójczych, po-dejmowanych w stanach psychozy powstałej wskutek intoksykacji.

14 K. Chmielewska, H. Baran-Furga, Zaburzenia psychiczne i zachowania, s. 28.15 H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, s. 603.16 R.C. Garson, R.C. Carson, J.N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń, t. 1,

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005, s. 595.

Przy długotrwałym uży-waniu kokainy dochodzi

do impotencji u mężczyzn i oziębłości seksualnej u ko-biet. Przewlekłemu używa-

niu kokainy często towa-rzyszą ostre psychotyczne

objawy zatrucia, przera-żające omamy słuchowe,

wzrokowe i dotykowe.




3.2.3. Środki halucynogenne

3.2.3.1. LSD, meskalina, psylocybina

Doznania psychiczne, wygląd i zachowanie oraz sprawność psychoru-chowa po przyjęciu LSD, meskaliny i psylocybiny nie różnią się znacznie od siebie, dlatego będą opisane wspólnie. Jednak działanie LSD jest w tej grupie najsilniejsze. • LSD (dwuetyloamid kwasu lizergowego) – jest środkiem półsyntetycz-

nym otrzymanym ze sporyszu; • meskalina – zawarta jest w meksykańskim kaktusie peyotl; wytwarza

się ją także syntetycznie;• psylocybina – znajduje się w różnych gatunkach grzybów.

r Działanie na organizm człowieka Związki te, mimo odmiennej budowy i składu chemicznego, mają iden-

tyczne działanie na przekazywanie serotoninergiczne w mózgu17.

r Bezpośrednie skutki użyciaDoznania zaczynają się pojawiać po około godzinie i stopniowo ustę-

pują po 6–8 godzinach. Działanie jest ściśle uzależnione od osobowości, stanu psychicznego osoby biorącej oraz otoczenia, w którym się ona znaj-duje. Główne efekty użycia tych substancji polegają na oddziaływaniu na percepcję: odbierane obrazy i dźwięki stają się zniekształcone i fantastycz-ne; występują halucynacje wzrokowe, słuchowe, czuciowe lub zapacho-we; pojawia się wrażenie depersonalizacji i oderwania. Często ma miejsce zjawisko synkinezji, które polega na pomieszaniu wrażeń, np. widzenie dźwięków, słyszenie barw; zmienia się poczucie czasu i przestrzeni; może dochodzić do nakładania się wspomnień z obecnymi spostrzeżeniami; wy-stępują urojenia na temat tego, co dzieje się wokół człowieka – mają one wiele cech wspólnych z ostrą schizofrenią. Do głównych objawów soma-tycznych przyjmowania LSD należą: wzrost ciśnienia krwi, przyspieszone bicie serca, drgawki, uczucie mrowienia, wymioty, osłabienie mięśniowe i wzrost temperatury ciała, rozszerzone źrenice.

r Długotrwałe przyjmowanie

W ciągu tygodni, miesięcy, a nawet roku po przyjęciu ostatniej „działki” substancji (zakończeniu jej przyjmowania) mogą wystąpić retrospektywne halucynacje – określane jako fl ashback. W trakcie ich trwania występują omamy wzrokowe, towarzyszą im napady lęku, zaburzenia percepcji cza-su, rozpoznawania zapachów i odczuwania bodźców dotykowych. Wielo-krotne używanie tego narkotyku może prowadzić do wystąpienia zespołu charakteryzującego się apatią, spadkiem zainteresowań i bezsennością. Niekiedy LSD wywołuje tzw. bad trips, w czasie których halucynacje przy-bierają groźny charakter i mogą im towarzyszyć paranoidalne złudzenia18. W trakcie ich trwania osoba może podejmować próby intensywnych za-chowań kompulsywnych, w tym o tak brzemiennych skutkach jak zabój-stwa lub samobójstwa.

17 S.A. Maisto, M. Galizio, G.J. Connors, Uzależnienia, zażywanie, nadużywanie, Katol-icka Fundacja Pomocy Osobom Uzależnionym i Dzieciom „Karan”, Warszawa 2000, s. 329.

18 H.P. Rang, M.M. Dale, J.H. Rittei, Farmakologia kliniczna, s. 603–604, 606.

LSD, podobnie jak THC, może być czynnikiem wywołującym „ukryte psychozy”.




r Zespół abstynencyjny Nie obserwuje się występowania zespołu abstynencyjnego po zażyciu

omawianych tu substancji.

r Ostre zatrucia Nie zanotowano toksycznych powikłań po przyjmowaniu LSD. Zdarzają

się zatrucia spowodowane niektórymi grzybami halucynogennymi.

3.2.3.2. Ecstasy (MDMA)

r Działanie na organizm człowieka Ecstasy jest narkotykiem syntetycznym, który wywołanymi efektami –

w początkowym etapie – przypomina LSD, natomiast w drugiej fazie lub przy większych dawkach – środków pobudzających, głównie amfetaminy. Często tabletki pod tą nazwą zawierają domieszki innych związków, np. LSD lub i kofeiny.

r Bezpośrednie skutki użyciaNajczęściej po 30 minutach od zażycia osoby doświadczają uczucia

silnego dobrostanu, trwającego do 2 godzin. Wyostrzają się bodźce doty-kowe, przy zachowaniu świadomości. Po tym okresie następuje znaczne zmęczenie, które może utrzymywać się nawet przez kilka dni. Podobnie jak wszystkie pochodne amfetaminy, ecstasy podwyższa ciśnienie krwi i przyspiesza czynność serca, powoduje rozszerzenie źrenic.

r Długotrwałe przyjmowanieEcstasy jest szczególnie niebezpiecznym narkotykiem, którego działa-

nie nie jest do końca poznane. Osoby używające tej substancji osiągają gorsze wyniki w testach oceniających zapamiętywanie i kojarzenie. Częste przyjmowanie prowadzi do powstawania stanów depresyjnych oraz trud-nych do kontrolowania zachowań.

3.2.3.3. Substancje lotne i kleje

Substancje te zwane są często inhalantami. Znajdują się w produk-tach codziennego użytku, takich jak: kleje, alkohol metylowy, benzyna, farby, rozpuszczalniki, lakiery, aerozole. Najczęściej wywołują halucynacje i omamy wzrokowe.

r Działanie na organizm człowiekaWpływają hamująco na układ nerwowy, oprócz tego wywołują specy-

fi czne objawy – w zależności od właściwości użytej substancji. Szybko przenikają do krwioobiegu, ale ich działanie jest krótkie; czas trwania i siła efektów zależą od typu substancji oraz wieku osoby zażywającej.

r Bezpośrednie skutki użyciaSubstancje wziewne powodują uczucie odprężenia, przechodzącego

w senność19. Po nich pojawia się ból głowy, rozdrażnienie, uczucie zmę-czenia. Mogą też wystąpić zawroty głowy, zaburzenia równowagi, a nawet

19 B. Wolniewicz-Grzelak, B. Okulicz-Kozaryn, A. Pisarska, Substancje uzależniające. Czym są i jak działają?, s. 38–42.




omamy. Substancje lotne wywołują także podrażnienie błon śluzowych, kichanie, kaszel, katar lub krwawienie z nosa, zapalenie spojówek. Duże dawki powodują zaburzenia w oddychaniu i pracy serca oraz zmiany neu-rologiczne. Przy bardzo dużych dawkach może dojść do nieodwracalnych zmian w drogach oddechowych, jak również do trwałych zmian w mózgu.

r Długotrwałe przyjmowanieU osób dłuższy czas odurzających się środkami wziewnymi prawie

wszystkie substancje lotne niszczą komórki nerwowe. Większość z nich osłabia funkcje poznawcze i utrzymanie równowagi. Ponadto odurzanie środkami wziewnymi prowadzi do uszkodzenia wielu narządów: wątroby, nerek, płuc i serca.

r Zespół abstynencyjnyCharakterystycznymi objawami są: przygnębienie, niepokój, drżenie

mięśniowe, nudności, brak łaknienia i bóle brzucha.

r Ostre zatruciaNawet po jednokrotnym przyjęciu dużej dawki środka wziewnego może

nastąpić śmierć z powodu zatrzymania oddechu i pracy serca. W przypad-ku odurzania się z plastikową torbą na głowie lub przy użyciu okrycia (tzw. komin), może dojść do utraty przytomności, w konsekwencji do omdlenia lub nawet uduszenia.

3.2.3.4. Inne rośliny halucynogenne

Podczas obserwacji zjawiska narkomanii zauważono w ostatnich latach wzrost zainteresowania dzieci i młodzieży niektórymi toksycznymi roślina-mi. Jedną z nich jest pokrzyk wilcza jagoda. Ponieważ stosowanie tych roślin nie ma jeszcze powszechnego charakteru, opisujemy je w skrótowej formie. Wszystkie części rośliny są trujące – najbardziej korzeń i owoce, następnie liście, najmniej toksyczne są kwiaty.

r Działanie na organizm człowiekaDziałanie ośrodkowe, pobudzające dotyczy mózgowia, międzymózgo-

wia i rdzenia przedłużonego. U osób przyjmujących owoce pokrzyku do-chodzi najpierw do pobudzenia psychomotorycznego, nawet wesołości, gonitwy myśli, chęci mówienia, śmiechu i ruchu (np. do tańca), następ-nie do dalszego wzrostu pobudzenia, stanów „splątania” z zaburzeniem zmysłów – wywołujących halucynacje wzrokowe i omamy słuchowe, po-łączone z silnym uleganiem sugestii. Dlatego rośliny zawierające alkaloidy tropanowe były, i nadal są, używane jako środki halucynogenne.

Po większych dawkach następują ciężkie i ostre zaburzenia umysłowe, tzw. psychoza objawowa – z silnymi napadami szału, wzrastającymi aż do wściekłości oraz drgawkami klonicznymi (podobnymi do epileptycznych). Ponadto pojawiają się inne skutki pobudzenia ośrodkowego układu nerwo-wego: przyspieszenie i pogłębienie oddechu, podwyższenie temperatury ciała (podrażnienie ośrodka współczulnego regulacji ciepła), intensywne zaczerwienienie skóry (pobudzenie ośrodka naczyniorozszerzającego). Ośrodkowe pobudzenie przechodzi następnie w porażenie – tym szyb-ciej, im większa była dawka alkaloidu; zamiast objawów pobudzenia, któ-re stopniowo ustępują, pojawia się uspokojenie, rozluźnienie, narastająca




senność, w końcu – po dawkach śmiertelnych – przy spadku temperatury ciała i zapaści w śpiączkę, dochodzi do zgonu wskutek porażenia ośrod-kowego układu oddechowego.

r ZatruciaW praktyce, z punktu widzenia klinicznego, ogół tych przypadków na-

leży traktować jako zatrucia atropiną. Hioscyjamina i atropina działają – w zasadzie – jednakowo, w sposób dwukierunkowy: 1) ośrodkowo-pobu-dzający (po względnie dużych dawkach); 2) obwodowo-porażający (już po małych ilościach).

Zatrucia owocami pokrzyku są najczęściej notowanymi przypadkami w statystykach zatruć roślinami u dzieci. Zdarzają się nawet, pomyłkowo, u ludzi dorosłych, którzy zjadają owoce pokrzyku (czarne, wielkości czere-śni, soczyste, o smaku słodkawo-mdłym), biorąc je właśnie za czereśnie. O wiele częstsze są zatrucia jatrogenne lekami zawierającymi alkaloidy tropanowe, a zwłaszcza wytwarzanymi przez znachorów różnymi „herbat-kami ziołowymi” lub „lekami przeciwrakowymi”, z dodatkiem np. nasion lub korzeni pokrzyku. Zatrucia lekami legalnymi zdarzają się z powodu przedawkowania, omyłkowej zamiany leku lub niewłaściwego sposobu podania.

Działanie obwodowe porażające występuje już po małych dawkach, zanim pojawią się efekty pobudzenia ośrodkowego. Przebiega w sposób specyfi czny i dotyczy wszystkich, reagujących cholinergicznie, zakończeń nerwowych. Pojawiają się najważniejsze diagnostycznie objawy działania ośrodkowego hioscyjaminy lub atropiny: rozszerzenie źrenic, zwiększenie ciśnienia śródocznego, zaburzenia akomodacji (niemożność widzenia z bli-ska), upośledzenie (aż do zahamowania) wydzielania gruczołów łzowych, ślinowych, śluzowych nosa, gardła, krtani, oskrzeli, żołądka oraz gruczołów mlecznych, a szczególnie potowych. Następuje zwiotczenie (rozszerzenie) oskrzeli, unieruchomienie przewodu pokarmowego (spadek napięcia, spa-zmoliza, zmniejszenie lub ustanie perystaltyki) i innych narządów zawiera-jących mięśnie gładkie (dróg żółciowych, moczowych, pęcherza, macicy), zniesienie wydzielania gruczołów związanych z przewodem pokarmowym (szczególnie pęcherzyka żółciowego i zewnętrznego wydzielania trzustki). Silne przyspieszenie i nasilenie czynności serca (przez porażenia nervus vagus) wraz z zahamowaniem czynności depresora doprowadzają do znacznego (do 100%) wzrostu ciśnienia krwi i zwiększenia objętości mi-nutowej serca (około 20% po 1 mg atropiny); w tym stanie tętno jest silne i „twarde”. W końcowym stadium zatrucia hioscyjaminą lub atropiną tętno jest szybkie, nieregularne i słabe.

r Ostre zatrucia Charakterystyczny jest stan silnego pobudzenia i halucynacji euforycz-

nych – aż do wystąpienia napadów szału i wściekłości połączonych z nie rozpoznawaniem otoczenia (jak w psychozach maniakalnych); drżenia lub drgawki kloniczne (jak epileptyczne); poza tym zawroty głowy, nudności, ewentualnie wymioty (mogą wystąpić na początku zatrucia jagodami po-krzyku; przy zatruciach czystą atropiną brak wymiotów). Działanie sub-stancji skutkuje także silnym przyspieszeniem i pogłębieniem oddechu, mocnymi uderzeniami serca i tętna – szczególnie intensywne pulsowanie tętnic szyjnych, częstoskurcz zatokowy. Następuje również wzrost ciśnie-nia krwi przy tętnie „twardym”, krótkim. Maksymalne rozszerzenie źrenic




powoduje uczucie oślepienia i światłowstręt; oczy są błyszczące. Długo utrzymuje się zaburzenie wzroku: niedokładne widzenie z bliska, widzenie podwójne, niedowidzenie, widzenie w jednej barwie, pomniejszony obraz przedmiotów; w ciężkich przypadkach całkowite zahamowanie zdolności widzenia. Występują zaburzenia mowy – aż do niemożności mówienia. Szkarłatnoczerwona, sucha i gorąca skóra (niekiedy z rozlaną, punktową wysypką, zwłaszcza na twarzy, szyi i klatce piersiowej), silnie podwyższo-na temperatura ciała (do 41°C). Wysuszenie błony śluzowej jamy ustnej, przełyku i krtani (bezgłos), pragnienie – przy tym obawa przed wodą ze względu na trudności w przełykaniu. Stopniowo przychodzi (często przy krótkotrwałych nawrotach stanów pobudzenia i drgawek) utrata przytom-ności, wyczerpanie i, podobny do narkozy, głęboki sen. W tym stanie za-czerwienienie twarzy przechodzi w sinicę (wskutek postępującego uszko-dzenia układu oddechowego), a temperatura ciała spada poniżej normy. Zdarza się, że stadium porażenia powoli się cofa i powoli dochodzi do wyzdrowienia. Jeśli jednak postępują porażenia i kłopoty z oddychaniem, dochodzi do zgonu w śpiączce, z powodu ośrodkowego porażenia układu oddechowego.




Tab. 22. Czas działania narkotyków i innych substancji psychoaktywnych1

Nazwa środka Czas działaniaamfetamina 2–4 godziny, często nawet do 10–12 godzinmarihuana 1–4 godziny

(przy podaniu doustnym – 4–12 godzin)

haszysz 4–8 godzinolej haszyszowy 4–8 godzinecstasy (MDMA) 4–6 godzinLSD 8–12 godzinopium 4–8 godzinmorfi na 4–8 godzinheroina 4–8 godzinmetadon 24–48 godzinkokaina 10–60 minutkhat 6–8 godzincrack od 10 do kilkunastu minutpsylocybina 6–8 godzinmeskalina 6–8 godzinGHB kilkadziesiąt minutketamina 10–30 minutlotne halucynogeny (rozpuszczalniki)

do kilku minut

grzybki halucynogenne do 24 godzinfenycyklidyna (PCP) 4–6 godzinkodeina do 24 godzinalkohol do kilkunastu godzinkofeina 2–3 godzinymakiwara 12–24 godzinypokrzyk wilcza jagoda do kilkunastu godzin

1 Opracowano na podstawie: H. Baran-Furga, Substancje psychoaktywne, Towarzyst-wo Zapobiegania Narkomanii, Koszalin 1997; H. Baran-Furga, K. Chmielewska, Zburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoak-tywnych, Stowarzyszenie Profesjonalistów Psychoterapii i Psychoedukacji „Wspólna”, War-szawa 2006; C. Cekiera, Psychoprofi laktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001; T. Dimoff, S. Carper, Jak rozpoznać, czy dziecko sięga po narkotyki, Elma Books, Warszawa 1993; P. Goodyer, Dzieciaki + narko-tyki. Praktyczny poradnik dla rodziców, Wydawnictwo „Mada”, Warszawa 1999; M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii, WSH, Pułtusk 2004; M. Jędrzejko, Narkotyki i narko-mania w Wojsku Polskim, Ofi cyna Wydawnicza Aspra-JR, Warszawa 2006; Z. Juczyński, Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2002; A. Markiewicz, Halucynogeny, Wydawnictwo „Wiem Wszystko”, Ko-szalin 2001; A. Markiewicz, Klejenie się, czyli co warto wiedzieć o inhalantach, Wydawnictwo „Wiem Wszystko”, Koszalin 2001; K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoakty-wnych, WSiP, Warszawa 2003.




Tab. 23. Główne sposoby przyjmowania narkotyków oraz najpopu-larniejszych substancji psychoaktywnych2

Nazwa środka Sposób przyjmowaniaalkohol doustnieamfetamina i jej pochodne

doustnie, drogami oddechowymi (tzw. snifowanie przez nos), dożylnie

barbiturany doustnie, doodbytniczo, wstrzykiwanie (podskórnie, domięśniowo, dożylnie)

benzodiazepiny doustnie, wstrzykiwanie (dożylnie, domięśniowo)ecstasy doustniegrzybki halucynogenne doustnie, palenie, inhalacjaheroina wstrzykiwanie (dożylnie), doustnie, inhalacja

(wdychanie dymu)morfi na doustnie, wstrzykiwanie (dożylnie), palenieopium palenie, wstrzykiwanie (dożylnie)„kompot” wstrzykiwanie (dożylnie, domięśniowo, rzadziej

podskórnie)kokaina wchłanianie przez błony śluzowe (nos, śluzówka

oka, dopochwowo), palenie – np. z tytoniem lub marihuaną, wstrzykiwanie (dożylnie – rzadko)

crack palenie (wdychanie oparów)marihuana palenie, doustniehaszysz palenie, doustnieolej haszyszowy wdychanie dymu palonej marihuany, tytoniu lub

haszyszu nasączonych olejem haszyszowymTHC syntetyczne wstrzykiwanie (dożylnie)metadon doustnienikotyna palenie leki nasenne doustnieleki uspokajające doustniesterydy anaboliczne doustnie, wstrzykiwanie (domięśniowo)LSD doustniefenycyklidyna (PCP) wąchanie, wstrzykiwanie (dożylnie), doustniemeskalina doustnie (żucie), palenie, połykanie, wstrzykiwanie,

wziewaniepsylocybina doustnieGHB doustnieketamina doustniemakiwara doustniekhat doustniekofeina doustniepokrzyk wilcza jagoda doustniebieluń dziędzierzawa doustnie

2 Opracowano na podstawie: H. Baran-Furga, Substancje psychoaktywne; H. Baran-Furga, K. Chmielewska, Zburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane przyj-mowaniem substancji psychoaktywnych; C. Cekiera, Psychoprofi laktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych; T. Dimoff, S. Carper, Jak rozpoznać, czy dziecko sięga po narkotyki; P. Goodyer, Dzieciaki + narkotyki. Praktyczny poradnik dla rodziców; M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii; M. Jędrzejko, Narkotyki i narkomania w Wojsku Polskim; Z. Juczyński, Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców; A. Markiewicz, Halucynogeny; A. Markiewicz, Klejenie się, czyli co warto wiedzieć o inhalantach; K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoaktywnych.




Tab. 24. Narkotyki i inne środki psychoaktywne – dawki śmiertelne3

Nazwa środka Wielkość dawkibarbiturany ok. 1,5 g (luminal-fenobarbital), tj. około 10 dawek leku;

śmierć następuje po kilkudniowej śpiączceheroina długotrwałe zażywanie lub przedawkowanie prowadzi

do śmierci, dla osoby nie używającej dawka śmiertelna wynosi około 120–500 mg, narkomani przeżywają dawki do 1800 mg

ecstasy wielkość dawki śmiertelnej jest nieznana; zażycie pojedynczej dawki może prowadzić do zachowań o najtragiczniejszych skutkach; odnotowuje się wiele przypadków śmierci już po zażyciu pierwszej dawki ecstasy

LSD przyjęcie narkotyku może prowadzić do działań, które w normalnych warunkach nie zostałyby podjęte, a w konsekwencji do tragicznych następstw (w tym śmierci). Dawka śmiertelna to 0,1–1 mg na kg ciężaru ciała

morfi na dla zdrowego człowieka: 0,2–0,4 g czystego środka doustnie; 0,1–0,2 g przy iniekcji podskórnej

amfetamina dla osoby dorosłej: 5–10 mg na kg wagi; dla dziecka: 0,1 gmarihuana, haszysz nieokreślona (nie stwierdzono śmiertelnych zejść po

zażyciu marihuany i haszyszu)kokaina w zależności od sposobu użycia, przyjmowana doustnie:

około 120 mg, wdychana przez nozdrza i wkładana pod wargę: około 20 mg

środki wziewne (halucynogenne)

nawet przy pierwszej próbie wdychania może dojść do zejścia śmiertelnego. Dawka zależna od rodzaju środka i czasu przyjmowania. Niektóre środki już w małych ilościach mogą spowodować trwałe zmiany w mózgu i drogach oddechowych

grzybki halucynogenne

kilka–kilkanaście gramów do kilku dekagramów, w zależności od rodzaju grzyba

GHB kilka gramówketamina nieznanasterydy anaboliczne nieznanameskalina kilka gramów – dawka zależna od wieku, wagi, stanu

zdrowiapsylocobina kilka gramów – dawka zależna od wieku, wagi, stanu

zdrowiafencyklidyna kilka gramówalkohol etylowy w zależności od wagi i wieku człowieka; dla dziecka

dawka śmiertelna wynosi ok. 100 g czystego alkoholualkohol metylowy ok. 100 gnikotyna nie stwierdzono dawki śmiertelnej; nikotyna wywołuje

natomiast rozwój wielu śmiertelnych chorób – jest główną przyczyną nowotworów płuc, gardła, przełyku

makiwara nie stwierdzonokhat kilka gramówkodeina nie stwierdzonopokrzyk wilcza jagoda

dla osoby dorosłej to 10–20 jagód, a dla dzieci 3–4 jagody

3 Opracowano na podstawie: H. Baran-Furga, Substancje psychoaktywne; T. Dimoff, S. Carper, Jak rozpoznać, czy dziecko sięga po narkotyki; P. Goodyer, Dzieciaki + narkotyki. Praktyczny poradnik dla rodziców; M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii; M. Jędrzejko, Narkotyki i narkomania w Wojsku Polskim; Z. Juczyński, Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców; A. Markiewicz, Halucynogeny; A. Markiewicz, Kle-jenie się, czyli co warto wiedzieć o inhalantach; K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoaktywnych.




Tab. 25. Czas obecności narkotyków (substancji psychoaktywnej) w moczu4

Rodzaj substancji Czas obecnościamfetamina 2–4 dnimarihuana, haszysz (THC) 2–7 dni (używane rzadko)

do 30 dni (używane często)ecstasy (MDMA) 2–4 dniheroina 1–2 dnimorfi na 48–72 godzinykokaina 12 godzin – 3 dniLSD 2–3 dnilotne rozpuszczalniki (halucynogeny) kilkanaście godzinalkohol 12–36 godzindiazepam 1–2 dnimetadon 2 dnimetamfetamina 8–12 godzinfenycyklidna (PCP) 8–55 godzinGHB 2–3 godzinyketamina kilka godzinbenzodiazepiny do 72 godzinbarbiturany 2–7 dnimeskalina do 12 godzinpsylocybina do 24 godzinkodeina 48–72 godzinysterydy anaboliczne do 24 godzin (niektóre dłużej)makiwara do 24 godzinkhat 6–8 godzincrack 2–3 godziny

4 Opracowano na podstawie: H. Baran-Furga, K. Chmielewska, Zburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych; M. Jędrzejko, Narkotyki i narkomania w Wojsku Polskim; Z. Juczyński, Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców; A. Markiewicz, Halucynogeny; A. Markiewicz, Kle-jenie się czyli co warto wiedzieć o inhalantach; K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoaktywnych.




Tab. 26. Główne postacie narkotyków i innych substancji psychoakty-wnych5

Nazwa narkotyku Główne postacieamfetamina tabletki, pastylki, biały proszekbarbiturany tabletkibenzodiazepiny tabletkicrack najczęściej białe kryształki (także w kolorze miodow-

ym i brązowym)ecstasy tabletki, najczęściej w kolorze białym, ale także

szare, różowe, błękitne, żółtawegrzyby halucynogenne w postaci naturalnej: brązowe, beżowe lub czer-

wone grzybki; jako susz: ciemnobrązoweheroina biały proszek o konsystencji mąki, brązowawy

„cukier”, także w postaci brązowych kostek i lasek; w formie stopionej (rozgrzanej) lub rozcieńczonej z wodą: brązowy płyn

kodeina tabletkikokaina najczęściej biały proszekmarihuana zmieszane, wysuszone liście i kwiaty konopi indyjs-

kich w kolorach od jasnozielonego, przez khaki po zielono-brązowy; czasami w postaci sprasowanych kosteczek (lasek), z dodatkiem łodyg i nasion

haszysz brązowy, brązowo-zielony susz, płytki (kostki) w kol-orze brązowym

olej haszyszowy oleisty płyn w kolorze ciemnobrązowym lub brunat-nym

meskalina przeźroczysty płyn o konsystencji olejupsylocybina jako składnik brązowych wysuszonych grzybkówmetadon tabletki, płynmorfi na bezbarwny płyn w fi olkach lub ampułkach, tabletkiopium w fazie pierwszej lekko zabarwiony (białawy) sok;

po przerobieniu ciemnobrązowy lub jasnobrązowy proszek; płytki i kostki w takich kolorach tzw. bo-chenki

LSD tabletki, pigułki o różnych kształtach i kolorach, nasączone środkiem bibułki, znaczki, pastylki

sterydy anaboliczne biały lub kolorowy proszek, granulki, tabletki, masa o konsystencji masła

środki wziewne przeźroczyste i kolorowe płyny; postać pasty lub gęstych roztworów; forma gazowa, aerozole

szałwia meksykańska susz o bladozielonym lub zielono-brązowawym kol-orze

GHB białe tabletki, w płynie – bezbarwnefenycyklidyna (PCP) tabletki, proszekmakiwara płyn o kolorze brązowymkhat susz w kolorze jasno lub ciemnobrązowym, czasami

wpadający w brudną zieleń

5 Opracowanie własne na podstawie: H. Baran-Furga, Substancje psychoaktywne; H. Baran-Furga, K. Chmielewska, Zburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodow-ane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych; P. Goodyer, Dzieciaki + narkotyki. Praktyc-zny poradnik dla rodziców; M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii; M. Jędrzejko, Narkotyki i narkomania w Wojsku Polskim; Z. Juczyński, Narkomania. Podręcznik dla nauc-zycieli, wychowawców i rodziców; A. Markiewicz, Halucynogeny.




Tab. 27. Pochodzenie narkotyków i innych substancji psychoaktywnych6

Nazwa narkotyku Pochodzenieopium naturalne (z maku lekarskiego)morfi na naturalne (z maku lekarskiego)heroina półsyntetyczne (z morfi ny)metadon syntetycznekokaina naturalne (z liści krzewu koki)marihuana naturalne (z konopi indyjskich)haszysz naturalne (z konopi indyjskich)olej haszyszowy naturalne (z konopi indyjskich)LSD półsyntetyczne (z alkaloidów sporyszu)meskalina naturalne (z kaktusa peyote)psylocybina naturalne (z grzybków halucynogennych)ecstasy syntetyczneketamina syntetycznekodeina syntetyczneGHB syntetycznemencyklidyna (PCP) syntetycznemakiwara naturalne (wywar z suszu słomy makowej)khat naturalnecrack naturalne (z liści koki)

kofeina naturalne, jako składnik kawy i herbaty; także w postaci cukierków lub tabletek

Tab. 28. Najważniejsze cechy stanu uzależnienia

Cechy:

silna potrzeba, a nierzadko przymus używania substancji psychoak-tywnej,

brak samokontroli zażywania danej substancji oraz kompulsywność w poszukiwaniu kolejnej dawki,

przyjmowanie substancji psychoaktywnej w celu uniknięcia objawów abstynencyjnych,

występowanie zjawiska abstynencji po przerwaniu przyjmowania substancji psychoaktywnej,

narastanie zjawiska tolerancji na przyjmowaną substancję,

indywidualny charakter (cykl, sposób) przyjmowania substancji psy-choaktywnej,

zanik relacji społecznych oraz potrzeby wykonywania naturalnych czynności zawodowych i osobistych, charakterystycznych dla stylu życia przed wystąpieniem uzależnienia,

kontynuowanie zażywania pomimo występowania szkód zdrowot-nych, osobistych i społecznych.

6 Opracowanie własne na podstawie: H. Baran-Furga, Substancje psychoaktywne; H. Baran-Furga, K. Chmielewska, Zburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodow-ane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych; C. Cekiera, Psychoprofi laktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych; T. Dimoff, S. Carper, Jak rozpoznać, czy dziecko sięga po narkotyki; P. Goodyer, Dzieciaki + narkotyki. Praktyczny poradnik dla rodz-iców; M. Jędrzejko, K. Piórkowska, Leksykon narkomanii; M. Jędrzejko, Narkotyki i narkoma-nia w Wojsku Polskim; Z. Juczyński, Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców; A. Markiewicz, Halucynogeny; A. Markiewicz, Klejenie się, czyli co warto wiedzieć o inhalantach; K. Zajączkowski, Uzależnienia od substancji psychoaktywnych.




Rys. 33. Wielopłaszczyznowe konsekwencje zjawiska narkomanii (uzależnień chemicznych )

Konsekwencje społeczne

Podatność na choroby.Wydatki na leczenia narkomanów.Utrata zdrowia i wysokie ryzyko śmierci.Zagrożenia zdrowia in-nych osób.

Zaburzenia i rozpad rodziny.Wyższe koszty pracy.Zaburzone relacje społeczne.Związek z rozwojem innych patologii.Niższe szanse zawodowe, społeczne i życiowe.Wykluczenie społeczne i marginalizacja.Inne problemy społeczne np. bezrobocie.

Kontakt ze światem przestępczym.Rozwój przestępczości zorga-nizowanej.Odpowiedzialność karna.

Zaburzenia w systemie wartości.Zaburzenie oceny „dobro-zło”.„Indywidualistyczna” wizja świataBrak kontroli zachowań.Stygmat społeczny.

Problemy prawne

NARKOMANIA – uzależnienia chemiczne

Konsekwencje zdrowotne Następstwa moralne




ROZDZIAŁ IV

Nowe zagrożenie – dopalacze

JAROSŁAW KORCZAK, MARIUSZ JĘDRZEJKO

4.1. Problemy terminologiczne i defi nicyjne

Jak szybko zauważy Czytelnik, opisywany w tym rozdziale problem „do-palaczy” jest daleko szerszy niż tylko substancje sprzedawane w tzw. smart shopach. Otóż zdaniem autorów do tej grupy zaliczyć należy także legalnie sprzedawane (ale nadużywane co do ilości) substancje wzmacniająco-pobu-dzające. W szerokiej literaturze tematu poświęconej problemom środków uza-leżniających, pobudzających, zmieniających stany świadomości nie zawarto dotychczas defi nicji pojęcia „dopalacze”. Termin ten, spopularyzowany w me-diach, wszedł jednak do słownika społecznego i jest obecnie jednym z naj-częściej używanych przy omawianiu problematyki tzw. nowych uzależnień. Istnieje zatem potrzeba wypracowania defi nicji tych środków z racji na ich specyfi czne cechy działania oraz społeczny kontekst używania. Na potrzeby tej publikacji, przyjęta została następująca defi nicja nowych „dopalaczy”:

Nowe dopalacze, to każda substancja, dostępna legalnie na rynku, której właściwości chemiczne pozwalają na dokonywa-nie zmian psychicznych lub/i fi zycznych możliwości organizmu poprzez modyfi kowanie lub pobudzanie działania ośrodkowego układu nerwowego

Z tak sformułowanej defi nicji można wyprowadzić następujące cechy specyfi czne omawianych tu środków oraz wnioski:• „dopalacze” są to substancje, których obrót/sprzedaż na rynku jest do-

zwolony, nie są one objęte ograniczeniami prawnymi (zakazy, rejestracje, zezwolenia) innymi, niż obrót normalnymi produktami żywnościowymi;

• „dopalacze” są substancjami tak zaprojektowanymi, aby wywołać okre-śloną reakcję w organizmie biorcy;

• typ używanego „dopalacza” jest ściśle związany z jego właściwościami, co za tym idzie, jest uzależniony od efektu, jaki chce się uzyskać, czyli wybór ma charakter kierunkowy a nie przypadkowy;

• „dopalacze” są powszechnie dostępne, dość często oferowane bez ograniczeń wiekowych.

• na wielu „dopalaczach” nie umieszcza się opisu rzeczywistego składu• tzw. dopalacze właściwe sprzedaje się na ogół jako „produkty kolekcjonerskie”.

Rynek dopalaczy jest bardzo dynamiczny. Każdego roku pojawia się kilkanaście nowych substancji pochodzenia chemicznego lub naturalnego, na bazie których produkowane są te substancje.Dopalacze zajmują coraz ważniejszą pozycję ekonomiczną na rynku produktów żywnościowych.W sierpniu 2010 roku na listę substancji zabronionych wpisano mefedron i pochodne THC. Kilka dni później w sklepach z dopalaczami pojawiły się środki o podobnym działaniu, tylko nieznacznie chemicznie zmodyfi kowane.





Przyjmijmy też od tego miejsca, że termin dopalacze będzie używany jako przynależny tej grupie środków, zatem nie będzie już stosowany cudzysłów.

4.2. Klasyfi kacja współczesnych dopalaczy

Sugerując się celowością sięgania po współczesne dopalacze, czyli reakcją, jaką wywołują one w organizmie, można przyjąć ich następującą klasyfi kację:o Pobudzacze: wszystkie dostępne legalnie substancje, których zada-

niem jest pobudzenie organizmu do wzmożonego wysiłku. Pobudzenie to polega między innymi albo na sztucznym przyspieszeniu działania organizmu lub na zmniejszeniu (bądź „zaćmieniu”) uczucia zmęczenia.

o Wzmacniacze: wszystkie dostępne legalnie substancje, których za-daniem jest wzmocnienie możliwości psychofi zycznych organizmu. Tę grupę tworzą przede wszystkim leki wspomagające uczenie się oraz substancje zwiększające wydolność (zmniejszenie zmęczenia, ograni-czenie potrzeby snu)1.

o Środki popędowe: wszystkie dostępne legalnie substancje których właściwości wpływają na zwiększenie energii seksualnej biorcy.

o Psychodeliki: wszystkie substancje, których zadaniem jest modyfi kacja stanu psychofi zycznego biorcy. Modyfi kacja ta polega między innymi na takim oddziaływaniu na organizm, dzięki któremu, możliwe jest zaburze-nie stanu świadomości percepcji i/lub zmiana zachowania.

o Sterydy: wszystkie dostępne legalnie substancje, których zadaniem jest oddziaływanie na organizm, pozwalające na modyfi kację budowy ciała.

Rysunek 33. Klasyfi kacja współczesnych dopalaczy

Jak widać na powyższym rysunku, przedstawione środki tworzą grupę substancji o bardzo szerokim spektrum psychofi zycznego działania na or-ganizm człowieka.

4.3. Współczesne dopalacze jako element zmiany społecznej

Cechą ostatnich kilkunastu lat jest głęboka zmiana społeczna, której składowymi są gwałtowny rozwój społeczny, techniczny i ekonomiczny. Ale chyba największa zmiana nastąpiła w dostępie do informacji i no-

1 G. Carewicz, Leki wspomagające uczenie się, „Świat Farmacji”, luty 2008, s. 24–25.

Klasyfi kacja współczesnych dopalaczy

Pobudzacze

Środki popędowe

Wzmacniacze

Psychodeliki

Sterydy

Współczesny rynek. tzw. substancji dopalających

w Polsce obejmuje już ponad 100 produktów. Część z nich stosowana w rozsądnych ilościach

(np. napoje energetyczne), z uwzględnieniem wieku

i stanu zdrowia może pozytywnie wpływać

na organizm. Wszystkie tzw. właściwe dopalacze są szkodliwe, a niektóre

działają tak samo jak narkotyki.




wych możliwościach komunikacji. Zmiany technologiczne zwiększają np. czas jaki spędzamy przed multimediami, a społeczny i medialny nacisk zachęca nas (nierzadko zmusza) do bardziej intensywnego działania.

Dzięki rozwojowi komunikacji (dróg i środków transportu), przemierze-nie wielokilometrowej odległości przestaje być problemem. Dziś realne jest np. zjedzenie śniadania w Warszawie, delektowanie się smakiem żabich udek na obiedzie w Paryżu, wypicie tego samego dnia piwa na „October Fest” w okolicach Berlina i kupienie butów z najnowszej kolekcji znanej fi rmy we Włoszech. Wskazanym powyżej zmianom towarzyszy także wy-raźne przyspieszenie tempa życia – np. cechą XXI wieku jest wykonywa-nie przez przeciętnego człowieka znacznie większej liczby czynności, niż wykonywali je rówieśnicy Czytelnika 15–20 lat temu.

Współczesny człowiek ma w ciągu miesiąca kontakt z większą ilością ludzi niż jego przodek w ciągu całego życia. Dzięki rozwojowi tzw. portali „społecznościowych” można mieć tysiące znajomych, których w większo-ści nie było nam dane poznać w tzw. realu, czyli prawdziwym świecie. Do-ciera do nas także nieporównywalnie większa liczba informacji, które nie tylko słyszymy ale także segregujemy, analizujemy i weryfi kujemy.

Nowe techniczne możliwości pozwalają na zaoszczędzenie olbrzymich ilości czasu i środków fi nansowych. Niestety, owe ułatwienia niosą ze sobą „haczyk”, a jest nim proporcjonalny wzrost wymagań wobec ludzi, począwszy od próby sprostania własnym zainteresowaniom a skończywszy na potrzebie dostosowania się do wymagań innych. Dodatkowo współczesne czasy wyma-gają od nas posiadania zatem wielu umiejętności. Zmieniły się też realia pracy zawodowej – np. zwiększyła się odległość między pracą a domem, wydłużył się czas pracy, pojawiła się masowa migracja ekonomiczna, zmieniły się ramy czasowe pracy (rozpoczynamy ją później, i później kończymy) itd.

Gwałtowny rozwój technologiczny wyprzedza naturalne możliwości człowieka. Przykładowo, przeciętny mieszkaniec wielkiego miasta ma w domu nawet kilkanaście urządzeń, za pomocą których może przeka-zywać-odbierać informacje; może słuchać dowolnej muzyki czy obejrzeć dowolny fi lm, ściągając go z Internetu, a w międzyczasie przygotować wy-pracowanie na dowolny temat, bez potrzeby udawania się w tym celu do biblioteki. Może odnaleźć i obejrzeć wystawę czy przedstawienie teatralne bez wychodzenia z domu. Lecz z drugiej strony, w dalszym ciągu musi regenerować swoje siły poprzez sen, znaleźć czas, aby dbać o higienę osobistą, o odpowiednie jedzenie; zminimalizować podatność na choroby. Słowem, biologicznie nie jest on stworzony do ciągłego działania na „wy-sokich obrotach”. Współczesne czasy wymagają od coraz większej liczby ludzi, aby byli nieustannie zadbani, piękni, spełnieni materialnie i gotowi na nowe wyzwania, wypoczęci i nieustannie gotowi do pracy.

Pojawia się zatem pytanie: jak temu sprostać? Wielu ludzi zastanawia się: Co zrobić, jeśli trzeba każdego dnia pokonywać kilkaset kilometrów samochodem, aby w nienagannie śnieżnobiałej koszuli, kompetentnie i sprawnie intelektualnie, z uśmiechem wykonać określone zadanie.

Ten „dylemat” technologiczno-społeczny rodzi pytanie, w jaki sposób pogodzić te dwie sfery, jak reagować na tę rzeczywistość, aby z jednej strony zyskać z niej to, co najbardziej potrzebne, z drugiej zachować przy tym zdrowie, a na pewno go nie stracić. Jak się wydaje – w świetle dorob-ku współczesnej pedagogiki – możliwości jest kilka:• uporządkowanie – polegające na starannym zaplanowaniu czasu in-

terakcji z technologiami. Takie działanie wymaga dużo samodyscypliny

Od 15–20 lat gwałtownie wzrasta tempo życia w Polsce. Widać to szczególnie w młodym pokoleniu oraz wśród osób w wieku średnim. Wydłuża się czas pracy, liczba urządzeń które codziennie obsługujemy. Świat multi przestrzeni zachęca nas do poświęcania mu coraz większej ilości czasu. Stąd pojawia się poszukiwanie środków wzmacniających wytrzymałość psychofi zyczną.




oraz systematycznej i dobrze zaplanowanej pracy;• selekcja – polegająca na starannym wybieraniu działań i rezygnacji

z jednych na rzecz drugich. Takie działania wymagają umiejętności od-najdywania tych elementów w świecie techniki, które są istotne z punktu widzenia zainteresowań czy pracy;

• odrzucenie – polegające na rezygnacji z niektórych dóbr i wymagań, ja-kie niesie za sobą rozwój technologiczny. Postępowanie takie przejawia się poprzez:→ nieszukanie i niewchodzenie w interakcję w nowymi technologiami,

jeśli nie są rzeczywiście niezbędne. Niestety, dla wielu ludzi konse-kwencją takiej postawy jest nienadążanie za tempem pracy, zmniej-szeniem szans na rynku pracy, a także znacznym ograniczeniem in-terakcji z innymi ludźmi;

→ rezygnacji z dóbr technologicznych i skupienie się na znanych, spraw-dzonych rozwiązaniach. Takie działanie jest jednym z najczęstszych sposobów, z których korzystają na ogół ludzie starsi, nie mogąc od-naleźć się w „nowych technologiach”;

→ rezygnacji z dóbr technologicznych na rzecz szukania sposobów, któ-re pozwalają usunąć nieprzyjemne (subiektywnie oceniane) uczucie niemożliwości sprostania tempu technologicznemu. Jednym ze spo-sobów unikania takiego stanu jest sięganie po różnego typu środki psychoaktywne.

Jednym z coraz częściej obserwowanych zachowań (zwłaszcza wśród ludzi młodych i średniego pokolenia) jest przeangażowanie – polegające na szukaniu drogi na skróty, która teoretycznie umożliwia sprostanie wy-maganiom rosnącego postępu technologiczno-społecznego. Takim roz-wiązaniem jest „oszukanie” organizmu, sygnalizującego konieczność od-poczynku, poprzez sięganie po różnego typu wzmacniające specyfi ki. Ich stosowania pozwala na sztuczne, krótkotrwałe wzmocnienia organizmu, oczywiście kosztem poniesienia konsekwencji w czasie późniejszym.

Prawdopodobieństwa sięgnięcia po współczesne dopalacze pojawia się w przypadku wystąpienia dwóch ostatnich modeli zachowań rozwiązywa-nia „dylematu techniczno-społecznego”: „odrzucenia” i „przeangażowania”. W sytuacji „odrzucenia” osoby będą sięgały po dopalacze, które działają otępiająco, euforyzująco lub halucynogennie. Działania tych substancji po-zwalają na chwilowe oderwanie się od obecnych problemów, tymczasowe przytłumienie myśli o konieczności ich rozwiązywania lub zastąpienie tych myśli innymi sztucznymi odczuciami, będącymi następstwem działania za-żytej substancji. W drugim przypadku dopalacze pełnić będą rolę czynnika wydłużającego zdolność do funkcjonowania z nowymi technologiami i za-chowaniami (np. bardzo długie przebywanie w sieci internetowej, dysko-teka, ćwiczenia na siłowni). W sytuacji „przeangażowania”, osoby będą sięgały po dopalacze, których działanie powoduje skuteczne pobudzenie organizmu do działania (np. w przypadku fi zycznego lub psychicznego zmęczenia).

4.4. „Funkcje” dopalaczy

Wzrost popularności dopalaczy jest bezpośrednią pochodną ich właści-wości. Ponieważ wywołują one (szybko i efektywnie – z punktu widzenia biorcy) oczekiwane efekty, nie są prawnie zabronione, ich cena jest re-

Coraz więcej młodych ludzi ma problem

z wyborem tego co ważne, co kluczowe dla

ich przyszłości. Coraz więcej żyje w świecei

„elektronicznych bibelotów”, które ani nie czynią ich mądrzejszymi,

ani sprawniejszymi. Ich świat, to przestrzeń

wirtualnej fi kcji.

Jednym z podstawowych problemów współczesnego

człowieka jest brak zdolności do

samoograniczania się w pędzącym świecie. Jest

ono wyższe wśród ludzi młodych, dla których nowe

technologie mają statusy „spersonalizowane”.

Urządzenia zyskują pozycję, jaką do tej pory zajmowali

ludzi i przejmują wiele funkcji w kontaktach

interpersonalnych.




latywnie niska, brak jest szerszego społecznego oporu przed ich stoso-waniem – ich przyjmowanie staje się coraz powszechniejsze. Wzrostowi popularności sprzyja niewątpliwie ich rosnąca dostępność.

Współczesnym dopalaczom udało się „wcisnąć” między legalne i bardzo popularne używki (takie jak alkohol i papierosy), a nielegalne substancje, czyli narkotyki. Posiadają one cechy, które łączą je z wyżej wymienionymi legalnymi używkami tj: legalność, dostępność, niska cena, różnorodność, akceptacja ich stosowania. Z kolei wspólną cechą z narkotykami jest nie-mal analogiczne działanie na organizm.

W świetle tego usytuowania zasadnym wydaje się stwierdzenie, że współczesne dopalacze zaczynają wypełniać rolę pomostu i (być może?) łagodnego przejścia między legalnymi używkami a nielegalnymi narkoty-kami. Można założyć, że osoba, która używa już legalnych używek, a oba-wia się sięgania po narkotyki, może zacząć stosować właśnie dopalacze. Taka sytuacja nie wywołuje natychmiastowych negatywnych konsekwencji ich używania (np. odrzucenie społeczne, negatywne skutki zdrowotne), ale z kolei może skłaniać do poszukiwania silniejszych wrażeń. Następstwem takiej sytuacji może być również mniejszy opór wewnętrzny w sięganiu po narkotyki.

Dostępność, niska cena, szeroki marketing i efektywne oddziaływanie na organizm, to zasadnicze przyczyny wzrostu popularności dopalaczy. W przestrzeni społecznej, zwłaszcza wśród młodych ludzi funkcjonuje przekonanie, że jak coś nie jest zabronione, nie może być niebezpieczne.

W naszej ocenie dopalacze nie wyprą z rynku narkotyków, lecz będą stymulowały ich zażywanie, zwłaszcza przez osoby uzależnione.

SUBSTANCJE PSYCHOAKTYWNE

ALKOHOL, KOFEINA, PAPIEROSY

WSPÓŁCZESNE DOPALACZE

HEROINA, AMFETAMINA, KOKAINA, MARIHUANA ITP.

alkohol i papierosy nowe dopalacze narkotyki

Rys.36. Nowe dopalacze, jako łagodne przejście między alko-holem i papierosami a narkotykami

Rys. 35. Pozycja dopalaczy wśród innych używek




4.5. Dopalacze – nowy problem społeczny

4.5.1. Dopalacze – konteksty społeczne

Jak już wspomnieliśmy, od tysięcy lat ludzie szukali zamienników, czyli substancji, których działanie jest zbliżone do narkotyków, ale są łatwiej dostępne. Zatem pojawia się pytanie, dlaczego dopiero niedawno zaczęło się mówić o tych substancjach? Na pewno na taki stan rzeczy wpłynęło wiele czynników, z których istotną rolę odegrała zmiana społeczna (zmian relacji pracowniczych), oraz niemal powszechny do nich dostęp. Chociaż większość opisywanych w tej pracy substancji była znana od wielu lat, a ich specyfi czne właściwości były już wykorzystywane, to dopiero prze-łom wieku XX i XXI doprowadził do ich umasowienia. Zauważmy w tym miejscu, że: → przez długie lata wiedza na temat dopalaczy była dostępna dla wąskiej

grupy ludzi, → wiele roślin było dostępnych jedynie sezonowo, co wpłynęło wydatnie

na ograniczenie popytu na takie substancje, → niektóre substancje były dostępne jedynie poza granicami naszego

kraju, → wiele substancji nie miało wcześniej takiego zastosowania jak obecnie,→ większość tych substancji nie była dostępna w wolnej sprzedaży,→ z dostępnych roślin (substancji) niezwykle ciężko było odizolować takie

ilości substancji aktywnej, która pozwalała na zmianę stanu psychofi -zycznego,

→ substancje te nie były promowane. Społeczny wymiar dopalaczy jest związany z następującymi problema-

mi: ich powszechna dostępność dla wszystkich bez względu na wiek, brak pełnej informacji o wpływie substancji zawartych w tych środkach na zdro-wie i zachowania człowieka (tak w przypadku zażycia jednorazowego jak i brania przez dłuższy czas); upowszechnienie się modelu sięgania po te substancje (zarówno w czasie rozrywki i wypoczynku jak i pracy pod dużym obciążeniem psychofi zycznym); łączenie dopalaczy z innymi sub-stancjami, zwłaszcza alkoholem.

alkohol i papierosy narkotyki

narkotyki

nowe dopalacze

Rys. 37. Nowe dopalacze, jako zamiennik narkotyków

W szerokich kręgach społecznych panuje

przekonanie, że dopalacze są nieszkodliwymi

substancjami, efektywnie wspomagającymi ludzi

w sytuacjach zmęczenia i stresu. Przypisuje im

się funkcję „złotego środka” umożliwiającego

dostosowanie się do tempa zachodzących zmian.

Problemem społecznym staje się przyjmowanie

dopalaczy bez analizowania ich składu – w tym pod kątem dopuszczalnych dawek dziennych oraz

sięganie po nie przez dzieci. Środki te są masowo

stosowane zarówno przed wysiłkiem, jak

i wykonywaniem normalnych zadań,

w sytuacji pracy bez obciążenia.




4.5.2. Konsumenci dopalaczy

Z socjologicznego (społecznego) punktu widzenia grupy osób się-gających po współczesne dopalacze są różnorodne. Nie istnieje tutaj jeden klucz, według którego można by wskazać potencjalnych biorców. Chociaż uprawnionym jest stwierdzenie, że zjawisko to ma masowy charakter, to można wyspecyfi kować grupy społeczne, w których przyj-mowanie tych substancji jest częstsze (nierzadko ma charakter „sub-kulturowy”). Poszukując typologii biorców należałoby wskazać m.in. na następujące czynniki: ich wiek, środowisko socjalizacji, sytuację materialną, czas sięgania po dopalacze oraz dostępność do informacji o środkach.

Wiek osoby zażywającej dopalacze bardzo często determinuje typ przyjmowanego środka:→ osoby w wieku 13–16 lat sięgają w pierwszej kolejności po napoje

energetyczne. Takiej przyczyny można upatrywać w cenie, która jest akceptowalna dla kieszeni młodego człowieka. Napoje energetyczne są dostępne praktycznie w każdym sklepie, nie ma ograniczeń wiekowych przy ich kupowaniu;

→ osoby w wieku 17–25 lat sięgają po wszystkie typy dopalaczy a także napoje energetyzujące;

→ w grupie osób w wieku 26 – 45 lat najpopularniejsze są napoje energe-tyzujące oraz różnego typu środki, które działają pobudzająco i wzmac-niająco;

→ osoby w wieku powyżej 45 lat rzadko należą do użytkowników tego typu substancji. Środowisko, w jakim przebywa określona osoba ma wpływ na typ zaży-

wanej substancji. Niektóre dopalacze zażywane są jedynie w wąskich gru-pach społecznych, zorientowanych na osiągnięcie specyfi cznych celów. Wśród kulturystów popularne są sterydy, wśród części modelek substan-cje o działaniu zbliżonym do amfetaminy, wśród osób uprawiających sport popularne są środki wzmacniające i pobudzające. Wśród przedstawicie-li handlowych i zawodowych kierowców dominuje sięganie po preparaty typu „no sleep” oraz środki energetyzujące.

Jednym z „atutów” współczesnych dopalaczy jest sposób, w jaki wpły-wają one na organizm człowieka. Osoby, które będą chciały pobudzić or-ganizm do działania, sięgną po substancje o działaniu pobudzającym (np. syropy z efedryną, napoje energetyczne). Osoby, które będą oczekiwały nastrojów euforycznych lub halucynacji będą poszukiwały szałwii mek-sykańskiej bądź syropów zawierające DXM. Osoby pragnące polepszyć swoje możliwości intelektualne sięgną po tabletki typu „sesja”, bądź inne preparaty kofeinowo-guaranowe. Osoby chcące rozbudować masę mię-śniową używają sterydów, natomiast poszukujące pobudzenia seksualne-go środki zwiększające potencję.

Możliwości fi nansowe są jednym z ważnych czynników determinujących sięganie po poszczególne rodzaje dopalaczy. Osoby, które dysponują nie-wielkimi funduszami będą używały napojów energetycznych (mniej reno-mowanych fi rm, często w większych pojemnościach), czasami syropów (efedryna, DXM) i sezonowo zaś rośliny o działaniu psychoaktywnym. Osoby lepiej sytuowane będą korzystały ze wszystkich dostępnych współ-czesnych dopalaczy.

ŚRODOWISKO, W KTÓRYM PRZEBYWA OSOBA

SPODZIEWANY EFEKT DZIAŁANIA

SYTUACJA MATERIALNA




Po pewne grupy substancji sięga się jedynie w określonym czasie. Ta-bletki typu „sesja” lub substancje wzmacniające stosowane są częściej przez uczniów i studentów w okresie egzaminów. Natomiast grupy środ-ków sterydowych i działających podobnie używane są w okresie treningów siłowych. Wśród kierowców wielkich ciężarówek napoje eneregetyzujące pite są w godzinach nocnych przed wyruszeniem w długie trasy. Z kolei wśród pracowników instytucji bezpieczeństwa (wojsko, policja, straż) ob-serwujemy używanie napojów energetycznych w trakcie służby oraz pracy pod dużym obciążeniem psychofi zycznym. Sterydy – popularne wśród kul-turystów – są „rozchwytywane” szczególnie wiosną i latem (chodzi o tzw. rzeźbę ciała).

Internet i prasa są źródłem, które umożliwiły upowszechnienie wiedzy o no-wych dopalaczach. Na forach internetowych można z powodzeniem zamówić niemal każdą legalną substancję. Internet oferuje także informacje o zasa-dach stosowanie tych substancji oraz przewidywanych efektach użycia.

Jednym z czynników, które wpływają na możliwość użycia tej a nie innej substancji, jest stan psychofi zyczny danej osoby. Osoba, która czuje się wyczerpana i niepewna własnych umiejętności będzie szukała „drogi na skróty” próbując nadrobić swoje niepowodzenia „magiczną pigułką”. Drugi typ, to pewne siebie osoby, które szukają nowych, silnych emocji. Wspól-nym mianownikiem są niedoskonałości formacji emocjonalnej i zaburzona osobowość.

4.5.3. Niektóre problemy – rozwój zjawiska dopalaczy

Problematyka diagnozy używania współczesnych dopalaczy jest bar-dzo złożona. W polskiej literaturze pedagogicznej i psychologicznej ten temat został po raz pierwszy podjęty niespełna 3 lata temu (M. Jędrzejko, W. Janiszewski). Pierwsze polskie badania dotyczące tej problematyki po-chodzą z roku 2007 (Fundacja Pedagogium). Kłopot z przeprowadzeniem wielopłaszczyznowej analizy zjawiska dopalaczy jest związany z następu-jącymi czynnikami:

→ ograniczona wiedza na temat współczesnych dopalaczyInformacje o tych substancjach ograniczają się jedynie do niewielkiej

liczby artykułów w prasie oraz kilku opracowań naukowych dotyczących jedynie opisu poszczególnych składników wchodzących, w skład dopala-czy. Brak dotychczas przeglądowych longitudialnych badań na temat tego zjawiska;

→ zmniejszenia naukowego zainteresowaniem tematem z powodu le-galności dopalaczyWspółczesne dopalacze nie są kontrolowane (ich posiadanie i obrót jest

w pełni legalny). Nie docenia się zatem potrzeby popularyzowania pełnej wiedzy o konsekwencjach ich stosowania. Dodatkowo zainteresowanie specjalistów z dziedziny uzależnień tymi substancjami jest znikome (nie nadążają oni z diagnozą i terapią problemu narkotykowego). Do tej pory nie powstało żadne całościowe opracowanie na ten temat. Pojawiają się je-dynie głosy mówiące o potrzebie delegalizacji poszczególnych substancji, wchodzących w skład niektórych dopalaczy (obrót niektórymi z nich został ograniczony). Niestety na ich miejsce pojawiają się substancje o zbliżonym działaniu, ale różniące się jedynie (nieznacznie) składem chemicznym;

DOSTĘP DO INFORMACJI

STAN PSYCHOFIZY-CZNY

Profi laktyka dopalaczowa powinna być integralną

częścią profi laktyki uzależnień na poziomie

szkół podstawowych, gimnazjalnych i średnich

a także w środowisku studentów

PRZEDZIAŁ CZASOWY




→ szeroka gama substancji, które można zakwalifi kować, jako dopa-laczeDopalacze to wielka liczba substancji o różnym działaniu. Niektóre są

znane już od dłuższego czasu, a inne zaś są środkami nowymi i ich wła-ściwości nie zostały jeszcze w pełni zbadane. Sytuacja ta utrudnia pełne scharakteryzowanie problemu;

→ częste zmiany w składzie substancji klasyfi kowanych, jako dopalaczeOdpowiedzią producentów dopalaczy na pojawiające się przepisy praw-

ne, wprowadzające restrykcję na jeden ze składników jest komputerowe projektowanie substancji o podobnym działaniu, ale i innym składzie che-micznym (nierzadko różniącym się jedynie jedną cząstką). Dodatkowo producenci dodają różne nowe substancje do znanych produktów w celu przyciągnięcia nowej grupy odbiorców. Sposobem na pozyskanie klienta jest także zmiana nazwy produktu;

→ wysoki stopień społecznej akceptacji (destygmatyzacja)Znaczna grupa dopalaczy traktowana jest jako substancje mające pozy-

tywny wpływ na organizm, a reklamy nadawane w mediach dodatkowo ten wizerunek utrwalają. Dodatkowo reklamowanie produktu przez znanych celebrytów utwierdza odbiorcę w jego pozytywnej ocenie. Do odbiorcy nie docierają rzetelne informacje o długofalowych skutkach przyjmowania tych substancji.

→ utrwalona mylna opinia na temat pozytywnego działania współcze-snych dopalaczyDzięki masowej promocji dopalaczy niezmiernie trudno jest podejmo-

wać polemikę z osobami, które nie dostrzegają negatywnych konsekwen-cji ich działania.

4.5.4. Dopalacze – fenomen popularności

Dopalacze weszły przebojem na większość europejskich (i nie tylko) rynków. Niektóre z nazw dopalaczy stały się markami o światowym za-sięgu, także przez to, że są dystrybuowane przez potężne koncerny spo-żywcze. Do tego, w ich popularyzację wciągnięto potężne narzędzie me-dialnej reklamy. Środki jakimi dysponują producenci dopalaczy pozwoliły na podejmowanie wielkich kampanii marketingowych w telewizjach oraz w trakcie imprez masowych. Odpowiedzią rynku stało się rosnące zapo-trzebowanie na ten towar, skrzętnie wykorzystywane przez sprzedawców. Uzasadnionym jest postawienie tezy, że ten trend będzie się rozwijał, ze względu na istniejące warunki:

→ dostępnośćZdecydowana większość współczesnych dopalaczy jest dostępna le-

galnie w pubach, na dyskotekach i w niemal wszystkich sklepach. Aby je nabyć nie trzeba legitymować się dowodem osobistym. Ilość środków, któ-rą można nabyć jest ograniczona jedynie zasobnością portfela, bądź ilo-ścią dostępną w magazynie sklepu. Brak widocznych informacji o składzie oraz dziennych maksymalnych dawkach a także ich wpływie na organizm, sprzyja konsumpcji dopalaczy;

Na rynku dopalaczy każdego roku pojawia się kilkanaście nowych środków i substancji, których składu nie znamy. Wprowadza się do nich nieznane dotąd substancje pochodzenia roślinnego z egzotycznych krajów. Z badań i lecznictwa wiemy, że substancje mają porównywalną siłę działania do narkotyku.

Najefektywniejsze działania antydopalaczowe obserwujemy tam gdzie organizują je władze samorządowe w następującym układzie:– wielkoformatowe i medialne kampanie informacyjne adresowane do wszystkich mieszkańców;– zajęcia edukacyjne z uczniami;–pedagogizacja rodziców;– ustawiczna (wieloczynnikowa) kontrola sklepów z dopalaczami;– nakłanianie właścicieli lokali do niewynajmowania ich pod taką działalność.




→ działanieSposób, w jaki dopalacze działają na organizm (szybkość, odczuwal-

ność, w krótkiej perspektywie brak widocznych negatywnych skutków ubocznych), powoduje, że stają się one o wiele atrakcyjniejszym towarem, niż na przykład napoje owocowe (w już kilka chwil po spożyciu danego produktu pojawiają się oczekiwane efekty. Pozytywne działanie soku owo-cowego nie jest tak widoczne);

→ pozytywny odbiórDopalacze kojarzą się z pozytywnym działaniem na organizm, a w nie-

których środowiskach mają także pozycję niemal kultowego środka. Nie-jednokrotnie są do nich dodawane uzupełniające dodatki, takie jak grupy witamin, co przyczynia się do uatrakcyjnienia tego towaru na tynku;

→ cena

Ilość pieniędzy, jakie trzeba przeznaczyć na zakup współczesnych do-palaczy jest stosunkowo niewielka, nierzadko niższa niż innych napojów, a zdecydowani niższa niż środków nielegalnych lub prawnie ograniczo-nych. Wiele dopalaczy działa podobnie do znanych narkotyków pobudza-jących (są przy tym tańsze);

→ różnorodność ofertyRynek dopalaczy ulega ciągłym przeobrażeniom. Pojawiają się nowe

produkty, substancje o lekko zmodyfi kowanym składzie lub podobnym składzie, ale innej nazwie. Legalność i popularność tych substancji pozwo-liła na rozwinięcie silnej konkurencji między producentami. Rynek wyge-nerował produkty ndostosowane do możliwości fi nansowych klienta, jak również „ścieżki używania” (np. środki sprzedawane tylko i wyłącznie na stacjach benzynowych, więc dedykowane są dla kierowców).

4.5.5. Negatywne konsekwencje społecznej akceptacji dla dopalaczy

Większość współczesnych dopalaczy zostało tak zaprojektowanych (co do składu i mechanizmu działania), aby szybko wspomóc działanie orga-nizmu. Miały być rozwiązaniem, które pozwoli na szybkie zwiększenie fi -zycznych lub/i psychicznych (intelektualnych) możliwości organizmu, bądź uzyskanie odmiennego stanu psychofi zycznego. Dodatkowo, cały model marketingu tych substancji jest tak skonstruowany, aby podtrzymywał przekonanie, iż klient dostaje do rąk cudowny, a na dodatek, bezpieczny środek (vide Red Bull doda Ci skrzydeł).

Podejmując się krytycznej oceny zjawiska jakim są dopalacze podkre-ślić należy, iż niektóre z nich zawierają wiele składników bardzo warto-ściowych dla człowieka. Część tych środków stosowana zgodnie z prze-znaczeniem (i w ilościach odpowiadających dawkom dziennym) będzie miała pozytywny wpływ na funkcjonowanie organizmu człowieka. Niektóre są wręcz niezbędne dla naszego prawidłowego funkcjonowania. Do tych pozytywnych (tak je nazwijmy) składników znajdujących się w niektórych dopalaczach zaliczać będziemy2:

2 Zaznaczmy jednak – jeśli w składzie dopalacza znajduje się jakakolwiek substancja szkodliwa dla zdrowia człowieka, nie ma żadnego znaczenia, że zawiera ona równolegle substancje służące naszemu zdrowiu.




→ witaminy i minerałyW napojach energetycznych i środkach wzmacniających znajdują się

witaminy głównie z grupy B. Już sam odbiór społeczny słowa „witaminy” ma wydźwięk jednoznacznie pozytywny. Zatem picie takiego napoju koja-rzy się z uzupełnianiem dziennej dawki witamin. Tymczasem przyjmowa-nie dodatkowych ilości witamin powinno mieć uzasadnienie medyczne;

→ egzotyczne rośliny (zioła)W wielu typach współczesnych dopalaczy znajdują się dodatki w po-

staci różnego typu egzotycznych roślin (np. wyciąg z korzenia żeń-sze-nia). Dzięki takiemu zabiegowi marketingowemu odbiorca ma wrażenie, że spożywa substancje, których pozytywne działanie jest znane od stuleci. Często są to wyciągi, które rzeczywiście nie mają bezpośreniego wpływu na nasz organizm.

Pozytywne (a zarazem specyfi czne) właściwości współczesnych dopa-laczy wynikają nierzadko z ich pierwotnego, głównie medycznego zastoso-wania. W przypadku przyjmowania takich środków mamy do czynienia ze zjawiskiem mniej czy bardziej świadomego samookłamywania się biorcy:

→ syropy i tabletki na kaszelMimo że substancje te – z zasady i zastosowania medycznego – są uży-

wane w innym celu niż przewidują to producenci, to w świadomości biorcy kształtuje się przekonanie: przecież spożywam leki a nie niewidomego po-chodzenia substancje. Jeśli są to leki, to nic mi nie będzie;

→ sterydy Efekty działania tych substancji (przynajmniej w początkowej fazie) wy-

dają się być zaspokojeniem potrzeb i nadziei klientów. Niestety, pierwsze pozytywne wyniki zaburzają dalszą ocenę środków przez klientów.

Jeśli przeanalizujemy stosowanie dopalaczy, zauważymy, że z jednej strony mamy do czynienia z mylnym przekonaniem o ich zbawiennej roli, z drugiej zaś, coraz więcej osób dostrzega niebezpieczeństwa, jakie wiążą się z niekontrolowanym ich spożyciem. Znaczna większość opisywanych w niniejszej pracy współczesnych dopalaczy, używana zgodnie z prze-znaczeniem i w zalecanych dawkach, nie stanowi zagrożenia dla życia bądź zdrowia człowieka. Ich efekty działania mają najczęściej charakter niewidoczny, bądź dostrzegany w kategorii poprawy zdrowia. Natomiast przyjmowanie dopalaczy w dawkach przekraczających normę (medyczną) prowadzi do widocznych zmian. Skutkiem jest najczęściej:→ w krótkim okresie czasu: uzyskania oczekiwanych specyfi cznych do-

znań, jakie są spodziewane przez biorcę (np. poprawa nastroju, więk-sza odporność na sen, poczucie większej siły, dłuższa efektywność fi -zyczna, zmiany w budowie ciała);

→ w dłuższym okresie czasu: prowadzi do pojawienia się wielu niekorzyst-nych efektów, które są spowodowane reakcją organizmu na toksyczne (bądź uboczne) działanie poszczególnych składników dopalacza (np. bóle, wysypki, objawy uzależnienia i abstynencji, deformacje ciała).

Człowiek ma w sobie dziwną skłonność do samookłamywania się oraz „poprawiania” natury. Jest nierzadko przekonany, że jest kimś wyjątkowym, wo-bec którego nie zadziałają prawidłowości biologiczne i medyczne.

Z punktu widzenia interesu społecznego zasadnym jest, aby profi laktyka dopala-czy rozpoczęła się już na poziomie starszych klas (5–6.) szkoły podstawowej. Działania w tym zakresie powinny być kierowane równolegle do rodziców i uczniów.




4.6. Wybrane konteksty używania dopalaczy

4.6.1. Aspekty zdrowotne, społeczne i moralne

Zjawisko stosowania dopalaczy ma już masowy charakter. Z jednej strony, jest to rynek wart wiele miliardów złotych rocznie, z drugiej, mamy do czynienia z destygmatyzacją zagrożeń wynikających z sięgania po ta-kie środki, zwłaszcza przez dzieci. Podejmowane dotychczas działania, szczególnie wobec takich środków jak napoje energetyzujące, spotykają się z pobłażliwymi uśmiechami, pomniejszaniem konsekwencji zdrowot-nych związanych z ich używaniem, a w najlepszym przypadku niedowie-rzaniem, iż mogą stanowić jakiekolwiek zagrożenie zdrowotne. Tymcza-sem, sięganie po dopalacze, poza spodziewanymi przez biorcę efektami, wiąże się z wieloma konsekwencjami.

• Konsekwencje zdrowotne Działanie dopalaczy na organizm człowieka nie jest jeszcze dokładnie

zbadane. Praktycznie każdy produkt sprzedawany na rynku polskim jest szczegółowo badany i jego ogólne działanie jest znane. Niestety działanie tej samej substancji, ale w dawce wielokrotnie wyższej niż została przewi-dziana przez producenta, jest niezmiernie trudne do oszacowania. Podob-nie można powiedzieć o łączeniu niektórych z tych substancji.

Można założyć, że wielokrotne przekroczenie zalecanej dawki przyczy-ni się do zwiększenia siły działania całej substancji. Jednocześnie poza zwiększeniem siły działania, pojawiają się również inne (uboczne) nieprze-widziane działania poszczególnych składników. Wynikiem takiego działa-nia mogą być:→ zmiany androgenne (np. u osób sięgających po sterydy, np. ginekoma-

stia);→ bóle głowy, klatki piersiowej czy biegunka (u osób, które nadużywają

napojów energetycznych);→ problemy ze snem (u osób zażywających duże porcje substancji zawie-

rających kofeinę i guaranę);→ oznaki silnego niepokoju lub depresji (u osób zażywających w nadmier-

nych ilościach tabletki na kaszel zawierające efedrynę);→ halucynacje, dość często o nieprzyjemnym przebiegu (u osób zażywa-

jących w nadmiernych ilościach tabletki na kaszel zawierające DXM);→ problemy z zaspokojeniem napięcia seksualnego, w sposób natural-

ny bez użycia sztucznego wspomagania (przez osoby, które zażywają w nadmiernych ilościach środki popędowe);

→ uzależnienia;→ negatywne zmiany w wyglądzie (np. owrzodzenia skóry).

Tematyka zagrożeń zdrowotnych występujących przy kontakcie z dopa-laczami zostanie omówiona szerzej w kolejnych rozdziałach.

• Konsekwencje społeczneCzłowiek jest istotą społeczną, zatem swoje relacje z otaczającym go

światem powinien konstruować nie tylko w perspektywie „do siebie, dla siebie” ale także w perspektywie „ja wobec innych”. Znacząca część przy-padków sięgania po różnego typu dopalacze jest zaburzeniem obu tych relacji. W perspektywie „do siebie” człowiek zatraca zdolność oceny swo-

KONSEKWENCJE ZDROWOTNE

KONSEKWENCJE SPOŁECZNE




ich prawdziwych (naturalnych) możliwości i poszukuje sposobu poprawy tej natury. W perspektywie „ja wobec innych” chce aby został oceniony jako ktoś inny, niż jest nim by nature. Wskutek dojrzewania zmienia się też społeczna pozycja człowieka oraz jego relacje z innymi ludźmi. Cho-ciaż nierzadko w perspektywie własnego ja skutki są pozytywne (szybciej dojadę do celu, zarobię więcej pieniędzy, zyskam aplauz), to w szerszej perspektywie dostrzegać należy koszty społeczne (dłuższa i szybsza jaz-da to większe ryzyko wypadku; wielka muskulatura to kolejny rencista i pacjent; intensywna praca może przerodzić się w niezdrową rywalizację i pracoholizm).

Do społecznych konsekwencji zaliczamy także kształtowanie się prze-konania biorcy, że osiągnięcie celów jest uwarunkowane wspomaganiem takiego typu środkami (dopalaczami).

Używanie czy nadużywanie współczesnych dopalaczy nie skutkuje po-tępieniem społecznym. Wielu ludzi podchodzi bardzo pobłażliwie do osób, które spożywają bądź eksperymentują ze współczesnymi dopalaczami. Te substancje rzadko kiedy spotykają się ze stygmatyzacją, z jaką spotykają się narkomani. Biorcy nie dostrzegają ryzyka degradacji społecznej lub na-znaczenia (np. ABS – czyli absolutny brak szyi), a młodzi mężczyźni dążą-cy do „pięknej muskulatury” nie widzą problemu potencjalnej impotencji.

Do zasadniczych zaburzeń społecznych (szczególnie zaburzających re-lacje interpersonalne) zaliczyć należy:→ zatracanie oceny swoich możliwości naturalnych oraz niezdolność do

sprawnego funkcjonowania bez dopalaczy (ich brak skutkuje agresją, napięciem);

→ niezdolność do oceny prawdziwego stanu rzeczywistej sytuacji (przy środkach halucynogennych);

→ nienaturalne zachowanie wywołujące nieprzychylne reakcje społeczne;→ popadanie w uzależnienia niechemiczne (np. pracoholizm);→ zmiany relacji z innymi ludźmi (zwężanie się kręgu znajomych do osób

o podobnych zachowaniach);→ stygmat społeczny generujący inne problemy np. problemy z otrzyma-

niem lub zachowaniem pracy.

• Konsekwencje moralnePoszukiwanie przez ludzi substancji wzmacniających ma długą tradycję.

Analiza tego problemu z perspektywy moralnej wymaga zauważenia, że różnego rodzaju nienaturalne wzmocnienia kształtują przekonanie o możli-wości zmiany natury (zdolność, wytrwałość, wytrzymałość), skutkiem czego w człowieku zaczyna kształtować się przekonanie, iż może takim sposobem osiągnąć znacznie więcej. Tymczasem przyjęcie zasady o nienaruszaniu natury człowieka jest jedną z najważniejszych humanistycznych przesłanek naszego funkcjonowania. Ingerencja w naturę (jeśli nie ma w niej tła me-dycznego związanego z ratowaniem ludzkiego życia) jest niedopuszczalna moralnie. Otwiera bowiem wrota do modyfi kacji ciała i umysłu człowieka, co może prowadzić do ich głębokich wynaturzeń (np. widok „mistrzów bicep-su”, ciężkie zaburzenia emocjonalne sportowców „na dopalaczach”; barba-rzyńskie metody „dopalania” sportowców przez wymuszone ciąże i aborcje). Dodajmy do tego jeszcze problem niekontrolowanych zachowań wskutek przedawkowania niektórych dopalaczy. Do zasadniczych moralnych konse-kwencji nadużywania dopalaczy zaliczyć powinniśmy:

KONSEKWENCJE MORALNE




→ przekraczanie barier własnych możliwości, czyli człowiek, jako Bóg…

Sięgając po współczesne dopalacze człowiek próbuje „dorównać Bogu” wznieść się ponad ograniczenia fi zyczne i będące wynikiem wieloletniego procesu socjalizacji, wychowania i edukacji zdolności intelektualne. Takie zachowanie przypomina mityczny „lot Ikara”. Kreowanie się na kogoś in-nego, niż wynika to ze stanu naturalnego (silniejszy, sprawniejszy, wydaj-niejszy), jest niemoralne;

→ ucieczka od rzeczywistości, czyli człowiek a poszukiwanie innego świata

Żyjemy w realnym świecie, który jest mierzalny różnymi narzędziami. Jest także (w zasadzie) przewidywalny. Tymczasem pewne substancje, których specyfi czne właściwości pozwalają odbiorcy na zmiany w percepcji odbioru rzeczywistości, wprowadzają człowieka do świata, który nie istnieje. W sta-nach uzależnienia oraz oddziaływania danej substancji pojawia się sytuacja, w której biorca ma problemy z odróżnieniem tego, co jest fi kcją a co Real World. Ów nowy świat jest zlepkiem iluzji i plątaniną wyobrażeń, które są je-dynie chwilową fi kcją, kończącą się już po kilku chwilach, nierzadko bolesnym otrzeźwieniem. W przypadku substancji o silnym działaniu halucynogennym (szałwia meksykańska, tabletki zawierające DXM) poza halucynacjami, może pojawić się uczucie opuszczenia ciała (przez niektóre osoby opisywane jest jako stan, w którym nasza dusza «my» odrywa się od ciała, mamy wrażenie, że świat doczesny i fi zyka już nas nie dotyczy, jesteśmy ponad to, co dla wie-lu ludzi jest takie ważne). Na skutek zmian wywoływanych w ośrodkowym układzie nerwowym biorca zatraca zdolność do oceny świata w perspektywie praw innego człowieka (liczę się tylko ja i moje potrzeby).

→ niestosowanie obowiązujących norm etycznych, czyli człowiek a kłamstwo, fałsz, przestępstwo…

W stanach uzależnienia biorca podejmie każde działanie dla pozyskania kolejnej porcji substancji. Jeśli są to środki dostępne w obiegu handlowym może je kupić. Gdy nie ma tych środków może podjąć działania naruszają-ce wolność i prawa innych ludzi (np. kradzieże, okłamywanie, napaść).

4.6.2. Współczesne dopalacze i substancje wzmacniająco-po-budzające

Mimo że dopalacze obejmują swą defi nicją szeroką gamę substancji, to ze względu na specyfi czne przeznaczenie tej publikacji, skupiono się na charakterystyce jedynie tych z nich, o których wiedza będzie przydatna z punktu widzenia nauczyciela, wychowawcy, pedagoga w szkole lub pla-cówce opiekuńczo-wychowawczej, pracownika instytucji resocjalizacyjnej, bądź rodziców czy opiekunów.

Jak już wskazano wcześniej, współczesne dopalacze występują pod wieloma postaciami, typami, formami. Przygotowując założenia tej pracy i konsultując je z wieloma naukowcami przyjęto, że najlepszym kryte-rium, według którego należy dokonać podziału dopalaczy będzie kryte-rium efektu działania. Mimo, że niektóre grupy (rodzaje środków) będą się powtarzać np. syropy czy paranarkotyki, to ten typ podziału umożliwia szybszą identyfi kację substancji, jej wpływu na zachowania człowieka, konsekwencje jej użycia, jak również powodów, dla których została uży-




ta. Zanim zostanie zaprezentowany szerszy opis działania substancji, istotnym jest określenie grupy, z której się wywodzą.

W literaturze tematu spotykamy się z czterema grupami produktów, w skład których wchodzą współczesne dopalacze.• Pierwszą grupę tworzą napoje energetyzujące, a w jej skład wchodzą

napoje energetyczne, które działają pobudzająco oraz napoje izotonicz-ne działające wzmacniająco.

NAPOJE ENERGETYZUJĄCE

NAPOJE ENERGETYCZNE

NAPOJE IZOTONICZNE

• Do drugiej grupy zaliczymy tabletki (cukierki, pastylki) zawierające w so-bie składniki, wpływające na określone funkcje organizmu. Do tej grupy zaliczają się takie substancje jak: tabletki typu „no sleep” (których działa-nie polega na zmniejszeniu potrzeby snu); tabletki typu „sesja” (działające stymulująco na możliwości intelektualne biorcy); preparaty witaminowe; tabletki zawierające jako główny składnik takie substancje jak L-karnityna, żeń-szeń czy tauryna; tabletki zawierające składniki wpływające na ciało człowieka (odchudzające, zwiększające masę);

• Trzecią grupę tworzą leki (i paramedyki), używane niezgodnie z me-dycznym przeznaczeniem (i w wielokrotnie większych dawkach, niż przewiduje zastosowanie medyczne). Do tej grupy zalicza się: syropy i tabletki o działaniu pobudzającym zawierające efedrynę; syropy i ta-bletki o działaniu pobudzającym zawierające dekstrometorfan – DXM; sterydy anaboliczno-androgenne.

• Z kolei czwarta grupa to paranarkotyki, czyli substancje dostępne le-galnie, których działanie jest zbliżone do działania narkotyków. Dostęp-ne w specjalnych sklepach tzw. funshopach bądź za pośrednictwem Internetu. Do tej kategorii należą substancje o bardzo zróżnicowanym działaniu na organizm: substancje działające pobudzająco zawierające BZP (benzylopiperazynę), jej pochodne lub mieszanki ziołowe o zbliżo-nym działaniu; substancje działające euforyzująco lub halucynogennie, zawierające takie substancje jak szałwia meksykańska, grzyby halucy-

LEKI

LEKI NA BAZIE EFEDRYNY I POCHODNYCH

LEKI NA BAZIE DXM

STERYDY




nogenne, atropina lub inne substancje o działaniu euforyzującym bądź halucynogennym.

Zgodnie z przyjętym kryterium działania dopalaczy do pierwszej katego-rii dopalaczy zaliczono: napoje energetyczne; syropy i tabletki na kaszel o działaniu pobudzającym zawierające w swoim składzie pochodną efe-dryny; środki zawierające w swym składzie BZP (benzylopiperazynę).

Do drugiej kategorii zaliczono: tabletki (pastylki) zawierające w swoim składzie takie substancje jak L-karnityna, żeń-szeń czy tauryna; tabletki mające zwiększyć możliwości intelektualne (typu „sesja”); preparaty wita-minowe; napoje izotoniczne.

Trzecią kategorię tworzą: syropy na kaszel o działaniu dysocjacyjno-eu-foryzującym zawierające w swoim składzie DXM (dekstrometorfan); legal-ne odpowiedniki narkotyków (paranarkotyki) zawierające w sobie substan-cje bądź rośliny halucynogenne np. szałwię meksykańską, grzyby i rośliny halucynogenne, atropinę.

DOPALACZE

SUBSTANCJE POBUDZAJĄCE

SUBSTANCJE EUFORYZUJĄCE

SUBSTANCJE HALUCYNOGENNE

POBUDZACZE

NAPOJE ENERGETYCZNE

LEKI Z EFEDRYNĄ

DOPALACZE Z BZP

PSYCHODELIKI

LEKI ZAWIERAJĄCE DXM

DOPALACZE ZAWIERAJĄCEZ SZAŁWIĘ MEKSYKAŃSKĄ,

MUCHOMORA CZERWONEGO, ATROPINĘ LUB PODOBNIE DZIAŁAJACE SUBSTANCJE




Do czwartej kategorii zostały zaliczone substancje takie jak: leki zawie-rające w swoim składzie testosteron lub inną substancję działającą an-drogennie; preparaty (wysokobiałkowe lub zawierające inne legalnie do-stępne substancje wpływające na zwiększenie masy ciała) pozwalające zwiększyć muskulaturę lub wagę ciała; substancje pozwalające na uzy-skanie tzw. „rzeźby”.

4.6.3. Charakterystyka współczesnych dopalaczy

4.6.3.1. Pobudzacze – czyli środki pobudzające

Jak wcześniej zasygnalizowano, przyjmowanie środków pobudzających wiąże się z oczekiwaniem zwiększenia aktywności, przezwyciężenia uczu-cia zmęczenia, znużenia lub senności. Tę grupę tworzą środki ogólnie po-dobne w działaniu, jednak możemy zaliczyć je do zupełnie odmiennych typów. Tak samo jest z ich dostępnością, jedne z nich będą oferowane w otwartej sprzedaży sklepowej, inne zaś tylko w sklepach specjalistycz-nych, a zakup niektórych wymaga recept.

Napoje energetyczneSą substancjami zyskującymi największą popularności wśród tzw.

nowych produktów spożywczych. Ich produkcja i podaż rynkowa rośnie w Polsce o kilkanaście procent rocznie. Można założyć, ze jest to jedna z najbardziej rozwijających się grup produktów spożywczych w Polsce.

Producenci zalecają ich spożycie w celu odzyskania lub utrzymania na wysokim poziomie energii fi zycznej i sprawności psychicznej. Z badań wy-nika, że napoje energetyczne piją głównie uczniowie i studenci podczas przygotowań do egzaminu i bezpośrednio przed nim, kierowcy udający się w długie trasy, przedstawiciele handlowi, przedstawiciele zawodów bizne-sowych, a także osoby pracujące w godzinach nocnych. Są bardzo po-pularne wśród zawodów mundurowych, a także jako dodatek do drinków w pubach, na dyskotekach. Można powiedzieć, że jest to jeden z najpopu-larniejszych współczesnych napojów młodzieżowych.

Nowym zjawiskiem, jest spożywanie środków energetyzujących jeszcze przed intensywnym wysiłkiem oraz przyjmowanie ich w trakcie spotkań towarzyskich (często w połączeniu z alkoholem). Zaobserwowano także wzrost spożycia tych napojów przez młodzież ćwiczącą na siłowniach; są również bardzo popularne wśród bywalców dyskotek3. Połączone z alkoho-lem są wyjątkowo niebezpieczną mieszanką, gdyż składniki zawarte w na-pojach energetycznych wzmagają działanie alkoholu. Osoba pod wpły-wem sporządzonej mieszanki napoju, mimo, że jest w stanie nietrzeźwym i są u niej widoczne oznaki upojenia alkoholowego, podejmuje aktywne zachowania, mając błędną ocenę swojego stanu psychofi zycznego a tak-że sytuacji zewnętrznej. Spożywanie napojów energetycznych w ilościach większych niż zalecane4, może wywołać oprócz bezpośredniego zagro-żenia dla układu krwionośnego, także komplikacje w funkcjonowaniu cen-tralnego układu nerwowego (nadmierne pobudzenie, agresja). Na skutek przedawkowania może pojawić się uczucie niepokoju, wysoka drażliwość

3 M. Jędrzejko, (red.) Narkotyki - Vademecum, Fundacja Pedagogium, Warszawa 2008. s. 98.4 Określenie „zalecane” odnosi się do zalecanych medycznie dziennych dawek poszcze-

gólnych składników wchodzących w skład tych napojów.

Napoje energetyzujące są dostępne w postaci płynnej, tabletek musujących oraz gum do żucia. Jedno opakowanie zawiera często dawkę substancji i minerałów przekraczających dzienne zapotrzebowanie człowieka. Mamy do czynienia z problemem nadużywania tego typu środków




oraz nadmierne pobudzenie, zaś powrotowi do fi zjologicznej równowagi organizmu nierzadko towarzyszy stan rozstrojenia, stany lękowe i depre-syjne, a także zaburzenia pamięci i koncentracji5.

Popularność napojów energetycznych utrzymuje się od kilku lat na bar-dzo wysokim poziomie, z wyraźną tendencją zwyżkową. Dostępność i róż-norodność produktów jest tak duża, że nie sposób wymienić wszystkich marek i nazw.

Charakterystyka najpopularniejszych napojów energetycznych

Przedstawione poniżej oceny sporządzone zostały na podstawie anali-zy sprzedaży poszczególnych marek. Podkreślenia wymaga fakt, iż dyna-mika zmian na tym rynku jest wielka, a każdego roku do sprzedaży wpro-wadzane są nowe marki.

• Red Bull – zawiera między innymi kofeinę, taurynę, glukuronolakton, witaminy z grupy B oraz inozytol. Jego pierwotna receptura pochodzi z Azji6. W polskich sklepach sprzeda-

wany od 1994 roku, a jego pojawieniu się towarzyszyła bardzo sugestywna telewizyjna kampania reklamowa, której przewodnim hasłem był zwrot Red Bull doda Ci skrzydeł (co miało na celu proste scharakteryzowanie działania napoju)7. Obecnie w sprzedaży dostępne są dwa rodzaje tego produktu - „Red Bull Energy Drink”, czyli klasyczna wersja napoju oraz „Red Bull Sugar Free” – wersja bez cukru. Sprzedawany jest w puszkach, a także butelkach o pojemności 250 ml. Wielkość obrotu tego produktu na rynku światowym jest szacowana na ok. 2 mld puszek rocznie (są dostępne już w ponad 100 krajach). Z powodu zbyt wysokiej ilości tauryny i kofeiny napój ten został wycofany ze sprzedaży w Norwegii, Danii oraz Francji.

• Tiger energy drink – w którego składzie znajdują się substancje takie jak kofeina, tauryna, oraz witaminy z grupy B. Swoją popularność zawdzięcza niewielkiej cenie w stosunku do podob-

nych produktów, a także skutecznej telewizyjnej kampanii reklamowej pro-mującej produkt pod hasłem Tiger – power is back. Dostępny jest w pusz-kach (250 ml), szklanych i plastikowych butelkach (do poj. 1 litra) oraz w formie tabletek musujących o różnych smakach. W litrowych butelkach napój zawiera substancje aktywne, których ilość wielokrotnie przekracza zapotrzebowanie człowieka.

źródło zdjęcia: http://www.e-drinks.com.pl/images/energy_drink.jpg

5 D. Szukała, Napoje energetyzujące, Biuletyn Agencji Promocji Zdrowia, 02/05 (4), s. 9.6 http://www.redbull.pl/#page=CompanyPage.AsTimeGoesBy 21.01.2009 godz. 13:467 Uzależnienie od tzw. energy drinks: opis przypadku, J. A. Matysiakiewicz, K. Dobro-

wolska, R. Pudlo, P. W. Gorczyca, Postępy psychiatrii i neurologii, 2000, 9, suplement 3 (11), s. 43-46.




• Burn – napój zawierający w swoim składzie taurynę, kofeinę, gluku-ronolakton, teobrominę, inozytol oraz ekstrakt z guarany dodatkowo wzbogacony witaminami z grupy B. Popularność swą zdobył dzięki intensywnej kampanii reklamowej na-

kierowanej na odróżnienie go od innych napojów w tej kategorii. Reklamo-wany jest pod hasłem – Burn – niech cię pochłonie. Dostępny jest w więk-szości polskich sklepów spożywczych w wersji butelkowej (250 ml) oraz w puszkach o tej samej pojemności.

• R20+ – napój zawierający oprócz kofeiny, tauryny i witamin z grupy B, również ekstrakty z roślin wykorzystywanych, na co dzień w medycynie naturalnej, np. guarany, miłorzębu japońskiego i korzenia żeń szeń. Dostępny jest powszechnie w puszkach i butelkach o pojemności 250 ml.

• Cocaine Stimulation – napój ten charakteryzuje się aż dwukrotnie większą dawką kofeiny, niż inne napoje tego typu (64 mg na 100 ml napoju). Poza tym jego skład jest podobny do prezentowanych wyżej napojów i za-

wiera: taurynę, guaranę, inozytol, witaminy z grupy B oraz dekstrozę, (gluko-zę), która ma sprawić, że działanie napoju odczuwalne jest już po kilku minu-tach, a nie, jak w przypadku innych napojów tego typu, po 30–40 minutach. Jedną z przyczyn dużego zainteresowania tym produktem jest jego nazwa (nawiązująca do silnego narkotyku) oraz szata grafi czna opakowań (przed-stawiająca białe „ścieżki” na czarnym tle puszki, podobne do „ścieżek” formo-wanych z kokainy). Hasłem przewodnim reklamy tego narkotyku jest Cocaine – dwa razy więcej. Produkt jest dostępny w puszkach o pojemności 250 ml.

• XL Energy Drink – napój zwierający m.in. kofeinę, taurynę i witaminy z grupy B. Kampania reklamowa tego produktu nastawiona jest przede wszystkim

na osoby studiujące oraz osoby uczęszczające na dyskoteki.

• Shell V-Power Energy Drink – napój przypominający składem inne tego typu środki. Należy to tzw. grupy produktów fi rmowych, wykorzystując znane po-

wszechnie logo koncernu petrochemicznego Shell oraz ich wzmocnione paliwa V-Power. Sprzedawany jest jedynie na stacjach benzynowych tej fi rmy. Produkt został pomyślany, jako napój adresowany do kierowców. • Energy Drink Ozone – jego głównymi składnikami są woda nasycona

CO2 cukier, glukoza, regulatory kwasowości (kwas cytrynowy i cytrynian sodu), tauryna, kofeina, barwniki (karmel E 150 c), aromaty oraz witami-ny (niacyna, B6, kwas pantotenowy, B2, B12). Napój jest dostępny w puszkach o pojemności 250 ml.

• Do innych popularnych tego typu produktów zalicza się napoje: Bullit, Carrefour, Black Dragon, Kick i RX.

Związki chemiczne wchodzące w skład napojów energetycznychAby dokładnie scharakteryzować działanie omawianych tu napojów, opi-

sano poszczególne składniki wchodzące w ich skład. Przedstawiona lista nie wyczerpuje jednak w pełni wszystkich składników dostępnych w na-pojach energetycznych. Ze względu na charakter opracowania opisane zostały jedynie składniki najpopularniejsze.




Rys. 38. Główne składniki wchodzące w skład napojów energetycznych

• KofeinaKofeina należy do alkaloidów roślinnych występujących w liściach, na-

sionach i owocach takich roślin jak kawa, herbata i ziarno kakaowe. Kofe-ina została wyodrębniona z nasion kawy w 1820 roku, a zsyntetyzowana w 1895 roku8. Kofeina działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy, rozszerza naczynia krwionośne, zwiększa wydzielanie serotoniny, dopa-miny, adrenaliny i norepinefryny. Kofeina zwiększa sprawność myślenia opóźnia sen, zmniejsza uczucie zmęczenia, zwiększa przemianę materii, pobudza wydzielanie soku żołądkowego oraz działa moczopędnie.

Właściwości kofeiny:• maksymalne stężenia kofeiny we krwi następuje po ok. 20–30 minutach

od momentu spożycia. Czas połowicznego rozpadu kofeiny u osób do-rosłych wynosi 4–5 godzin;

• u osób palących czas rozkładu kofeiny jest o 30–50% krótszy, niż u osób niepalących;

• u kobiet stosujących doustne środki antykoncepcyjne czas rozkładu ko-feiny jest 2-krotnie wyższy, a u kobiet ciężarnych nawet 3-krotnie i do-chodzi do 18 godzin w zaawansowanej ciąży. W przypadku osób uza-leżnionych od alkoholu okres połowicznego wydalania kofeiny wydłuża się kilkukrotnie;

• u osób z wrażliwością na kofeinę można zaobserwować zbytnią pobu-dliwość, uczucie niepokoju, czy przyspieszone oddychanie;

• nadużywanie kofeiny prowadzi do przyzwyczajenia z objawami niewiel-kiego zwiększenia tolerancji.

Kofeina jest najbardziej rozpowszechnionym, pobudzającym alkaloidem na całym świecie, także w Polsce. Głównym źródłem tego alkaloidu jest kawa i herbata, ale może być syntetyzowany przez 63 gatunki roślin. Alkaloidy są to naturalne substancje pochodzenia roślinnego. Występują w nasionach, li-ściach, łodygach i korzeniach roślin. Nie posiadają właściwości odżywczych, a spożywane są z powodu właściwości pobudzających. Uznaje się, że dominu-jącymi czynnikami sprzyjającymi rozpowszechnieniu się picia kawy są jej walory smakowe oraz efekty pobudzające. W ziarnie kawy, poza kofeiną, znajduje się: błonnik (25%), substancje żywiczne (20%), tłuszcze (13%), białko (12%), oraz cukier, garbniki, sole mineralne i woda. Przyjemny zapach kawy świeżo palonej, zachęcający do picia, zależy od ulotnej i nietrwałej substancji zwanej kofolem

8 Żywienie człowieka i metabolizm, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2003, XXX nr 3/4, Warszawa 2003, s. 1234 .

WĘGLOWODANY GLUKURONOLAKTON

KOFEINA KARNITYNA

TAURYNA GUARANA

WITAMINY B INOZYTOL

STABILIZATORY CYTRYNIAN SODU

Kofeina ma właściwości uzależniające – prowadzi

do uzależnienia o charakterze fi zycznym.

Szczególną ostrożność w podawaniu zwiększonych

dawek kofeiny stosować należy wobec dzieci,

kobiet w ciąży oraz osób z nadciśnieniem tętniczym.

Spożywanie większych dawek kofeiny w godzinach

wieczornych zaburza sen.




(olejek eteryczny). Filiżanka kawy zawiera 70–200mg kofeiny, i działa 5–6 go-dzin. Wypita po godzinie 17-tej może być przyczyną bezsenności.

Pozytywne działanie kofeiny: Pobudza ośrodkowy układ nerwowy (wpływa bezpośrednio na korę mó-

zgową), likwiduje zmęczenie psychiczne i fi zyczne, przyspiesza reakcje psychiczne, polepsza koordynację myśli, usprawnia pamięć. Jednocześnie kurczy naczynia mózgowe i może być stosowana przy migrenowych bólach głowy. Podnosi także nieznacznie ciśnienie krwi, co bywa niekiedy zbawien-ne dla niskociśnieniowców lub meteoropatów.

Wystąpienie negatywnych następstw: przy nadmiernym dawkowaniu kofeiny ma charakter osobniczy i jest uzależnione od takich czynników jak: dzienna dawka, wielkość ciśnienia tętniczego, czy nałóg związany z piciem kawy9. Przy zatruciach kofeiną pojawia się uczucie silnego pobudzenia psy-chicznego i ruchowego, połączonego z drżeniem mięśni, nudnościami, bó-lem głowy, bezsennością, tachykardią. Widoczne objawy zatrucia to: świa-tłowstręt, bóle głowy, rozszerzenie źrenic, lęk, pobudzenie, bezsenność.

Działanie kofeiny w połączeniu z innymi substancjami:→ potęguje działanie leków przeciwbólowych;→ zmniejsza skuteczność środków uspokajających;→ niektóre antybiotyki powodują zmniejszenie hamowania wydalania ko-

feiny z organizmu.

Kawy i napojów o wysokiej zawartości kofeiny nie powinny pić osoby, które mają zaawansowaną miażdżycę, zaburzenia czyn-ności serca (częstoskurcz, niemiarowość), nerwicę (nadpobu-dliwość), nadciśnienie tętnicze, osteoporozę; będące w okresie przekwitania, cierpiące na chorobę wrzodową żołądka i dwunast-nicy, zapalenie żył, hemoroidy oraz mające niedobór magnezu.

Do surowców, w których znajduje się kofeina zaliczamy10: nasiona kawy – zawierają do 2,5% kofeiny; zarodek kola – do 5% kofeiny; pasta Guarana – do 5% kofeiny; herbata chińska do 4,5% kofeiny; herbata paragwajska Mate – ok. 2% kofeiny.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem kofeiny w organizmie:→ wysokie spożycie kofeiny powoduje trudności z zajściem w ciążę i za-

grożenie ciąży;→ kofeina działa niekorzystnie na osoby chore na jaskrę lub z nadciśnie-

niem ocznym;→ prowadzone są badania dotyczące wpływu kofeiny na powstanie nie-

których nowotworów;→ systematyczne codzienne przyjmowanie kofeiny przez dłuższy czas

w dawce większej niż 500 mg może spowodować uzależnienie psychicz-ne i fi zyczne11. Śmiertelna doustna dawka kofeiny wynosi 10–12 gramów. Zgon następuje w wyniku porażenia układu ośrodka oddechowego12.

9 W. Semczuk (red), Toksykologia współczesna, PZWL, Warszawa 2005, s. 305.10 „Leki wspomagające uczenie się” mgr farm. Grzegorz Carowicz w „Świat farmacji”,

luty 2008, s. 24-2511 Z. Juczyński, Narkomania podręcznik dla nauczycieli wychowawców i rodziców, Wy-

dawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 98.12 W. Seńczuk, Toksykologia... poz. cyt.

Najczęściej występującymi objawami nadużywania kofeiny są:- choroby serca, - nadciśnienie tętnicze, - osteoporoza (wypłukiwanie wapnia i magnezu), - zwiększenie wydzielania kwasu solnego w żołądku, - bóle w nadbrzuszu, - nudności i zgaga, - choroba refl eksowa przełyku (zmniejszenie napięcia dolnego zwieracza przełyku powodującym zarzucanie treści żołądkowej do przełyku).




• TaurynaWłaściwości tauryny:Tauryna jest kwasem aminoetylosulfonowym13 (produkt dekarboksylacji

kwasu cysteinowego) i naturalnie występuje w organizmie ludzkim w mię-śniach, wątrobie i mózgu, w płytkach krwi i żółci, gdzie z kwasami żółcio-wymi tworzy kwasy taurocholowe.

Tauryna ogranicza produkcję hormonów odpowiedzialnych za spalanie i wydalanie tłuszczów między innymi serotoniny, która – w warunkach fi -zjologicznych – przenosi do mózgu informacje z prac mięśni (o ich prze-ciążeniu). Tauryna, blokując tę informację sprawia, że nawet podczas du-żego wysiłku nie odczuwamy zmęczenia, co jest niebezpieczne dla układu krążenia. Tauryna spełnia w organizmie szereg funkcji, w tym: modulacji wewnątrzkomórkowej homeostazy wapnia; stabilizacji błon komórkowych; osmoregulacji; zmiatania wolnych rodników; ochrony komórek nerwowych przed uszkodzeniami; hamowania neurotransmisji.

Liczne badania wykazały, że tauryna jest konieczna do prawidłowego rozwoju i funkcjonowania siatkówki ssaków. Tauryna bierze udział w me-chanizmie termoregulacji, wykazując działania hipotermiczne oraz nasi-la podstawowe wydzielanie wazopresyny i oksytocyny w części nerwo-wej przysadki przez pobudzenie receptorów GABA-ergicznych. Tauryna chroni również komórki przed uszkodzeniami wywołanymi przez niektóre ciężkie metale, a ekspozycja organizmu na te metale, np. ołów, zmniejsza stężenie tauryny w osoczu. Niektórzy autorzy uważają, że tauryna wspo-maga wchłanianie wszystkich witamin rozpuszczalnych w tłuszczach oraz wspomaga regenerację mięśni po wysiłku14. Tauryna dodatkowo wzmac-nia działanie kofeiny.

• Witaminy grupy BWitaminy dodawane do napojów pełnią różne funkcje. Są wykorzystywa-

ne jako substancje barwiące (np. witamina B2 – E101), jako element „wabią-cy” odbiorców, sugerujący lecznicze działanie danej substancji, ze względu na jej pozytywny wpływ na organizm. Szczególnie niepokojącym zjawiskiem jest dodawanie przez producentów do napojów takiej ilości witamin, która wielokrotnie przekracza zalecane dzienne spożycie RDA15. Ma to miejsce szczególnie w produktach pakowanych do opakowań jednorazowych (np. puszki bez możliwości ich zakręcenia lub zamknięcia), co niejako zmusza kupującego do wypicia całej zawartości. Przekraczaniu spożywania dozwo-lonych dawek sprzyja także niewłaściwe informowanie o ilości witamin – opis bardzo małymi literkami w przeliczeniu nie na całą zawartość opakowania lecz 100 ml.

Witamina B1 (tiamina) Witamina B1 w połączeniu ze specyfi cznymi białkami enzymatycznymi

uczestniczy głównie w przemianie pośredniej węglowodanów. Jedną z naj-ważniejszych reakcji jest oksydacyjna dekarboksylacja alfa-ketokwasów, a szczególnie kwasu pirogronowego i alfa-ketoglutarowego. Jako koenzym układu transketolazy pirofosforan tiaminy uczestniczy w reakcjach cyklu pen-tozowego, w którym powstaje ryboza niezbędna do syntezy nukleotydów.

13 G.Kulasek, M. Jank, E. Sawosz, Biologiczna rola tauryny u ssaków, „Życie weteryna-ryjne”, 2004, 79 (11), s. 606

14 T. Mrozowski, Kac – syndrom dnia następnego, „Świat farmacji”, luty 2008, s. 27.15 Por. RDA (Recommended Daily Allowance), S. Ball, Toksykologia żywności bez

tajemnic, Ofi cyna Medyk, Warszawa 1998.




Właściwości witaminy B1Witamina B1 jest składnikiem tkankowych układów enzymatycznych

(np. kwasu pirogronowego i ketoglutarowego). Współuczestniczy w pra-widłowym działaniu układu nerwowego; wspomaga pracę układu serco-wo-naczyniowego; wpływa na układ pokarmowy (uczestniczy w procesie spalania cukrów); wspomaga proces wzrostu.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem witaminy B1 w organizmie:→ zawroty głowy;→ nadwrażliwość; → drżenie mięśni;→ zaburzenia rytmu serca;→ pojawienie się reakcji alergicznych.

Z badań medycznych wiadomo, że witaminy są niezbędnym produktem do właściwego funkcjonowania organizmu. Istotne jest nie tylko dostarcze-nie odpowiedniej ilości witamin, ale również nieprzekraczanie ich dobowe-go, jak i całkowitego poziomu. Poniżej prezentujemy tabelaryczne zesta-wienie zalecanych dobowych ilości witamin (dla dorosłego człowieka).

Tab. 29. Zalecane dzienne spożycie RDA16

Zalecane dzienne spożycie (RDA) dla witamin i składników mineralnych – wartości referencyjne przyjęte przez Unie Europejską

Nazwa Jednostka RDAWitamina A µg 800Witamina D µg 5Witamina E Mg 10Witamina C Mg 60Tiamina Mg 1,4Rybofl awina Mg 1,6Niacyna Mg 18Witamina B6 Mg 2Kwas foliowy µg 200Witamina B12 µg 1Biotyna Mg 0,15Kwas pantotenowy Mg 6Wapń Mg 800Fosfor Mg 800Żelazo Mg 14Magnez Mg 300Cynk Mg 15Jod µg 150

Witamina B2 (rybofl awina)Witamina B2 (dodawana do produktów spożywczych i oznaczana sym-

bolem E101) jest zaliczana do witamin z grupy B, gdyż jest prekursorem dwóch ważnych koenzymów: FMN – mononukleotyd fl awinowy, powstały wskutek fosforylacji rybofl awiny; FAD – dinukleotyd fl awoadeninowy, po-wstały wskutek reakcji FMN z ATP. B2 odgrywa bardzo ważną rolę w pra-widłowym funkcjonowaniu układu nerwowego oraz przebiegu procesów utleniania i redukcji.

Właściwości witaminy B2:→ współuczestniczy z witaminą A w prawidłowym funkcjonowaniu błon

śluzowych, dróg oddechowych, śluzówki przewodu pokarmowego, na-

16 Dyrektywa KE 90/496/EEC z 24 września 1990 roku dotycząca znakowania produktów spożywczych.




błonka naczyń krwionośnych i skóry; → uczestniczy w przemianach aminokwasów i lipidów; → odgrywa ważną rolę w funkcjonowaniu narządu wzroku.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem witaminy B2 w organi-zmie: nudności, wymioty.

Witamina B5 (kwas pantotenowy)Kwas pantotenowy składa się z beta-alaniny oraz z kwasu pantoinowe-

go. Jako jeden z elementów składowych koenzymu A bierze udział w syn-tezie i rozkładzie kwasów tłuszczowych, syntezie cholesterolu i hormonów steroidowych. Witamina B5 uczestniczy także w syntezie hemu do hemo-globiny i cytochromów. Do innych zadań B5 zalicza się udział w regenera-cji komórek skóry i błon śluzowych.

Właściwości witaminy B5Witamina B5 jest jedną z kluczowych witamin dla zrównoważonego

funkcjonowania organizmu człowieka. Obok wymienionych wyżej zadań:→ uczestniczy w wytwarzaniu przeciwciał;→ wspomaga proces pigmentacji włosów; → wpływa na prawidłowy wzrost.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem witaminy B5 w organizmie:→ nieznaczny rozstrój układu pokarmowego;→ biegunka;→ pojawienie się objawów uczulenia.

Witamina B6Nazwa witamina B6 obejmuje grupę trzech naturalnych związków piry-

dynowych ulegających w organizmie wzajemnym przekształceniom i wy-kazujących podobne działanie biologiczne.

Właściwości witaminy B6:→ uczestniczy w przemianie aminokwasów i syntezie białek oraz w meta-

bolizmie kwasów tłuszczowych;→ jest niezbędna w syntezie porfi ryn (synteza hemu do hemoglobiny -

niezbędnej w produkcji krwinek czerwonych) i hormonów (np. histami-ny, serotoniny);

→ wpływa na funkcjonowanie układu nerwowego;→ podnosi odporność immunologiczną organizmu i uczestniczy w tworze-

niu przeciwciał.Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem witaminy B6 w organizmie:Spożywana w ilości większych niż 2 g dziennie może być przyczyną

zaburzeń neurologicznych.

Witamina B12Witamina B12 jest ogólną nazwą związków określanych jako krynoidy,

o zbliżonej budowie chemicznej i podobnej funkcji fi zjologicznej. Wspól-nym elementem budowy tych związków jest układ pierścieniowy, skła-dający się z czterech zredukowanych pierścieni pirolowych połączonych trzema mostkami węglowymi tzw. koryna. B12 bierze udział w przemianie węglowodanowej, białkowej, tłuszczowej oraz innych ważnych procesach funkcjonowania organizmu.

Właściwości witaminy B12Witamina B12 uczestniczy w wytwarzaniu czerwonych ciałek krwi, prze-

ciwdziała niedokrwistości, umożliwia syntezę kwasów nukleinowych w ko-

Zaburzenia neurologiczne powstające wskutek

przedawkowania witaminy B6:

- brak koordynacji mięśni;- zwyrodnienia tkanki

nerwowej;- słabość mięśni;

- niepewny chód;- uczucie mrowienia;

- nadmiar witaminy B6 odbija się niekorzystnie na

obecnościaminokwasów we krwi.




mórkach, przede wszystkim szpiku kostnego; wpływa na funkcjonowanie układu nerwowego, uczestniczy w tworzeniu otoczki mielinowej ochrania-jącej komórki nerwowe i neuroprzekaźników nerwowych, zapewnia dobry nastrój, równowagę psychiczną, pomaga w uczeniu się, skupieniu uwa-gi; odgrywa ważną rolę przy odtwarzaniu kodu genetycznego; dzięki niej zmniejsza się poziom lipidów we krwi; wpływa na układ kostny, pobudza apetyt.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem witaminy B12 w organi-zmie: objawy uczuleniowe przy długotrwałym używaniu; krwotoki z nosa; wyjątkowo wstrząs anafi laktyczny17.

Sorbinian potasu (E-202) jest organicznym związkiem chemicznym, używanym jako środek konserwujący do żywności, między innymi do se-rów, jogurtu, napojów i ciast. W zastosowaniu spożywczym bardzo często występuje razem z benzoesanem sodu. Zdarzają się przypadki pseudo-alergicznej reakcji na tę witaminę18.

• Witamina CWitamina C (kwas askorbinowy) należy do grup witamin rozpuszczal-

nych w wodzie. Główne wskazania do tej witaminy to zapobieganie i le-czenie gnilca. Jest powszechnie stosowana w przemyśle spożywczym (napoje, słodycze) i farmaceutycznym (środki antyprzeziębieniowe, kom-pleksy witaminowe, samodzielnie). Stosowana medycznie zwiększa od-porność organizmu, przyspiesza gojenie się ran oraz zrastanie się kości, odgrywa istotną rolę w metabolizmie tłuszczów, cholesterolu i kwasów żółciowych. Witamina C ma także właściwości bakteriostatyczne, a na-wet bakteriobójcze w stosunku do niektórych drobnoustrojów chorobo-twórczych19.

Właściwości witaminy C:→ udział w biosyntezie hormonów kory nadnerczy;→ udział w regeneracji witaminy E;→ udział procesach metabolicznych jako substancja przenosząca elektro-

ny;→ ułatwianie przyswajania niehemowego żelaza;→ udział w wytwarzaniu krwinek czerwonych;→ hamowanie powstawania w żołądku rakotwórczych nitrozoamin;→ przeciwdziałanie procesowi utleniania wywołanemu przez wolne rodniki.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem witaminy C:→ w dużych dawkach działa moczopędnie;→ powoduje zakwaszanie moczu, co może upośledzić wydalanie słabych

kwasów oraz zasad i prowadzi do krystalizacji szczawianów, mocza-nów, cytrynianów;

→ podstawowym zagrożeniem związanym z nadmiarem witaminy C w or-ganizmie jest ryzyko powstawania kamieni szczawianowych w drogach moczowych20.

• Witamina PPJest to witamina (kwas nikotynowy) niezbędna do syntezy hormonów

płciowych: estrogenów, progesteronu, testosteronu, oraz do syntezy kor-

17 W. Seńczuk, Toksykologia, PZWL, Warszawa 1999, s. 38418 http://www.food-info.net/pl/e/e202.htm19 http://www.zdrowie.med.pl/witaminy/witc_2.html20 W. Seńczuk, Toksykologia współczesna, PZWL, Warszawa 2005, s. 301




tyzonu, tyroksyny i insuliny21. Witamina PP uczestniczy także w proce-sach utleniania i redukcji w organizmie (jako składnik koenzymów)22.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem witaminy PP w organi-zmie: uszkodzenie wątroby; arytmia serca; dolegliwości skórne (piecze-nie i swędzenie);23 podniesienie poziomu glukozy we krwi; bóle i zawroty głowy; wymioty; hipotonia ortostatyczna24.

• Witamina HBiotyna (witamina H) bierze udział w metabolizmie białek i tłuszczów25.

Pod względem chemicznym biotyna składa się z dwóch pierścieni, tiofe-nolowego i imidazolowego oraz łańcucha bocznego kwasu walerianowe-go. Biotyna jest bardzo odporna na ogrzewanie oraz na działanie kwasów i zasad, stąd obróbka kulinarna ma nieznaczny wpływ na zawartość tej witaminy. Związki utleniające inaktywują biotynę. Biotyna odgrywa ważną rolę w właściwym funkcjonowaniu skóry oraz włosów26.

Właściwości biotyny:→ wpływa na właściwe funkcjonowanie skóry oraz włosów; → uczestnictwo w syntezie kwasów tłuszczowych;→ współdziałanie w przemianie aminokwasów i cukrów; → wpływ na układ immunologiczny; → uczestnictwo z witaminą K w syntezie protrombiny (odpowiedzialna za

krzepliwość krwi);→ udział reakcjach przenoszenia grup karboksylowych27.

• KarnitynaKarnitynę odkryto w 1905 roku28. Jednak swoje szersze zastosowanie,

jako jeden z produktów zaliczanych do współczesnych dopalaczy, znala-zła dopiero w ostatnim dziesięcioleciu. Jest pochodną aminokwasu lizy-ny. Po raz pierwszy została wyizolowana z mięsa, od czego pochodzi jej nazwa (łac. carnis – mięso). Jest związkiem optycznie czynnym, posiada więc dwa izomery, z których tylko jeden – L-karnityna – jest biologicznie aktywny29. Jako organiczny związek chemiczny, który jest syntetyzowany w wątrobie, nerkach i mózgu, pełni ważną rolę w transporcie kwasów tłuszczowych. Stosuje się ją w celu redukcji tłuszczu w organizmie przez zwiększone jego spalanie. Karnityna ma również eliminować wolne rod-niki, wspomagać witalność, spowalniać procesy starzenia i przyspieszać regenerowanie organizmu po wysiłku. Jednak te właściwości nie znaj-dują pełnego potwierdzenia medycznego. W niektórych zastosowaniach medycznych pojawiły się objawy wskazujące na poprawę koncentracji i zdolności motorycznych. Ma pewne cechy sprzyjające uzyskiwaniu po-prawy przy leczeniu stanów depresyjnych30, 31. Obecnie jest promowana,

21 E. Mindel, poz. cyt., s.7522 http://www.zdrowie.med.pl/witaminy/witpp_2.html23 E. Mindel, poz. cyt., s.7624 C. J., Hiatt G. F. S., Meyers F. H., Podręczny spis leków, Wydawnictwo Kram, Warsza-

wa 1997, s. 302-30325 E. Mindel, poz. cyt., s. 57.26 http://www.zdrowie.med.pl/witaminy/with_2.html 27 http://www.zdrowie.med.pl/witaminy/with_2.html28 Uzależnienia dopingowe w sporcie wyczynowym; N. Iwanitzky, Z. Madeja w „Problemy

narkomani”; nr. 1 09, Warszawa, s. 28 29 Na podstawie artykułu autorstwa Elizy Łącznej pod tytułem: Być jak Schwarzeneg-

ger..., czyli biochemiczna strona popularnych składników odżywek dla sportowców. Umiesz-czonego na stronie http://bioinfo.mol.uj.edu.pl/articles/Laczna06

30 tamże31 http://www.resmedica.pl/zdart4015.html, Moc karnityny, Piotr Derentowicz, Żyjmy dłu-

żej, 04.04.2001r.




jako substancja witaminopodobna, co może wprowadzać w błąd odbior-ców. Współczesne badania nie potwierdzają jej znaczącego wpływu na spalanie tłuszczu.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem karnityny w organizmie:→ chociaż karnityna jest ogólnie dobrze tolerowana przez organizm, w nie-

których przypadkach może powodować zaburzenia ze strony układu pokarmowego (wymioty, nudności, biegunka i skurcze brzuszne);

→ stosowanie nadmiernej dawki może powodować, że ciało zaczyna wy-dzielać „rybi zapach”, co ma znaczenie estetyczne32.

• GuaranaGuarana jest zielonym krzewem wytwarzającym czarne nasiona, zawie-

rające dużą ilość kofeiny (4%), trzykrotnie więcej niż kawa. Rośnie w ca-łym dorzeczu Amazonki i Orinoko. Jej odkrywcą był, żyjący w XVIII wieku, niemiecki botanik J. Paullini33. Ludność tubylcza zażywała ją pod różnymi postaciami dla poprawienia sprawności fi zycznej i psychicznej, zwłaszcza po dużym wysiłku. Wysoka zawartość kofeiny powoduje, że jest coraz czę-ściej stosowana w różnych produktach wzmacniających34.

Właściwości guarany:→ Guarana posiada potwierdzone naukowo właściwości energetyzują-

ce i witalizujące oraz podnoszące poziom odporności immunologicznej, a także inne – w odpowiednich ilościach – cenne walory lecznicze (np. analgetyczne i łagodzące migrenę, co znalazło zastosowanie w tablet-kach przeciwbólowych), a także antydepresyjne czy psychostymula-cyjne. Te cechy stawiają roślinę w rzędzie najbardziej interesujących leczniczych roślin zielarskich i używek;

→ Guarana jest środkiem bardzo silnie pobudzającym ośrodkowy układ nerwowy, a zwłaszcza korę mózgu. Zawarta w niej kofeina ułatwia per-cepcję wrażeń i ich kojarzenie;

→ Wskutek stosowania guarany postrzeganie staje się łatwiejsze, procesy myślowe przebiegają szybciej i sprawniej. Jednak w większych dawkach upośledza jednak koncentrację, powoduje tzw. gonitwę myśli – kojarze-nie jest tak szybkie, że przy braku możliwości koncentrowania uwagi na jednym przedmiocie dochodzi do stanu ogólnego rozbicia myślowego;

→ W zbyt dużych dawkach powoduje długotrwałą, męczącą bezsenność.Działanie guarany na inne ośrodki przejawia się głównie w pobudze-

niu ośrodka naczynioruchowego, skurczu naczyń krwionośnych jelit, nie-znacznym podwyższeniu ciśnienia tętniczego krwi, skurczu naczyń mó-zgowych35.

Niebezpieczeństwa związane z przedawkowaniem guarany:→ zatrucie guaraną (dokładniej kofeiną) charakteryzuje się silnym pobudze-

niem psychoruchowym, przyspieszeniem akcji serca, biegunką i wymio-tami. W literaturze tematu zostały opisane przypadki wystąpienia silnych zaburzeń rytmu serca nawet po niewielkich ilościach guarany 36.

32 Na podstawie artykułu autorstwa Elizy Łącznej pod tytułem: Być jak Schwarzeneg-ger..., poz. cyt.

33 Uzależnienia dopingowe w sporcie wyczynowym; N. Iwanitzky, Z. Madeja w „Problemy narkomani”; nr. 1 09, Warszawa, s. 27

34 Dane za stroną internetową: http:// www.psychologia.edu.pl 35 Biuletyn Informacyjny „Problemy Narkomanii” nr 2/2007, s. 84.36 Cannon M. E., Cooke C.T., McCarthy J.S.: Medical Journal of Australia, 174(10), 520-1,

2001.

W badaniach naukowych dowiedziono, że przedawkowanie guarany może wywoływać bardzo niebezpieczne konsekwencje dla zdrowia człowieka. Na szczególnie negatywny wpływ przedawkowania guarany narażone jest serce (zaburzenia rytmu pracy).




• Inozytol Inozytol w postaci naturalnej występuje w cielęcinie, fasoli, grochu, mle-

ku, orzechach, owocach cytrusowych, ryżu, soczewicy, wieprzowinie i pro-duktach pełnoziarnistych. Inozytol jest alkoholem cukrowym zaliczanym do witaminy z grupy B37, 38, 39.

Właściwości inozytolu:→ Inozytol bierze udział w metabolizmie tłuszczów i cholesterolu; → uruchamia przemiany tłuszczu, bierze udział w przekazywaniu bodź-

ców nerwowych, tworzy ważną część fosfolipidów wytwarzanych w or-ganizmie, zwiększa energię organizmu.

Jego przedawkowanie nie zostało dokładnie zbadane.

• Węglowodany Węglowodany (sacharydy, cukry) są związkami organicznymi, wielowo-

dorotlenowymi alkoholami składającymi się z węgla, wodoru i tlenu, w któ-rych stosunek wodoru do tlenu jest taki sam jak w wodzie (H2O), czyli 2:1. Znajdują się we wszystkich powszechnie występujących roślinach: zbo-żach, ziemniakach, roślinach strączkowych, owocach, a także w organi-zmach zwierzęcych.

Każdy węglowodan zawarty w napojach zamieniany jest ostatecznie w organizmie w glukozę. Glukoza jest zasadniczym paliwem dla pracują-cych mięśni, jej brak negatywnie wpływa na pracę mięśni. Dla człowieka są podstawowym źródłem energii, koniecznej do podtrzymania procesów życiowych. Organizm ludzki może tworzyć niewielkie zapasy tych związ-ków w postaci glikogenu. Węglowodany, spożyte w napojach razem z ko-feiną, dają szybko duży przypływ energii.

Węglowodany dzielimy na 3 grupy:→ Cukry proste (np. glukoza, fruktoza, galaktoza) Są najprostszą formą węglowodanów. Najszybciej absorbują do orga-

nizmu przez jelita;→ Dwucukry (np. sacharoza, laktoza, maltoza) Dwucukry składają się z dwóch połączonych wzajemnie pojedynczych

cząsteczek cukru (cukru prostego). Przed absorpcją do organizmu czą-steczka dwucukru musi być rozbita do postaci jednocukru;

→ Cukry złożone, wielocukry (np. skrobia, glikogen)

Wielocukry składają się z wielu połączonych ze sobą cząsteczek cu-krów prostych (najczęściej glukozy).

Trawienie i absorpcja węglowodanów przebiega bardzo szybko. Gdy glukoza absorbowana jest do krwiobiegu, od razu dostępna jest dla komó-rek, jako źródło energii. Glukoza jest również niezbędnym źródłem ener-gii dla mózgu, systemu nerwowego a także czerwonych komórek krwi, dlatego jej regularne dostarczanie jest niezmiernie istotne dla witalności. Węglowodany dzięki posiadaniu licznych grup wodorotlenkowych są do-brze rozpuszczalne w wodzie40. Nadmiar węglowodanów magazynowany jest w organizmie, jako glikogen, część jego odkłada się jednak w postaci tłuszczu.

37 Narkotyki i narkomania, (red.) M. Jędrzejko, W. Bożejewicz, Wydawnictwo Pedago-gium, Warszawa 2007, s. 107.

38 E. Mindel, poz. cyt., s.72.39 Lewicki P. (red.), Leksykon nauki o żywności i żywieniu człowieka, Wydawnictwo

SGGW, 2008, s.185.40 J. Namieśnik, J. Jaśkowski, Zarys EKO toksykologii, EKO-Pharma, Gdańsk 1995,

s. 38.




• Cytrynian soduCytrynian sodu stanowi sól sodową hydroksykwasu trikarboksylowego

(kwasu 2-hydroksy – 1, 2, 3-propanotrikarboksylowego). Otrzymywany jest syntetycznie m.in. przez zobojętnienie kwasu cytrynowego wodorowęgla-nem sodowym. Cytrynian sodu jest stosowany przede wszystkim w celu zniesienia krzepliwości krwi in vitro dla celów laboratoryjnych, w celu konserwacji krwi przeznaczonej do przetaczania, jako haemosubstituens (w preparatach złożonych)41.

Właściwości cytrynianu sodu:→ Podawany w roztworze per os wywiera działania alkalizujące mocz

i płyny ustrojowe;→ Posiada właściwości konserwujące;→ Poza lecznictwem używany jest w przemyśle spożywczym (regulator

kwasowości) oraz przy produkcji wielu kosmetyków. Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem cytrynianu sodu w or-

ganizmie: znosi krzepliwość krwi, co w przypadku urazów ciała może za-kończyć się śmiercią z powodu zbyt dużego odpływu krwi z organizmu.

• Żeń-szeńŻeń-szeń jest dziko rosnącą rośliną, uprawianą głównie w Japonii, Chi-

nach i na Półwyspie Koreańskim. Słowo żeń-szeń w wolnym tłumaczeniu z języka chińskiego oznacza „człowiek – korzeń”, gdyż wygląd tejże rośliny przypomina małego człowieka. Jest produktem naturalnym szeroko wyko-rzystywanym w tzw. medycynie ludowej oraz jako środek uzupełniający w wielu produktach medycznych, paramedycznych i spożywczych. Jego najważniejszy składnik to ginsenozydy. Ich działanie polega na zwiększe-niu możliwości hemoglobiny do przyłączania tlenu. Wzrasta wtedy energia i zdolność organizmu do wysiłku, poprawia się koncentracja oraz pamięć, rośnie odporność na stres. Żeń-szeń stymuluje wydzielanie enzymów bio-rących udział w procesie przemian alkoholu42.

Od kilku lat środki zawierające żeń-szeń zyskują na popularności w Pol-sce i innych krajach. W samych Chinach tradycja stosowania korzeni żeń-szeń ma około 4000 lat. Według chińskiej medycyny ten naturalny środek ma dodawać energii, poprawiać pamięć i koncentrację, wzmacniać ogólną odporność organizmu i wspomagać walkę z nadwagą. Chociaż dowiedzio-no wielu wspomagających właściwości tej rośliny, to są one znacząco niż-sze niż powszechnie głoszą to reklamy.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem żeń-szenia w organizmie:→ tzw. „zespół żeń-szeniowy”, objawiający się sennością i osłabieniem

organizmu, zmianami skórnymi, bólami głowy, a także biegunką;→ przedawkowanie przez osoby cierpiące na znaczne skoki ciśnienia

oraz choroby sercowe, ponieważ znacznie podwyższa bądź obniża on ciśnienie krwi;

→ może wywoływać arytmię serca, bezsenność oraz wpływać na pojawie-nie się reakcji alergicznych;

→ nie może być stosowany przez osoby chore na hemofi lię, gdyż wykazu-je silne działanie przeciwzakrzepowe;

→ należy zachować szczególną ostrożność przy stosowaniu preparatów z żeń-szenia przez dzieci i kobiety w ciąży43.

41 http://www.pharma-cosmetic.com.pl/index.php?strona,doc,pol,glowna,0,0,216, 1,0,ant. html

42 Kac – syndrom dnia następnego, poz. cyt, s. 2743 http://www.mediweb.pl/alternative/wyswietl.php?id=903, 22.12.2007, godzina 15:30.




• Miłorząb japoński Miłorząb japoński jest gatunkiem drzewa należącego do rodziny miło-

rząbowatych i jest obecnie jedynym żyjącym reprezentantem tego gatun-ku. Pochodzi z Chin, a w Europie pojawił się w XVIII wieku. W dogodnych warunkach rośnie na wysokość 30-40 metrów. Od wielu lat jest szeroko wykorzystywany w medycynie i paramedycynie, ze względu na swoje właściwości lecznicze. Zawiera fl awonidy glikozydowe i terpeny, mające właściwości antyoksydacyjne (antyutleniacze). Substancje te, używane w bezpiecznych dawkach, usuwają z organizmu wolne rodniki, chroniąc go przed miażdżycą i spowalniając procesy starzenia.

Właściwości miłorzębu japońskiego:→ spożywanie w dawkach medycznych wyciągów miłorzębu japońskiego

jest szczególnie zalecane osobom starszym, jako że spowalnia proces starzenia się i zmniejsza jego dolegliwości, głównie poprzez wzmacnia-nie naczyń krwionośnych, co wspomaga profi laktykę choroby wieńco-wej serca czy udaru mózgu;

→ chroni organizm przed miażdżycą, a chorym na tę chorobę poprawia wadliwe już krążenie;

→ zapobiega pogarszaniu się zdolności intelektualnych i umysłowych u osób w podeszłym wieku.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem miłorzębu japońskiego:→ u pewnej grupy osób po spożyciu miłorzębu japońskiego pojawić się

może rozstrój żołądka, bóle oraz zawroty głowy;→ nie zaleca się łączenia miłorzębu z takimi lekami jak aspiryna, ze wzglę-

du na jego właściwości zmniejszające agregację płytek krwi, co skutko-wać może ryzykiem krwotoków wewnątrzczaszkowych;

W aptekach pojawiło się wiele suplementów leków zawierających mi-łorząb. Farmaceuci ostrzegają jednak przed pochopnym i nieodpowie-dzialnym ich stosowaniem. Należy bezwzględnie przestrzegać dawkowa-nia podanego na opakowaniu bądź zalecanego przez lekarza, ponieważ przyjęcie zbyt dużej dawki leku skutkować może pojawieniem się działań ubocznych, takich jak bezsenność, nudności i wymioty, a także krwotoków i niesłychanie niebezpiecznych wylewów krwi do mózgu.

Negatywny wpływ miłorzębu na zdrowie człowieka, w przypadku jego nie-właściwego przyjmowania zaobserwowano w trakcie badań prowadzonych w Stanach Zjednoczonych. W celu zbadania właściwości miłorzębu przepro-wadzono szczegółowe badania 134 osób w wieku 84 lat. Podzielono je na dwie grupy, z których pierwsza przyjmowała preparaty z wyciągiem z miło-rzębu, a druga placebo. Celem przeprowadzonych badań było sprawdzenie wpływu preparatów miłorzębu na upośledzenie funkcji poznawczych u osób starszych. W trakcie stosowania suplementu diety okazało się, że w grupie przyjmującej wyciąg z miłorzębu wystąpiło aż siedem przypadków zawałów serca, bądź stanów przedzawałowych i ze względów etycznych (nienaraża-nia kolejnych pacjentów na utratę zdrowia lub nawet życia) badania zostały przerwane44.

• GlukuronolaktonJest węglowodanem występującym naturalnie w ludzkim organizmie,

gdzie uczestniczy w usuwaniu toksyn, wspierając proces wydalania pro-

44 W. Grzeszkowiak, na podst. czasopisma Neurology and Medical News Today.

Miłorząb japoński spożywany w bardzo

dużych dawkach może być przyczyną wylewu krwi do mózgu. Stosowanie

preparatów zawierających wyciągi z miłorzębu

powinno odbywać się po konsultacji medycznej lub

farmaceutycznej.




duktów przemiany materii. Glukuronolakton jest także obecny w różnych artykułach spożywczych (np. ziarna, czerwone wino)45.

Właściwości glukuronolaktonu:→ uczestnictwo w syntezie kwasów tłuszczowych;→ współdziałanie w przemianie aminokwasów i cukrów;→ wpływ na układ immunologiczny;→ uczestnictwo z witaminą K w syntezie protrombiny;→ jest odpowiedzialny za krzepliwość krwi;→ udział w reakcjach przenoszenia grup karboksylowych.

• L-alanina Należy do aminokwasów endogennych. Produkowana jest w wątrobie

i wchodzi w skład tkanki mięśniowej. Gdy organizm potrzebuje energii - zo-staje przetworzona w glukozę. L-alanina jest ważnym źródłem energii dla układu mięśniowego i nerwowego (pomaga w regeneracji komórek nerwo-wych, a także stymuluje produkcję przeciwciał). Występuje w produktach bogatych w białko: mięsie, serach, jogurtach, owocach. Sprzyja również wydalaniu toksyn z organizmu.

• GABA Kwas gamma-aminomasłowy; jest neuroprzekaźnikiem. Odgrywa waż-

ną rolę w metabolizmie tkanki mózgowej i ulega przemianie do kwasu glu-taminowego, który jest stosowany m.in. przy osłabieniu pamięci. GABA pobudza także produkcję endorfi n działających przeciwbólowo.

Syropy i tabletki na kaszel o działaniu pobudzającymLiczba produktów medycznych i paramedycznych należących do tej

grupy obejmuje ponad sto środków. Syropy i drażetki, których główne dzia-łanie skierowane jest na uzyskanie efektu rozszerzenia oskrzeli są stoso-wane przy takich dolegliwościach jak: kaszel, zapalenie oskrzeli, dycha-wica oskrzelowa, a także przy bolesnych miesiączkach. Jak zauważono, ich stosowanie pozamedyczne zmierza do uzyskania stanu pobudzenia organizmu do wytężonego wysiłku lub jego wzmocnienie w trakcie takiego wysiłku. Z analizy sprzedaży wynika, iż spożycie tych substancji wyraźnie rośnie w miesiącach styczeń, luty oraz maj, czerwiec, co nie jest przy-padkowe. Są to miesiące sesji egzaminacyjnych na studiach, egzaminów gimnazjalnych i maturalnych.

Poniżej przedstawiono najpopularniejsze produkty dostępne w apte-kach, jednak lista ta nie wyczerpuje całej oferty tego typu substancji. • Allergasthmin

Substancje czynne w tabletkach to fenazolina, chlorowodorek efedryny, teofi lina, fenobarbital.

Zastosowanie medyczne: jest stosowany przy stanach skurczowych oskrzeli, zwłaszcza na tle alergicznym, astmie, rozedmie płuc, stanach za-palnych dróg oddechowych.

Niebezpieczeństwa związane z nadużywaniem lub niewłaściwym używaniem: bóle i zawroty głowy, niepokój, drżenie ciała, bezsenność, kołatanie serca, podwyższenie ciśnienia krwi.

45 http://www.redbull.pl/pl/ProductPage.Ingredients/htmlProductPage.action?ingredientI ndex=1




W badaniach klinicznych stwierdzono, że upowszechniane informacje o pobudzających właściwościach allergastluminu są nieprawdziwe, bar-dzo rzadko wywołuje on wzbudzenie psychiczne. Leku nie mogą stosować pacjenci cierpiący na nadczynność tarczycy, podwyższone ciśnienie krwi, zaawansowaną miażdżycę tętnic, niewydolność naczyń wieńcowych. Lek jest przeciwwskazany również w razie uczulenia na którykolwiek z jego składników. Oczekiwany skutek leczenia może ulec zmianie, jeśli preparat stosuje się jednocześnie z innymi lekami46.

• Astmin Substancjami czynnymi są nalewki z biedrzeńca, stroiczki i grindelii,

a także chlorowodorek efedryny. Dostępny jest w formie kropli.Zastosowanie medyczne: jest stosowany przy stanach skurczowych

oskrzeli, zwłaszcza na tle alergicznym, astmie, rozedmie płuc, stanach za-palnych dróg oddechowych.

Niebezpieczeństwa związane z nadużywaniem lub niewłaściwym używaniem: efedryna zawarta w kroplach może wywołać liczne działania niepożądane np. przyspieszone bicie serca, niepokój, bezsenność, trudno-ści z oddawaniem moczu, zawroty oraz bóle głowy, nudności, drżenie rąk.

Z badań medycznych jednoznacznie wynika, że leki zawierające efedrynę powinny być używane z bardzo dużą ostrożnością przez osoby z poważniej-szymi chorobami serca, niedoborem potasu oraz powiększeniem stercza47.

• BelladrinalSubstancjami czynnymi w tym leku są – teofi lina, kofeina, efedryna oraz

wyciąg suchy z pokrzyku wilczej jagody. Lek dostępny jest w formie table-tek. Zastosowanie medyczne: stosuje się go przy dolegliwościach takich jak astma, chroniczny bronchit, bóle głowy, zespół Meniere`a (zaburzenia zmysłu równowagi z zaburzeniami słuchu), kolka jelitowa i żółciowa, bóle menstruacyjne.

Niebezpieczeństwa związane z nadużywaniem lub niewłaściwym używaniem: teofi lina, efedryna oraz pozostałe składniki zawarte w leku po-wodują liczne działania uboczne: zaburzenia akomodacji oka, palpitacje ser-ca, niepokój, bezsenność, bóle głowy, mdłości, brak apetytu, wysypki i świą-du, trudności z oddawaniem moczu, skurcze mięśni, częstoskurcze serca.

Ze względu na zawartość wyciągu z pokrzyku oraz efedryny, leku nie wolno podawać pacjentom z powiększonym sterczem. Oczekiwany skutek leczenia może ulec zmianie, jeśli preparat stosuje się jednocześnie z in-nymi lekami. Lek może upośledzać sprawność psychofi zyczną, dlatego nie należy prowadzić pojazdów mechanicznych ani wykonywać czynności precyzyjnych w trakcie jego stosowania48.

• KelastminSubstancje czynne – wyciąg z biedrzeńca, wyciąg stroiczki, wyciąg grin-

delii, wyciąg aminku egipskiego, chlorowodorek efedryny. Lek dostępny jest w postaci płynnej.

Zastosowanie medyczne: ułatwia odkasływanie gęstej wydzieliny z górnych dróg oddechowych. Stosuje się pomocniczo w stanach zapal-nych oskrzeli, astmie oraz rozedmie płuc.

Niebezpieczeństwa związane z nadużywaniem lub niewłaściwym 46 http://medycyna.anauk.net/1-0-95-ALLERGASTHMIN.Encyklopedia.Lekow.html47 http://medycyna.anauk.net/1-0-253-ASTMIN.Encyklopedia.Lekow.html48 http://medycyna.anauk.net/1-0-298-BELLADRINAL.Encyklopedia.Lekow.html




używaniem: wchodząca w skład leku efedryna może wywołać przyspiesze-nie akcji serca. Dodatkowo mogą się pojawić liczne dolegliwości: niepokój, bezsenność, trudności w oddawaniu moczu, zawroty i bóle głowy, nadmier-ne pocenie się, mdłości i wymioty, słabość mięśni, drżenia ciała, wzmożone pragnienie. Duże dawki leku, ze względu na zawartość biedrzeńca, mogą spowodować silne skurcze macicy i ewentualnie poronienie49.

• TussipectSubstancje czynne tussipectu to chlorowodorek efedryny, wyciąg z lu-

krecji, korzeń lukrecji sproszkowany, saponina, tymol, benzoesan sodu (drażetka); amoniak, chlorowodorek efedryny, wyciąg tymiankowy, sól amonowa prymuliny, kwas benzoesowy, kwas mrówkowy, nipagina A. Tus-sipect dostępny jest w formie drażetek lub syropu.

Zastosowanie medyczne: stosowany jest w przewlekłych nieżytach górnych dróg oddechowych, zwłaszcza oskrzeli, u palaczy. W zapaleniach gardła i krtani. W suchym kaszlu i podrażnieniu błon śluzowych.

Niebezpieczeństwa związane z nadużywaniem lub niewłaściwym używaniem: podwyższenie ciśnienia krwi, pobudzenie psychiczne, bez-senność, zaburzenia rytmu serca, bóle i zawroty głowy, suchość błony ślu-zowej jamy ustnej, zaburzenia w oddawaniu moczu, zaburzenia trawienne. Preparatu nie wolno podawać w uczuleniu na którykolwiek z jego skład-ników. Leku nie wolno stosować w chorobie wrzodowej żołądka lub dwu-nastnicy. Oczekiwany skutek leczenia może ulec zmianie, jeśli Tussipect stosuje się jednocześnie z innymi lekami50.

Substancje aktywne znajdujące się w syropach i tabletkach na kaszel o działaniu pobudzającym

• EfedrynaGłównym składnikiem pobudzającym zawartym w środkach omówionych

w poprzednim punkcie jest efedryna (chlorowodorek efedryny). Efedryna jest alkaloidem roślinnym (pierwszy raz została wyizolowana z rośliny Ephe-dra vulgaris w XIX wieku przez japońskiego chemika Nagayoshi Nagi)51. W formie wstrzyknięć była podawana japońskim pilotom kamikadze w cza-sie II wojny światowej52. Stosowana jest w celu zwiększenia pobudzenia or-ganizmu, zmniejszenia apetytu, jako środek, który ma zwiększyć koncen-trację i uwagę, lekarstwo na nieżyt nosa oraz do leczenia niedociśnienia związanego z narkozą. Występuje w roślinach z rodzaju przęśl (Ephedra equisetina, Ephedra sinica, Ephedra olistachya), oraz cisie (Taxus baccata). Jest najczęściej dostępna w formie chlorowodorku i siarczanu. Pochodne efedryny stanową czynnik ryzyka udaru krwotocznego u kobiet, zagrożenie to istnieje nawet przy pierwszorazowym użyciu preparatu53.

Właściwości efedryny:Działa bezpośrednio, pobudzająco na układ współczulny (na recepto-

ry α-adrenergiczne i β-adrenergiczne) oraz pośrednio poprzez uwalnianie noradrenaliny z zakończeń nerwowych. Z tego względu przy powtarzanym podawaniu występuje zjawisko tachyfi laksji. Każda następna dawka poda-wana w krótkim czasie powoduje mniejszy skutek farmakologiczny.

49 http://medycyna.anauk.net/1-0-1192-KELASTMIN.Encyklopedia.Lekow.html50 http://medycyna.anauk.net/1-0-2199-TUSSIPECT.Encyklopedia.Lekow.html51 W. Semczuk, Toksykologia współczesna, Warszawa 2005, PZWL, s. 32052 Tamże, s. 321.53 Działania niepożądane fenylopropanoloaminy i pochodnych efedryny, Agnieszka Me-

szaros-Tutak, „Terapia i leki” nr. 6/2000 s.11.




Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem efedryny:Efekty uboczne mają miejsce najczęściej w przypadku używania efedry-

ny niezgodnie z przeznaczeniem w dużych ilościach wielokrotnie przekra-czających dawkę terapeutyczną.

Do głównych negatywnych objawów nadużywania zaliczamy: → zaburzenia pracy układu sercowego i krwionośnego: tachykardia, aryt-

mia serca, choroba wieńcowa czy nadciśnienie;→ zmiany skórne: zaczerwienienie skóry, pocenie się, trądzik (wysypki

skórne);→ w układzie trawiennym: nudności, nieżyt żołądka,54 utrata apetytu;→ w układzie moczowo-płciowym: zwiększone wydalanie moczu z powo-

du zwiększonego ciśnienia krwi;→ w układzie nerwowym: niepokój, chaotyczność, bezsenność, umiarko-

wana euforia, manie i rzadko halucynacje, wrogość, mrowienie, para-noja, pobudzenie psychomotoryczne;

→ w układzie oddechowym: duszności, obrzęk płuc;→ pozostałe niepożądane objawy: wzrost temperatury ciała średnio o 1°C,

zawroty głowy, ból głowy, drżenie mięśniowe55, hiperglikemia, suchość w ustach.

Efedryna może powodować także zmniejszenie napięcia mięśniowe-go oraz psychozy paranoidalne. Obserwowane psychozy są podobne do wywołanych przez amfetaminy (paranoja, halucynacje wzrokowe i słucho-we)56. Badania na zwierzętach wskazują na możliwość uszkodzeń mózgu, mogących prowadzić do „tików” podobnych do występujących w chorobie Parkinsona. Efedryna i pseudoefedryna są surowcami do produkcji metha-amfetaminy przez narkotyczne gangi przestępcze57.

Komentarz opisujący działanie Tussipectu zamieszczony na forum internetowym hyperreal.info: https://hyperreal.info/node/396?page=5 pisownia oryginalna.„Tragedia! Wczoraj wzięłam 16 tabletek popijając browarem i do dzisiaj się z tym męczę. Zaczęło się po półtorej godziny od spożycia, najpierw zwiotczały mi wszystkie mięśnie, prawie nie mogłam stać, ani ruszać rękami. Potem potworny ból kręgosłupa. Bezsenna noc, oczy szeroko otwarte i ciągła chęć wymiotowania. Nie mówiąc już o biciu serca, które waliło jak oszalałe;/.Wstałam rano, przeszłam ka-wałeczek i upadłam od zawrotów głowy i ‘mroczków’. I jeszcze ten ślinotok i ‘gluty’ w gardle. Serdecznie odradzam!”

Dopalacze zawierające w swym składzie BZP (benzylopiperazynę)

Pełna charakterystyka substancji wchodzących w skład poszczególnych dopalaczy jest trudna do dokonania bez wnikliwych badań laboratoryjnych. Wielu oferentów tych środków na opakowaniach podaje tylko niektóre sub-stancje bazowe. Tymczasem w wielu przypadkach zaobserwowano także, że skład rzeczywisty różni się od deklarowanego. Określeniami mylący-

54 W. Semczuk, Toksykologia, Warszawa 1999, PZWL, s. 416.55 Gean C. J., Hiatt G. F. S., Meyers F. H., Podręczny spis leków, Wydawnictwo Kram,

Warszawa 1997, s. 47.56 W. Seńczuk, Toksykologia współczesna, Warszawa 2005, PZWL, s. 32157 D. Wojnicka-Szuba, Bezpieczeństwo stosowania leków, w „Aptekarz” Vol 16 Nr ½

2008, s.39

Do najważniejszych skutków działania efedryny

zalicza się: podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi

(skurcz naczyń oporowych), zwiększenie siły skurczu

mięśnia sercowego, przyspieszenie akcji serca,

rozszerzenie oskrzeli, pobudzenie ośrodkowego

układu nerwowego, zwiększenie przepływu krwi

przez tętnice wieńcowe, mózgowe i zaopatrujące

mięśnie prążkowane.

Przedawkowanie może prowadzić do śmierci.

Dawka śmiertelna efedryny wynosi

2 gramy przy podaniu doustnym. Przyjmowanie wysokich dawek efedryny

może prowadzić do uszkodzenia mózgu z powodu ciągłego

oddziaływania na neurotransmitery.

Efedryna może być przyczyną uszkodzenia naczyń krwionośnych

z powodu towarzyszącego nadciśnienia.




mi jest także umieszczanie na opakowaniu nazw, których nie znajdujemy w żadnych opracowaniach naukowych lub zestawieniach składników che-micznych (np. „indiański wojownik”, „niebieski lotos”). Najprawdopodob-niej część ze składników, to nieznane lub mniej znane na polskim rynku ekstrakty z roślin o cechach psychoaktywnych. Być może, że dodawanie ich do dopalaczy ma zwiększyć siłę lub długość działania podstawowych składników bazowych np. BZP.

Termin dopalacze, które opisujemy w tym punkcie oznacza substancje, które można legalnie kupić w Polsce w kilkudziesięciu punktach sprzeda-ży, a także w sieci internetowej. Główną przyczyną powodzenia tychże substancji jest powszechna ich dostępność, ogromne zainteresowanie mediów tymi środkami, a także popularyzowanie informacji o ich dzia-łaniu na organizm człowieka. Niektórzy twierdzą wręcz, że ich działanie jest silniejsze, a przeżycia są bardziej intensywne, niż po zażyciu ich nielegalnych odpowiedników. Należy także wyraźnie podkreślić, że spo-żywanie dopalaczy może prowadzić do trudnych do przewidzenia reakcji psychicznych a także tragicznych konsekwencji zdrowotnych. Powodów uzasadniających tak kategoryczne ocenienie problemu jest wiele, ale najważniejszymi są: po pierwsze chemiczny skład tych środków (zawie-rają substancje działające tak samo jak narkotyki, nierzadko w ilościach większych niż „klasyczne działki”; po drugie zawartość związków, których wpływ na zachowanie i zdrowie człowieka nie jest do końca zbadany, choć już obecnie wiadomo, że wywołują szkody zdrowotne. Nie znamy też wszystkich interakcji składników „dopalaczy” z alkoholem i lekami. Już teraz lekarze ostrzegają, że mix „dopalaczy” z alkoholem może być tragiczny w skutkach, łącznie ze śmiercią. W połączeniu z alkoholem czy innymi substancjami odurzającymi „dopalacze” mogą powodo-wać porażenie ośrodka oddechowego i ośrodka krążenia, poważne zaburzenia rytmu serca, do zatrzymania jego akcji włącznie, gwał-towne skoki ciśnienia prowadzące do utraty przytomności, udarów mózgu lub zawałów serca58.

• Diablo – (dostępny w formie tabletek) – w jego składzie znajduje się między innymi BZP i TFMPP. Charakteryzuje się działaniem euforycz-no-pobudzającym59.

Źródło: http://www.dopalacze.com/

• Exotic – jest kolejną popularną substancją w omawianej grupie środków wzmacniająco-pobudzających. Zawiera jeden ze szczególnie niebez-

58 Na podstawie artykułu Toksykolog ostrzega: Dopalacze mogą zabić, autorstwa Karoli-ny Łagowskiej, który ukazał się w „Gazecie Wyborczej”, Wrocław z dnia. 2009-01-04.

59 http://www.dopalacze.com/image.php?image=509&type=main

Tzw. dopalacze właściwe w większości działają tak samo jak narkotyki (niektóre silniej). Odnotowujemy już pierwsze przypadki uzależnienia od dopalaczy o przebiegu podobnym do narkomanii.




piecznych składników tj. BZP (benzylopiperazynę) i jej pochodne. Ma działanie euforyczno-pobudzające. Dostępny jest w formie pastylek60.

Źródło: http://www.dopalacze.com/

Substancje aktywne znajdujące się w dopalaczach o działaniu pobudzają-cym

• BPZBPZ – benzylopiperazyna po raz pierwszy została zsyntetyzowa-

na w 1944 roku w Wielkiej Brytanii, jako potencjalny środek zwalczają-cy pasożyty u zwierząt61. BZP należy do grupy arylopodstawionych po-chodnych piperazyny, tej samej, do której należą mCP, TFMPP, pMeOPP, PPPP, DBZP, i MDBP62. Wszystkie te substancje zaliczane są do grupy tak zwanych benzylopiperazyn. BZP i jej pochodne występujące w wielu dopalaczach, to substancje wyłącznie syntetyczne, produkowane w labo-ratoriach. Najczęściej występuje w dwóch formach chemicznych: chloro-wodorku (biały proszek) lub wolnej zasady (jasna żółto-zielona ciecz)63. Sprzedawane są głównie w formie tabletek lub kapsułek. Ponieważ od kil-ku lat rośnie popularność tej substancji, Unia Europejska zareagowała na rosnące jej spożycie zlecając ocenę zagrożeń dla zdrowia i ryzyka spo-łecznego stworzonych przez te substancję64. Od 2009 roku substancja ta jest zabroniona w sprzedaży.

Właściwości benzylopiperazyny:BZP jest stymulantem centralnego układu nerwowego. Jej działanie jest

podobne do działania amfetaminy, tylko jest 10-krotnie słabsze. Jednocze-śnie badania wykazały, że mieszanka BZP i TFMPP wykazuje podobne działanie jak MDMA (ecstasy).

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem benzylopiperazyny w organizmie:

Przy średnich dawkach oscylujących w granicach pomiędzy 75 mg a 150 mg, powoduje uczucie euforii, zwiększenie czujności, subiektywnie popra-wia samopoczucie i powoduje samozadowolenie. W dawkach większych lub w połączeniu z innymi substancjami może wywołać bardzo niebezpieczne następstwa. Osoby używające BPZ narażone są na: potęgujące się poczu-cie niepokoju, problemy ze snem, ogólne osłabienie, „czarne myśli”, zmien-

60 Źródło zdjęcia: http://www.dopalacze.com/image.php?image=77&type=add61 Serwis informacyjny narkomania nr 2 (37) 2007, BZP – Nowy narkotyk czy tylko przej-

ściowa moda, Waldemar Krawczyk, s. 2.62 Kolejno: mCPP – 1-3-chlorofenylopiperazyna, TFMPP- m-trifl uorometylofenylopiperazy-

na, pMeOPP- 1-4-metoksyfenylopiperazyna, PPPP- p-fl urofenylopiperazyna, DBZP- dibenzylpi-perazyna, i MDBP- 1-[3,4-metylenodioksybenzylo] piperazyna.

63 Serwis informacyjny narkomania nr 2 (37) 2007, BZP – Nowy narkotyk czy tylko przej-ściowa moda, Waldemar Krawczyk, s. 2.

64 Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, Sprawozdanie roczne 2007, Stan problemu narkotykowego w europie, s. 72




ność nastroju od uczucia radości po przygnębienie, dezorientację, osłabiony apetyt, uderzenia na zmianę ciepła i zimna, nadmierna potliwość, mdłości, bóle głowy, drżenie mięśni i dreszcze65, pokrzywkę na skórze66.

Przyjmowanie BZP i pochodnych powoduje poważne konsekwencje fi zjologiczne, m.in. zaburzenia funkcjonowania mózgu czy układu krąże-nia. Opisywano również uszkodzenia nerek po zażywaniu tego typu środ-ków odurzających67.

q Wzmacniacze – środki wzmacniające (typy, działanie i za-grożenia)

Wzmacniacze – jest to szeroka grupa substancji, które zostały zaprojek-towane w celu wzmocnienia jednej z funkcji organizmu. Niektóre preparaty pozwalają na zwiększenie odporności na sen, inne uzupełniają niedobór określonej substancji, jeszcze inne pobudzają funkcje fi zjologiczne.

Napoje izotoniczne

Zostały zaprojektowane do użycia po intensywnym wysiłku fi zycznym, głównie przy wykonywaniu ciężkiej pracy fi zycznej lub aktywnego (wyma-gającego dużego wysiłku) uprawiania sportu, kiedy organizm intensywnie wydala wraz z potem wodę i elektrolity. Zatem ich podstawowym celem jest szybkie uzupełnienie niedoboru tych produktów, w celu zachowania sprawności i właściwego funkcjonowania organizmu. Napoje izotoniczne dostępne są w postaci tabletek, batonów, jak również proszku do samo-dzielnego przygotowania końcowego produktu. Na rynku dostępne są w sklepach spożywczych, sklepach z odżywkami dla sportowców oraz w Internecie.

Do najpopularniejszych napojów izotonicznych należą: → Isostar, który zawiera w swoim składzie m.in. węglowodany (sacha-

roza, maltoza), sód, potas, wapń, magnez. Ich producent zaleca sto-sowanie napojów podczas rozgrzewki (150 do 300 ml), w trakcie i po wysiłku (150 ml co 15 minut)68;

→ Gatorade zawiera m.in. sód, chlorki, potas, magnes;→ Powerade zawiera większe ilości węglowodanów, witaminy E, witamin

z grupy B, elektrolitów i konserwantów.

Rys. 11. Główne składniki wchodzące w skład napojów izotonicznych

65 Serwis informacyjny narkomania nr 2 (37) 2007, BZP – Nowy narkotyk czy tylko przej-ściowa moda, Waldemar Krawczyk, s. 3.

66 W. Semczuk, Toksykologia, PZWL, Warszawa 1999, s. 390.67 Zob. K. Łagowska, Toksykolog ostrzega: dopalacze mogą zabić, „Gazeta Wyborcza”,

4.01.2009. 68 http://www.isostar.pl/produkty/n_puszka.asp

BIOTYNA

KWAS PANTOTENOWY

CYTRYNIAN SODU

CYTRYNIAN POTASUSTABILIZATORY

WITAMINA B6

WITAMINA E

NIACYNA

CUKRY




Napoje izotoniczne nie zyskały, w odróżnieniu od napojów energetycz-nych, większej popularności, gdyż ich spożycie nie wywołuje żadnych zmian w zachowaniu, a ich rola ogranicza się jedynie do uzupełniania niedoborów wody i minerałów, powstałych w organizmie po intensywnym wysiłku. Jak się wydaje, przyczyn mniejszej popularności tych napojów upatrywać należy także w ich specyfi cznym smaku.

Preparaty witaminowePreparaty witaminowe są to tabletki, w skład których wchodzą różne-

go typu witaminy i minerały. Z założenia takie specyfi ki mają urozmaicać dietę człowieka bądź uzupełniać niedobory, które powstają na skutek die-ty, zazwyczaj ubogiej w poszczególne witaminy i minerały. Taka kuracja jest szczególnie ważna podczas zimy, kiedy dieta jest mniej urozmaicona. W związku z tym, że po użyciu środków z tej grupy substancji, nie pojawia-ją się szybkie zmiany, nie są one tak popularne.

Preparaty witaminowe – niebezpieczeństwa: → prawdopodobieństwo przedawkowania witamin lub minerałów znaj-

dujących się w składzie preparatu. Taka sytuacja powoduje, że pozy-tywny efekt działania tych substancji zmoże zmienić się w szkodliwy zdrowotnie;

→ preparaty te stają się w praktyce często jedynym źródłem uzyskania witamin i minerałów. Należy pamiętać, że syntetyczne odpowiedniki substancji występujących w naturze nie muszą działać tak jak powsta-jące w sposób naturalny (nie każdy organizm przyswaja je tak, jak or-ganiczne). U osoby, która zażywa takie preparaty również może dojść do awitaminozy;

→ W przypadku przyjmowania leków przeciwzakrzepowych lub hamują-cych agregację płytek krwi przed spożyciem produktu należy skontak-tować się z lekarzem;

→ Nie zaleca się stosować tego typu produktów w okresie ciąży i karmie-nia piersią.

Preparaty zmniejszające potrzebę snuPreparaty ograniczające potrzebę snu zyskują coraz większą popular-

ność. Kierowcy oraz osoby pracujące w godzinach nocnych są szczegól-nymi adresatami tego produktu. Używanie tych środków pozwala m.in. na wydłużenie czasu między postojami, efektywniejszą pracę w godzinach nocnych. Ich częstsze stosowanie odnotowano również wśród studentów, pracowników sektora bankowo-fi nansowego, a także w służbach mundu-rowych.

Po preparat najczęściej sięgają dwa typy kierowców:→ kierowcy zawodowi (kierowcy ciężarówek lub przedstawiciele handlo-

wi), którzy pokonują bardzo duże odległości, oszczędzają na noclegach w hotelach oraz chcą przyspieszyć dojazd do celu;

→ kierowcy, którzy jadą (bądź wracają) na wyjazdy wakacyjne (dość często zagraniczne). W tym wypadku preparaty te są używane tylko okresowo. Osoby te najczęściej próbują forsować organizm, sięgając po zwielo-krotnioną dawkę (np. żeby za jednym razem pokonać trasę Polska-Adriatyk). Dodatkowo substancje te wzmacniane są dużymi ilościami kawy. Zwielokrotnienie dawki prowadzi do bezsenności i niemożliwości odpoczynku na postoju, co tworzy zagrożenie w ruchu drogowym.

Zasadnym jest uczenie dzieci kiedy i w jakich

ilościach można spożywać napoje izotoniczne. Ich nadużywanie może być szkodliwe dla zdrowia.




Niebezpieczeństwa: zmniejszenie ilości snu przez dłuższy czas pro-wadzi do trudności w koncentracji na drodze i drażliwości; niemożność odpoczynku; przeforsowanie organizmu.

• L-AlaninaL-Alanina naturalnie produkowana jest w wątrobie. Jest składnikiem

tkanki mięśniowej, zostaje przetworzona w glukozę, jeśli organizm potrze-buje energii. L-Alanina produkowana jest dzięki różnym procesom meta-bolizmu.

Właściwości L-Alaniny: to ważne źródło energii dla tkanki mięśniowej, mózgu i centralnego układu nerwowego. Bierze udział w procesie metabo-lizmu cukrów i kwasów organicznych oraz wspomaga produkcję przeciw-ciał, przez co wzmacnia system odpornościowy organizmu. L-Alanina ma wielkie znaczenie w syntezie białek, jest niezbędna w prawidłowym dzia-łaniu systemu nerwowego. Pomaga w regeneracji komórek nerwowych. Stwierdzono, że L-Alanina wpływa stymulująco na system odpornościo-wy69. Pomaga utrzymać prawidłowy poziom cukru we krwi.

Rys. 40. Środek typu „No sleep”

Źródło: http://www.aptekaslonik.pl/images/prod/2741/NO%20SLEEP.jpg

Substancje mające pobudzić organizm do wytężonej pracy umysłowej

Substancje typu „Sesja” i „Memo Speed” są adresowane głównie do uczniów szkół średnich i studentów. Jaki pisze producent: Preparat Sesja przeznaczony jest dla osób uczących się, pracujących umysłowo, a także osób z zaburzeniami koncentracji i kłopotami z pamięcią. Według zapew-nienia producenta mają one: wspomagać pamięć i koncentrację uwagi; usprawniać myślenie; wzmacniać układ nerwowy i odporność na stres; uzupełniać dietę w magnez.

W skład tych środków wchodzi m.in.: mleczan magnezu, lecytyna, skro-bia ziemniaczana, ekstrakt z miłorzębu japońskiego, kofeina, dwutlenek krzemu (subst. przeciwzbrylająca), stearynian magnezu (substancja prze-

69 http://www.aminocare.pl/aminocare_ingredients.htm

Nadużywanie substancji zmniejszających potrzebę snu prowadzi do bezsenności.

Żaden z oferowanych na rynku preparatów nie zwiększa zdolności przyswajania wiedzy lub jej lepszego zrozumienia.




ciwzbrylająca), fosforan diwapniowy (substancja wypełniająca), poliwinylo-pirolidon (substancja wypełniająca), celuloza mikrokrystaliczna (substan-cja wypełniająca).

Nie zostało jednoznacznie udowodnione, że te substancje rzeczywiście pomagają w nauce. Producent posiłkuje się słowem „wspomagają”, co na-leży rozumieć, że są jakimś elementem pomocniczym, a nie właściwym przy nauce.

Niebezpieczeństwa:Środek ten ma dostarczyć do organizmu daną dawkę minerałów i z racji

składu ma pobudzać organizm do większej aktywności (kofeina). Żadna tabletka nie zastąpi systematycznej pracy. W przypadku zmieszania tej substancji z alkoholem efekt może być odwrotny.

Rys. 41. Preparat „Sesja”

Źródło: http://www.aptekaotc.pl/photo/product_info/8/9/a-/1_89a49989292b.jpg

Rys. 42. Preparat „Memo Speed”

Źródło: http://zdrowoteka.pl/photo/product_info/d/7/2/1_d722e00bc308.jpg3.2.5. Substancje wzmacniające organizm

Opisywane tutaj preparaty są przeznaczone do wzmocnienia organi-zmu, zatem ich zadaniem jest poprawienie fi zycznej i psychicznej wydol-ności organizmu, zminimalizowanie uczucia zmęczenia lub zwyczajnie pobudzanie określonych funkcji organizmu. Wskazane poniżej środki za-wierają w znacznej części omówione już składniki występujące w innych typach dopalaczy, różnią się od nich stężeniem tych substancji lub ich sa-modzielnym występowaniem.

Niebezpieczeństwa: ponieważ występują głównie w tabletkach, ist-nieje większe prawdopodobieństwo ich przedawkowania (poprzez spożycie kilku tabletek jednocześnie); może pojawić się reakcja uczuleniowa na jakąś




substancję aktywną, mimo że obecność jej w preparatach wieloskładniko-wych (napoje energetyczne) nie była odczuwalna; w przypadku mieszania z alkoholem może dojść do zatrucia; spożycie tych substancji pozwala na chwilowe oszukanie organizmu, jednak częste nadużywanie ich prowadzić może do niebezpiecznych zmian zwyrodnieniowych w organizmie; należy zachować ostrożność ich przyjmowania u osób z nadciśnieniem, cukrzy-cą i chorobami układu krążenia; nie zaleca się stosowania u kobiet w ciąży i w czasie karmienia piersią.

Rys. 43. Preparat Rys. 44. Preparat Taurine„Bodymax Żeń-Szeń”

Źródło: http://pol-bid.pl/taurine900_60.jpg

Rys. 45. Preparat Caffeine

Źródło: http://www.sfd.pl/sklep/pics/lukasz/promocje14czerwca/Inner_Armour_Caffeine_200tabletek.jpg

Rys. 46. Preparat Power Guaranoza

Źródło: http://e-medest.home.pl/images/guaranoza_dr.jpg

4.6.3.3 Środki o działaniu psychodelicznym

Jak wynika z przeprowadzonych badań, coraz większą popularność wśród młodzieży (zwłaszcza z problemami osobistymi, rodzinnymi i edu-kacyjnymi) zyskują tzw. psychodeliki. Substancje te nierzadko przyjmowa-

W tym preparacie stężenie kofeiny w jed-nej tabletce wynosi 200 mg czyli jest to odpowiednik 3–4 fi liżanek kawy.Spożycie 5 tabletek odpowiada wypiciu nawet 20 fi liżanek kawy.

W przypadku preparatów kofeinowych istnieje realne niebezpieczeństwo przedawkowania tej substancji. Grozi to poważnymi problemami zdrowotnymi.




ne są w zastępstwie narkotyków. Wzrostowi popularności tych środków sprzyjają: wzrost podaży, brak sankcji karnych za posiadanie oraz popula-ryzowanie (głownie w Internecie) efektów ich działania.

• Syropy na kaszel o działaniu dysocjacyjno-euforyzującymMowa tutaj o grupie leków, które są przepisywane przez lekarza oso-

bom cierpiącym na uciążliwy, ostry suchy kaszel różnego pochodzenia (niezwiązanego z zaleganiem wydzieliny w drogach oddechowych). Preparaty te dostępne są w kilku postaciach (syrop, tabletki, kapsułki). Użycie kilkunastokrotnie wyższej dawki niż terapeutyczna powoduje wy-stąpienie otępienia, z lekkim pobudzeniem i halucynacjami. Na stronach internetowych zamieszczane są niebezpieczne (często nieprawdziwe) informacje promujące ten lek, jako substancję paranarkotyczną. W przy-padku nadużywania tego leku istnieje możliwość wystąpienia uzależnie-nia fi zycznego.

4.6.3.4. Środki o działaniu dysocjacyjno-euforyzującym

Do grupy tych leków zalicza się przede wszystkim środki zawierające dekstrometrofan. Wymienione poniżej syropy nie zawierają pełnej listy tych substancji.

• DexatussinDostępny jest w postaci syropu. 5 ml syropu zawiera 10 mg bromowo-

dorku dekstrometorfanu oraz substancje pomocnicze (sorbitol, roztwór nie-krystalizujący 70%, glicerol 86%, kwas cytrynowy jednowodny, benzoesan sodu, aromat owoców tropikalnych i wodę oczyszczoną)70.

Zastosowanie medyczne: leczenie objawowe suchego kaszlu różnego pochodzenia (nie związanego z zaleganiem wydzieliny w drogach odde-chowych).

Niebezpieczeństwa związane z nadużywaniem lub niewłaściwym używaniem: senność, zawroty głowy, nudności, wymioty, zaparcia, bóle brzucha. Odnotowano (na razie nieliczne) przypadki psychicznego uza-leżnienia od tego leku. Dexatussin zawiera benzoesan sodu, który może powodować reakcje alergiczne. Nie należy go także podawać w przypad-ku stwierdzenia nietolerancji fruktozy. Może powodować senność i zawroty głowy, dlatego należy zachować ostrożność podczas prowadzenia pojaz-dów i obsługiwania maszyn. W przypadku przyjęcia bardzo dużych dawek mogą wystąpić objawy hamowania ośrodka oddechowego, omamy, wyso-ka gorączka71.

• Tussal AntitussicumWystępuje w formie tabletek powlekanych. Medycznie używany jest

w leczeniu objawowym suchego kaszlu.Niebezpieczeństwa związane z nadużywaniem lub niewłaściwym

używaniem: zawroty głowy, senność, dolegliwości żołądkowo-jelitowe (nudności, wymioty, bóle żołądka)72. Lek może wpływać na zdolność pro-wadzenia pojazdów mechanicznych.

70 http://www.espefa.com.pl/pl/oferta/szczegolowe/dexatussin.html71 http://www.espefa.com.pl/pl/oferta/szczegolowe/dexatussin.html72 http://www.apteka.gda.pl/tussal-antitussicum-tabl-p-1109.html

Jako środki „dopalające” coraz częściej stosuje się duże dawki

znanych leków. Uzależnienie od tych substancji będzie więc

postaciową formą lekomanii.




• TussidexDostępny w formie kapsułek lub pastylek powlekanych. Jest wykorzy-

stywany w doraźnym leczeniu ostrego, suchego kaszlu, nie związanego z zaleganiem wydzieliny w drogach oddechowych.

Niebezpieczeństwa związane z używaniem: senność, zawroty głowy, nudności, wymioty, bóle żołądka, zaparcia lub biegunka, reakcje alergicz-ne (wysypka, pokrzywka, umiejscowiona głębiej wysypka skórna, skurcz oskrzeli). Preparat może zaburzać zdolność kierowania pojazdami mecha-nicznymi. Objawy te pojawiają się już przy małych dawkach.• TussiDrill

Dostępny jest w postaci syropu. Medycznie stosowany jest przy doraź-nym leczeniu ostrego i suchego kaszlu.

Niebezpieczeństwa związane z używaniem: senność, zawroty gło-wy, zaparcia, nudności, wymioty, reakcje alergiczne (wysypka, pokrzyw-ka, obrzęk naczynioruchowy, skurcz oskrzeli).W przypadku równoległego podania leków przeciwhistaminowych pojawiają się nudności, wymioty, zawroty głowy, pobudzenie, dezorientacja, senność, wykwity skórne typu pokrzywki, nieostre widzenie i oczopląs. Po znacznym przedawkowaniu można zaobserwować śpiączkę, zahamowanie czynności ośrodka odde-chowego i drgawki. Lek zaburza prowadzenie pojazdu.

Do zasadniczych przeciwwskazań w jego stosowaniu zalicza się prowa-dzenie pojazdów oraz obsługiwanie skomplikowanych maszyn i urządzeń (problemy z ocena sytuacji, zasypianie, nudności)73. Objawy powyższe mogą pojawić się już przy standardowych dawkach zaleconych przez le-karza.

• AcodinDostępny w postaci tabletek. W celach medycznych używany jest do

okresowego hamowania nieproduktywnego kaszlu różnego pochodzenia np. w przebiegu infekcji, przy urazach klatki piersiowej, przy kaszlu wywo-łanym wdychaniem substancji drażniących.

Niebezpieczeństwa związane z nadużywaniem lub niewłaściwym używaniem: nudności, senność, uczucie zmęczenia, zawroty głowy. Obja-wy te pojawiają się już przy stosowaniu dawek zalecanych przez lekarza.

Rys. 47. Tabletki Acodin

Źródło: http://www.aptekaslonik.pl/images/prod/333/acodin.jpg

Charakterystyka substancji aktywnych zawartych w syropachSyropy zawierają często po kilkanaście różnych substancji. W związku

z rozwojem produkcji farmaceutyków i parafarmaceutyków każdego roku na rynek trafi a co najmniej kilka nowych substancji (wyciągów, środków uzupełniających, towarzyszących) wykorzystywanych do produkcji syro-

73 http://www.drolivia.pl/product/id/9425,tussidrill-150-ml-but-

Acodin, jeden z najpopular-niejszych leków na kaszel, który w dawkach kilkuna-stokrotnie większych (niż zalecenia lekarza) wykazuje działanie dyscjacyjnoeufory-zujące.




pów. Część z nich nie jest do końca przebadana, zwłaszcza w reakcjach z innymi substancjami. Coraz bardziej popularnych zjawiskiem jest poszu-kiwanie przez producentów nowych roślinnych, w tym egzotycznych baz do produkcji farmaceutyków.

• DextrometorfanDekstrometorfan (DXM) jest syntetyczną pochodną morfi ny. W medy-

cynie używany jest pod postacią bromowodoru, jako lek przeciw suche-mu kaszlowi. Dawka śmiertelna wynosi powyżej 20–25 mg/kg masy ciała. W większych dawkach, znacznie przekraczających dawki terapeutyczne, wykazuje działanie narkotyczne charakterystyczne dla dysocjantów oraz lekko euforyzujące.

Właściwości dekstrometrofanu i działania szkodliwe:Dekstrometorfan działa ośrodkowo, tłumiąc suchy kaszel w zapale-

niu gardła, oskrzeli czy krtani. Maksymalna dawka dobowa wynosi 120 mg. Jako działania niepożądane mogą wystąpić: senność, zawroty gło-wy, nudności, biegunka, wzrost ciśnienia tętniczego. W niższych dawkach powoduje pobudzenie i halucynacje przy zamkniętych oczach, natomiast przyjmowany w większych ilościach może powodować wrażenia całkowi-tego „oderwania” od ciała i depersonalizacje. Powoduje także niezborność (ataksję), zaburzenia równowagi, kłopoty z mówieniem jak i widoczne opóźnienie reakcji.

Działanie DXM przebiera fazowo, tzn. w zależności od wielkości dawki, w pierwszej kolejności pojawiają się takie odczucia jak zaburzenia wizji, euforia, pobudzenie psychoruchowe, osłabienie zmysłów słuchu, dotyku i smaku, halucynacje przy zamkniętych oczach (często przy udziale muzy-ki), swędzenie oraz nudności.

W kolejnych fazach pojawiają się zaburzenia z prawidłowym przetwa-rzaniem obrazu, nasilenie halucynacji, zamiast euforii pojawia się wrażenie wglądu w głąb siebie, pobudzenie ruchowe jest zastąpione problemem z po-ruszaniem się, a w niektórych przypadkach bezruchem, pojawia się uczucie silnego znieczulenia, któremu towarzyszy wrażenie śmierci74, mogą pojawić się także doznania „opuszczenia” ciała. Stany takie nierzadko kończą się śmiercią osoby nadużywającej DXM.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem dekstrometorfanu w or-ganizmie: w połączeniu z narkotycznymi lekami przeciwbólowymi, alko-holem etylowym oraz innymi środkami o działaniu depresyjnym na ośrod-kowy układ nerwowy, DXM może nasilać depresję ośrodka oddechowego. Z kolei spożywanie DXM ze stymulantami (efedryna, amfetamina) może znacznie zwiększać ciśnienie tętnicze. Istnieją udokumentowane przypad-ki śmierci poprzez połączenie dekstrometorfanu z innymi substancjami (efedryna)75.

Dekstrometorfan staje się toksyczny w dawkach między 25 a 30 mg/kg masy ciała76. Pojawiają się wówczas problemy z pamięcią i koncentracją. Bardzo częste używanie tego środka może prowadzić do poważnych za-burzeń psychicznych. Przedawkowanie DXM objawia się depresją układu oddechowego. Po dekstrometorfanie pojawiają się zamiast oczekiwanych

74 M. Łukasik-Głębocka, „Serwis informacyjny narkomania” nr 2 (41) 2008, Dekstrome-torfan i Benzydamina – nowe substancje odurzające, s. 17.

75 Tamże76 Na podstawie artykułu The Dextromethorphan Faq autorstwa Williama E. White do-

stępnego na stronie internetowej: http://www.erowid.org/chemicals/dxm/faq/dxm_side_ef-fects.shtml#toc.6.7




przyjemnych halucynacji, tzw. bad tripy, „złe podróże”, czyli „negatywne od-czucia”, którym towarzyszy silny lęk i niepokój.

4.6.3.5.. Dopalacze (właściwe)

• Spice DIAMOND stanowi „kombinację różnych roślin oraz aromatycz-nych ekstraktów”77. Dostępny jest w formie ziół do palenia. Wykazuje głównie działanie psychodeliczne.

Źródło:dopalacze.com• Smoke jest także kombinacją roślin i aromatycznych ekstraktów. Śro-

dek dostępny jest w postaci ziół do palenia.

Źródło:dopalacze.com

• 3 Soma Spliff’s – według oferujących go fi rm jest mieszanką szałwii i eks-traktu z kapelusza muchomora czerwonego (!!!)78. Ma działanie euforycz-no-halucynogenne. W formie handlowej ma postać „skrętów” do palenia.

4.6.4. Niektóre substancje wchodzące w skład dopalaczy

• Muchomor czerwony i inne grzyby o działaniu halucynogennymMuchomor czerwony obok muchomora tygrysowatego jest grzybem,

który swe właściwości halucynogenne zawdzięcza zawartości psylocyny, psylocybiny, baeocystyny, norbaeocystyny, mykoatropinamuścimolu, mu-skardyny i bufoteminy79. Z badań medycznych wynika, że substancje che-miczne zawarte w grzybach halucynogennych działają w systemie nerwo-wym bezpośrednio na synapsy,80 gdzie przekazywana jest czynność z jed-nego neuronu do drugiego, albo w metabolizmie związku nośnego – sero-toniny chemicznie spokrewnionego z halucynogenami. Halucynogeny ob-niżają selektywność mózgu na bodźce81 Przyjmowanie halucynogennych grzybów prowadzi do utraty kontaktu z realną rzeczywistością, co utrudnia (lub wręcz uniemożliwia) ocenę sytuacji, zaburza reakcje oraz prowadzi

77 http://www.dopalacze.com/spice-diamond-3g/produkt/535.html78 http://www.dopalacze.com/3-soma-spliffs/produkt/501.html79 Serwis informacyjny narkomania nr 2 (37) 2007, Problematyka grzybów halucynogen-

nych w Polsce, Jan Szymański. s. 3180 Synapsy – miejsca funkcyjnych połączeń między włóknami nerwowymi.81 Serwis informacyjny... tamże. s. 31




do podejmowania zachowań ryzykownych. Reakcje pogrzybowe dzieli się na tzw. „good trips”(dobre podróże) i „bad trips”(złe podróże). „Good trips” to najczęściej pojawianie się barwnych obrazów o zamglonych ruchomych konturach, dziwnych formach i niespotykanych kolorach. Z relacji wynika, iż osoba będąca pod wpływem takiej substancji ma wrażenie, że w ota-czającym świecie nie ma żadnego punktu oparcia (odczucie unoszenia się w powietrzu).82 Z kolei „bad trips” polegają na pojawieniu się takich obja-wów jak zaburzenia percepcji własnego ciała, poczucie utraty kontroli nad sytuacją, przerażające wizje, strach przed obłędem i myśli samobójcze83. Główne objawy przedawkowania to: nudności i wymioty, uszkodzenie ne-rek i wątroby, utratę pamięci, bóle głowy i żołądka, podwyższenie tempera-tury ciała, utrata kontaktu z otoczeniem, a nawet zachowania agresywne. Spośród innych skutków pojawiają się skurcze i bóle brzucha, zaparcia, biegunka84. Przedawkowanie może mieć skutki śmiertelne.• Szałwia meksykańska (tzw. szałwia wróżbitów)

Salvia divinorum jest byliną z rodziny jasnotowatych Lamiaceae pochodzą-cą z południowego Meksyku, stanu Oaxaca, gdzie bywa wykorzystywana do obrzędów ludowych i obrzędów religijnych85. Występuje na obszarze gór Sier-ra Mazateca w strefi e wysokości ok. 1500 m n.p.m. Roślina ta łatwo krzewi się za pomocą sadzonek, a w stanie naturalnym rozrasta się głównie wege-tatywnie z gałązek pokładających się po glebie. Rzadko wytwarza nasiona, jej krzew osiąga długość około 1–1,5m wysokości a jajowatolancetowate liście osiągają długość 20 cm, kwiaty białe z purpurowymi kielichami86.

Rys. 48. Szałwia meksykańska

Źródło: http://herbarium.0-700.pl/Images/sa_div_fl o2.jpg

Działanie halucynogenne tej rośliny jest związane z produkowaną przez nią endogennie substancją terpenową tj. Salvinorinem A. Według niektó-rych farmakologów jest on uznany za najpotężniejszy z dotychczas odkry-tych naturalnych środków psychoaktywnych. Należy podkreślić, że jedynie półsyntetyczne LSD wykazuje większą aktywność, przy czym mechanizm działania farmakologicznego tego diterpenu jest zbliżony do działania

82 Jędrzejko M., red. Narkotyki Vademecum, Fundacja Pedagogium, Warszawa 2008, s. 62.

83 Szukalski B., Narkotyki kompendium wiedzy o środkach uzależniających, Instytut Psy-chiatrii i Neurologii, Warszawa 2005, s.135.

84 Z. Juczyński, Narkomania podręcznik dla nauczycieli wychowawców i rodziców, Wy-dawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008, s. 103.

85 Szukalski B., Narkotyki kompendium wiedzy o środkach uzależniających, Instytut Psy-chiatrii i Neurologii, Warszawa 2005, s. 145.

86 K. Jędrzejko, C. Ruszkiewicz, Szałwia Meksykańska Salvia Divinorum Epling & Jativa - Nowe zagrożenie narkotyczne i zdrowotne oraz jego implikacje społeczne w Polsce, Biuletyn Informacyjny „Problemy Narkomanii” nr 1/2007. s. 53.

Dekstrometorfan może powodować uzależnienie

psychiczne. Przedawkowa-nie DXM może doprowa-dzić do śmierci na skutek depresji układu oddecho-

wego. Wzrostowi popular-ności DXM sprzyjają opinie,

że swoim działaniem przypomina oddziaływanie

etaminy i PCP.




LSD87. Konsekwencje stosowania tej substancji mogą być bardzo niebez-pieczne, ze względu na utratę kontroli zachowania.

Niebezpieczeństwa związane z używaniem szałwii meksykańskiej:→ halucynacje, czasami połączone z odbiorem różnego typu głosów88;→ uczucie „opuszczenia” ciała;→ uczucie podróżowania w czasie i przestrzeni;→ pojawianie się synestezji89; → przyjmujący narkotyk stają się introwertyczni i niechętni do kontaktów

z otoczeniem;→ brak zdolności do oceny pojawiających się zagrożeń zewnętrznych;→ utrata kontroli nad własnym ciałem;→ wyższe dawki powodują utratę przytomności i zaburzenia pamięci90.

Z dotychczasowych badań i obserwacji wynika, że podstawową formą przyjmowania szałwii jest jej palenie, co zmniejsza ryzyko przedawkowa-nia, bowiem szybko pojawiają się halucynacje. Z drugiej jednak strony re-akcje halucynacyjne zaburzają zdolność oceny sytuacji i wywołują niebez-pieczeństwo niekontrolowanych zachowań (brak oceny sytuacji na drodze, opóźnione reakcje na sytuacje niebezpieczne). U osób palących szałwię meksykańską mogą pojawić się także ukryte psychozy.

Niektóre państwa, jak Australia czy Szwajcaria, zaczęły już stosować politykę prohibicji. Szałwia meksykańska jest wpisana na listę nielegalnych środków odurzających i zaliczona do najwyższej kategorii razem z hero-iną i kokainą91.

• AtropinaPrzez wiele lat nie odnotowano przypadku użycia atropiny jako środka pa-

ranarkotycznego. Poniżej prezentujemy opis zdarzenia jakie miało miejsce w Łodzi, a które zasugerowało uwzględnienie tego leku w tym rozdziale92.

„37-letni mężczyzna sam przyszedł do Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi. Miał powiększone źrenice, przyspieszone bicie serca, wy-sokie ciśnienie, był niespokojny, drętwiały mu ręce i nogi. Lekarze sądzili, że jest pod wpływem narkotyków – wskazywały na to charak-terystyczne objawy. Mężczyzna powiedział lekarzom, że wziął dwie tabletki kupione w sklepie z tzw. dopalaczami. To drugi przypadek zatrucia dopalaczami w Łodzi. Na początku listopada do tej samej kliniki trafi ł 40-letni mężczyzna. Miał podobne objawy: podwyższone ciśnienie, zawroty głowy, kołatanie serca. Tłumaczył, że wziął tabletki z ciekawości, bo chciał sprawdzić, jak działają. Po ostatnim zatruciu lekarze stwierdzili w organizmie chorego obecność atropiny.” Okaza-ło się, że na opakowaniu nie było informacji, że substancja zawiera atropinę.

87 Tamże. s. 5088 B. Kiełbasa, Profi laktyka uzależnień „Uzależnienia” Narkotyki, alkohol i sterydy, dla

pedagogów i terapeutów, Projekt-kom, Sosnowiec 2007, s. 5389 Synestezje – polegają na odbieraniu bodźców dźwiękowych jako kolorów, a zapacho-

wych jako dźwięków.90 B. Szukalski, Narkotyki kompendium wiedzy o środkach uzależniających, Instytut

Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2005, s.145.91 K. Jędrzejko, C. B. Ruszkiewicz, Szałwia Meksykańska, poz. cyt. s. 5092 Na podstawie artykułu, Kolejna ofi ara dopalaczy autorstwa Joanny Barczykowskiej

który ukazał się w „Gazecie Wyborczej”, Łódź dnia 2008-12-08.




Właściwości atropiny:Atropina w ośrodkowym układzie nerwowym pobudza rdzeń przedłu-

żony i wyższe ośrodki nerwowe. Działa także przeciwwymiotnie oraz nasila podstawową przemianę materii93. Atropina działa pobudzająco na OUN, natomiast porażająco na układ przywspółczulny. W diagnozie me-dycznej stwierdzono następujące skutki działania atropiny: zahamowanie wydzielania potu, zahamowanie wydzielania śluzu i soków żołądkowych, rozszerzenie źrenic. Przez porażenie nerwu błędnego atropina wywołuje przyspieszenie pracy serca, zmniejszenie napięcia mięśni gładkich pęche-rzyka żółciowego, pęcherza i jelit94.

Niebezpieczeństwa związane z nadmiarem atropiny w organizmie: pobudzenie psychoruchowe i pojawienie się znacznego niepokoju, halu-cynacje, tachykardia95, podwyższona temperatura, drgawki, rozszerzenie źrenic, którym towarzyszy zniesienie reakcji na światło, zaburzenia widze-nia oraz wzrost ciśnienia śródgałkowego96, znaczne przyspieszenie akcji serca (częstoskurcz97), podwyższenie ciśnienia tętniczego, obserwuje się również utrudnienie mowy i połykania98. W postaci siarczanu atropiny jest substancją o wysokiej toksyczności, co przy wyższych dawkach może do-prowadzić do uszkodzenia mózgu. Do śpiączki i zgonu może dojść w wy-niku porażenia ośrodka oddechowego99, przy dawce: dla dorosłych ok. 100 mg, a dla dzieci ok. 10 mg.

Atropina występuje w pokrzyku wilczej jagodzie. Roślina ta rośnie w la-sach, zaroślach leśnych, w zwaliskach starych murów, na gruzach i w za-ciemnionych miejscach100.

4.7. Sterydy – typy, działanie, zagrożenia Powodem, dla którego sterydy zostały umieszczone w tej publikacji jest

fakt, iż substancje te spełniają wszystkie warunki, jakie znajdują się w de-fi nicji współczesnych dopalaczy. Ludzie młodzi sięgają po te specyfi ki po-szukując przyspieszonego sposobu poprawienia swojej sylwetki.

Pojęcie sterydy ma wielorakie znaczenie → w języku medycznym przyjęło się defi niować sterydy, jako leki; → natomiast w języku kulturystów sterydy są rozumiane, jako grupa środ-

ków posiadających zdolności do sterowania anabolizmem organizmu.

Na potrzeby tej publikacji sterydy zostały zdefi niowane, jako legalne substancje wpływające na metabolizm organizmu zaliczone do „współcze-snych dopalaczy”.

93 M., Jędrzejko, (red.) Narkotyki Vademecum, Fundacja Pedagogium, Warszawa 2008, s. 67

94 W. Seńczuk, Toksykologia współczesna, Warszawa 2005, PZWL, s. 81295 J. K. Piotrowski, red. Podstawy toksykologii Kompendium dla studentów szkół wyż-

szych, Wydawnictwa Nukowo-Techniczne, Warszawa 2008, s. 399.96 M. Jędrzejko, red. poz. cyt., s. 6797 C. J., Hiatt G. F. S., Meyers F. H., Podręczny spis leków, Wydawnictwo Kram, Warsza-

wa 1997, s. 19298 W. Seńczuk, Toksykologia, Warszawa 1999, PZWL, s. 37799 Tamże, s. 377100 M. Jędrzejko, (red.) Narkotyki... poz. cyt. , s. 67




4.7.1. Leki zawierające testosteron

Substancje te są dostępne na receptę. Ich pierwotnym zadaniem jest wspomaganie organizmu do regeneracji, w trakcie lub po ciężkiej chorobie. Mechanizm działania sterydów polega w głównej mierze na pobudzaniu wzro-stu masy mięśniowej. Głównym składnikiem odpowiedzialnym za działanie anaboliczne w tych substancjach jest testosteron, pełniący też rolę męskiego hormonu płciowego. Podstawą jego działania jest aktywowanie receptorów androgenowych obecnych na powierzchni błon komórkowych. Efekty tego po-budzania dzieli się zwykle na ogólnie anaboliczne i androgeniczne 101.

Rys. 49. Podział na efekty anaboliczne i androgenne

Niebezpieczeństwa związane z zażywaniem sterydów Działania niepożądane związane ze stosowaniem sterydów anabolicz-

nych u sportowców i osób wspomagających ćwiczenia wysiłkowe są często znacznie bardziej nasilone, niż w sytuacjach leczniczego ich przyjmowa-nia. Wynika to z faktu, że sportowcy (parasportowcy) stosują dużo wyższe dawki sterydów w stosunku do tych stosowanych w lecznictwie. Często przyjmują kilka preparatów sterydowych jednocześnie, a okres przyjmo-wania ich jest dłuższy niż w sytuacjach leczniczego ich podawania.

Sterydy anaboliczne są lekami hormonalnymi i dlatego na czoło objawów niepożądanych związanych z ich stosowaniem wysuwają się zaburzenia ukła-du hormonalnego. Dochodzi do zaburzenia funkcjonowania osi podwzgórze – przysadka – gonady, co powoduje spadek stężenia hormonów przysadko-wych FSH i LH, a w konsekwencji spadek testosteronu endogennego.

101 Kompendium wiedzy o profi laktyce, Biuro ds. Narkomanii, Warszawa 1997, s.74

EFEKTY ANDROGENICZNE

EFEKTYANABOLICZNE

t zwiększona produkcja krwinek czerwo-nych,

t wzrost tempa przyrostu kości,t wzmożona synteza białek,t wzrost tempa przyrostu masy ciała, t wzrost siły i wytrzymałości mięśni,t wzrost apetytu.

t wzrost rozmiarów klatki piersiowej u chłopców,

t wzrost piersi i bioder u dziewcząt,t zwiększenie owłosienia na całym ciele

u mężczyzn, t zwiększenie owłosienia sfer

erogennych u kobiet, t przyspieszenie efektu mutacji głosu

u chłopców,t wzrost rozmiarów penisa i łechtaczki

u dzieci (u osób dorosłych podawanie jakichkolwiek sterydów nie ma już naj-mniejszego wpływu na wzrost rozmiaru organów płciowych).

Skutki używania sterydów występujące u młodzieży płci męskiej to: - zaburzenia wydzielania plemników w postaci zmniejszenia ich liczby i ruchliwości, - zanik jąder, impotencja (zaburzenia wzwodu) po okresie wzmożonej potencji, - bolesne i przewlekłe wzwody prącia (priapizm), - bezpłodność, - powiększenie gruczołów sutkowych (ginekomastia), - podwyższenie brzmienia głosu,- przerost gruczołu kroko-wego.




Rys. 23. Niepożądane efekty działania sterydów anaboliczno-an-drogennych.

ginekomastia – powiększenie się sutka u mężczyzny, na skutek rozrostu tkanki gruczołowej, włóknistej i tłuszczowej. Gruczoł piersiowy ulega jednostronnemu lub obustronnemu powiększe-niu, jest obrzmiały i może być bolesny.

zwiększenie szybkości starzenia się tkanek – szczególnie zauważalne w u młodych ludzi, u których poprzez używa-nie sterydów doszło do zahamowania rozrostu kości dłu-gich, uniemożliwiając uzyskanie prawidłowego wzrostu.

zachwianie równowagi hormonalnej – objawia się u mężczyzna spadkiem popędu seksualnego a u kobiet sztucznym jego wzrostem.

• Leki o działaniu anaboliczno-androgennym

Niżej zostały zaprezentowane jedynie przykłady sterydów anaboliczno androgennych. Ilość dostępnych na rynku tego typu substancji jest bardzo duża. Zdecydowana większość ma podobny skład i dają podobne efekty. Różnią się jedynie składem (dodatkowe substancje pomocnicze) i ceną (zależna od producenta i kraju pochodzenia)

Zastosowanie pozamedyczne Metanabolu i skutki jego przyjmo-wania

Najczęściej jest przyjmowany doustnie w tabletkach po 5 miligramów. Polscy kulturyści sięgający po ten steryd najczęściej korzystają z jego od-powiednika Metandrostenolonu, który jest dostarczany na czarny rynek zza wschodniej granicy. Popularność tego sterydu wynika głównie z: ceny (szczególne wschodnie odpowiedniki); szybkich efektów działania; dostęp-ności; niewiedzy na temat skutków ubocznych.

Niebezpieczeństwa związane z używaniem Metanabolu: zmniej-szenie masy ciała, ogólne osłabienie, częste przeziębienia i nudności, wymioty.

4.7.2. Sterydy dostępne w wolnej sprzedaży

• KreatynaKreatyna jest suplementem używanym przez kulturystów w celu po-

większania masy mięśniowej i siły.Właściwości kreatyny:Kreatyna kwas β-metyloguanidynooctowy – organiczny związek che-

miczny, tworzy się w trakcie przemiany materii, występuje głównie w mię-śniach. Służy do magazynowania i uwalniania energii niezbędnej do wielu procesów chemicznych zachodzących w komórkach, w tym do syntezy białek mięśniowych. Kreatyna jest stałym składnikiem tkanki mięśniowej

Pozamedycznie stosuje się metanabol w dawkach

przekraczających nierzadko 50 mg na dobę, najczęstsze

skutki stosowania w takiej ilości to:

- nieodwracalne uszkodzenia organów

wewnętrznych (wątroby, trzustki i nerek),- nadciśnienie,

- obrzęki, - przeciążenie serca

spowodowane szybszym przyrostem wagi,

- łysienie, - zmiany zapalne skóry,

- ginekomastia.




i odgrywa zasadniczą rolę w przemianach chemicznych powodujących skurcz mięśniowy. Wytworzona kreatyna łączy się w tkankach z kwasem fosforowym tworząc kwas kreatynofosforowy (fosfagen) niezbędny do pro-cesów życiowych w tkankach zwierzęcych.

• HMB – czyli beta-hydroksy – metylomaślan jest metabolitem leucyny. Jest

w naturalny sposób produkowany przez organizm człowieka w ilościach zależnych od podaży białka. Występuje również w niektórych produktach spożywczych m.in. grejpfrutach.

Właściwości HMBHMB hamuje rozpad tkanki mięśniowej poddanej ciężkiemu treningowi.

W organizmach nie poddanych treningowi fi zycznemu HMB nie powoduje żadnych reakcji zarówno anabolicznych jak i katabolicznych.102

Rys. 51. HMB

Źródło: http://www.suplementy.pl/galerie/h/hmb-fc-440-kapsulek-seri_25.jpg

• Tribulom – to skoncentrowany ekstrakt zioła Tribulus Terrestris, które w sposób natu-

ralny stymuluje produkcje hormonu anabolicznego – testosteronu103.

Rys. 52. Tribulon

Źródło: http://sklep.fbb.pl/s_img//trec/2/tribulon.jpg

Właściwości TribulonuSubstancja ta stymuluje produkcję testosteronu, nie jest polecana lu-

dziom młodym którzy nie mają zaburzeń związanych z produkcją tych substancji przez własny organizm. Dodanie zewnętrznego wspomagacza może przyczynić się do zahamowania lub znacznego zmniejszenia pro-dukcji testosteronu w sposób naturalny. To może prowadzić do niebez-piecznych dla zdrowia skutków.

102 http://www.provital.pl/hmb.html103 http://mojeodzywki.pl/index.php?p1052,tribulon-skoncentrowany-ekstrakt-ziola-tribu-

lus-terrestris-60-kaps




• ZMA – jest kombinacją chelatowanych pierwiastków: cynku, magnezu oraz

witaminy B6 w odpowiednio dobranych proporcjach.

• Substancje wpływające na uzyskanie „rzeźby”Do tej grupy „sterydów” zaliczają się substancje, których działanie po-

lega głownie na wspomaganiu spalania tłuszczu lub zmniejszania ilości wody w organizmie (moczopędne).

4.8. Propozycje działań profi laktycznych

Diagnoza i profi laktyka używania dopalaczy przez dzieci i młodzież jest nowym wyzwaniem dla pedagogiki społecznej i resocjalizacyjnej. Jak wynika z przeprowadzonych już badań i analiz, problemy jakim poświęcone jest to opracowanie narastają i mogą stać się nie mniejszym zagrożeniem niż obecnie narkotyki. Jak już zauważyliśmy problem dopalaczy jest społecznie niedostrze-gany, bagatelizowany a przez wiele osób wprost destygmatyzowany. Masowe kampanie reklamowe sprzyjają poszukiwaniu i spożywaniu tych substancji.

Podjęcie tego problemu w niniejszym opracowaniu związane jest z na-szym przekonaniem, iż dopalacze w realnej perspektywie mogą uro-snąć do rangi problemu społecznego z widocznymi komplikacjami (na-stępstwami) zdrowotnymi, wymagającymi specjalistycznego leczenia. Za postawieniem takiej tezy przemawiają następujące argumenty:• po dopalacze sięgają coraz częściej dzieci, przyjmując dawki środków

znacznie przekraczające wielokrotnie dopuszczalne dawki dzienne;• część ze składników dopalaczy ma właściwości uzależniające;• w niektórych grupach stosujących dopalacze (np. kulturyści) już obser-

wujemy zmiany zdrowotne, nierzadko wymagające skomplikowanych interwencji medycznych;

• ponieważ niektóre z dopalaczy rzeczywiście zwiększają zdolności czło-wieka do dłuższego (efektywniejszego) działania rozszerza się przeko-nanie, iż jest to „złoty środek” w czasach wymagających wysokiej efek-tywności zawodowej. Będzie to prowadziło do problemów zdrowotnych (przedawkowania) i psychicznych (uzależnienia) a także społecznych (zmian relacji interpersonalnych)/

Z tego punktu widzenia za kluczowe w profi laktyce przyjąć należy po-szerzenie wiedzy o skutkach stosowania tych środków, podjęcie zorgani-zowanych działań wobec uczniów oraz ich rodziców a także ograniczanie dostępu do takich substancji.

4.8.1. Poszerzenie wiedzy na temat dopalaczy

Współczesne dopalacze są substancjami powszechnie dostępnymi, więc zdawać by się mogło, że wiedza na ich temat jest bardzo szeroka. Tymczasem jest to wiedza powierzchowna, reklamowa, marketingowa, a nie rzetelna, naukowa. W związku z powyższym, należałoby zintensyfi -kować działania zmierzające do upowszechnienia wiedzy o negatywnych konsekwencjach stosowania dopalaczy. Głównym ich adresatem powinni być uczniowie szkół podstawowych i gimnazjalnych, ich rodzice i/lub opie-kunowie oraz nauczyciele i pedagodzy szkolni.

Na poziomie szkoły profi laktyka zagrożeń

wynikających z obecności wymaga prowadzenia

działań dwupoziomowych: skierowanych do rodziców (wiedza o konsekwencjach

zdrowotnych, uczenie asertywności dzieci)

oraz uczniów (wiedza o skutkach zdrowotnych,

kształtowanie umiejętności asertywnych, wyjaśnienie

faktycznej postaci dopalaczy oraz ich ścisłego

związku z narkotykami, kształtowania zachowań

asertywnych).




Edukacja w tym zakresie powinna mieć w dużej mierze charakter kam-panii oświatowo-zdrowotnych.

Bezwzględnym warunkiem realizacji działań edukacyjnych powinno być wycofanie ze sprzedaży dopalaczy ze wszystkich sklepików funkcjonują-cych w placówkach oświatowych.

4.8.2. Monitoring nowych substancji

W aspekcie badawczym pożądane jest monitorowanie rynku tych produk-tów, forów internetowych poświęconych tej problematyce oraz prowadzenie badań społecznych co do skali i charakteru ich używania.

Istnieje potrzeba, aby substancje, które zaliczane są do współczesnych dopalaczy, zostały objęte większym zainteresowaniem przez państwo. Takie działanie pozwoli na łatwiejszy dostęp do informacji na ich temat oraz zwięk-szenie szybkości reakcji na pojawianie się nowych substancji.

Przeciwdziałanie zjawisku dopalaczy jest zadaniem złożonym organi-zacyjnie, prawnie i społecznie. Mamy bowiem do czynienia z produktami prawnie dopuszczonymi do obiegu i silnie propagowanymi. Obecny stan jest klasycznym przykładem bardzo niskiej świadomości zdrowotnej Pola-ków oraz braku skoordynowanej polityki prozdrowotnej, która dysponowa-ła by narzędziami monitoringu wyprzedzającego zagrożenia.




ROZDZIAŁ V

Rozpoznawanie zachowań narkotykowych i paranarkotykowych

MARIUSZ JĘDRZEJKO

Polską profi laktykę narkotykową na poziomie szkół cechują pewnego rodzaju „zamieszanie” oraz „zawierzenie”. Otóż nauczyciele i rodzice wie-dzą, iż prowadzenie działań edukacyjno-profi laktycznych jest koniecznie, niechętnie jednak podejmują działania zdecydowane, jednoznaczne. Nie-rzadko pojawia się argument: ale czy to co chcemy zrobić nie narusza wol-ności dzieci. Pracując od wielu lat w przestrzeni profi laktyki uzależnień autor stoi na stanowisku, że punktem wyjścia oraz odniesienia powinno być dobro społeczne – ogólne. Nie może być bowiem tak, że wolność jednostki naru-sza wolność i prawa innych ludzi – do życia w poczuciu bezpieczeństwa.

Wszelkie działania profi laktyczne na poziomie szkoły powinny zatem uwzględniać:

– diagnozy zjawiska, w tym określenie jakiego typu zachowania (sub-stancje) stanowią rzeczywiste zagrożenie;

– edukacja nauczycieli, w tym nabywanie przez nich umiejętności me-todycznych;

– edukacja rodziców (pedagogizacja);– edukacja i profi laktyka wśród uczniów;– wprowadzenie rozwiązań organizacyjnych wspierających profi laktykę.Najpewniejszym sposobem weryfi kacji stanu pod wpływem narkotyków

są testy narkotykowe, przy czym naszym zdaniem najskuteczniejsze i naj-bardziej bezpieczne są testy ślinowe – na uwagę zasługują zwłaszcza testy wielonarkotykowe (np. Ortatec). Istnieje jednak wiele nie chemicz-nych sposobów rozpoznawania zachowań ponarkotykowych. Poniżej pre-zentujemy kilka z nich, opracowanych na podstawie materiałów polskiej i niemieckiej policji oraz własnych doświadczeń.

5.1. Obserwacja zachowań osoby podejrzewanej o stan narkotykowy

Narkotyki ze względu na zaburzające działanie na ośrodkowy układ nerwowy wywołują wiele niekontrolowanych przez biorcę reakcji, szcze-

Narkotyki i środki działające podobnie dają wyraź-ne objawy somatyczne i psychiczne. Ich znajomość może ułatwić diagnozę osoby oraz podjęcie kroków ratujących jej zdrowie i ży-cie. Nie trzeba używac testu chemicznego aby z wy-sokim prawdopodobień-stwem ocenić, czy osoba znajduje się pod wpływem narkotyku (paranarkotyku) oraz jaki jest to środek (grupa środków).





gólnie rozpoznawalnych na jego twarzy i w gestach. W praktyce medycz-nej i policyjnej dowiedziono następujących podstawowych zachowań:

• niemal wszystkie narkotyki wywołują wyraźną zmianę wielkości źrenic;• narkotyki prowadzą do zmiany percepcji czasu;• narkotyki zaburzają oczne reakcje świetlne;• narkotyki zaburzają zrozumienie słów, zwłaszcza wypowiedzi o złożo-

nym charakterze;• narkotyki zaburzają koordynację ruchową.

Poniżej prezentujemy wyglądy twarzy (mimika, oczy) dające postawę do stwierdzenia zaburzenia będącego skutkiem działania narkotyku lub substan-cji podobnej. Pamiętać jednak należy, że ostateczne potwierdzenie jest moż-liwe dopiero po zastosowaniu testu lub badania krwi. Stwierdzenie jednego z poniższych objawów jest jednak ważne dla policjanta (żandarma, kontrolera ruchu drogowego, instruktora nauki jazdy, nauczyciela i wychowawcy), bo-wiem umożliwia podjęcie istotnych dla jego bezpieczeństwa działań.

Warto również pamiętać o następujących kontekstach użycia narkotyku:- osoba będąca pod wpływem kokainy i amfetaminy ma znacznie zmniej-

szony próg bólu i silnie pobudzony OUN – nie wolno z taką osobą siło-wać się (posiada zdolności korzystania z tzw. ukrytych zapasów siły);

- zasadnym jest doprowadzenie osoby znajdującej się pod wpływem narko-tyku do pozycji siedzącej (zmniejszenie jej zdolności fi zycznych, większa kontrola zachowania, zmniejszenie pobudzenia psychoruchowego),

- pierwsze oznaki mogą być mylące (np. zapach marihuany nie wyklucza agre-sji, bowiem często do tego narkotyku dodaje się amfetaminę; nie ma tzw. czy-stych narkotyków, a coraz większa ich część zawiera nowe wypełniacze).

Zachęcamy także do zwrócenia uwagi na typ i sposób przyjęcia narko-tyku, zwłaszcza uwzględnienie następujących zasad:

- snifowanie zwiększa szybkość działania narkotyku i pobudliwość cho-rego;

- kokaina oraz amfetamina w dużych dawkach obniżają próg bólu (brak odczuwania);

- kokainiści skłonni są do skrajnych zachowań ryzykownych;- amfetaminiści skłonni są do zachowań agresywnych, a ich siła jest nie-

współmiernie wysoka (wykorzystywanie pełnych zapasów energii).

5.2. Wygląd twarzy i oczu

Jak wynika z analizy licznych zachowań osób znajdujących się pod wpływem narkotyku, obok braku koordynacji ruchu i zaburzeń psychotycz-nych, najistotniejszym wskaźnikiem stanów ponarkotykowych są oczy. Do klasycznych rekacji ocznych zaliczamy:

- bardzo duże powiększenie źrenic, najczęściej powyżej 6 mm, co może świadczyć o stanie wskazującym na oddziaływanie narkotyków pobu-dzających lub marihuany i jej pochodnych;

- bardzo silne zmiejszenie źrenic pon. 2-3 mm – stan po zażyciu opiatów lub dużych dawek leków uspokających;

- zaróżnowione białka oczne – palenie marihuany lub substancji podob-nych;

- zaczerwienione krawędzie powiek – używanie narkotyków przez snifo-wanie (wciąganie nosem).

Bardzo duże źrenice mogą świadczyć o stanie pod wpływem silnych środków pobudzających lub substan-cji zawierającej THC. Z kolei bardzo małe źrenice, to najczęściej skutek przyjmo-wania substancji spowal-niających, tłumiących.




Rys. 53–62. Oznaki zażywania narkotyków




5.3. Bezprzyrządowe metody rozpoznawania zachowań narkotykowych i paranrkotykowych

5.3.1. Sprawdzenie wielkości źrenic i reakcji na światło

Uwaga: badając oczy należy brać pod uwagę, iż osoba badana może zażywać krople do oczu np. z atropiną.

5.3.2. Badania oczu i źrenic

Istnieje kilka cech (zachowań) oczu, które mogą świadczyć o przyjmo-waniu narkotyków:

zaczerwienione białka (palenie marihuany),• brązowe otocznie oczu – ziemiste (zażywanie opiatów),• powiększone źrenice (zażywanie amfetaminy lub kokainy),• silnie zmniejszone źrenice (zażywanie opiatów),• powiększone źrenice (palenie marihuany),• silnie zaczerwienione brzegi powiek (snifowanie kokainy lub amfe-• taminy).

badanie oczu polega na skierowanie strumienia światła na źrenice. Prze-suwając światło latarki od lewego oka do prawego i odwrotnie, obserwujemy jednocześnie reakcję źrenic (rozszerzanie, zwężanie lub brak reakcji). Takie badanie może dostarczyć wstępnych wskazówek, co do rodzaju zażytego środka odurzającego. Cechą charakterystyczną dla stanów ponarkotyko-wych jest brak reakcji na silne światło lub zaciemnienie (źrenice pozostają nie zmienione lub zmiana jest niewielka).

• Oczopląs poobrotowy

Badanego zakręca się 5 razy przez 10 sek. wokół osi ciała. Następnie badający winien unieruchomić palec wskazujący w odległości ok. 20-25 cm przed nosem badanego i zmierzyć czas w sekundach następującego po nim mimowolnego drżenia oka, aż do bezruchu. Normalny czas drżenia wynosi do 6 sekund. Uwaga: lekkie drżenie oczu jest naturalne.

Badając oczy oceniamy:średnicę źrenic,• reakcję na światło,• oczopląs,• zaczerwienienie spojówek,• łzawienie oczu,• opadnięcia powieki,• zaczerwienienie brzegów powiek,• niechęć zdjęcia okularów • przeciwsłonecznych,

duże średnice źrenic (pow. 6 mm) • mogą wskazywać na zażycie sub-stancji pobudzającej (amfetamina, kokaina, efedryna, marihuana).małe źrenice (pon. 3 mm mogą • wskazywać na zażycie marihuany (rzadko) i jej pochodnych lub jednego z opiatów).osoba pod wpływem narkotyków • ma opóźnioną reakcję na światło – wolniej zwężają się źrenice po kontakcie z silnym źródłem światła.

Doświadczenia z praktyki pedagogicznej Mazowieckiego Centrum

Uzależnień:– w szkołach, gdzie

wprowadzono chemiczne testy narkotykowe odsetek

eksperymentów spadł o ponad 37% w ciągu roku;

– podnad 70% rodziców zgadza się na stosowanie

testów narkotykowych, a niemal wszyscy optują za prowadzeniem specjalnych

zajęć dla uczniów;– zajęcia z zakresu

profi laktyki i narkomanii powinny prowadzić osoby

spoza szkoły;– zajęcia z uczniami

powinny być prowadzone co najmniej raz w roku,

najlepiej tuż przed wakacjiami letnimi.




• Oczopląs przy skierowaniu gałek ocznych w bok

Oczopląs przy skierowaniu gałek ocznych w bok to drżenie oka przy nieruchomym spoglądaniu w bok. W tym przypadku mamy do czynienia z procesem nieświadomym, osoba badana nie może wywierać żadne-go wpływu na jego przebieg. Wpływ alkoholu i leków sprzyja wystąpie-niu oczopląsu, który daje się wówczas stosunkowo łatwo zaobserwować i ocenić. Podczas ruchu gałek ocznych w bok kąt, przy którym rozpoczyna się drżenie oczu, zmniejsza się wraz z rosnącym stopniem oddziaływania alkoholu lub leków.

W pierwszej kolejności sprawdza się reakcje oczu przy ruchu w pozycji poziomej. W tym przypadku należy zwracać uwagę na:

skaczące ruchy oczu przy obserwacji przedmiotu (prawe oko, lewe � oko),silne drżenie oczu (występowanie oczopląsu poziomego) przy mak-� symalnym odchyleniu (prawe oko/lewe oko),wczesne drżenie oczu przy kącie odchylenia mniejszym niż 30� o.

Jeśli, przy maksymalnym wychyleniu oka, wystąpi silne drżenie tzw. oczopląs poziomy, wówczas może to być uznane za sygnał, że badany po-zostaje pod wpływem środków działających na ośrodkowy układ nerwowy lub znajduje się pod wpływem alkoholu.

• Oczopląs pionowy

Badanego prosimy o przyjęcie postawy pionowej i patrzenie przed sie-bie. Stając przed badanym ustawiamy wskazujący palec prawej dłoni 20 cm przed jego oczami prosząc aby: nie ruszając głową podążał wzrokiem za palcem. Palec przesuwamy w lewo, kolejny raz w prawo (czynność powta-rzamy 4-5 razy), tak aby oko znalazło się w maksymalnym lewym (prawym) położeniu. Przy ostatnim ruchu pozostawiamy palec z lewej lub prawej stro-ny i obserwujemy oko przez ok. 8-9 sekund. Jeśli po 6-7 sekundach pojawi się mimowolne drżenie oka, może to świadczyć o stanie po użyciu substan-cji narkotycznej (zaburzającej OUN).

5.3.3. Test Romberga - badanie czynności ruchu i koncentracji

Testy te można prowadzić ze wszystkimi badanymi, niezależnie od ich wieku. Celem testu jest sprawdzenie dokładności wewnętrznego „zegara” badanego. Bardzo silnie przyspieszone lub zwolnione poczucie czasu może wskazywać na spożycie niektórych narkotyków i leków. W badaniu spraw-dza się także zmysł równowagi. Zaburzenia uwidaczniają się w trakcie testu poprzez chwianie głowy lub kołysanie całego ciała.

Przebieg testu:

Aby przeprowadzić badanie poleca się badanemu:złączyć stopy i ułożyć ręce po bokach wzdłuż tułowia;• utrzymać tę pozycję w czasie, gdy udzielane są kolejne instrukcje;• po sygnale rozpoczęcia testu badany powinien oprzeć głowę na karku • i zamknąć oczy. Gdy, jego zdaniem, minie 30 sek. winien podnieść gło-wę do normalnej pozycji, otworzyć oczy i powiedzieć „stop”. Nie należy sugerować liczenia do 30, nie wolno jednak tego zabronić.




W trakcie testu należy mierzyć czas, który minął. Po ponownym otwar-ciu oczu przez badanego i powiedzeniu słowa „stop” zadaje się mu pyta-nie, jak długo pozostawał w tej pozycji. Test można przerwać po 90 sek., gdy nie uczyni tego sam badany.

Ocena przebiegu testu:

5.3.4. Próba palec – nos

Większość narkotyków i paranarkotyków zaburza koordynację rucho-wą. Wykorzystując tę wiedzę prosimy badanego, aby stanął przed nami z opuszczonymi rękami, złączył stopy, wyprostował sylwetkę i patrzył przed siebie. Następnie prosimy aby trzymając ręce wzdłuż ciała wycią-gnął palce wskazujące obu dłoni a pozostałe zacisnął i zamknął oczy. Po wykonaniu tych czynności przez badanego wydajemy mu następujące polecenie:

- proszę na moją komendę „lewa” dotknąć palcem wskazującym lewej dłoni czubka nosa, a na komendę „prawa” odpowiednio palcem wska-zującym prawej dłoni;

- komendę powtarzamy 9 razy obserwując czy palec trafi a dokładnie w czubek nosa. Jeśli na 9 prób więcej niż 3 będą błędne, oznacza to, że badany znajduje

się pod wpływem jakiejś substancji zaburzającej jego koordynację.

Dokładna metodyka badania jest następująca – osoba badana powin-na otrzymać w kolejności następujące polecenia:

złączyć stopy i ułożyć ręce po bokach wzdłuż tułowia,• obydwie ręce zacisnąć w pięść wyciągając przy tym palce wskazujące,• głowę lekko oprzeć na karku i zamknąć oczy,• po otrzymaniu polecenia „lewa” lub „prawa”, przesunąć palec wska-• zujący odpowiedniej ręki do czubka nosa i dotknąć go,po dotknięciu czubka nosa ułożyć rękę wzdłuż tułowia,• oczy pozostawić zamknięte do czasu zakończenia testu.•

Po zakończeniu badany może otworzyć oczy.


znaczne różnice pomiędzy szacunkowym a rzeczywistym czasem (pow. • 30 sek.), mogą świadczyć o stanie pod wpływem substancji psychoak-tywnej;drżenie całego ciała lub drżenie powiek;• wiotka postawa (niewielkie napięcie mięśniowe); • zachwiania postawy pionowej;• chwianie głowy lub kołysanie całego ciała z boku na bok lub przód – tył;• mimowolne ruchy całego ciała, zwłaszcza wykonywanie kroków, w celu • utrzymania postawy pionowej.

charakterystyczne nieprawidłowości występujące podczas tego testu to:chybienie w czubek nosa,• używanie niewłaściwej ręki,• używanie niewłaściwego palca.•




5.3.5. Test dziewięciu kroków

Sposób przeprowadzenia testu:Osoba badana stoi na linii (może to być chodnik, linia na korytarzu),

jedna stopa ustawiona jest bezpośrednio przed drugą, ręce winny być uło-żone po bokach wzdłuż tułowia – najlepiej przyciągnięte do tułowia. Bada-ny proszony jest o nie rozpoczynanie testu, zanim nie zostaną udzielone wszystkie instrukcje i nie zostaną one przez niego dobrze zrozumiane.

Uwaga: w tej pozycji można zaobserwować chwianie się lub całkowity brak umiejętności stania w takiej postawie, co wskazuje na zaburzenie OUN oraz błędnika.

Badany otrzymuje następujące polecenia:proszę postawić lewą stopę na linii,� bezpośrednio przed nią postawić prawą stopę,� w trakcie całego testu trzymać ręce ułożone po bokach wzdłuż tułowia,� stać w tej pozycji do czasu udzielenia wszystkich instrukcji,� nie rozpoczynać realizacji testu zanim nie zostanie do tego wezwany,� po wydaniu polecenia rozpoczynamy test,� w trakcie wykonywania powyższych czynności badany powinien � kierować spojrzenie cały czas na stopy, ręce pozostawić w pozycji wzdłuż tułowia i głośno liczyć wszystkie kroki.

Jeśli w trakcie udzielania instrukcji badany opuści pozycję wyjściową, wówczas należy zaczekać z kontynuowaniem wyjaśnień, aż przyjmie on znów pozycję wyjściową. Gdy badany podczas testu zapomni o głośnym liczeniu kroków, albo o patrzeniu na stopy, wówczas należy mu o tym przy-pomnieć. Zadania te stanowią stały element testu.

Metodyka prowadzenia testu jest następująca:na komendę badającego badany wykonuje 9 kroków wzdłuż linii, przy • czym należy stawiać jedną stopę bezpośrednio przed drugą. Badany powinien przy tym głośno liczyć swoje kroki. po wykonaniu 9 kroków badany wykonuje obrót o 180 stopni, na sto-• pie, którą wykonany został ostatni krok. Badanemu nie wolno przy tym zejść z linii. Podczas obrotu badanemu wolno wykonać kilka małych pomocniczych kroków drugą stopą.


na fakt zażycia substancji działającej podobnie do alkoholu mogą wskazywać następujące symptomy:

zaburzenia równowagi w trakcie wysłuchiwania instrukcji,• zbyt wczesne rozpoczęcie wykonywania poleceń,• zatrzymanie się podczas wykonywania testu,• chwiejny krok w trakcie testu,• nieustawienie stóp bezpośrednio jedna przed drugą (trudność w wyko-• naniu tej czynności),zejście z linii prostej,• używanie rąk do utrzymania równowagi,• zaburzenia równowagi podczas wykonywania obrotu,• nieprawidłowe wykonanie obrotu,• nieprawidłowa liczba wykonywanych kroków.•




mechanizmy

Zaprezentowane powyżej testy nie dają całkowitej pewności, co do sta-nu ponarkotykowego, ale wskazują na wystąpienie zaburzenia OUN oraz zdolności psychomotorycznych. Tak jak wskazano wcześniej, zasadnym jest ostateczne potwierdzenie stanu testem narkotykowym. Ale nawet w przypadku jego braku, dają prowadzącemu test podstawy do podjęcia dalszych działań (wezwanie lekarza, powiadomienie rodziców, zastosowa-nie testu chemicznego).

Podkreślmy także, że praktyka zapobiegania narkomanii jednoznacznie wskazuje, iż pojawiają się w nim nowe zagrożenia wynikające z używania przez młodych ludzi substancji działających podobnie do narkotyków. Jak wskazano wcześniej są to przede wszystkim tzw. dopalacze oraz środki wzmacniająco-pobudzające. Ich sprzedaż w Polsce rośnie gwałtownie, tak jak ich rodzaje i typy. Ich produkcja oparta jest o dopuszczone do uży-cia substancje (kofeina, tauryna, niacyna, witaminy) lub też producenci stosują „kruczki” prawne poprzez stosowanie opisów typu „Środek kolek-cjonerski, nie przeznaczony do użycia”. Skutkiem jest szybkie pojawienie się mechanizmu uzależnienia, zmuszającego do sięgania po kolejne por-cje danej substancji.

Rys. 63. Psychologiczne mechanizmy uzależnienia

nałogowej regulacji emocji

iluzji i zaprzeczenia

rozproszenia i rozdwojenia „ja”

Analizując problematykę zachowań narkotykowych warto także zwrócić uwagę na nastęujące sygnały:

- bełkotliwa mowa;- szybkie odpowiadamie na zadawane pytania, w tym agresywne przery-

wanie wypowiedzi;- słodkawe lub intensywnie kwaśne zapachy;- problemy z koncentracją uwagi na rozmówcy;- trudności w utrzymaniu postawy pionowej;- brak zrozumienia zachowań kulturowych – podania ręki, gestykulacji

zachęcającej do zatrzymania się;- przecieranie oczu;- łzawienie oczu;- brak reakcji oczu na silne światło (brak widcznego zmniejszania się źrenic);- zaróżowione białka oczne.




ROZDZIAŁ VI

Narkotyki i narkomania – jako wyzwanie dla zdrowia publicznego

PIOTR JABŁOŃSKI

Zdrowie, zgodnie z Konstytucją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), jest stanem zupełnej pomyślności fi zycznej i psychicznej, a nie jedynie brakiem choroby czy ułomności1. Defi nicja powyższa odnosi się przede wszystkim do kategorii zdrowia indywidualnego. Wiążą się z nim dwa waż-ne w naukach medycznych i społecznych terminy: norma i brak normy. O ile w naukach medycznych są one ściśle defi niowane, o tyle w naukach społecznych ich określenie napotyka na wiele trudności i barier. W medy-cynie brak normy określany jest jako stan patologiczny (chorobowy), nato-miast w naukach społecznych przywołuje się terminy anomia lub patologia społeczne2.

I tak w medycynie możemy bardzo ściśle określić granice między zdro-wiem a chorobą, natomiast w pedagogice czy socjologii przychodzi to dużo trudniej, choćby ze względów kulturowych i społecznych. Zdaniem autorów wskazanie tej kwestii ma duże znaczenie, bowiem skutkuje to rozlicznymi problemami w prowadzeniu zabiegów profi laktycznych i terapeutycznych, zwłaszcza wobec osób uzależnionych.

O ile zdrowie indywidualne ma duży wymiar konkretności, o tyle zdro-wie zbiorowości jest z jednej strony pojęciem abstrakcyjnym, z drugiej zaś strony nie jest tylko prostą sumą zdrowia poszczególnych jednostek. Zdrowie publiczne możemy zdefi niować jako zespół działań i aktywności ukierunkowanych na rozwiązywanie problemów zdrowotnych zbiorowości i ostatecznie na poprawę stanu zdrowia populacji. Wskażmy w tym miej-scu – za Poździochem i Włodarczykiem – że działania zdrowia publiczne-go podporządkowane są zasadzie maksymalizowania efektu zdrowotne-go za minimalną cenę przy akceptowanym poziomie jakości. Odmiennie zatem niż w praktyce klinicznej, w której dobro indywidualnego pacjenta ma uzasadniony priorytet, w zdrowiu publicznym poszukiwana jest miara jakiegoś dobra ponad indywidualnego3.

Wszelkie działania w zakresie zdrowia publicznego są ściśle powią-

1 Zakłady Psychiatrycznej oraz Neurologicznej Opieki Zdrowotnej, Rocznik statystyczny 2005, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2006.

2 R. Merton, Socjologia, Warszawa 2002, s. 18.3 Włodarczyk, C., Poździoch, S., Pojęcie i zakres zdrowia publicznego [w:] Zdrowie Pu-

bliczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków 2000.

Zjawisko narkomanii (wraz z alkoholizmem jako jej podtypem) uznać powinni-śmy za zagrożenie cywiliza-cyjne. W szeroko pojętym interesie społecznym jest:– utrzymywanie prawnych zakazów obrotu narkoty-kami;– zdecydowane przeciwdzia-łanie rynkowi dopalaczy;– prowadzenie zdecydo-wanej profi laktyki w całym społeczeństwie;– społeczne i medyczne wspieranie uzależnionych na ich drodze powrotu do zdrowego trybu życia;– zdecydowane zwalcza-nie nielegalnej dystrybucji narkotyków.





zane ze zjawiskami chorób społecznych. Pojęcia „choroba społeczna” nie da się ściśle określić. Aby chorobę uznać za społeczną musi ona odno-sić się do stosunkowo dużej liczby członków społeczeństwa i wywierać społeczne skutki. Chorobami społecznymi są np. uzależnienie od alkoholu (potocznie: alkoholizm) i narkomania. Choroby społeczne są przedmiotem zainteresowania nie tylko medycyny. Interesują się nimi także przedsta-wiciele innych nauk, zwłaszcza socjologii, psychologii i pedagogiki oraz politycy, ponieważ jednym z czynników ich powstawania są warunki spo-łeczno-ekonomiczne4. Zasygnalizowania w tym miejscu wymaga istotny fakt. Otóż defi nicje choroby społecznej (patologii społecznej) mają ścisłe uwarunkowania kulturowe, społeczne, a nierzadko religijne. To co w Pol-sce może być uznawane za chorobę społeczną (np. przyjmowanie narko-tyków), w innym regionie będzie traktowane jako czynność akceptowana kulturowo i religijnie (np. palenie haszyszu na Bliskim Wschodzie).

Istnieje wiele defi nicji zdrowia. Ta zaproponowana z pozycji teorii zdrowia publicznego obejmuje następujące kategorie pojęć (rys.):

Rys. 64. Zdrowie publiczne - kategorie pojęć

Inną próbą określenia relacji „zdrowie jednostki - zdrowie zbiorowości” jest koncepcja tzw. „pól zdrowia” Lalonde’a, które obejmują:� czynniki genetyczne;� czynniki środowiskowe;� zachowania jednostki (styl zdrowia);� działania służby zdrowia5.

W obu powyższych koncepcjach istotne miejsce zajmuje zacho-wanie jednostki jako siły kształtującej kondycję zdrowotną danej osoby. Szczególnie ważna jest kontrola jednostki nad polem zachowań. Jeżeli przyjmiemy założenie, że w znacznej części przypadków wystąpienie ry-zyka utraty zdrowia związane jest z działaniem jednostki, to automatycz-nie zwrócić powinniśmy uwagę na problem tzw. zawinionego złego stanu zdrowia i powiązane z nim zagadnienie odpowiedzialności każdego czło-wieka za jego stan zdrowia6.

Ta kwestia podnoszona jest także coraz częściej w etyce, zwłaszcza

4 Brzeziński, T., Historia Medycyny. WL PZWL, Warszawa 2000.5 Lalonde, M., A new perspective on health of Canadians. Ministry of Supply and Service

of Canada, Ottawa. 1978.6 Włodarczyk, C., Poździoch, S.: Pojęcie i zakres zdrowia publicznego [w:] Zdrowie Pu-

bliczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków 2000.

Zdrowie

Zdolność do normalnego funk-cjonowania organizmu, mając na względzie wszystkie jego

organy i funkcje.

Zdolność do adaptacji w zmiennym środowisku.

Potencjał fi zyczny i psychiczny dający możność rozwijania

aktywności.

Wyraz równowagi i harmonii możli-wości fi zycznych, psychicznych

i społecznych osoby ludzkiej




w analizie etyczno-moralnych zagrożeń uzależnieniami7. Zawinione dzia-łania, prowadzące do ryzyka utraty życia czy zdrowia, są szczególnie widoczne i akcentowane w perspektywie zachowań osób używających różnych substancji psychoaktywnych. Jednakże odpowiedzialność indy-widualna za zdrowie nie jest cechą powiązaną tylko z osobami używa-jącymi narkotyków. Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania zdrowia, odnoszące się do warunków środowiskowych, warunków zamieszkania, wykonywanej pracy, niskich dochodów i ubóstwa, a także podatności na ryzykowne zachowania kończące się wypadkami, urazami czy chorobą, obecne są we wszystkich przejawach życia społecznego.

Rys. 65. Uwarunkowania powstawania uzależnień chemicznych w świetle współczesnego piśmiennictwa.

Narkotyki i narkomania, choć ważne dla obrazu kondycji psychozdro-wotnej społeczeństw, nie zajmują dominującej pozycji wśród negatywnych zjawisk kształtujących stan zdrowia i bezpieczeństwa populacji. Analiza liczby zgonów (wg przyczyn) mężczyzn w wieku 15-70 lat w USA (oblicza-na na 100 tys. mieszkańców) wykazała, że znacznie więcej osób umiera z przyczyn innych niż narkotyki, a szczególnie istotne są w tych wskaźni-kach liczby zgonów powodowanych przez inne substancje psychoaktyw-ne, zwłaszcza zaś alkohol, który jako przyczyna bezpośrednia lub pośred-nia, obok tytoniu, stanowi zasadniczą przyczynę zgonów osób dorosłych. Porównanie przyczyn zgonów przedstawia się następująco8:

� nadużywanie narkotyków – 250 zgonów;� zabójstwa – 300;� samobójstwa – 600;� AIDS – 750;� wypadki komunikacyjne – 770;� spożycie alkoholu – 2 200;� palenie tytoniu – 11 700.

Wyniki tych badań wydają się być wystarczającą rekomendacją do bez-dyskusyjnego uwzględniania w działaniach profi laktycznych, terapii i poli-tyce ochrony zdrowia łącznego podejścia do problematyki uzależnień bez dzielenia ich według statusu prawnego – ich legalności, np. karalności za ich posiadanie, czy kontekstu kulturowego – np. zwiększonej akceptacji społecznej w przypadku tytoniu czy alkoholu. Uzasadnionym wydaje się

7 Hołówka, J., Etyka w działaniu. Prószyński i Spółka, Warszawa 2000.8 Pająk, A., Topór-Mądry, R., Ocena stanu zdrowia populacji. [w:] Zdrowie publiczne.

Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków 2000.

Wzorce środowiskowe - rówieśnicze

Socjalizacja patologiczna

Dostępność substancji – rosnąca podaż

Wzorce kulturowe

Wzorce rodzinne

Inne patologie społeczne (interakcje)

Człowiek




także stwierdzenie, że zagrożenia zdrowotne, jako następstwa przyjmo-wania substancji psychoaktywnych, powinny być rozpatrywane nie tylko jako skutek bezpośredni (śmiertelność), lecz także w szerszym kontekście społecznym. Dowiedziono bowiem, że narkotyki i narkomania wywołują zarówno szerokie konsekwencje pośrednie jak i bezpośrednie np. konse-kwencje utraty pracy, kosztownego leczenia osób uzależnionych, proble-my współuzależnienia, społeczno-ekonomicznych skutków przestępczości narkotykowej.

Odnosząc się do doświadczeń innych krajów należy podkreślić, iż po-dejście takie potwierdzają badania brytyjskie nad obszarami stylu życia przynoszącymi główne szkody zdrowotne. Pokazały one, że są to przede wszystkim tytoń, nieprawidłowe odżywianie, alkohol, ryzykowne zachowa-nia seksualne i stan bezpieczeństwa na drogach. Z kolei według opubliko-wanych w 2002 roku danych globalnie około 0,4% zgonów – 0,2 miliona i 0,8-11,2 miliona „DALY” (disability-adjusted life year – suma lat utraco-nych z powodu przedwczesnego zgonu i lat życia z utraconą zdolnością do sprawnego i zdrowego życia) – generowanych jest przez sytuacje zwią-zane z szerokim kontekstem używania narkotyków. Istotnym jest w tym miejscu podkreślenie, że wskaźniki te są wielokrotnie wyższe w populacji mężczyzn niż kobiet. W pewnych rejonach świata choroby związane z nar-kotykami stanowią od 2% do 4% wszystkich przyczyn zachorowań wystę-pujących wśród populacji męskiej 9.

Rozpatrywanie profi laktyki uzależnień chemicznych oraz skutków i szkód przez nie powodowanych winno więc być nade wszystko dokony-wane z pozycji szeroko rozumianej perspektywy zdrowotnej, choć ciągle rozpowszechniona jest w pewnych środowiskach tendencja – ignorująca powszechność uznawania uzależnienia za chorobę – do lokowania tych problemów wyłącznie w obszarze zwalczania patologii społecznych, albo – jeszcze węziej – jako jednej z form przestępczości. Skrajnie opozycyj-ną koncepcją do podejścia prozdrowotnego jest nastawienie upatrujące dominującego priorytetu działań w rozlicznych mechanizmach rozwiązań siłowych i egzekwowaniu prawa, często określane mianem walki z narko-tykami (war on drugs).

Podjęty wyżej problem ma także ważne znaczenie w przestrzeni for-mułowania teorii powstawania i przebiegu uzależnień. Otóż liczne współ-czesne teorie, zwłaszcza pedagogiczne i socjologiczne, omijały medyczne aspekty narkomanii, co skutkowało niską efektywnością prowadzonych zabiegów profi laktycznych. Dopiero w ciągu ostatniej dekady zdają się przeważać koncepcje wskazujące na konieczność interdyscyplinarnego diagnozowania tego problemu.

Waga koncepcji przeciwdziałania uzależnieniom, jako niezbędnego ele-mentu polityki zdrowia publicznego, znajduje swoje potwierdzenie w tek-ście Konstytucji Europejskiej, w której stwierdza się, że Unia Europejska uzupełnia, zgodnie z zasadą subsydiarności, działania krajów członkow-skich, mające na celu zmniejszenie szkodliwości działania narkotyków na zdrowie, poprzez informowanie i zapobieganie [Konstytucja UE].

Coraz więcej państw akceptuje profi laktykę, terapię, redukcję szkód i egzekwowanie prawa jako cztery fi lary strategii prowadzenia polityki anty-narkotykowej. Trzy z tych elementów związane są bezpośrednio z tematy-ką zdrowotną i stanowią bazową część reakcji państw na problemy gene-

9 World Health Organization, Raport o stanie zdrowia na świecie 2002, wyd. PARPA, Warszawa 2003.

Każdego roku na świecie, na skutek przedawkowania

narkotyków umiera ok. 200 tys. osób.

W niektórych częściach naszego globu z tego

powodu umiera każdego roku 2–4% obywateli.

Trudno ocenić jest ekonomiczne i społeczne

skutki narkomanii. Są one ogromne. Narkotyki to podstawowy „motor

napędowy” przestępczości zorganizowanej

i terroryzmu.




rowane przez używanie narkotyków, defi niowaną jako koncepcja zdrowia publicznego.

Generalnie w krajach europejskich praktykowane są różne modele re-akcji na problem narkotyków i narkomani, ale w ostatnich latach obser-wowane są tendencje do zawężania podejść do zagadnienia do trzech wzorów:� model terapeutyczny, w którym uzależnienie jest uznawane głównie za

chorobę i implikuje przede wszystkim działania lecznicze skierowane do pacjentów;

� model kontroli społecznej, skoncentrowany na idei społeczeństwa wol-nego od uzależnień, dla którego celem jest abstynencja;

� model ograniczania szkód, który akceptuje fakt, że narkotyki są ele-mentem rzeczywistości społecznej.

Cechą charakterystyczną ostatnich lat staje się tendencja do integracji powyższych modeli i podejść10.

Dyskusje dotyczące polityki narkotykowej wyzwalają zwykle wiele emo-cji – zarówno na poziomie indywidualnym jak i społecznym – gdyż odnoszą się do ważnych dla obywateli zagadnień, postaw tak w odniesieniu do indy-widualnych konsumentów narkotyków, jak do zjawiska jako całościowego elementu rzeczywistości społecznej. Nie bez znaczenia jest także wska-zanie, iż problematyka narkotykowa jest problematyką medialną, a zain-teresowanie opinii publicznej obejmuje szerokie spektrum zagadnień, np. przestępstwa popełniane przez osoby uzależnione lub dokonywane pod wpływem substancji odurzającej, tzw. „pranie brudnych pieniędzy” – po-chodzących spoza prawnego obrotu narkotykami, nielegalne laboratoria, przestępczość zorganizowaną, itp. Niektóre z tych problemów prezentuje rysunek).

Rys. 66. Interakcje między narkomanią a innymi problemami i pa-tologiami społecznymi.

W obszarze omawianej w tej części pracy problematyki mieści się rów-nież problem kosztów terapii uzależnień. Osoby uzależnione są typowym przykładem pacjentów wymagających długoterminowego zaangażowania publicznych instytucji sektora ochrony zdrowia; poprawa ich zdrowia jest korzystna dla całości społeczeństwa, ale nie jest bezpośrednio odczuwal-na przez poszczególnych członków zbiorowości11. Dodatkowo leczenie

10 Pompidou Group Ministerial Conference, Dublin, Ireland, 16-17 Oct 2003, Council of Europe 2004.

11 Public health policy in evidence-based management of drug addiction. Technical fi le for Ministerial Conference. Pompidou Group 2003.

Rozwój przestępczości narkotykowej

Rozwój „szarej strefy”

Narastanie agresji i przemocy

Sekty i destrukcyjne kulty

Prostytucja i ryzykowne zachowania seksualne

HIV/AIDS oraz choroby weneryczne

Narkotyki i narkomania




uzależnień jest często opisywane jako mało efektywne, a jednocześnie, głównie ze względu na długi czas trwania, za drogie i pochłaniające środki, które mogłyby być zużyte w innych dziedzinach służby zdrowia. Jak wyka-zuje praktyka, medyczna terapia narkomanii jest procesem długotrwałym, a nawroty choroby są niepożądanymi, ale trwale obecnymi w procesie re-habilitacji elementami. Uzależnienie, tak jak inne przewlekłe choroby, po-siada względnie niski poziom sukcesu, bez względu na metodę leczenia12. Jednakże istnieją dowody badawcze wspierające koncepcję inwestowania w formy terapii osób uzależnionych. Podczas dwóch lat prowadzenia ba-dań George De Leon zaobserwował u wszystkich klientów w trakcie terapii poprawę w takich obszarach, jak: zażywanie narkotyków, przestępczość (aresztowania), poziom zatrudnienia. Kiedy sukces terapeutyczny został zdefi niowany jako nie używanie heroiny przez 75% czasu spędzonego po wyjściu z programu, przy jednoczesnym podjęciu pracy i braku zachowań przestępczych, De Leon zaobserwował istotny związek pomiędzy pozio-mem skuteczności a długością pobytu w programie13.

Wiele badań nad skutecznością terapii odpowiada pozytywnie na py-tanie: czy leczenie uzależnień ”działa”? Miller i Sanchez-Craig w swojej „regule trzech części” wskazują, że wyniki terapii zarówno alkoholików jak i narkomanów uzyskują podobne rezultaty: około 1/3 klientów uzyskuje abstynencję, około 1/3 uzyskuje poprawę, ale bez osiągnięcia abstynen-cji, a pozostała 1/3 nie uzyskuje żadnej poprawy14.

Wysokie koszty leczenia uzależnień powinny być więc rozpatrywane w szerszej społecznej perspektywie. O ile znacznie szybciej akceptowa-ne społecznie są, często tylko pozorne lub krótkotrwałe, rezultaty dzia-łań antynarkotykowych osiągane przez stosowanie represji i egzekwowa-nie prawa, o tyle leczenie medyczne i psychospołeczne przynosi daleko lepsze rezultaty długofalowe. Dowiedziono bowiem, że koszty penalizacji sprawców oraz społeczne koszty zaniechania leczenia narkomanii są da-leko wyższe. Jednak rozpowszechnianie się tendencji do „karnistycznego” traktowania problemu narkomanii oraz rosnące koszty opieki zdrowotnej, obserwowane we wszystkich krajach świata, powodują, że coraz trudniej jest uzyskiwać fundusze na terapię wymagającą długofalowych oddziały-wań. W konsekwencji tego nasilają się próby zastępowania ich wyłącznie programami redukcji szkód i ograniczania ryzyka konsumpcji narkotyków.

Z takich m.in. pozycji wypływa coraz częściej artykułowany postulat opierania działań, w tym przypadku terapii, na udokumentowanych do-wodach potwierdzających efektywność i skuteczność podejmowanych interwencji – rozumianych również w kategoriach fi nansowych. Szeroko rozumiane kryteria szacowania kosztów ekonomicznych uzależnień obej-mują zarówno badanie całościowych społecznych kosztów problemów narkotykowych, jak i porównywanie nakładów fi nansowych ponoszonych na rzecz różnych, alternatywnych form leczenia i opieki. Z punktu widzenia ekonomiki zdrowia warty uwagi jest problem częstszego korzystania przez osoby używające narkotyków z usług placówek pomocowo-leczniczych w porównaniu do osób nie intoksykujących się. Monitorowanie kosztów terapii służyć może jako jedno ze wstępnych narzędzi pomiaru możliwości

12 Kooyman, M., Społeczność terapeutyczna dla uzależnionych. Krajowe Biuro ds. Prze-ciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002.

13 De Leon, G., Społeczność terapeutyczna. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narko-manii, Warszawa 2003.

14 Hendriks, V., Evaluating drug-abuse treatment. Current and future perspective. [w:] Evaluating the treatment of drug abuse in the European Union. EMCDDA 1997.




oddziaływań opiekuńczych, poprzedzających pogłębione badania nad wy-nikami terapii lub ewaluacją ich sprawności ekonomicznej15.

Profi laktyka uzależnień dotyczy zdrowia społeczności w tym wymiarze, w jakim odnosi się do losów indywidualnych każdego członka zbiorowości oraz do wpływu, jakie jednostkowe i grupowe zachowania narkotykowe wywierają na stan zdrowia społeczeństwa jako całości. Reakcje państw i rządów na problem narkotyków i narkomanii przyjmują różne formy prawne i organizacyjne. Modele polityk narkotykowych obejmują szerokie spektrum rozwiązań od tzw. zera tolerancji dla narkotyków poczynając, na liberalizacji, depenalizacji posiadania czy legalizacji używania narko-tyków kończąc. Podejście – bazujące na koncepcji zdrowia publicznego – daje pierwszeństwo działaniom zapobiegawczym, leczeniu uzależnień i redukcji ryzyka konsumpcji różnych substancji psychoaktywnych.

Działania prewencyjne postrzegane są również jako czynności pozwa-lające zaoszczędzić na późniejszych, ewentualnych kosztach leczenia osób używających substancji psychoaktywnych i dlatego postrzegane są jako priorytetowe. Osoba uzależniona traktowana jest jako osoba chora i wymagająca opieki. Również sprzedawcy narkotyków postrzegani są jako osoby nie tylko niosące zagrożenie innym, ale i jako potencjalne ofi ary.16 Celem generalnym tej koncepcji jest ograniczenie konsumpcji narkotyków.

Jako strategia samodzielna lub też będąca elementem polityki zdrowia publicznego wymieniana jest koncepcja redukcji ryzyka, dla której celem podstawowym jest zmniejszenie rozmiarów konsumpcji narkotyków a nie jej zaprzestanie, jak również redukcja niebezpieczeństwa wystąpienia cho-rób i szkód, które powoduje używanie substancji psychoaktywnych17.

Z perspektywy zdrowia publicznego staje się coraz bardziej oczywiste i uzasadnione dostrzeganie w używaniu narkotyków przyczyny wzrostu wskaźników śmiertelności i zachorowalności w skali światowej. Pomimo wysiłków, jakie na rzecz kontroli podaży i rozwijania profi laktyki pierwotnej podejmują rządy i instytucje, powszechnie widocznym staje się problem wzrastającej liczby osób, które rozwinęły w sobie szkodliwe wzory uży-wania narkotyków i które dotknięte są uzależnieniem oraz wymagają lub potrzebują leczenia rozumianego jako specyfi czna działalność skierowana do osób, które mają problemy z przyjmowaniem narkotyku lub alkoholu, realizowana z nadzieją na poprawę ich stanu zdrowia i jakości życia.

Określenie „leczenie” odnoszone jest do różnych aktywności i procesów zorientowanych na pomaganie osobom żyjącym z problemami skorelowa-nymi z używaniem narkotyków. Leczenie uzależnienia zostało zdefi niowa-ne przez ekspertów WHO jako proces, który rozpoczyna się od momentu, gdy użytkownik substancji psychoaktywnej wchodzi w kontakt z osobą lub instytucją dostarczającą usług zdrowotnych i może być kontynuowany po-przez udział w specyfi cznych formach interwencji i procedur aż do stanu uzyskania najwyższego możliwego do osiągnięcia poziomu zdrowia i po-prawionego samopoczucia18. Leczenie i rehabilitacja są postrzegane jako

15 Costs and effects of treatment for psychoactive substance use disorders: A framework for evaluation. WHO 1996.

16 Potwierdzenie takiego stanu rzeczy znajdujemy w licznych badaniach przeprowadzo-nych w latach 2006-2007 przez Akademię Humanistyczną im. Aleksandra Gieysztora, Ję-drzejko, M., „Skala i charakter zjawiska eksperymentowania z narkotykami na Mazowszu”

17 Jędrzejko, M., Bożejewicz, W., Zjawisko eksperymentowania z narkotykami wśród dzieci i młodzieży na Mazowszu. Fundacja Pedagogium, Warszawa 2007, s.17 i dalsze

18 UNODC, Drug abuse treatment and rehabilitation: a practical planning and implemen-tation guide. UN, New York 2003.

Z polskich doświadczeń w tej sferze wynika, że najczęściej osoby uzależnione kierują swoje kroki do placówek prowadzonych przez organizacje pozarządowe. Wynika to najprawdopodobniej (brak jest w jest sferze wiarygodnych badań społecznych) z trzech zasadniczych powodów: po pierwsze – ewidentnie placówki te są znacznie powszechniej dostępne niż placówki publiczne i prywatne, po drugie – ze względu na formę działania, zapewniają większą anonimowość swoim klientom, oraz pracujący w nich specjaliści prezentują mniej formalne podejście do osoby chorej.

Osoby z problemem uzależnienia prezentują szerokie spektrum potrzeb życiowych, gdyż często przebywają one w środowisku zagrożonym ryzykiem HIV i innymi chorobami zakaźnymi, doświadczają wielu współwystępujących problemów somatycznych i psychiatrycznych, używają kombinacji substancji psychoaktywnych, zaangażowane są w działania kryminalne, prezentują problemy powiązane z relacjami interpersonalnymi i społecznymi, zatrudnieniem i zamieszkaniem.




kompleksowe podejście do zagadnienia terapii, zawierające w sobie iden-tyfi kację problemu, dostarczenie wsparcia, dostarczenie opieki zdrowotnej oraz możliwości integracji społecznej osobie prezentującej problemy spo-wodowane przez używanie jakiejkolwiek substancji psychoaktywnej19.

Tak zdefi niowane zagadnienie upoważnia do stwierdzenia, że użytkow-nik narkotyku posiada prawo do bycia otoczonym opieką zgodnie z zasadami humanitaryzmu i szacunku dla jego godności jako osoby. Ma prawo do życia w swojej społeczności, do osiągania zadowolenia i satysfakcji ze stanu swego zdrowia. Ważne jest również zagwarantowanie prawa do udziału w aktywno-ściach związanych z edukacją, życiem społecznym i kulturalnym, działalno-ścią rekreacyjną, religijną, ekonomiczną i polityczną. Zagadnienia te obejmują również zagwarantowanie dostępu do aktywności ekonomicznych i do eduka-cji dla dzieci dotkniętych problemami używania substancji psychoaktywnych w ramach standardowych form dostępnych w społeczeństwie.

Dlaczego takie podejście wydaje się być najskuteczniejszym? Otóż wskazują na to dwie zasadnicze przesłanki, dowiedzione w praktyce za-pobiegania narkomanii. Po pierwsze – osoby, którym stworzono warunki nie tylko do leczenia, ale także społecznej aktywności, lepiej radzą sobie z pokonywaniem psychicznych następstw uzależnienia od narkotyków, po drugie zaś – wsparcie społeczne jest nie mniej ważne jak medyczne w po-konywaniu tzw. skutków ubocznych choroby20. Z praktyki terapii narkoty-kowej wskazać należałoby na następujące doświadczenia potwierdzające zasadność takiej koncepcji:� wszelkie formy pozytywnej aktywności ograniczają kontakt ze środo-

wiskami patologicznymi;� własna aktywność edukacyjna i zawodowa zwiększa szanse na sa-

modzielne funkcjonowanie społeczne;� traktowanie osoby uzależnionej jako chorej a nie patologicznej zmniej-

sza zjawisko stygmatu (etykiety), tym samym zaś ogranicza zjawisko wykluczenia społecznego i jego konsekwencje (por. teoria anomii Ro-berta Mertona);

� osoby akceptowane lepiej radzą sobie z pokonywaniem następstw uzależnienia od narkotyków.

Jak wiadomo różnorodność podejścia do rozwiązywania problemu nar-kotykowego ma uwarunkowania prawne, kulturowe, a nierzadko religijne. Niemniej jednak przy tych różnicach ekspertyzy WHO sugerują postrzega-nie celów polityki antynarkotykowej w dziedzinie terapii w trzech szerokich grupach zagadnień: � redukcji uzależnienia od substancji psychoaktywnej;� redukcji zachowań ryzykownych i zejść śmiertelnych spowodowanych

przez lub związanych z używaniem substancji;� zapewnienie użytkownikowi substancji osiągnięcia jego maksymalnych

możliwości fi zycznych, psychicznych i społecznych, możliwości dostępu do instytucji pomocowych i osiągnięcia pełnej społecznej reintegracji.

Generalnie leczenie jest uważane za podstawowy i konstruktywny komponent prawidłowo zaplanowanej i profesjonalnie realizowanej strate-gii ograniczania popytu na substancje psychoaktywne.

19 Costs and effects of treatment for psychoactive substance use disorders: A framework for evaluation. WHO 1996

20 Berthel, T., Jabłoński, P., Łazuga-Koczurowska, J., Leczenie i rehabilitacja. [w:] Mło-dzież i narkotyki. Terapia i rehabilitacja. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, War-szawa 2007.




Skuteczna terapia redukuje konsumpcję i głębokość uzależnienia od substancji psychoaktywnych znaczących grup populacji, które w pewnych krajach są odpowiedzialne za większość zużywanych na nielegalnym rynku substancji takich, jak heroina czy kokaina. Badania i oszacowania przeprowadzone w USA dowodzą na przykład, że 1/4 populacji osób uży-wających kokainę zażywa 2/3 konsumowanej substancji ogółem. Oszaco-wania sugerują, że w przypadku heroiny mogą to być nawet większe wiel-kości. Jeżeli więc możliwości leczenia są dostępne i uzależnieni korzystają z nich, może to oznaczać znaczące zmniejszenie popytu na substancje nielegalne w danym społeczeństwie. Taki proces zmniejsza również licz-bę nieleczonych narkomanów, dla których jedną z form aktywności jest „wciąganie” nowych osób do subkultury narkomańskiej i obszaru anomii społecznej.

Aby leczenie mogło być postrzegane jako efektywna i sprawna część ogólnej strategii ograniczenia popytu na substancje psychoaktywne, zapew-nione powinny być co najmniej dwa czynniki prezentowane na rysunku.

Rys. 67. Kryteria skuteczności leczenia uzależnień narkotykowych.

Jak wynika z międzynarodowych doświadczeń, gdy leczenie spełnia oba te zadania, wywiera ono znaczący wpływ na nielegalny rynek narkotykowy21. Można więc stwierdzić, że brak dostępu do instytucji otwartych na potrzeby uzależnień przekłada się na większą uciążliwość dla społeczeństwa, jaką generują osoby używające substancji odurzających, które nie chcą wcho-dzić w kontakt lub nie mają dostępu do placówek pomocowych.

Analizowanie problematyki relacji pomiędzy profi laktyką i terapią uza-leżnień a zagadnieniami zdrowia publicznego, rozpatrywanego w kontek-ście związków ekonomii ze zdrowiem, prowadzi do wniosku, że zapobie-ganie narkomanii stanowi tylko jeden z wielu elementów kształtowania obrazu życia społecznego. Aby możliwe było skuteczne prowadzenie stra-tegii profi laktycznych potrzebny jest nie tylko dostęp do wyspecjalizowa-nych programów realizowanych przez kompetentne kadry, czy do usług terapeutyczno-leczniczych. Konieczne jest przede wszystkim redukowa-nie przyczyn niekorzystnych zjawisk. Ograniczanie stref biedy, dostęp do edukacji, stwarzanie realnych szans na osiągnięcie sukcesu indywidual-nego i fi nansowego – stworzyć może alternatywne do narkotyków i nar-komanii, atrakcyjne dla młodych ludzi obszary ich aktywności życiowych. W tym kontekście oczywistym staje się stwierdzenie, że zagrożenia nar-komanią mają czterowymiarowy charakter: społeczny, zdrowotny, społecz-no-moralny i prawny. Nie ulega też wątpliwości, że zapobieganie skutkom niekorzystnych zjawisk nigdy nie jest nigdy tak efektywne, jak zapobiega-nie przyczynom (również w kontekście zaangażowanych środków fi nan-sowych). Jeżeli więc jako zbiorowość chcemy, również w obszarze sub-

21 World Drug Report 2000. United Nations Offi ce for Drug Control and Crime Prevention 2000.

Wynik leczeniaLeczenie musi ograniczać używanie narkotyków

Duże grupy osób uzależ-nionych muszą mieć do-stęp do instytucji leczni-czych i pomocowych




stancji psychoaktywnych, realnie kształtować zachowania prozdrowotne obywateli, musimy znaleźć metody ograniczania i eliminowania stref wy-zwalających sięganie po narkotyki jako po alternatywę dla bezpiecznego i satysfakcjonującego życia społecznego.

Jeśli przyjmiemy założenie, że uzależnienie od substancji chemicz-nej jest chronicznym i powracającym zaburzeniem, wtedy również le-czenie powinniśmy rozpatrywać raczej jako trwający w czasie, dyna-miczny proces niż jako przyjęty za wzór punkt końcowy, do którego zmierzamy, a – co za tym idzie – możliwy staje się również pomiar wyników leczenia i porównywania poniesionych na terapię kosztów z osiąganymi zyskami22.

W tym kontekście odnieść należy się także do problemu skutecz-ności leczenia osób uzależnionych. Leczenie uzależnień jest postrzegane – zarówno przez opinię publiczną i polityków – jako skuteczne, tzn. osiąga-jące istotne dla użytkowników narkotyków i społeczeństwa cele, tylko wte-dy, gdy pozwala realizować ważne dla zdrowia publicznego i bezpieczeń-stwa społecznego zadania. Do zadań tych zalicza się przede wszystkim:� redukcję przestępczości;� redukcję używania substancji psychoaktywnych;� redukcję występowania przemocy domowej;� zmniejszenie ryzyka rozprzestrzeniania chorób zakaźnych;� wzmacnianie pozytywnych zmian w osiąganiu wartości społecznych; � podnoszenie możliwości podjęcia zatrudnienia;� przywracanie w wypełnianiu ról społecznych.

Jedną z takich prób weryfi kacji skuteczności leczenia był projekt ba-

dawczy Study Outcomes Research Services przeprowadzony w Stanach Zjednoczonych. Pozwolił on ocenić, jakie zmiany nastąpiły w populacji osób leczonych w pięć lat po zakończeniu leczenia. I tak wśród 976 012 osób leczonych pięć lat po terapii było: � 156 000 mniej nielegalnych użytkowników narkotyków;� 187 000 mniej przypadków użytkowników kokainy;� 152 000 mniej użytkowników marihuany; � 101 000 mniej przypadków sprzedaży substancji nielegalnych;� 165 000 mniej przypadków kierowania pojazdami pod wpływem sub-

stancji23

Przytoczone badania i liczby uprawniają do wyrażania opinii, że stra-tegie antynarkotykowe, w tym opieka i terapia, przynoszą efekty meryto-ryczne, oszczędzają koszty ponoszone przez społeczeństwo na rzecz za-pobiegania narkotykom i narkomanii, jak również są korzystne dla samych użytkowników substancji uzależniających. Z pewnością też koszty profi lak-tyki są niższe od kosztów leczenia i terapii. Inne badania – przytaczane np. w raportach Offi ce of National Drug Control Policy – wskazują na nie mniej ważne, uszczegółowione z poziomu społecznego wskaźniki ewentualnej skuteczności leczenia. Zalicza się do nich: � liczbę aresztowań;� czas spędzony w areszcie;� czas (dni) aktywności przestępczej;

22 Hartel, Ch.R., Glantz, M.D.: The Treatment of Drug Abuse: Changing the Paths [w:] Drug Abuse, Origin and Intervention. American Psychological Association, Washington D.C., 1998.

23 Offi ce of National Drug Control Policy. Treatment Protocol Effectiveness Study. Journal of Substance Abuse Treatment 1996.




� procent dochodów czerpanych z przestępstw..

Poszukując wskaźników istotnych dla terapii ze względów ściśle lecz-niczych, warto wskazać na badania nad poprawą skuteczności leczenia, które pokazały, że zarówno w programach ambulatoryjnych, jak i substy-tucyjnych, sami odbiorcy świadczeń wskazywali na trzy główne, w ich ro-zumieniu, pozytywne cechy (następstwa) procesu leczenia:� abstynencja;� stabilne relacje rodzinne;� zdrowie fi zyczne.

Warte zaznaczenia jest, że cel zdefi niowany jako tzw. odpowiedzialne używanie narkotyków otrzymał niskie noty jako cel terapii24. Natomiast pró-ba wypracowania wspólnej perspektywy leczniczej pacjenta i społeczeń-stwa pozwala na wskazanie następujących priorytetów: � redukcja używania substancji;� poprawa indywidualnego i społecznego funkcjonowania;� poprawa stanu zdrowia publicznego;� poprawa stanu bezpieczeństwa społecznego25.

Rekomendacje dla programów leczniczych, prezentowane przez śro-

dowiska związane z terapią substytucyjną, wskazują również na ważne elementy, często decydujące dla efektywnych interwencji realizowanych z pozycji tzw. redukcji szkód czy też redukcji ryzyka, jakie wywołuje zaży-wanie narkotyków. Z tego punktu widzenia dla wzmacniania zdrowia zbio-rowości istotne wydają się być zakresy działań związane z:� zmniejszeniem dawek przyjmowanego narkotyku;� rezygnacją z używania lub redukcją sięgania po narkotyki tzw. uliczne;� zmianą drogi używania narkotyków, z dożylnej na doustną;� zmniejszenie ilości iniekcji;� ograniczeniem incydentów używania wspólnego sprzętu do iniekcji;� zmniejszeniem liczby ryzykownych zachowań seksualnych26.

Problematykę narkomanii widzianą z perspektywy wzmacnia-

nia ochrony i kształtowania bezpieczeństwa publicznego znajdujemy również w kontekście terapii przymusowej, która jest realizowana na różną skalę w wielu krajach. Oprócz przyczyn związanych z chorobą psychiczną, która może być podstawą skierowania na leczenie przy-musowe, właśnie w obszarze ochrony zdrowia publicznego upatruje się większości przyczyn sięgania po ten środek oddziaływań. Do grupy ta-kich zjawisk zalicza się:� ochronę osób doświadczających niebezpiecznych zachowań zwią-

zanych z uzależnieniem (nienarodzonych lub karmionych piersią nie-mowląt, zaniedbywanych lub źle traktowanych dzieci, zagrożonych współmałżonków);

� potrzebę ochrony bezpieczeństwa (zapobieganie pożarom i wypad-

24 Price, R.H., What we know and what we actually do: Best practise and their prevelance in substance abuse treatment [w:] Treating Drug Abusers Effectivly, Milbank Memorial Fund, Oxford 1997.

25 McLellan, A.T. i wsp., Evaluating the effectiveness of addiction treatment: Reasonable expectation, approciate comparisons [w:] Treating Drug Abusers Effectivly, Milbank Memorial Fund, Oxford 1997.

26 Verster, A., Bunning, E., Training manual. Key aspects of substitution treatment for opiats dependence. EuroMethwork 2003.




kom powodowanym przez osoby będące pod wpływem środków psy-choaktywnych);

� redukcję przestępczości (zachowania agresywne, złodziejstwo, zbrod-nie, handel narkotykami);

� prewencję rozprzestrzeniania się zachowań narkotykowych27.

Monitorowanie i ewaluacja terapii uzależnień powinny również wska-zywać do jakiego stopnia możliwa jest zmiana stylu życia osoby poddanej leczeniu – zarówno pojawiająca się w trakcie terapii, jak i możliwa do utrwalenia po jej zakończeniu. Zmiany stylu życia mogą być mierzone takimi wskaźnikami, jak:

• adaptacja do warunków pracy i zdobycie zatrudnienia;• podjęcie/powrót do edukacji;• zmniejszenie zachowań charakterystycznych dla niedostosowania

społecznego;• reintegracja społeczna (stabilne warunki zamieszkania, niepatologicz-

ne formy spędzania czasu wolnego, sprostanie wymaganiom codzien-ności, wejście w sieć powiązań społecznych);

• kontakty ze sceną narkotykową i osobami uzależnionymi;• styl interakcji społecznych.

Dodatkowymi czynnikami istotnymi dla rozważań nad skutecznością leczenia mogą być zachowania związane z konsumpcją innych substancji, szczególnie legalnych, oraz postawy, motywacje i zachowania zmierza-jące do uzyskania pełnej abstynencji28. Jest to istotne z punktu widzenia postrzegania alkoholu jako narkotyku „furtkowego” oraz nasilenia się zja-wiska politoksykomanii.

Nowoczesna i konsekwentna polityka antynarkotykowa pozwala za-równo na łagodzenie skutków i obciążeń, jakie ponosi społeczeństwo z po-wodu konsumpcji substancji psychoaktywnych, jak i jest realną szansą na uzyskanie poprawy zdrowia dla osób uzależnionych czy używających sub-stancji szkodliwie. Obecny stan wiedzy uprawnia do stwierdzenia, że choć uzależnienie jest chroniczną, nawracającą chorobą, to poprzez dostęp do różnorodnych form pomocy możemy ją kontrolować, a także w przypadku zastosowania zweryfi kowanych metod działania, nawet zmniejszać. Z jed-nej strony możemy stwierdzić, że terapia uzależnień jest skuteczna i stale poprawia swą efektywność, z drugiej zaś warto zauważyć, że zaniechanie oferty terapeutycznej pociąga za sobą skutki takie, jak: wzrost przemocy, przestępstw, osłabienie generalnego stanu zdrowia, osłabienie stanu ro-dziny i wiele innych negatywnych skutków społecznych, a w efekcie wzrost kosztów społecznych zjawiska, w tym wzrost nakładów na leczenie29.

Zgodnie z przytaczanymi analizami własnymi, bazującymi na danych IPiN w Warszawie, dotyczącymi przyjęć do lecznictwa ambulatoryjnego i stacjonarnego osób z rozpoznaniem uzależnienia, zasadnym staje się badanie rozmiarów zjawiska. Znane badania i analizy zachęcają także do wychwycenia cech charakterystycznych i konsekwencji zdrowotnych i społecznych oraz siły oddziaływania politoksykomanii na stan zdrowia i bezpieczeństwa populacji, jak również możliwości przedsięwzięcia dzia-

27 Preventing and controling drug abuse. WHO, Geneva 1990.28 The Medical Prescription of Narcotics. Swiss Federal Offi ce of Public Health, Hogrefe

and Huber Publishers, 1997.29 Effectiveness of substance abuse treatment. US Department of Health and Human

Services, Public Health Services, 1995.

W Polsce istnieją uzasadnione przesłanki

do postrzegania politoksykomanii

jako zjawiska trwale obecnego w subkulturze

osób używających chemicznych substancji

psychoaktywnych.




łań profi laktycznych i zaradczych w skali regionalnej i krajowej.30

Z punktu widzenia zdrowia publicznego rozpowszechnienie używania narkotyków w danej populacji może powodować dla niej poważne ryzyko i wymaga zastosowania strategii zapobiegawczych zmierzających m.in. do ograniczenia liczebności użytkowników substancji poprzez zredukowa-nie dostępności do narkotyków, opóźnienie wieku inicjacji narkotykowych oraz wzmożenie wysiłków w celu uzyskania całkowitego zaprzestania kon-sumpcji lub obniżenia liczby tych osób które już rozpoczęły przyjmowanie substancji psychoaktywnych31.

Przedstawione powyżej uwarunkowania i problemy uzasadniają potrze-bę podjęcia w dyskursie naukowym i badaniach problematyki politoksyko-manii, w jej rozległych reperkusjach powiązanych z problematyką zdrowia populacji generalnej. Wydaje się bowiem oczywistym, że nie tylko mamy do czynienia z rozwojem tego typu zagrożeń, ale coraz bardziej widocz-nymi są ich konsekwencje dla osób uzależnionych, zarówno zdrowotne, jak i społeczne. Nie podlegają także dyskusji szeroko rozumiane koszty ogólnospołeczne konsumpcji substancji psychoaktywnych.

30 Za takim stanowiskiem przemawiają również wyniki tzw. „badań mokotowskich” prowa-dzonych przez Pracownię Profi laktyki Młodzieżowej „Pro-M” IPiN. Obejmowały one badanie stanu zdrowia psychicznego i zachowań ryzykownych 15-latków, według którego ponad 30% badanych nadużywało substancji psychoaktywnych: upijało się, paliło codziennie papierosy lub sięgało, w ostatnim roku, po środki narkotyzujące [Bobrowski, K., Zdrowie psychiczne i zachowania ryzykowne 15-latków – badania mokotowskie. Alkoholizm i Narkomania 2006 t. 19 nr 3 s. 237].

31 Uchtenhagen, A., Okulicz-Kozaryn, K., Evaluating drug prevention [w:] Evaluation re-search in regard to primary prevention of drug abuse. European Commission 1998




ROZDZIAŁ VII

Narkomania z perspektywy osoby ludzkiej

WIESŁAW BOŻEJEWICZ, MARIUSZ JĘDRZEJKO

W najnowszych opracowaniach naukowych, badaniach i analizach narkomania traktowana jest jako najgroźniejsza z patologii społecznych zagrażających młodzieży. Wskazuje się przy tym, że narkomania jako pro-blem społeczny generuje różnorodne zagrożenia, wśród których wymienia się m.in. problemy zdrowotne (choroby, zaburzenia, mniejszą odporność organizmu, defekty organizmu dzieci narkomanek, patologiczna ciąża), prawne (czyny przestępcze, demoralizacja), społeczne (wykluczenie, styg-matyzacja, rozbicie rodziny, dysfunkcje, utrata szans zawodowych) oraz etyczno-moralne. Z coraz liczniejszych badań wynika, że eksperymenta-mi narkotykowymi może być dotknięty co piąty młody człowiek w grupie licealistów, studentów oraz osób w wieku do 25 lat. Według najnowszych (2006, 2009) badań realizowanych pod patronatem Krajowego Biura ds. Zapobiegania Narkomanii niebezpiecznym zjawiskiem jest wzrost zagro-żeń narkotykowych wśród osób w wieku średnim. Jak zauważa Piotr Ja-błoński – dyrektor KBZN – przy zauważalnym wyhamowaniu narkomanii dziecięcej i młodzieżowej obserwuje się wzrost tego problemu wśród osób w wieku 25-45 lat32. Badacze tej problematyki zwracają także uwagę na obniżanie się wieku pierwszych eksperymentów narkotykowych (wskazuje się, że w Polsce dotyczą one już dzieci w wieku 12-13 lat). Jeszcze innym problemem jest sięganie po środki psychoaktywne przez studentów i pra-cowników, którzy stosują je jak stymulatory wzrostu aktywności intelektu-alnej lub zawodowej oraz coraz częstsze przypadki sięgania po tego typu substancje przez kierowców.

Badacze współczesnych problemów narkomanii zwracają uwagę, że narkotyki docierają niemal do wszystkich grup zawodowych, stają się co-raz częstszym „dodatkiem” do rozrywki, są używane dla zwiększenia wy-dolności zawodowej (kierowcy, przedstawiciele handlowi, pracownicy tzw. nowych zawodów), ograniczenia zmęczenia (żołnierze, studenci) lub odre-agowania stresu. Nie ulega wątpliwości, co podkreślają tacy naukowcy, jak Czesław Cekiera, Brunon Hołyst, Zbigniew Gaś, Bronisław Urban, Elżbieta Łuczak, Iwona Niewiadomska, Zygfryd Juczyński, Iwona Niewiadomska, Teresa Zawilska czy Anthony Giddens33, że narkomania urasta do jednego

32 P. Jabłoński, wystąpienie na konferencji „Człowiek w sieci zniewolonych dróg”, Pułtusk 13.02.2007.

33 Zob. Cz. Cekiera. Ryzyko uzależnień. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1994; Z. Gaś, Rodzina wobec uzależnień, Michaelineum, Warszawa 1993; A. Giddens, Socjologia,


Efektywna profi laktyka narkomanii i dopalaczy wymaga aby obok problemów społecznych, prawnych i zdrowotnych podejmować także kwestie etyczne. Narkotyki przede wszystkim niszczą osobę ludzką.




z najpoważniejszych zagrożeń początku XXI wieku. Udowodnionym jest po-wiązanie produkcji i dystrybucji narkotyków z terroryzmem, marginalizacją i wykluczeniem społecznym, korupcją oraz takimi patologiami, jak prosty-tucja i handel ludźmi. Produkcja i uprawa narkotyków stała się także spo-sobem zarobkowania przez setki tysięcy biednych ludzi np. w Afganistanie, Maroku czy Kolumbii. Otwartą jest ciągle ocena zasadniczych źródeł nar-komanii. K. Frieske i R. Sobiech jako pierwsi zwrócili uwagę, że nie da się wskazać na jeden dominujący czynnik rozszerzania się tej patologii, bowiem jest ona warunkowana wieloczynnikowo i wielopłaszczyznowo.34 Można ją analizować tak w perspektywie psychologicznej, biomedycznej i socjokultu-rowej. Jednak żadna ze znanych teorii nie wyjaśnia w pełni tego problemu. Jak zauważa Zygfryd Juczyński, z jednej strony konieczne jest postrzeganie narkomanii w trójkącie – człowiek-narkotyk-środowisko, z drugiej zaś stro-ny holistyczne widzenie tego problemu. Podkreślenia przy tym wymaga, że klasyczne teorie rozwoju narkomanii jako patologii społecznej (teoria anomii Mertona, czy teorie rozwoju subkultur Ohlina i Clowarda nie przystają do „narkotykowej rzeczywistości”).

Rys. 68. Zjawiska wpływające na rozszerzanie się narkomanii

Treścią rozdziału jest jeden z rzadziej podnoszonych aspektów narko-manii – perspektywa antropologiczna i jej konsekwencje etyczno-moralne. Tematyka ta jest od wielu lat sygnalizowana przez teologów, fi lozofów, ety-ków oraz psychologów. Do ważniejszych uwag w polskiej literaturze zali-czyć należy niewątpliwie wskazania M.A. Krąpca, S. Olejnika, C. Cekiery, J. Hołówki oraz K. Wojtyły. Problematyka, o której tutaj mówimy, została

PWN, Warszawa 2004; R. Curtis, Crack, Cocaine and Heroin, Addiction Research and The-ory, Brooklyn 2003; B. Hołyst, Kryminalistyka, Wydawnictwo Prawnicze LexNexis, Warszawa 2004; B. Urban, Zachowania dewiacyjne młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloń-skiego, Kraków 2000.

34 Zob. K. Frieske, R. Sobiech, Narkomania. Interpretacja problemu społecznego, War-szawa 1987, s. 265-289.

Rozwój narkomanii w sferach społecznego spełnienia – yuppies, środowiska artystyczne

Związek terroryzmu z produkcją i dystrybucją narkotyków

(Afganistan, Irak)

Wsparcie dla produkcji (upra-wy) narkotyków lub ochranianie tego proce-

deru przez skorumpowanych urzędników(Korea Płn., Wenezuela, Uzbekistan, Tadży-

kistan)

Szybki rozwój sfery paranarkotyków oraz dopuszczonych do obrotu substancji wzmac-

niających

Nieskuteczność programów produkcji alter-natywnej (Maroko, Afganistan, Kolumbia)

Szybkie narastanie wielkich obszarów wy-kluczenia i marginalizacji społecznej (Meksyk,

Brazylia, republiki proradzieckie)




także podjęta w licznych dokumentach kościelnych. Przypomnienia wy-magają choćby opracowania Papieskiej Rady ds. Rodziny (Od rozpaczy do nadziei. Rodzina i narkomania). Głównym wyznacznikiem prezen- to-wanych tez i wniosków jest nasze przekonanie, że narkomania jest proble-mem cywilizacyjnym.

Przegląd literatury przedmiotu prowadzi do wniosku, że nie przepro-wadzono dotychczas pogłębionej analizy problemu uzależnienia od nar-kotyków na gruncie antropologii fi lozofi cznej i etyki. Należy podkreślić, iż antropologia fi lozofi czna – ,,wyjaśniająca interpretacja bytu ludzkiego, człowieka i jego istotnie ludzkiego działania”35 ma dla zrozumienia pro-blemu narkomanii znaczenie kluczowe, ponieważ pozwala na pełniejsze ukazanie skali depersonalizacji osoby uzależnionej. Uwzględnienie aspek-tu antropologicznego w przypadku narkomanii jest niezbędne, ponieważ uzależnienie w dużym stopniu determinuje rozwój człowieka, jego postawę wobec siebie, innych ludzi i rzeczywistości. Trzeba również zaznaczyć, że u podłoża zjawiska narkomanii znajduje się zniekształcenie prawdy o czło-wieku oraz celu i sensie jego życia. Słuszną wydaje się uwaga, rzadko wy-korzystywana w profi laktyce uzależnień, wynikająca z następującej tezy: jeżeli ktoś nie zna pełnej prawdy o sobie lub ją odrzuca, to tym samym traci sens swej egzystencji, łatwiej ulega manipulacji i staje się zagrożeniem dla samego siebie i innych. Już na wstępie artykułu pragniemy wskazać, że powyższą tematykę analizujemy w perspektywie personalistycznego poj-mowania człowieka oraz jego rozwoju. Uwaga ta jest niezwykle ważna. Przeprowadzony wywód przyjmuje z jednej strony za podstawę stwierdze-nie, że człowiek jest bytem nadnaturalnym i nadkulturowym, tj. wykracza poza granice, jakie określa nam status reprezentanta gatunkowego, z dru-giej zaś strony personalizację człowieka rozumiemy jako przekraczanie granic, które są określone rozwojem biologicznym i kulturowym.36

W świetle współczesnych badań uzasadnionym jest stwierdzenie, że źródło narkomanii znajduje się w człowieku, a zwłaszcza w tym, jak ro-zumie on siebie, sens i cel swego życia oraz jakimi wartościami kieruje się w swoim postępowaniu. Siła narkomanii wzrasta wraz z niedostatkami wewnętrznej formacji człowieka oraz destrukcją relacji i zaspokajania po-trzeb społecznych. Istotne są oczywiście genetyczne czynniki uwarunko-wania, lecz jeśli nie dojdzie do pierwszego eksperymentu, nie wywołują one związków przyczynowo-skutkowych o podłożu somatycznym (fi zycz-nym i psychicznym). Stawiając tę tezę, nie odrzucamy także społecznych uwarunkowań narkomanii, zwłaszcza wzorców środowiskowych (rówie-śniczych), uważamy jednak, że problemu rozwoju narkomanii nie można tłumaczyć tylko wzorcami zewnętrznymi.

Zauważamy – analizując problemy wychowania dzieci i młodzieży – że w ostatniej dekadzie mamy do czynienia z zakrojonym na szeroką skalę zaniechaniem działań wychowawczych i edukacyjnych. Związane jest to m.in. z preferowaniem nowego modelu życia, jego „medializacją” i kon-sumpcjonizmem. Istotnym przyczynkiem potwierdzającym sprawczą rolę zaniechania może być prezentowane poniżej zestawienie:

35 M. A. Krąpiec, S. Kamiński, Antropologia fi lozofi czna, w: Powszechna encyklopedia fi -lozofi i, SITA Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2000, s. 251; Por. też: G. Dogiel, Antropologia fi lozofi czna, Kraków 1992, s. 5.

36 Studentów zainteresowanych szerzej personalistyczną perspektywą w wychowaniu zachęcamy do zapoznania się z pracą. Schulza „Wykłady z pedagogiki ogólnej. Perspektyw światopoglądowe w wychowaniu”, Wydawnictwo UMK, Toruń 2003.

Kluczowym problemem w zapobieganiu narkomanii jest ukształtowanie mechanizmu odmowy (asertywności), który oparty powinien być na przesłankach merytorycznych (wiedzy) o konsekwencjach w wymiarze osobistym i społecznym. Tę wiedzę otrzymuje się w procesie wychowania. Można zatem postawić tezę – ważną z pedagogicznego punktu widzenia – że źródeł zachowań narkotykowych nie należy poszukiwać w modnym ostatnio haśle „złej młodzieży”, bowiem jest ona dokładnie taka, jakie zastosowano wobec niej formy i metody oraz treści wychowania.




Tab. 29 Deklarowany czas spędzany z dziećmi (uczniowie szkół pod-stawowych/gimnazjalnych) przez rodziców z rodzin z problemem nar-kotykowym i bez problemu narkotykowego.37

Rodziny z problemem narkotykowym

Rodziny bez problemu narkotykowego

Dobrze sytuowane materialnie

Z obszaru biedy i ubóstwa

Dobrze sytuowane materialnie

Z obszaru biedy i ubóstwa

20041,5/1 2/1,5 4/2,5 2/1

20061,5/0,5 1/0,5 2,5/2 1,5/1

W procesie kształtowania postawy odpornej na działanie negatywnych

(destrukcyjnych) czynników niezbędne jest dążenie do odkrywania praw-dy o sobie samym, ponieważ jak wielokrotnie pokazało doświadczenie, zbłądzenie na poziomie antropologii niesie ze sobą szczególnie groźne skutki dla człowieka i świata.38 Dlatego czytelna odpowiedź na pytanie, kim jest człowiek i jaka jest jego natura, decyduje o jego stosunku do siebie i świata, rozwoju osobowym oraz postawach wobec otaczającej rzeczy-wistości społecznej. Wydaje się, że współcześnie wśród młodzieży obser-wujemy narastającą trudność w refl eksji nad tak postawionymi pytaniami. Pogłębiona refl eksja nad bytem ludzkim, nad jego celowością, poznawa-nie obiektywnej prawdy o sobie i świecie, pozwala ponadto na stworzenie trwałych podstaw profi laktyki w zakresie przeciwdziałania narkomanii oraz wychowania w wymiarze integralnym. Przyjęta koncepcja człowieka ma również duże znaczenie w obszarze praktycznym wychowania (kształto-wania postaw)39, gdzie stawiane są pytania: jak uczynić człowieka podmio-tem swego życia oraz jak pokazać i uświadomić mu możliwości sterowania własnym rozwojem, bez ryzyka zachowań destrukcyjnych.

Podejmując etyczne problemy narkomanii, należy odnieść się do perso-nalistycznej interpretacji człowieka, która mieści się w ramach antropologii fi lozofi i klasycznej nurtu realistycznego. Punktem wyjścia w tym nurcie fi -lozofi i jest odpowiedź na pytanie: kim jest człowiek i jakie jest jego miejsce w porządku istniejących bytów? Odpowiedź na tak postawione pytanie de-cyduje o stosunku człowieka do świata i innych ludzi oraz wyznacza sens nie tylko moralności, lecz także pracy, kultury i rozwoju osobowego.

7.1. Osoba i jej podstawowe cechy

Etymologicznie pojęcie „,osoba” wyprowadzone zostało od łacińskiego słowa ,,persona’’, sięgającego swoimi korzeniami do greckiego terminu ,,prósopon’’ (tzn. maski wkładanej przez aktora w starożytnym dramacie greckim, a w języku Etrusków określanej jako ,,phersu”)40. Następnie osobą

37 Badanie luty 2004 - styczeń 2009 – próba badawcza 228/235 osób (Warszawa, powia-ty północnego Mazowsza).

38 Jan Paweł II, Centesimus annus, Wrocław 1991, p. 37; M. A. Krąpiec, Osoba ludzka i jej błędy w rozumieniu, w: Błąd antropologiczny. Zagadnienia współczesnej metafi zyki, red.. A. Maryniarczyk i K. Stępień, Lublin 2003.

39 L. Pytka podkreśla, że postulaty automizowania zachowań wychowanków oraz ak-ceptowania ich podmiotowości, mają w praktyce wychowawczej duże znaczenie i wynikają z uprzednich założeń antropologicznych. Por. L. Pytka, O istocie resocjalizacji w: Opieka, Wychowanie, Terapia. Krajowy Komitet Wychowania Resocjalizującego, nr 4 (24), Warszawa 1995, s. 6; A. Czapów, Antropotechniczne i antropologiczne aspekty wychowania w: Socjo-technika. Jak oddziaływać skutecznie? pod. red. A. Podgóreckiego, Warszawa 1970, s. 204.

40 W. Granat, Personalizm chrześcijański, Poznań 1985, s. 55-86.

Nie ulega wątpliwości, że w ostatnich latach

obserwujemy wyraźne zmiany, które cechuje

zmniejszenie czasu spędzanego z dziećmi.

Co ciekawe, większe zmniejszenie obserwujemy

w rodzinach dobrze sytuowanych materialnie,

gdzie pojawiły się problemy narkotykowe.




zaczęto określać każdego człowieka jako istotę rozumną i wolną. Termin ten spotkać można już w dawnych słownikach języka polskiego np.„Słowniku Brucknera”. Dla określenia „faktu ludzkiego” stwierdza A. Bruckner Słowianin urobił od zwrotu „o sobie (samym) przysłówek ,,osob”. Defi nicja ta wskazuje na fakt pewnego doświadczenia samego siebie, immanencji „ja” w „moich aktach”. Podstawowe doświadczenie siebie jest doświadczeniem faktu ist-nienia osobowego („bycia osobą”), tzn. „bycia podmiotem istniejącym w so-bie”41. Kategoria „osoba” stanowi współcześnie punkt wyjścia dla kierunku myślenia, który od pojęcia „osoba” jest określany „personalizmem”42. Podsta-wą i fi lozofi cznym założeniem procesu tworzenia siebie i świata jest w myśli personalistycznej osoba. Powstaje zatem pytanie: kim ona jednak jest i jak należałoby ją określić? Odpowiedź na tak postawione pytanie nie jest jednak łatwa i prosta. Osoby nie możemy rozumieć w kategoriach przedmiotowych. Nie jest ona czymś stałym, a więc nie można jej charakteryzować w sposób, w jaki charakteryzuje się rzeczy. Osoba – pisze Mounier – jest „jedyną rze-czywistością, którą poznajemy i zarazem tworzymy od wewnątrz. Wszędzie obecna, nigdy nie jest dana. Jest [...] przeżywaną działalnością autokracji, komunikacji i przynależności, którą daje się uchwycić i poznać w swoim ak-cie jako ruch personalizacji”43. Z kolei Karol Wojtyła uważa, że człowiek jest przedmiotowo kimś44- i to go wyodrębnia wśród reszty bytów realnie istnie-jącego świata, które przedmiotowo są zawsze tylko czymś. Kiedy mówimy o człowieku, to zawsze mówimy o nim jako o kimś, kto w sposób zasadniczy różni się od rzeczy; dla których zarezerwowane jest słowo ,,coś”. Wojty-ła wyraźnie podkreśla rozróżnienie człowieka od rzeczy. Człowiek posiada w sobie coś więcej, posiada szczególną pełnię i doskonałość bytowania, dla wyrażenia której odpowiednim terminem jest słowo osoba. Racją uzasad-niającą tę tezę jest fakt, że człowiek posiada rozum, który sprawia, że jest bytem rozumnym, czego nie można stwierdzić w przypadku żadnego innego bytu w otaczającym nas świecie.

W personalistycznej wizji człowieka podkreśla się, że każdy człowiek ma jednostkowy charakter. M. Buber pisze o tym tak: każda przychodząca na świat osoba przynosi ze sobą coś nowego, co nigdy przedtem nie ist-niało, coś oryginalnego i niepowtarzalnego … Najważniejszym celem czło-wieka jest urzeczywistnianie swych unikalnych możliwości, tych, których przedtem nie było i nigdy potem nie będzie.45 Czy powyższa uwaga może mieć zastosowanie przy analizie tak odległej problematyki, jaką jest nar-komania. Tak, okazuje się bowiem przy analizie indywidualnych przypad-ków, że źródła wielu zaburzeń tkwią w braku lub ograniczeniu możliwości samorozwoju, osiągania celów życiowych i zawodowych, niedostrzeganiu indywidualności człowieka i potrzeby jej urzeczywistniania.

Na gruncie personalizmu podkreśla się tezę, że człowiek nie jest isto-tą raz na zawsze określoną. Za M. Schellerem moglibyśmy powiedzieć, że sposób istnienia człowieka jest kwestią otwartej wciąż decyzji. Wynika z tego ważna pedagogiczna (wychowawcza) przesłanka, wskazująca na potrzebę permanentnego oddziaływania na człowieka, jak i jego samego na siebie.

41 M. A. Krąpiec, Kim jest człowiek?, w: Wprowadzenie do fi lozofi i, pod red. M. A. Krąpca, S. Kamińskiego, Z. J. Zdybickiej, A. Maryniarczyka, P. Jaroszyńskiego, Lublin 1992, s. 313.

42 F. Adamski (red.), Poza kryzysem tożsamości. Ku pedagogice personalistycznej, Kra-ków, 1993, s. 9-15.

43 E. Mounier, Co to jest personalizm? Wybór i redakcja Andrzej Krasiński, tł. D. Eska, Warszawa 1960, s. 8.

44 K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1986, s. 24. 45 Za: R. Szultz, Wykłady z pedagogiki ogólnej. Perspektywy światopoglądowe w wycho-

waniu, Toruń 2003, s. 251.




Z osobą ludzką związana jest również wolność i zdolność do miłości a także samoświadomość będąca podstawą aktów rozumnych i wolnych.46 Osoba ludzka posiada dwa wymiary: materialno-cielesny oraz psychicz-no-duchowy. Nie jest ona efektem specyfi cznej organizacji struktur mate-rialnych i swoistym zwieńczeniem życia biologiczno-wegetatywnego, lecz bytem dwuwymiarowym, psychofi zyczną całością.47. Należy również pod-kreślić, że specyfi ką ludzkiej osoby nie jest posiadanie „mieć”, lecz nowy sposób istnienia „być”. Tym samym człowiek to nie „coś”, lecz „ktoś”. Jest to przede wszystkim ktoś osobowy, nadrzędny względem własnych dzia-łań a także odpowiedzialny za swe czyny. Wszelka wolność, powinność, odpowiedzialność, poprzez które widać niejako prawdziwość, czyli przypo-rządkowanie do prawdy nie tylko w myśleniu, ale także w działaniu - stano-wi realną i konkretną osnowę życia osobowego człowieka48. Zauważamy ją nie tylko u osób uzależnionych, a więc wymagających leczenia, lecz także u tych, którzy eksperymentują z narkotykami. Narasta u nich przekonanie, że posiadają pełne prawo do czynienia wszelkich działań, które ich zda-niem są spełnieniem osobistych oczekiwań. Często decyzje te są pozba-wiane analizy na gruncie rzetelnej wiedzy oraz zdolności do działania od-powiedzialnego. A przecież człowiek dzięki swoim specyfi cznym cechom „to nie tylko indywiduum ludzkiego gatunku, ale to pewna duchowa treść ściśle niepowtarzalna, właściwa tylko tej jednostce, treść, której nie da się przypisać innemu ,,ja”, do niego odnieść, w nim jako własną uświadomić, za nią wreszcie jako za własną ponieść odpowiedzialność’’49. Problem od-powiedzialności ma szerszy wymiar. Wydaje się, że przy ocenie problemu zagrożeń narkotykowych uwidacznia się kwestia braku odpowiedzialności w rozumieniu, jakie nadał jej Roman Ingarden - narkoman nie jest w stanie odpowiadać przed sobą, za siebie, jak i za konsekwencje swoich czynów. Nie czuje się odpowiedzialny i współodpowiedzialny. Odpowiedzialność człowieka wiąże się bezpośrednio z rozumieniem integralności osoby ludzkiej. Możemy przedstawić jej następującą defi nicję: integralna osoba ludzka jest to jednostkowy substancjalny i całkowity podmiot cielesno-du-chowy zdolny działać w sposób rozumny, dobrowolny i społeczny50. Przy-toczona defi nicja mówi o jednostce, a więc o bycie konkretnym, obdarzo-nym wieloma przymiotami, które rozpatrywane łącznie są czymś jedynym i niepowtarzalnym51.

Konkludując powyższe rozważania, należy podkreślić, iż człowiek jest „złożeniem” psychosomatycznym, a więc jedną całością różnorodnych elementów, całością heterogeniczną, nie zaś homogeniczną. Istniejące w człowieku różnorodne elementy - materialne, wegetatywne, biologiczne, psychiczno-umysłowe - nie są izolowane, lecz tworzą jedność struktural-no- ontyczną i funkcjonalną.

7.2. Integralny rozwój osobowy a narkomania

W świetle prezentowanej wizji osoby ludzkiej można stwierdzić, że jej aktywność nie jest bezprzedmiotowa, lecz kieruje się zawsze ku określo-nym rzeczom i wartościom. Człowiek rozpatrywany egzystencjalnie, sta-

46 W. Szewczyk, Kim jest człowiek, Zarys antropologii fi lozofi cznej, Tarnów 1993, s.113.47 S. Kowalczyk, Człowiek a społeczność, Lublin 1994, s. 112.48 K. Wojtyła, Osoba i czyn, Kraków 1969, s. 190 – 188. 49 K. Wojtyła, Rozważania o istocie człowieka, dz., cyt., s. 96.50 W. Granat, Osoba ludzka., dz. cyt., s.224.51 Tamże, s.245.

Uzależnienie narkotykowe wprowadza

w rzeczywistość człowieka niebezpieczną kategorię

„wolności”. Jest to wolność bez obowiązków

osobistych, rodzinnych i społecznych. Można nazwać ją „wolnością

niezależną”. Nie jest to wolność dla rozwoju

i samorozwoju, a jedynie ten rodzaj wolności, który

zwalnia ze wszelkiego wysiłku i starań

w samodoskonaleniu.Osoby uzależnione cechuje

zaburzone rozumienie wolności.




nowi nie tylko konkretną rzeczywistość istniejącą w przestrzeni i czasie, lecz jest jednocześnie rzeczywistością, którą cechuje dynamizm. Wyrazem i rezultatem tego faktu jest rozwój osobowy, nierozłącznie związany z eg-zystencją każdego człowieka. Przyjmujemy, że struktura ontyczna czło-wieka została ukierunkowana na ciągły rozwój i ma charakter dynamiczny. Fakt ten sprawia, że każdy człowiek zarówno w swoich zamierzeniach, jak i w postępowaniu pragnąłby osiągnąć możliwie największą pełnię życia, optymalny stopień swego osobowego rozwoju.52 Rozumność człowieka, jego osobowy charakter sprawia, że jest on w pewien sposób skazany na rozwój, czyli na postęp w kierunku pełniejszego uczestnictwa w prawdzie i dobru, a zatem i w bycie.53 Dlatego osoba ludzka uważana jest za isto-tę wciąż się rozwijającą. Rozwój jest jednak determinowany przez wiele czynników – narkomania jest tym, który go hamuje lub wstrzymuje. Analiza sytuacji, w jakich znalazły się osoby uzależnione, pozwala na postawienie tezy, iż posiadają one bardzo ograniczone możliwości samorozwoju, wy-siłku autokreacyjnego, maleją w nich chęci samodzielnego wyznaczania sobie, a następnie osiągania dalekosiężnych celów, a tym samym samo-dzielnego kształtowania siebie. Człowiek uzależniony jest z jednej strony człowiekiem minimalistycznym, z drugiej zaś strony ma mniejsze zdolności do „zmierzania” się z nowymi wyzwaniami.

Termin „rozwój” oznacza pewien określony kierunek zmian ku lepszemu, a więc dotyczy takich przeobrażeń, które prowadzą do coraz doskonalszej formy istnienia. Jak uważa J. Majka, rozwój ma miejsce tylko w sytuacji, kie-dy zachodzące zmiany we współżyciu społecznym są bezpośrednio zależne od doskonałości osobowej podmiotów życia społecznego.54 Pojęcie rozwo-ju swoim zakresem obejmuje nie tylko uczestnictwo człowieka w procesie zmian przez wpływanie na nie i kierowanie nimi, lecz także jego osobisty wysiłek i doskonałość osobową. Rozwój zatem u człowieka ma wielorakie wymiary i zawsze zmierza ku pełniejszemu człowieczeństwu. Zauważmy w tym miejscu, że wielu młodych ludzi dorasta w „kulturze” uzależnień, w tym od substancji psychoaktywnych. Ponieważ wiele z nich jest socjalizo-wanych jako coś „naturalnego”, nie stanowi bariery osobisty z nimi kontakt, w tym poprzez zażywanie (w badaniach prowadzonych przez autorów do-wiedziono np. że w rodzinach palących tytoń dzieci szybciej eksperymentu-ją z papierosami, a w rodzinach z problemem narkotykowym obserwujemy związek pomiędzy eksperymentami narkotykowymi rodzeństwa).

Rozwój osobowy, jeżeli chcemy, żeby był autentyczny, powinien być integralny, a więc obejmować wszystkie wymiary człowieka. Rozwój in-tegralny winien więc obejmować wszystkie sfery człowieka: sferę fi zycz-ną, zdolności spostrzegania i kojarzenia, aktywność intelektualną, życie uczuciowo-emocjonalne, a także zdolność wyboru właściwych wartości i realizacji zamierzonych celów.55 Można w tym miejscu wskazać na nie-które konsekwencje narkomanii, które zaburzają lub wręcz uniemożliwia-ją ten rozwój:

• następuje zanik wartości wyższych;• potrzeby zostają sprowadzone do działań popędowych i zaspo- kajają-

cych narkotykowy głód;• zanikają potrzeby kulturalne i estetyczne;

52 R. Rosik, Chrześcijański wymiar rozwoju osobowego, ZNKUL 23 (1980), nr 2 s. 63.53 J. Majka, Etyka życia gospodarczego, Wrocław 1982, s. 38. 54 J. Majka, dz. cyt., s. 36 – 39. 55 J. Majka, Wychowanie personalistyczne – wychowaniem integralnym, w: Człowiek,

Wychowanie, Kultura. Wybór Tekstów, red. F. Adamski, Kraków 1993. s.103.

Człowiek rozwija się w zarówno w sferze fi zycznej i psychicznej, jak i cielesnej i duchowej. Rozwój cielesny człowieka dokonuje się w środowisku społeczno-kulturalnym. Natomiast rozwój duchowy, ujawnia się w rozwoju umysłu i woli, kultury, uczuć i bycia, świadomości, ocen i postaw moralnych oraz religijnych. Szczególną jednak rolę w rozwoju duchowym człowieka odgrywa kultura. W niej bowiem mobilizują się wszystkie siły stanowiące o duchowym wymiarze ludzkiej egzystencji. Jak zauważa Jan Paweł II ,,Kultura jest tym, przez co człowiek jako człowiek, staje się bardziej człowiekiem: bardziej ,,jest’’ (...). Człowiek i tylko człowiek się w niej wyraża i w niej się potwierdza’’.




• wyraźnie zmniejszają się potrzeby w zakresie kultury fi zycznej;• zmniejszeniu ulega zainteresowanie własnym zdrowiem;• następuje zawężenie rzeczywistości do egoistycznego „ja”.

56

Jak wynika z wielu analiz naukowych i doświadczeń terapii wśród nar-komanów powoli zanikają relacje społeczne i zainteresowania, zacierają się też indywidualne rysy osoby uzależnionej. Człowiek uzależniony od narkotyków, pomimo szkód, jakie ponosi w związku z nałogiem, nie jest w stanie z niego zrezygnować57. Potrzeba zażycia narkotyku staje się tak silna, że w przypadku jej niezaspokojenia może dojść nawet do podjęcia zamachu na własne życie.58 Wszelkie czynności związane z tym uzależ-nieniem „zawierają w sobie przeakcentowanie znaczenia obecnej chwili istnienia”. Dla narkomana ważne jest teraz i tutaj. Aktualne samopoczu-cie staje się dla osoby uzależnionej najistotniejsze i jest nawet ważniejsze od jej własnego rozwoju osobowego oraz dobra innych ludzi. Wewnętrzny świat narkomana kurczy się, aż w końcu ogranicza się wyłącznie do czyn-ności uzależniającej i zapewnienia sobie możliwości jej powtarzania. Kon-centrując się przede wszystkim na obecnych przeżyciach, narkoman „za-trzymuje się” i nie jest w stanie przemieniać swego życia w sposób twórczy z korzyścią dla społeczeństwa oraz własnego rozwoju osobowego. Prowa-dzi to w konsekwencji do poważnego osłabienia lub zaniku więzi społecz-nych, aspiracji i celów życiowych oraz kryzysu wartości. Sytuacja uzależ-nienia od narkotyków powoduje także utratę kontroli nad własnym życiem, co między innymi prowadzi do zachowań aspołecznych i przestępczych.59, a w skrajnych przypadkach nawet do całkowitej autodestrukcji człowieka.

7.3. Etyczne aspekty narkomanii

Narkomanię poza wewnętrznym złem, tkwiącym już w jej wstępnych jeszcze dobrowolnych aktach, charakteryzują istotne zmiany osobowo-ściowe, do których zalicza się m.in. osłabienie woli, dezintegrację ducho-wego życia jednostki, inklinację do aktów niezgodnych z prawem czy mo-ralnością (np. samobójstwo). Pociąga to za sobą cały szereg ujemnych reperkusji, przede wszystkim niebezpieczne procesy demoralizacji i dege-neracji młodego pokolenia. Narkomania – obiektywnie rzecz biorąc – jest ciężkim złem moralnym.60 Jeżeli więc narkomania niesie ze sobą nega-tywne konsekwencje zarówno w wymiarze indywidualnym i społecznym (zarówno dla osób uzależnionych, jak i ich najbliższego środowiska oraz całego społeczeństwa), to uzasadnione staje się szersze zaprezentowanie etycznej strony tego problemu.

Zawodowe obserwacje i badania upoważniają nas do stwierdzenia, że uzależnienie narkotykowe uniemożliwia spełnienie trzech elementów wyróżniających dorosłość: dobre rozwinięcie obrazu siebie, obiektywnej

56 Z. Thille, L. Zgierski, Toksykomanie, Zagadnienia społeczne i kliniczne, Warszawa 1976, s. 111.

57 C. Cekiera, Psychoprofi laktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależ-nionych, Lublin 1993, s. 17; Zob. też. J. Sierosławski, T. Szymanowski, A. Zieliński, Spo-łeczne znaczenie narkomanii, w: Patologia społeczna. Wybrane problemy, pod red. T. Szy-manowskiego, Warszawa 1991, s. 105 – 106; M. Jarosz, S. Cwynar, Podstawy psychiatrii, Warszawa 1983, s. 181 – 182; K. Frieske, R. Sobiech, Narkomania. Interpretacja problemu społecznego, Warszawa 1987, s. 215; A. Stankowski, Narkomania, narkotyki, narkomani, Katowice 1983, s. 53.

58 E. Łuczak, Przemiany w rozwoju zjawiska narkomanii, dz. cyt., s. 13.59 A. Muszyńska, Narkomani sprawcy czynów karalnych, Kraków 2004, s. 52 – 53.60 Tamże, s 147.

Pełnia rozwoju bytu osobowego nie może

mieć miejsca u człowieka uzależnionego od

narkotyków. Istota tego uzależnienia znajduje bowiem swój wyraz

w zawężeniu pola życiowej aktywności człowieka, aż do ograniczenia jej wyłącznie do nałogu.

Nałogowa aktywność ma to do siebie, że chociaż często traktowana jest jako niepożądana, to jednak coraz bardziej

wypełnia życie człowieka, podporządkowując sobie wszystkie jego dziedziny.

Sprawy rodzinne, obowiązki szkolne czy zawodowe są

relatywizowane i coraz bardziej spychane na

margines, a uzależniony poświęca im coraz mniej

czasu i uwagi.56

Narkomania stanowi szczytową i jednocześnie

pełną tragicznego wymiaru formę

autodestrukcji człowieka. Urzeczywistniają się

w niej wszystkie elementy zła indywidualnego

i społecznego, które w formie tylko perspektywicznego zagrożenia czy też późniejszych jego

kształtów pojawiają się na poszczególnych etapach działań narkotyzujących,

prowadzących do uzależnienia.




postawy wobec siebie i skrystalizowanego światopoglądu. Kolejną kon-sekwencją jest niemożliwość bądź trudność w odróżnianiu dobra od zła. Zauważmy, że pojęcie dobra jest diametralnie różne u osoby normalnej i uzależnionej. Dla tej pierwszej dobro nie jest zawężone tylko do „ja”, lecz ma wiele ważnych wymiarów – dobro rodziny, dobro społeczne, dobro mo-ralne. Narkoman perspektywę dobra zawęża do prostego mechanizmu za-spokojenia głodu narkotykowego. Jeśli mówimy, że narkomania jest złem, to dodać należy, że w działaniach złych nie ma moralności. W odniesieniu do narkomanii można przypomnieć słowa Jana Pawła II: „Skoro człowiek sam, bez Boga, może stanowić o tym, co jest dobre, a co złe, może też decydować, że pewna grupa ludzi powinna być unicestwiona”. W tym kon-tekście ludzie sprzedający lub namawiający do zażywania narkotyków po-winni mieć świadomość, że uczestniczą w zabijaniu.

7.4. Destrukcyjny charakter uzależnienia od narkotyków

Pierwszem kryterium etycznej oceny narkomanii jest jej destrukcyjny charakter. Należy bowiem podkreślić, że skutki uzależnienia od narko-tyków niezależnie od zażywanego środka zawsze są negatywne, a ich przejawy uwidaczniają się w stanie zdrowia osoby uzależnionej, rozwoju jej osobowości oraz społecznym funkcjonowaniu. Przede wszystkim trze-ba podkreślić fakt, że osoby uzależnione poszukują coraz mocniejszych „wrażeń”, co przejawia się w sięganiu po coraz większe dawki oraz środki wywołujące silniejsze reakcje. Konsekwencją takiego stanu rzeczy są: wy-niszczenie organizmu, zaburzenia funkcjonowania wszystkich jego ukła-dów, liczne choroby (zwiększenie podatności na infekcje i zakażenia) oraz degradacja psychofi zyczna i społeczna. W wielu przypadkach następuje ponadto poszerzenie się przejawów patologii społecznej (np. związek nar-komanii z przestępczością, prostytucją itp.).61 Skala negatywnych skutków zdrowotnych zależy przede wszystkim od rodzaju zażywanego narkotyku, częstotliwości i czasu jego zażywania oraz wieku narkomana.

Podkreślenia wymagają psychiczne skutki zażywania narkotyków, które najczęściej polegają na: upośledzeniu funkcji poznawczych, za-burzeniach nastroju, tzw. fl ashbackach – (spontaniczne powracanie bez zażycia środka przebytych doznań psychotycznych, zmianach osobowo-ści, objawach psychotycznych lub zespołach otępiennych). W literaturze przedmiotu podkreśla się, że problemy psychiczne związane z zażywa-niem substancji psychoaktywnych spowodowane są najczęściej zabu-rzeniami krążenia mózgowego lub nieprawidłowego funkcjonowania neu-roprzekaźników mózgowych.62 Konsekwencją długotrwałego zażywania narkotyków są zmiany osobowościowe przejawiające się w zawężeniu sfery zainteresowań (koncentrowanie ich na sposobie zdobywania nar-kotyku), osłabieniu sprawności intelektualnej, osłabieniu woli, egoizmie, instrumentalnej i manipulacyjnej postawie wobec innych ludzi oraz zaniku uczuciowości wyższej. Sytuacja taka powoduje wtórnie wiele negatyw-nych skutków w sferze społecznego funkcjonowania osoby uzależnionej. Znajduje to zwłaszcza odzwierciedlenie w rezygnacji z kolejnych, pełnio-

61 D. Pstrąg, Wybrane zagadnienia z problematyki uzależnień, Rzeszów 2003, s.142; Z. B. Gaś, Osobowość a agresja w uzależnieniach, Rzeszów 1978, s. 73; A. Muszyńska, Narkomani sprawcy czynów karalnych, Kraków 2004, s. 52–53; Prostytucja jako problem społeczny, zdrowotny i moralny. Red. M. Jędrzejko, WSH Pułtusk 2006.

62 G. Nahas Physiopathology of lllcit Drugs. Introduction, w: Internationales Symposium gegen Drogen, Zurich 1990, Psychologischen Menschenkenntnis VPN , s. 497, cyt., za I. Niewiadomska, P. Stanisławczyk, Narkotyki, Lublin 2004 s. 132.

Narkotyki wpływają bardzo silnie na sferę emocjonalną człowieka. Zaburzenia emocji przyjmują najczęściej formę lęków, nadpobudliwości, depresji, także nagłych zmian nastrojów.




nych dotychczas ról (dziecka, ucznia, kolegi, ojca, pracownika itp.) czego efektem jest coraz większa izolacja społeczna oraz utrata celu i sensu życia. W praktyce zawodowej obserwowaliśmy zaburzenia ważne ze społecznego punktu widzenia: zmniejszenie aktywności zawodowej pro-wadzące do porzucenia pracy lub jej utraty; przechodzenie do kolejnych – w tym poważnych – czynów o charakterze przestępczym, jako następ-stwo konieczności zdobycia środków na narkotyki; postępująca demora-lizacja, w tym prostytuowanie się; porzucenie rodziny. Analiza studium 14 przypadków z grup tzw. wyższych grup społecznych diagnozowanych przez M. Jędrzejko, pozwoliła autorom na skonstruowanie następującej piramidy narkotykowego upadku:

• 1-6 miesięcy przyjmowania narkotyków – eksperymentowanie z zw. lekkimi narkotykami;

• 6-12 miesięcy – przejście od regularnego przyjmowania tzw. lżejszych narkotyków; pierwsze próby z silniejszymi środkami; pierwsze proble-my rodzinne;

• 2 rok – regularne sięganie po narkotyki; pierwsze problemy zawodo-we; trwałe leczenie lub przerywane próby leczenia uzależnień;

• 3-4 rok – wystąpienie objawów silnego uzależnienia; sięganie po środki alternatywne; wyraźne pogorszenie sytuacji rodzinnej; rozpad rodzin – porzucenie; utrata pracy zawodowej;

• Kolejne lata – pełna destrukcja życia zewnętrznego i wewnętrznego (4 przypadki); wyjście z problemu narkotykowego jako następstwo le-czenia i terapii (6 przypadków); powroty do narkotyków (4 przypadki).

Jeszcze innym problemem są szkody społeczne. Dotyczą one wymia-ru osobistego (utrata szans zawodowych i życiowych, minimalizacja), jak i wymiaru grupowego (rozkład rodziny, konfl ikty środowiskowe). Poniżej prezentujemy jeden ze schematów tych szkód.

Rys. 69. Szkody społeczne jako następstwo narkomanii

Narastanie zachowań konfl iktowych i dysfunkcji

Problemy z nauką i wypełnianiem zadań zawodowych

Kłamstwa i pierwsze konfl ikty z prawem (kradzieże)

Konfl ikty środowiskowe i rówieśnicze

Narastanie konfl iktów z prawem, szybki kontakt z innymi patologiami

Choroby, rozpad rodziny, utrata pracy, wykluczenie społeczne

Czas zażywania




Reasumując krótką refl eksją dotyczącą destruktywnego charakteru od-działywania narkotyków, należy stwierdzić, że przedstawiony w zarysie wie-loaspektowy wymiar konsekwencji działań narkotyzujących, przejawiający się zwłaszcza w niszczeniu zdrowia fi zycznego i psychicznego, stopniowej autodestrukcji osoby uzależnionej oraz szkodach społecznych, skłania do jednoznacznie negatywnej etycznie oceny zjawiska narkomanii.

7.5. Narkomania jako forma ograniczenia wolności

Osoba uzależniona nie jest w stanie żyć i funkcjonować w sposób ,,nie-zdeterminowany przez narkotyk”, a tym samym stanowić o sobie, dokonując świadomych wyborów, ukierunkowanych na integralny rozwój osobowy, po-żądaną hierarchię wartości czy obowiązujące normy prawne i społeczne.

Wolność utożsamiana jest najczęściej z ,,postępem” i samo- realizacją. Wiele osób jest również przekonanych, że wystarczy przezwyciężyć spo-łeczno-polityczne systemy zniewolenia, czyli osiągnąć wolność zewnętrz-ną (np. słowa, zrzeszania, wyznania), aby automatycznie żyć w wolności wewnętrznej. Innym przejawem uproszczonego pojmowania wolności jest oderwanie jej od norm moralnych, prawnych lub społecznych i tym samym traktowanie jako wartości najwyższej, prowadzącej do spontanicznej i nie-ograniczonej niczym z zewnątrz aktywności człowieka. Dlatego w wypo-wiedziach niektórych narkomanów, jak i osób eksperymentujących z nar-kotykami można spotkać np. takie stwierdzenia: ,,byłem wreszcie wolny, poczułem wolność, czułem się jak ptak lecący w przestworzach, to było niebiańskie uczucie, nigdy nie było mi tak dobrze”.63 Spotyka się również o wiele ostrzejsze sformułowania, które sprowadzają się do tezy, że narko-mania daje jedyną i niczym nieograniczoną wolność.64 Należy jednak za-znaczyć, że autentyczna wolność to przede wszystkim zdolność podejmo-wania decyzji zarówno w oparciu o świadomość motywów, jak i skutków własnego działania65. Wolność nie oznacza dowolności działania, ponie-waż realizuje się w ramach określonych możliwości i ograniczeń material-nych, intelektualnych, psychicznych, moralnych, duchowych i społeczny-ch,66 lecz oznacza działanie odpowiedzialne i świadome. Istota wolności polega na zdolności do podejmowania decyzji i zobowiązań, w realizacji których jest się konsekwentnym i którym dochowuje się wierności.

Podstawowe znaczenie wolności człowieka, wolność woli nakazuje widzieć w niej przede wszystkim ,,tę szczególną samo-zależność, która występuje razem ze samostanowieniem’’.67 Człowiek wolny – to znaczy, że w dynamizowaniu swego podmiotu zależy sam od siebie.68 Kiedy osoba działa, kiedy dynamizuje się w sposób właściwy, wówczas spontanicznie, niejako odruchowo, w działaniu tym pojawia się samostanowienie, czyli wolność, zarówno w podstawowym, jak i rozwiniętym znaczeniu tego wy-razu.69 Samostanowienie jest bowiem czymś dla osoby właściwym i wro-dzonym – czymś dla niej naturalnym. Wolność jest podstawą rozwoju oso-bowego człowieka (stawania się dobrym lub złym poprzez dokonywanie

63 M. Jędrzejko, Człowiek zniewolony. Moralne aspekty narkomanii, Warszawa 2003, s. 105.64 Tamże, s. 105.65 M. Dziewiecki, Nowoczesna profi laktyka uzależnień, dz. cyt., s. 23.66 Tamże, s. 25.67 K. Wojtyła, Osoba i czyn, Kraków 1984, s. 148.68 Tamże, s. 149.69 Tamże, s. 151.

Wolność związana jest z istotą osoby, jej godnością, prawami i obowiązkami, a także sensem i celem ludzkiego życia. Stanowi fundament struktur międzyludzkich oraz rozwijanych na ich podstawie różnego rodzaju kontaktów międzyosobowych, jest zdolnością do decydowania o samym sobie jako całości oraz jedną z fundamentalnych wartości człowieka, która specyfi kuje ludzki byt oraz stanowi jego trwały fundament i sens.




wyborów), która nie tylko stanowi o samym działaniu człowieka, którego osobowe ,,ja” jest sprawcą lecz także o dobru lub złu moralnym.70

Natomiast istotnym elementem uzależnienia od narkotyków, jak pod-kreślano wcześniej, jest odczuwany przymus dokonywania i ponawiania czynności nałogowej. Człowiek uzależniony, pomimo poważnych szkód, jakie ponosi w związku uzależnieniem od narkotyków, pomimo związanych z tym wielu negatywnych doznań i skutków nie jest w stanie zrezygno-wać z ich zażywania. Przymus ten wiąże się z postępującym wraz z roz-wojem uzależnienia, osłabieniem siły woli. Pojawiająca się progresywna utrata kontroli nad własnym życiem oraz przymus zażywania narkotyków oczywiście dociera do świadomości osoby uzależnionej. Przyznanie się jednak do tego faktu deprecjonuje poczucie godności narkomana.71 Dla-tego człowiek dotknięty uzależnieniem zaczyna się samooszukiwać oraz zapewniać o ,,sile” swej woli, która umożliwia mu pełną kontrolę nad swym postępowaniem oraz innych ludzi. Osoby uzależnione lub też zagrożone uzależnieniem są bowiem przekonane, że poradzą sobie same, co pozo-staje najczęściej w sferze życzeniowej, ponieważ zwykle nie radzą sobie i ponownie zaczynają zażywać narkotyki. Spowodowane jest to przede wszystkim silną i trudną do opanowania potrzebą związaną z psychicznym i fi zycznym przymusem przyjmowania i kontynuowania zażywania określo-nego środka. Jest to silnie utrwalony stereotyp – odruch warunkowy, stała tendencja do szukania za pomącą środków psychoaktywnych ulgi w sta-nach depresyjnych (pod wpływem środka zapomina się o tym, co dręczy, życie wydaje się bogatsze i bardziej interesujące).

Osoba uzależniona od narkotyków traci w konsekwencji część swej autonomii i nie jest w stanie dysponować w sposób wolny swym postępo-waniem. Stan taki staje się zaprzeczeniem wolności i prowadzi do „czaso-wego zawieszenia wolności”.

70 Tamże, s. 126.71 W. Połoz, Etyczne aspekty uzależnień, dz. cyt., s. 82.




ROZDZIAŁ VIII

Podstawy pomocy przedlekarskiej w przypadku zażycia narkotyku i paranarkotykuHENRYKA JĘDRZEJKO, JAROSŁAW KLIMCZAK

8.1. Pojęcie pierwszej pomocy i zasady jej udzielania osobom, znajdującym się pod wpływem narkotyków

Pierwsza pomoc to zespół czynności podejmowanych w celu ratowania osoby w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego, wykonywanych przez osobę znajdującą się w miejscu zdarzenia, w tym również z wykorzysta-niem udostępnionych do powszechnego obrotu wyrobów medycznych oraz produktów leczniczych.

Na każdym obywatelu naszego kraju spoczywa obowiązek prawny udzielenia pomocy, co wynika on z Artykuł 162.§1 Kodeksu Karnego:

Każdy z nas może znaleźć się w sytuacji, kiedy będzie musiał podjąć na-tychmiastowe działania związane z udzieleniem pomocy osobie, która zna-lazła się w poważnym zagrożeniu życia, zdrowia z powodu zażycia środków odurzających. Warto mieć świadomość tego, że taki stan zagrożenia może wystąpić już w momencie jednokrotnego przyjęcia dużej dawki środka odu-rzającego, zwłaszcza jeżeli problem ten dotyczy dzieci, młodzieży. Podjęcie działań ratowniczych natychmiast w miejscu zdarzenia przed przyjazdem wezwanych służb medycznych jest w wielu przypadkach najważniejsze i de-cydujące o życiu osoby poszkodowanej.

Przystępując do udzielania pomocy poszkodowanemu będą-cemu pod wpływem środków odurzających, bardzo ważne jest przestrzeganie kilku podstawowych zasad.

Należy: • opanować zdenerwowanie, strach,• pamiętać o bezpieczeństwie własnym, • wezwać pomoc medyczną – pogotowie, • dokonać oceny mechanizmów zdarzenia (co się stało?, jeżeli jest to

możliwe ustalić jaki narkotyk został wprowadzony do organizmu i tę informację przekazać służbom medycznym),

• nie pozostawiać poszkodowanego samego,• w momencie kiedy posiadasz informację o tym, że poszkodowany

Norma prawna stanowi:

,,Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia nie udzieli pomocy mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia lub poważnego uszczerbku na zdrowiu podlega karze pozbawienia wolności do lat trzech”.





przed chwilą zażył doustnie środek odurzający, możesz wywołać u niego wymioty,

• jeżeli poszkodowany znajduje się w pomieszczeniu gdzie jest tłok, głośna muzyka, hałas, pulsujące światło, jeżeli jest to możliwe, nale-ży go stamtąd przetransportować do innego pomieszczenia,

• sprawdzić czy poszkodowany nie posiada przy sobie środków odurzają-cych, które zażył; jeżeli tak, przekazać je służbom medycznym,

• zabezpieczyć wszelkie wydzieliny np. wymiociny i przekazać je ze-społowi pogotowia,

• jeśli nie wiemy kiedy poszkodowany zażył narkotyk i jakiego rodza-ju jest to substancja, nie prowokować wymiotów. Nie wolno również prowokować wymiotów u poszkodowanego z poważnym zaburzeniem świadomości; stanowi to niebezpieczeństwo zachłyśnięciem,

• dokonać oceny stanu osoby poszkodowanej i zastosować czynności doraźnie zabezpieczające – ratujące życie.

Dokonując oceny stanu osoby poszkodowanej będącej pod wpływem narkotyków musimy zwrócić uwagę na:

stan świadomości poszkodowanego, która może być w znacz-� nym stopniu zaburzona aż po utratę przytomności,stan aktywności – pobudzenie – spowolnienie,� oddech – przyspieszony, spowolniony, brak, � mowę, która może być spowolniona niekiedy bełkotliwa,� motorykę – spowolnienie ruchowe lub pobudzenie, zaburzenie � równowagi – zataczanie się, problem z utrzymaniem pozycji pio-nowej (depresja mięśniowa),zwrócić uwagę na wygląd źrenic, które mogą wskazywać na � rodzaj przyjętego środka odurzającego.

8.2. Algorytmy

Algorytm czynności pomocy przedmedycznej

Co zrobić w przypadku kiedy u dziecka stwierdzasz widoczny spa-dek aktywności doprowadzający do utraty przytomności ?

1. Upewnij się czy w miejscu twoich działań ratowniczych jest bezpiecznie.2. Sprawdź reakcję poszkodowanego na bodźce zewnętrzne:

- delikatnie potrząsaj za ramiona, - głośno pytaj: „co się stało”, „czy wszystko w porządku” itp… .

CO SIĘ STAŁO?OTWÓRZ OCZY




3. Jeżeli występuje brak reakcji ze strony osoby poszkodowanej i jest ona nieprzytomna a jesteś sam, wołaj o pomoc.

4. Udrożnij drogi oddechowe: - dwa palce jednej dłoni ułóż na brodzie, - drugą dłoń ułóż na czole poszkodowanego, - rękoczynem broda – czoło delikatnie odchyl głowę do tyłu.

5. Utrzymując drożność dróg oddechowych w ciągu 10. sekund, pochy-lając głowę nad twarzą poszkodowanego, sprawdź czy poszkodowany oddycha.• Oceń wzrokiem ruchy klatki piersiowej.• Nasłuchuj szmerów oddechowych poszkodowanego.• Wyczuj ruch powietrza wydychanego na swoim policzku.

RATUNKU!POMOCY!




6. Jeżeli poszkodowany jest nieprzytomny ale oddycha, wezwij pomoc. Zrób to sam lub poleć innej osobie.

7. W oczekiwaniu na przyjazd wezwanej karetki, poszkodowane dziecko ułóż w pozycji bezpiecznej, która zabezpiecza drożność dróg odde-chowych.

8. Jeżeli stwierdzasz u dziecka znaczny spadek ciepłoty ciała, zadbaj o komfort termiczny – okryj dostępnymi środkami np. kocem, kurtką lub profesjonalnym kocem termoizolacyjnym.

Numer alarmowy tel. 999, lub 112*• Mów spokojnie.• Powiedz: GDZIE? (ulica, nr szkoły, piętro, nr klasy);CO? się stało (np. dziecko po zażyciu narkotyku,

nieprzytomny, oddychający);KTO? zgłasza – swój numer telefonu i dane osobowe.• Odpowiadaj ściśle na pytania dyspozytora.




Natomiast w sytuacji kiedy podejrzewasz, że u poszkodowanego wy-stąpił znaczny wzrost temperatury, pozostaw go bez okrycia. Na okolicę głowy zastosuj chłody okład.

9. Co 2–3min. sprawdzaj podstawowe funkcje życiowe oddech, świado-mość.

Algorytm czynności ratowniczych w sytuacji stwierdzenia utraty przytomności i braku oddechu u osoby będącej po zażyciu środka narkotycznego

Resuscytacja krążeniowo–oddechowa, wytyczne 2005 ERC. (dzieci w okresie pokwitania)

1. Natychmiast po stwierdzeniu braku przytomności i oddechu, wezwij pomoc medyczną, tel. 999, 112 lub poleć zrobić to innej osobie dorosłej.

2. Ułóż osobę poszkodowaną na plecach na twardym podłożu. 3. Usuń odzież z klatki piersiowej. 4. Przystąp do Resuscytacji oddechowo-krążeniowej.




Ułóż dłonie na środku klatki piersiowej przyjmując odpowiednią po-zycję (łokcie wyprostowane, barki w pionie nad klatką poszkodowane-go). Płynnie z siłą 4-5 cm, uciskaj klatkę piersiową poszkodowanego – 30 RAZY

Udrożnij drogi oddechowe (rękoczynem broda-czoło).




Wykonaj dwa oddechy ratownicze.(powietrze wprowadzaj w każdym oddechu bardzo spokojnie nie dłu-żej niż 1 sek.)

Ponownie wróć do uciskania klatki piersiowej – 30 RAZY.

Resuscytację prowadzimy zachowując stosunek 2 oddechów do 30 uciśnięć.




Czynności resuscytacyjne prowadź do :

powrotu oddechu samoistnego;� przyjazdu karetki;� wyczerpania sił.�

UWAGA ! Zgodnie z wytycznymi ERC 2005 r. dopuszcza się również możliwość prowadzenia resuscytacji z pominięciem oddechów, natomiast stałym jednostajnym prowadzeniem uciśnięć klatki piersiowej.

Algorytm resuscytacji krążeniowo – oddechowej(dzieci młodsze)

1. Upewnij się, czy poszkodowane dziecko i wszyscy świadkowie zdarze-nia są bezpieczni.

2. Sprawdź reakcje dziecka:delikatnie potrząśnij dzieckiem za ramiona i głośno zapy-� taj:

„Czy wszystko w porządku ?”Nie potrząsaj dzieckiem, kiedy podejrzewasz uraz kręgo-� słupa szyjnego.

3. Jeżeli dziecko nie reaguje: głośno wołaj o pomoc, � udrożnij drogi oddechowe rękoczynem broda-czoło.�

4. Utrzymując drożność dróg oddechowych, pochyl się nad twarzą dziec-ka, wzrokiem, słuchem i dotykiem oceń, czy występuje prawidłowy od-dech przez ok. 10 sek.

obserwuj ruchy klatki piersiowej,� nasłuchuj uchem szmerów oddechowych, � staraj się wyczuć ruch powietrza na swoim policzku. �

5. Jeżeli stwierdzasz brak prawidłowego oddechu:wykonaj 5 oddechów spokojne wdmuchnięcia przez � 1-1,5sek. w ilości do widocznego uniesienia klatki.




8. W przypadku braku oznak krążenia przejdź do:uciskania klatki piersiowej 30 razy. �

Nadgarstek jednej dłoni ułóż w jednej trzeciej dolnej części mostka, jeden palec powyżej wyrostka mieczykowatego:

• ustaw się pionowo nad klatką wyprostuj ramiona i łokcie,• uciskaj mostek do około jednej trzeciej głębokości klatki piersiowej, • po każdym ucisku relaksuj klatkę nie odrywając dłoni od mostka, • powtarzaj uciski z częstotliwością ok. 100/ min.,• okres ucisku i zwalniania nacisku ( relaksacji) powinien być taki sam.

9. Po wykonaniu 30 – uciśnięć klatki piersiowej, wykonaj 2 oddechy ratow-nicze.

10. Po wykonaniu 2 oddechów ponownie przejdź do 30 uciśnięć mostka.11. Czynności naprzemiennie w stosunku 30 : 2 prowadź przez 1minutę.12. Po 1.min. wzywasz pomoc jeżeli jesteś sam i dotychczas pomoc nie

została wezwana.13. Po wezwaniu pomocy prowadź resuscytację do momentu :

powrotu oznak krążenia u dziecka (spontaniczny oddech, tętno, ruch), � przybycia wykwalifi kowanej pomocy,� wyczerpania sił.�

W sytuacji, kiedy u dziecka będącego pod działaniem środków odurza-jących stwierdzasz stan wzmożonej aktywności, która objawia się :

pobudzeniem ruchowym, a w wielu przypadkach agresją,� szybką nie zrozumiałą mową – potok słów bez logicznego ciągu,�




lękiem,� dziwnym zachowaniem, bardzo często niebezpiecznym dla same-� go poszkodowanego,omamami, urojeniami wzrokowymi, słuchowymi.�

Uwagi końcowe

Udzielając pomocy musisz: � zadbać o bezpieczeństwo własne, osoby poszkodowanej oraz in-nych osób znajdujących się w najbliższym otoczeniu, wezwać po-moc medyczną, � spokojnie rozmawiać, wystrzegać się krytyki dziecka, które jest po wpływem narkotyków,zapewnij sobie pomoc innych osób, gdyż w sytuacji wzmożonej agre-� sji i próby podjęcia działań niebezpiecznych np. ucieczka, próba sko-ku z okna, piętra musisz zdecydować się na unieruchomienie dziec-ka. Połóż go na podłodze unieruchom przytrzymując za kończyny, nie stosuj ucisku na klatkę piersiową, szyję, głowę.

Jeżeli u dziecka pojawią się drgawki przypominające atak padaczki, sta-raj się go zabezpieczyć przed agresywnym upadkiem, połóż na podłodze i w szczególności chroń głowę aby nie doszło do urazu. Najlepszym sposobem jest umieszczenie głowy osoby poszkodowanej między kolanami – udami.

Wezwij wtedy pomoc. Pozostałych części ciała nie krępuj, jak i nie wkładaj niczego w usta, między zęby. Po ustaniu drgawek ułóż go w pozy-cji bocznej bezpiecznej, zapewnij mu spokój, komfort termiczny, nadzoruj jego stan do przyjazdu zespołu pogotowia.

Zabezpieczając poszkodowanego, u którego doszło do powstania ura-zów, obrażeń, należy zadbać o własne bezpieczeństwo, głównie w kontak-cie z krwią; starać się zabezpieczyć osobę w pozycji pourazowej. Należy pamiętać, że w takiej sytuacji zaburzenie świadomości może być również spowodowane urazem głowy, wstrząsem a nie tylko działaniem narkotyku.

Uwaga! Priorytetem w udzielaniu pomocy poszkodowanym, będącym pod wpływem działania środków odurzających, jest bez-pieczeństwo własne oraz poszkodowanego, szybkie rozpoznanie stanu zagrożenia życia, wezwanie pomocy i podjęcie czynności, doraźnie ratujących życie.




Konkluzje

Narkomania jest chorobą w potrójnym wymiarze – chorobą w soma-tycznym tego słowa znaczeniu, atakującą psychikę i organy wewnętrzne człowieka oraz zwiększającą możliwość rozwoju innych chorób; chorobą społeczną – niszczy tkankę społeczną, zwłaszcza rodzinę oraz umiejętno-ści społecznego funkcjonowania; wreszcie jest chorobą moralną. W tym ostatnim rozumieniu pozostaje w sprzeczności z trzema fundamentalnymi wartościami – pięknem, dobrem i miłością, jak i cnotami kardynalnymi – sprawiedliwością, roztropnością, męstwem i umiarkowaniem.

Jak się wydaje, narkomania (zwłaszcza charakteryzyjący ją stan uza-leżnienia) degraduje człowieka, uniemożliwiając mu korzystanie z cechy bytu osobowego, przede wszystkim zaś wolności i zdolności do poznania. Zważywszy na szybki rozwój narkomanii – zwłaszcza młodzieżowej – a tak-że zjawiska niemal powszechnego korzystania ze środków określanych umownie jako paranarkotyki, zasadnym jest analizowanie tej problematyki nie tylko w perspektywie zagrożeń medycznych, lecz także etyczno-mo-ralnych. O ile działania medyczne skierowane są na likwidowanie skutków i tzw. profi laktykę drugo- i trzeciorzędową, o tyle ukazywanie narkomanii w perspektywie etyczno-moralnej powinno stanowić ważną część profi lak-tyki pierwszorzędowej.

Rys. 70. Potencjalne kierunki rozwoju zagrożeń narkotykowych

w pierwszej dekadzie XXI wieku

Umiędzynarodowienie zorganizowanej przestępczości narkotykowej – struktury

ponadpaństwowe

Poszerzanie się oferty narkotykowej oraz wzrost podaży dopalaczy

Narastanie przyzwolenia na produkcję bazy narkotykowej w krajach biednych i niestabilnych

Dalsza destygmatyzacja narkomanii marihuanowej. Zorganizowane działania na

rzecz jej legalizacji

Coraz silniejszy związek przestępczości narkotykowej z terroryzmem

Zagrożenia narkotykowe początku XXI wieku




Zaliczając narkomanię do tych chorób, które prowadzą do zachowań samowyniszczających i destrukcyjnych, podkreślenia wymaga, że w prze-ciwieństwie do innych uzależnień powoduje ona dużo głębsze konsekwen-cje i przyjmuje za cel unicestwienie człowieka w wymiarze moralnym, jak i fi zycznym. Podejmowane przez lekarzy, psychologów i terapeutów próby skonstruowania „mechanizmu chorobowego” w poszczególnych rodzajach uzależnień wskazują jednoznacznie, że narkomania jest najbardziej brze-miennym w skutki przejawem uzależnienia, którego skutki obecne są w całym życiu. Trzeba bowiem powiedzieć trudną prawdę: do tej pory nie znaleziono lekarstwa na narkomanię, jest to choroba, której nie można wyleczyć, a jedynie nauczyć człowieka życia z nią. Przerwanie zażywania narkotyków nie kończy choroby.

Zdawać by się więc mogło, że oceny medyczne i społeczne skutkować powinny pozytywnymi wynikami działań profi laktycznych oraz obniżaniem poziomu zagrożeń. Tymczasem mamy do czynienia z odmiennymi trenda-mi. Istnieją co prawda przesłanki do stwierdzenia, że zahamowaniu ule-ga rozwój narkomanii wśród dzieci i młodzieży, jednak towarzyszy temu wyraźna tendencja wzrostu spożywania narkotyków w starszych grupach wiekowych. W pracy opisaliśmy szeroko nowej zagrożenie - dopalacze.

Uprawnionym jest zatem pytanie, czy istnieje inna – poza medycyną, działaniami prawnymi – płaszczyzna poszukiwania skutecznych sposo-bów przeciwdziałania tej patologii. Już na wstępie artykułu autorzy sta-wiają tezę, iż narkomania jest następstwem moralnego upadku człowieka, dokonującego się w świecie, który posiada coraz więcej środków, aby ży-cie czynić łatwiejszym, bardziej przewidywalnym oraz przyjaznym. To zde-rzenie zwiększania się szans i braku umiejętności korzystania z nich, jest jedną z ważnych przyczyn rozwoju zagrożeń i zaburzeń wychowawczych XXI wieku. Często nadaje się im nazwę „człowieka w wielkiej sieci nowych uzależnień”.

Narkomania jest jednym z najbardziej widocznych przejawów kryzysu współczesnego świata, dodajmy jeszcze raz - kryzysu moralnego. Jest wpisana w liczne polityczne, ekonomiczne i społeczne konfl ikty. Staje się skutkiem określonych działań podejmowanych przez świat przestęp-czy, ale narkotyki są środkiem-narzędziem nie tylko wzbogacania grup przestępczych, ale i walki cywilizacyjnej. I tak Afganistan można z jednej strony postrzegać jako światowe centrum produkcji heroiny i marihuany, z drugiej zaś strony należy wskazać, że uprawa i produkcja są tam zdo-minowane przez organizacje terrorystyczne (islamskie) stawiające sobie za cel m.in. niszczenie kultury zachodzniej, łacińskiej, chrześcijańskiej. Tym samym zakupienie każdej porcji tych narkotyków jest przejawem swoistego samobójstwa kulturowego (cywilizacyjnego) oraz wspierania tych destrukcyjnych ruchów. Jednak argument powyższy z trudnością przebija się do języka edukacji antynarkotykowej, a przez niektórych jest nawet całkowicie odrzucany. Tymczasem w ocenie zagrożeń narkotyko-wych zasadne jest jednoznaczne formułowanie ocen. Trudno oczywiście byłoby wprowadzić zakaz używania emblematu marihuany, wydaje się jednak prawdziwą teza, że upowszechnianie tzw. symboliki narkotykowej sprzyja destygmatyzowaniu części narkotyków oraz „zmiękczaniu” grup potencjalnego ryzyka narkotykowych eksperymentów.

Narkotyki i narkomania stają się jednym z najważniejszych wyzwań po-czątku XXI wieku. Wpisują się one w libertyńskie podejście do systemu wartości, norm i zasad życia społecznego, w którym panuje coraz szersze

Na poziomie szkoły można znacznie ograniczyć lokalne

zagrożenia wynikające z zażywania narkotyków

i środków działających podobnie.

Szkolna profi laktyka narkotykowa powinna być:

– ciągła– dostosowana do lokalnych zagrożeń– dostosowana do

percepcji dzieci i młodzieży;– wolna od budowy

atmosfery strachu i przesady;

– połączona z programami lokalnymi;

– skierowana na uczniów i ich rodziców.




przyzwolenie dla „przekraczania norm”. Jak zauważył w pracy „Pamięć i tożsamość” Jan Paweł II, w naszym życiu ujawnia się z jednej strony wie-le procesów pozytywnych, twórczych i konstruktywnych, z drugiej jednak jesteśmy świadkami negatywnych zjawisk i procesów społecznych, eko-nomicznych oraz zagrożeń moralnych. Odnosząc się do różnych przeja-wów współczesnego nam zła, pisze on: „zło jest zawsze brakiem jakiegoś dobra, które w danym bycie powinno się znajdować, jest niedostatkiem ... W różnych epokach i w różnym znaczeniu »pszenica« rośnie razem z »kąkolem«, a »kąkol« razem z »pszenicą«. Dzieje ludzkości są widownią koegzystencji dobra i zła”1.

Przedstawione opracowanie nie wyczerpuje w pełni podjętego zagad-nienia, lecz stanowi jedynie przyczynek do podejmowania dalszych badań problemu narkomanii w obszarze pedagogiki, psychologii oraz antropologii fi lozofi cznej i etyki.

1 Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość, Kraków 2005, s. 11-12.




I. Porównanie faz uzależnienia alkoholowego i narkotykowego

Kolejne fazy: Fazy uzależnienia alkoholowego:

Fazy uzależnienia narkotykowego:

Cechy kluczowe faz uzależnień:

Faza 1: Stadium przedalkoholowe Poznawanie stanu odurzenia.

Towarzyskie używanie substancji.

Faza 2: Stadium zwiastunów Stan odurzenia staje się (łączy się z) przyjemnością.

Wrażenie korzystnego wpływu substancji na organizm – pozytywne odczucia.

Faza 3: Stadium ostre

Stan odurzenia celem nadrzędnym. Pozyskanie substancji celem kluczowym.

Całkowita utrata kontroli zażywania substancji.

Faza 4: Stadium przewlekłeStan odurzenia normą. Bark możliwości funkcjonowania bez substancji.

Uwarunkowanie normalnego funkcjonowania zażywaniem substancji.

Załączniki




II.1. Uwarunkowania zażywania narkotyków i substancji podobnych w świetle współczesnych teorii

UWARUNKOWANIA

MAKROSTRUKTURALNECywilizacja konsumpcyjno-przemysłowa• Gwałtowana zmiana społeczna w obszarze funkcjonowania rodzin • Współczesne trendy kulturowe• Narkotyk jako towar masowego obrotu handlowego• Wzorce kultury masowej•

MIKROSTRUKTURALNEŚrodowisko sąsiedzkie • Środowisko rówieśnicze• Środowisko szkolne• Środowisko pracy• Dostępność narkotyków (substancji działających podobnie)•

RODZINNEWystępowanie uzależnienia w rodzinie (dziadkowie, rodzice, najbliższa rodzina)• Patologie i zaburzenia życia rodzinnego (przemoc, alkoholizm, rozwody, rodzinne • środowisko przestępcze, zaniedbania, porzucenia) – rodzina dysfunkcyjnaTraumy, urazy, choroby somatyczne, choroby i zaburzenia psychiczne• Zaburzenia procesu wychowania (brak wzorów pozytywnych, zaburzenia komunikacji • rodzice – dziecko)Brak lub wadliwe kompetencje wychowawcze rodziców (niewydolność wychowawcza)•

INDYWIDUALNE - PERSONALNENiedojrzałość emocjonalna• Niska samoocena• Brak odporności na stres i problemy• Niska wiedza• Negatywne przekonania• Niskie kompetencje interpersonalne•




II.2. Uwarunkowania zażywania narkotyków i substancji podobnych w świetle współczesnych teorii naukowych i praktyki terapii uzależnień

DEZINTEGRACJA SYSTEMU WARTOŚCI HUMANISTYCZNYCH – NOWY „WYMIAR” WOLNOŚCI

DYSFUNKCJE RODZINY – RODZINA PATOLOGICZNA; SAMOWYCHOWANIE,

SAMOEDUKACJA DZIECI

Uwarunkowania RODZINNE

Uwarunkowania MIKROSTRUKTURALNE

DEZINTEGRACJA WIĘZI SPOŁECZNYCH DEZINTEGRACJA

– ZANIKA „JA” OSOBOWEGO

NIEDOJRZAŁA OSOBOWOŚĆ

Uwarunkowania INDYWIDUALNE

Uwarunkowania MAKROSTRUKTURALNE

Zderzenia




Wybrana literatura tematu1. Adamski F.(red.), Poza kryzysem tożsamości. Ku pedagogice perso-

nalistycznej. Kraków, 1993. 2. Agresja i przemoc a zdrowie psychiczne, red. M. Bińczycka-Anhol-

cer, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 2001.3. Baran-Furga H., Substancje psychoaktywne, Towarzystwo Zapobie-

gania Narkomanii, Koszalin 1997.4. Baran-Furga H., Chmielewska K., Zburzenia psychiczne i zaburzenia

zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych, Stowarzyszenie Profesjonalistów Psychoterapii i Psychoedukacji „Wspól-na”, Warszawa 2006.

5. Becker H.S., Outsiderzy, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2009.6. Biuletyn Informacyjny Problemy Narkomanii nr 2/20077. Berthel T., Jabłoński P., Łazuga-Koczurowska J.: Leczenie i rehabi-

litacja [w:] Młodzież i narkotyki. Terapia i rehabilitacja. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2007.

8. Bergmeyer H.U., Grabl M & Walter H. in Methods of Enzymatic Analysis, 3rd ed. Vol.II, ed. by Bergmeyer, H.U., Verlag Chemie, Wein-heim, 1983, P.143.

9. Blanke R.V. in Fundamentals of Clinical Chemistry, ed. by Tietz, N.W., W.B. Saunders Co., Philadelphia, 1970, P. 114.

10. Bobrowski K.: Zdrowie psychiczne i zachowania ryzykowne 15-lat-ków – badania mokotowskie. Alkoholizm i Narkomania 2006 t.19

11. Caplan Y. and Goldberger, B., Alternative Specimens for Workplace Drug Testing, J. Analytical Toxicology, vol. 25, 2001.

12. Cekiera C.: Toksykomania. PWN, Warszawa 1985.13. Cekiera Cz., Ryzyko uzależnień. Towarzystwo Naukowe KUL, Lu-

blin 1994.14. Cekiera C., Psychoprofi laktyka uzależnień oraz terapia i resocjali-

zacja osób uzależnionych. Lublin 1993.15. Chmielewska K., Furga-Baran H., Zaburzenia psychiczne i zabu-

rzenia zachowania spowodowane przyjmowaniem substancji psychoak-tywnych, Towarzystwo Rodzin i Przyjaciół Dzieci Uzależnionych, Warsza-wa 1995.

16. Costs and effects of treatment for psychoactive substance use dis-orders: A framework for evaluation. WHO 1996.

17. Curtis R., Crack, Cocaine and Heroin. Addiction Research and The-ory. Brooklyn 2003.

18. Człowiek i uzależnienia, red. M. Jędrzejko, D. Sarzała, Ofi cyna Wy-dawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2010.

19. Dimoff T., Carper S., Jak rozpoznać, czy dziecko sięga po narkotyki, Elma Books, Warszawa 1993.

20. Dziewiecki M., Integralna profi laktyka uzależnień w szkole, Wydaw-nictwo Rubikon, Kraków 2003.

21. De Leon G.: Społeczność terapeutyczna. Krajowe Biuro ds. Prze-ciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2003.

22. Effectiveness of substance abuse treatment. US Department of Health and Human Services, Public Health Services, 1995.




23. European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction, Annual report on the state of the drugs problem in the European Union and Nor-way, 2002.

24. Gaś Z.B., Rodzina wobec uzależnień, Michalineum, Warszawa 1993.25. Goodyer P., Dzieciaki + naroktyki. Praktyczny poradnik dla rodzi-

ców, Wydawnictwo Mada, Warszawa 1999.26. Giddens A., Socjologia. PWN. Warszawa 2004.27. Hartel Ch.R., Glantz M.D.: The Treatment of Drug Abuse: Changing

the Paths [w:] Drug Abuse, Origin and Intervention. American Psychologi-cal Association, Washington D.C., 1998.

28. Harkin A.M., Anderson P., Goos C.: Smoking, drinking and drug tak-ing in European Region. WHO, Copenhagen 1997

29. Hendriks V.: Evaluating drug-abuse treatment. Current and future perspective. [w:] Evaluating the treatment of drug abuse in the European Union. EMCDDA 1997.

30. Hołówka J.: Etyka w działaniu. Prószyński i Spółka, Warszawa 2000.31. Hołyst, B.: Przywróceni życiu. PWN, Warszawa 1991.32. Frieske K., Sobiech R., Narkomania. Interpretacja problemu spo-

łecznego. Warszawa 1987.33. International Narcotics Control Board: Report 2007. UN, New York 200834. International Drug Policy. Sensil Council. Maklu Publishers 2003.35. Jędrzejko M., Bożewicz W.: Narkotyki i narkomania. Fundacja Pe-

dagogium, Warszawa 2007.36. Jędrzejko M., Piórkowska K., Leksykon narkomanii, WSH, Pułtusk 2004.37. Jędrzejko M., Bożejewicz W.: Zjawisko eksperymentowania z nar-

kotykami wśród dzieci i młodzieży na Mazowszu. Fundacja Pedagogium, Warszawa 2007.

38. Juczyński Z., Narkomania. Podręcznik dla nauczycieli, wychowaw-ców i rodziców, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2002.

39. Juczyński Z., Narkomania – podręcznik dla wychowawców i rodzi-ców, PZLek, Warszawa 2002.

40. Konstytucja Światowej Organizacji Zdrowia, Dziennik Urzędowy 1048, nr 1, poz. 477.1948

41. Kooyman M.: Społeczność terapeutyczna dla uzależnionych. Krajo-we Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002.

42. Krąpiec M.A., Kamiński S. Antropologia fi lozofi czna, w: Powszech-na Encyklopedia fi lozofi i.

43. Krąpiec M.A., Osoba ludzka i jej błędy w rozumieniu, w: Błąd antro-pologiczny. Zagadnienia współczesnej metafi zyki. Lublin 2003.

44. Kotański M., Ty zaraziłeś ich narkomanią, Państwowy Zakład Wy-dawnictw Lekarskich, Warszawa 1994.

45. Lalonde M.: A new perspective on health of Canadians. Ministry of Supply and Service of Canada, Ottawa. 1978.

46. Łuczak E., Przemiany w rozwoju zjawiska narkomanii, WSH, Puł-tusk 2004.

47. Machel K., Kawula S., Młodzież a współczesne dewiacje i patologie społeczne, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń 2001.

48. Mandatory Guidelines for Federal Workplace Drug Testing Pro-grams, April 13, 2004.

49. Malczewski A., Przestępczość narkotykowa oraz działania instytu-cji zaangażowanych w redukcję podaży, Serwis Informacyjny Narkomania nr 3 (34) 2006.




50. Martin J., Pour la sante publique. Lousanne 1987.51. Markiewicz A., Halucynogeny, Wydawnictwo Wiem Wszystko, Ko-

szalin 2001.52. Markiewicz A., „Klejenie się” czyli co warto wiedzieć o inhalantach,

Wydawnictwo Wiem Wszystko, Koszalin 2001.53. McCall K.E.L., Whiting B., Moore M.R. & Goldberg A., CLIN. SCI.,

56, , 1979.54. McLellan A.T. i wsp. Evaluating the effectiveness of addiction treat-

ment: Reasonable expectation, approciate comparisons [w:] Treating Drug Abusers Effectivly, Milbank Memorial Fund, Oxford 1997.

55. Merton R.K., Teoria socjologiczna i struktura społeczna. PWN, War-szawa 2002.

56. Morawiec E. O fi lozofi cznym pojęciu sensu ludzkiego życia, w: Filo-zofi czne orientacje w wyborze sensu życia. Warszawa 2000.

57. Narkomania: wybrane zagadnienia, red. Z.B. Gaś, Towarzystwo Za-pobiegania Narkomanii, Lublin 1997.

58. Niewiadomska I., Stanisławczyk P., Narkotyki, Wydawnictwo „Gau-dium”, Lublin 2004.

59. Pająk A., Topór-Mądry R.: Ocena stanu zdrowia populacji. [w:] Zdro-wie publiczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków 2000.

60. Pompidou Group Ministerial Conference, Dublin, Ireland, 16-17 Oct 2003, Council of Europe 2004.

61. Połoz W., Etyczne aspekty uzależnień, w: Między życiem a śmier-cią. Uzależnienia, eutanazja, sytuacje graniczne, red. W. Bołoz i M. Ryś. Warszawa 2002.

62. Price R.H.: What we know and what we actually do: Best prac-tise and their prevelance in substance abuse treatment [w:] Treating Drug Abusers Effectivly, Milbank Memorial Fund, Oxford 1997.

63. Przewoźnik L.: Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania zdrowia. [w:] Zdrowie publiczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków 2000.

64. Preventing and controling drug abuse. WHO, Geneva 1990.65. Protocol Effectiveness Study. Journal of Substance Abuse Treat-

ment 1996. Offi ce of National Drug Control Policy. Treatment66. Public health policy in evidence-based management of drug addic-

tion. Technical fi le for Ministerial Conference. Pompidou Group 2003.67. Rogala-Obłękowska J., Narkomania w rodzinie: wskazania do tera-

pii, ISNS Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002.68. Ruden A.R., Byalick M., Żarłoczny mózg. Pułapki uzależnień, Wy-

dawnictwo Fokus, Warszawa 2003.69. Schramm W., Smith R. and Craig P., Drugs of Abuse in Saliva:

A Review, J. Analytical Toxicology, vol. 16, p. 1-9, 1992.70. Sierosławski J., Substancje psychoaktywne – postawy i zachowa-

nia, Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii, Warszawa 2003.71. Sierosławski J., Substancje psychoaktywne – postawy i zachowa-

nia, Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, Warszawa 2002.

72. Sierosławski J., Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2005.

73. Stochmal S., Borkowski M., Sabatowski S., Krawczyń, W., Woć L., Przestępczość narkotykowa w Polsce w roku 2001, Komenda Główna Po-




licji, Warszawa 2002.74. Stan problemu narkotykowego w Europie. Raport EMCDDA, War-

szawa-Lizbona 2006.75. Szewczyk W., Kim jest człowiek. Zarys antropologii fi lozofi cznej.

Tarnów. 1998.76. The Medical Prescription of Narcotics. Swiss Federal Offi ce of Pub-

lic Health, Hogrefe and Huber Publishers, 1997.77. Thille Z., Zgirski L. Toksykomanie, Zagadnienia społeczne i klinicz-

ne. Warszawa 1976.78. Urban B., Zachowania dewiacyjne młodzieży. Wydawnictwo Uni-

wersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2000.79. Włodarczyk C., Poździoch S.: Pojęcie i zakres zdrowia publicznego

[w:] Zdrowie Publiczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius, Kraków 2000.

80. Wojtyła K., Miłość i odpowiedzialność, Lublin 1986. 81. Wojtyła K., Osoba i czyn. Kraków 1969. Wong, R. On-site Oral Fluid

Drug Testing by Oratect, in Drugs of Abuse: Body Fluid Testing, Wong, R and Tse, H ed., Humana Press, p146-158, 2005.

82. Wong R. The Current Status of Drug Testing in the US Workforce, American Clinical Laboratory, vol. 21(1), page 21-23, 2002.

83. World Health Organization: Raport o stanie zdrowia na świecie 2002, wyd. PARPA, Warszawa 2003.

84. World Health Report 2001. Mental health: New understanding, new hope. WHO 2001.

85. Waal H.: Redukcja ryzyka jako element całościowego i multidyscy-plinarnego podejścia do problemu narkomanii. Serwis Informacyjny Narko-mania Nr 1(15) 2001.

86. World Drug Report 2000. United Nations Offi ce for Drug Control and Crime Prevention 2000.

87. Woronowicz B.T., Bez tajemnic o uzależnieniach i ich leczeniu, In-stytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2003.

88. UNODC: Drug abuse treatment and rehabilitation: a practical plan-ning and implementation guide. UN, New York 2003

89. Verster A., Bunning E., Training manual. Key aspects of substitution treatment for opiats dependence. EuroMethwork 2003.

90. United Nations Offi ce on Drugs and Crime: World Drug Report 2004, vol. 1, s. 8.

91. Young People and Drugs. Care and Treatment, Council of Europe, Bruksela, Warszawa 2006.

92. Zajączkowski K., Uzależnienia od substancji psychoaktywnych, WSiP, Warszawa 2003.

Człowiek wobec uzależnień -...

Documents

Transcript of Człowiek wobec uzależnień -...