Cisi bohaterowie lat wojny i okupacji – rzecz o szkole, której nie...

BIULETYN SZADKOWSKI

Tom 10 2010

Dorota Stefa ska*

CISI BOHATEROWIE LAT WOJNY I OKUPACJI – RZECZ O SZKOLE, KTÓREJ NIE BYŁO

Jesieni 2009 r. min ło 70 lat od czasu powołania konspiracyjnej Tajnej Organizacji Nauczycielskiej (TON), która w okresie okupacji niemieckiej zrze-szała wielu oddanych pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczycieli, podtrzy-muj cych tradycje polskiej o wiaty.

Opisanie konspiracyjnej działalno ci o wiatowej na terenie Szadku i otacza-j cych miasteczko wiosek jest zadaniem trudnym, mo liwym jednak do realizacji poprzez wywiady z osobami z pokolenia, którego dzieci stwo przy-padało na lata wojny. Przeprowadzone zim i wiosn 2009 r. rozmowy, przy-wołuj ce wspomnienia z przeszło ci, pozwalaj na odtworzenia faktów i wyda-rze , wartych utrwalenia na pi mie.

Nauczyciele szadkowskiej szkoły nie działali w strukturach TON-u, jednak niezaprzeczalny pozostaje fakt ich zaanga owania w nauczanie dzieci ju po zako czonych działaniach zbrojnych we wrze niu 1939 r., a tak e pod okupacj hitlerowsk , wbrew rygorom prawa niemieckiego.

Szkoła w Szadku ma wielowiekowe tradycje. Według spisu szkół powszechnych i nauczycieli w okr gu łódzkim z roku szkolnego 1927/1928, w Szadku istniały dwie szkoły. Pierwsza to szkoła nr 1 przy ul. Warszawskiej z pi cioma izbami szkolnymi. Przylegały do niej grunty szkolne o powierzchni 0,6 ha oraz grunty nauczycielskie, zajmuj ce 9,4 ha. Kierownikiem szkoły był Wiktor Listowski (od 1937 r. Zygmunt Rosiak), z którym współpracowało pi cioro nauczycieli: Jadwiga Andrzejczakówna, Ignacy Kobacki, Helena Nawrocka, Stanislaw Rydzowski oraz Ignacy Wróblewski.

Szkoła nr 2 mie ciła si tak e przy ul. Warszawskiej i dysponowała sze cio-ma izbami szkolnymi i trzema mieszkaniami dla nauczycieli, z czego jedno było

* Dorota Stefa ska, mgr, nauczycielka historii w szkole podstawowej (od 1978 r.) i gimnazjum

(od 1999 r.) w Szadku, przewodnicz ca Zarz du Towarzystwa Przyjaciół Szadku (od 2008 r.).

Dorota Stefa ska 60

zamieszkałe1. Działka szkolna miała powierzchni 0,9 ha, grunty nauczycielskie za zajmowały 9,4 ha. Kierownikiem „dwójki” była Karolina Listowska, która współpracowała z gronem sze ciu nauczycieli: Władysławem Kwa nym, Janin Mroczkowsk , Helen Rydzowsk , Janin Sobieszcza sk , Bohdanem Witoszy skim i Emili Wróblewsk .

Fot. 1. Szkoła Powszechna w Szadku – 1922 r. Lekcja muzyki w pracowni j zyka

polskiego prowadzona przez kierowniczk szkoły Karolin Listowsk ródło: ze zbiorów J. i C. Adamkiewiczów

TAJNE NAUCZANIE W SZADKU

Relacja ucznia Kazimierza Sadowskiego i nauczycielki Heleny Nawrockiej

Mieczysław Cichorski urodził si 1 stycznia 1931r. na Grabowinach-Ł kach, gdzie gospodarstwem i młynem zarz dzali Jan i Cecylia Cichorscy. Pracowite, ale spokojne ycie rodziny przerwała ofensywa niemiecka we wrze niu 1939 r. Gdy odgłosy detonacji i strzałów dotarły do młynarskiej zagrody, jej mieszka cy załadowali na wóz niezb dny ekwipunek i Szos Uniejowsk ruszyli w kierunku Woli Krokockiej. Jak wspomina Mieczysław Cichorski (rolnik i krawiec, zmarł w 2009 r.), za Bobowni napotkali polskich ołnierzy, którzy pytali o obecno Niemców w Szadku. Po tej rozmowie rodzina powróciła do domu. Jednak dzieci

1 Archiwum Pa stwowe w Łodzi, Spis szkół powszechnych i nauczycieli w roku szkolnym 1927/1928, sygn. 291/Ł, poz. 1466.

Í

ąÍÍ

ĘI_*_Š*WJMQ_\

P$Emmmw_`

Ê_Ux“W_Q“_`\

_

Kn

:Ę\

1""`14"J*"

__

Ń_>_v“_ÊMMWWWH;Męą

Síu__%_

ąJFw

Ń..

QF

ą

Q

Ą___`

Ÿ'___:_*T_____

__›__

Í

Inę

`_¿.¬`°ą

ĆÍS

ń

“___j____1Ån_m_;NÅń

Cisi bohaterowie lat wojny i okupacji 61

nie poszły do szkoły, cho Mieczysław podczas wakacji przygotował podr -czniki odziedziczone po bracie Tadeuszu.

Fot. 2. Szkoła Powszechna w Szadku – 1922 r. Pami tka z siódmej klasy. Kierownik szkoły Karolina Listowska (czwarta w pierwszym rz dzie). Czesław Adamkiewicz

(czwarty w górnym rz dzie) ródło: ze zbiorów Anny Kubiak

Dni wolne od nauki, tak naprawd , dzieciom sprawiały rado . Dopiero koło połowy wrze nia matka wysłała Mieczysława do drugiej klasy (korzystał z po-dr czników przedwojennych). Nauka trwała do wi t Bo ego Narodzenia. W grudniu decyzj Niemców zdj to szyld z polskiej szkoły, jednak ju jesieni dało si zauwa y but młodych Niemców nale cych do Hitlerjurgent, którzy np. przechodz c chodnikiem zmuszali polskie dzieci do zej cia na jezdni .

Cecylia Cichorska, zatroskana o przyszło dzieci, namówiła pracownika poczty w Szadku, aby udzielał im lekcji w domu, na Bobowni-Ł kach. Korzy-staj c z podr czników przedwojennych, Kazimierz Sadowski przez pewien czas uczył synów czytania i rachunków w zakresie programu drugiej klasy2.

2 Kazimierz Sadowski (ur. w lutym 1914 r.) przez 40 lat pracował jako goniec i listonosz

w Szadku. Znał dobrze j zyk niemiecki i starannie pisał pismem gotyckim. W czasie wojny, gdy w 1939 r. zamkni to polsk szkoł , a otworzono niemieck , brał udział w tajnym nauczaniu dzieci. Zaprzysi ony w 1942 r. podj ł działalno w strukturach Słu by Ochrony Powstania w obwodzie ZWZ AK Sieradz. Ranny pod Piotrkowem zdołał zabezpieczy przewo one dokumenty konspi-racyjne, tak by nie dostały si w r ce niemieckie. Zmarł 9 XI 1976 r. w pracy na zawał serca (na podstawie wywiadu z córk Helen Zalewsk ; metryka zgonu w archiwum rodzinnym).

Ć ę

ąę

I fêz

ę śćś

ę Ś ą żą ę ż ą

ę żć ę żąą Ś fz

śćą

ą fz

QQ ą Q ą

ęż ą ść żĆ Z

Q Qą ą ą

Dorota Stefa ska 62

Fot. 3. Stanisław Cichorski, brat Mieczysława przesyła sw podobizn

z robót przymusowych w Rzeszy w 1943 r. Na prawej piersi znak P

ródło: ze zbiorów Ryszarda Stefa skiego

Fot. 4. Kazimierz Sadowski podczas zaj praktycznych w Towarzystwie

Gimnastycznym „Sokół” w Szadku (kurs strzelania) ródło: ze zbiorów Heleny Zalewskiej

Qą

ńŹ

ńw

Ŝt._'____V__\10ł,`_a_1Ą_"ř‹,irŁÅI,V ›'_'_(_' Všiā_‹,ß„¶ú_¿š`__;_|NIší¿_\___`_'¿__'_Qv_lĽf_`_`k_4___„___|U_¬__1Å__I_;¦ř'_Ŝ_ZI ___Å~__ł_`_____¦_`___""__`_;_

`_V ll

_Ą›:_[|__

ā“__f_J?f___iu


Fot. 5. Budowa kolei Herby–Inowrocław, Bydgoszcz–Gdynia

Wie Ochraniew pod Zdu sk Wol – 1932 r. Kazimierz Sadowski na rowerze ródło: ze zbiorów Heleny Zalewskiej

Fot. 6. Kazimierz Sadowski w latach wojny. Szadek-Bobownia ródło: ze zbiorów Heleny Zalewskiej

‹

.›~`-`

r'

"W‹3°'Šz±›

5*

-""' ""č"‹a'."ëfl"

, M 1W

Ś ń ą ą

¬ ' I'ź ß' .A"P'U u›'‹='

Dorota Stefa ska 64

Kolejny etap edukacji dzieci Cecylia Cichorska powierzyła Helenie Nawrockiej3, która mieszkała na Wielkiej Wsi, w niewielkim, drewnianym domku wraz ze swoj matk . Została tam wysiedlona z Rynku, gdy jej mieszkanie zarekwirowali Niemcy. Pani Helena, odwa na kobieta, zgodziła si prowadzi lekcje we własnym mieszkaniu (ucz szczała na nie tak e dziewczyna o nazwisku Kwiram, mieszkaj ca przy warckiej szosie).

Fot. 7. Helena Nawrocka z ojcem Janem – 1901 r. Ubrana w strój franci-

szka ski, który według przekonania rodziców, miał pomóc w przywróce-

niu zdrowia chorowitej Helence ródło: ze zbiorów szkolnej Izby

Pami ci, dar przekazany przez Józefa Ciołka, kierownika szkoły w Szadku

Droga, jak Mieczysław Cichorski musiał przeby , by dotrze do mieszkania Nawrockiej, prowadziła z Bobowni-Ł k przez miasto, rynek, plac rze ni, targowisko, a do szosy warckiej i rozwidlenia dróg prowadz cych w kierunku na Rossoszyc i Zdu sk Wol , przy którym mie cił si tartak. Na ulicach panował ruch i gwar – furmanki powo one przez niemieckich cywilów, czasem jad cy na rowerach Niemcy w ółtych mundurach (Polacy mogli korzysta z oznakowanych rowerów tylko za zgod okupanta). Mieczysław pami tał, e mijaj c Niemca nale y zdj czapk z głowy.

3 Helena Nawrocka (ur. 1895 r. – zm. w Zdu skiej Woli 3 VIII 1987 r.), długoletnia

nauczycielka szkół szadkowskich, pracowała jeszcze w latach sze dziesi tych XX w. Pochowana na cmentarzu w. Idziego w Szadku.

EL ą

ć ę Zą

J

S5-¬‹

, .

.„A-3;-

' 1-

1Jz

ą

ą

Żfz ńąfz

z

ą 2 ąć fz

ś

ą

Ż


Pewnego razu do mieszkania Heleny Nawrockiej weszło dwóch andarmów, którzy zabrali Mieczysława na mieszcz cy si przy ul. Uniejowskiej posterunek andarmerii (dzi naprzeciwko tego budynku znajduje si urz d miasta i gminy).

Na pytanie, ile matka płaci za nauczanie syna, usłyszeli odpowied , e pani Nawrocka otrzymuje produkty ywno ciowe. andarmi byli grzeczni, przejrzeli ksi ki i przybory szkolne, a koło godziny szesnastej wypu cili Mieczysława do domu (co do przyczyn tak łagodnego potraktowania Mieczysław Cichorski miał wiele domysłów, jednak ich nie ujawnił).

Fot. 8. Helena Nawrocka jako uczennica Studium Pedagogicznego (pierwsza od prawej w trzecim rz dzie). Profesorowie szkoły,

od lewej: Narbut (historia powszechna), Robinson (j zyk francuski), W. Trojanowski (historia sztuki), Kreczmar (algebra); powy ej:

Lucjusz Komornicki (literatura polska), B. Przedpolski (przyroda) ródło: ze zbiorów szkolnej Izby Pami ci w Szadku, dar Józefa Ciołka

Helena Nawrocka była osob łagodnego usposobienia. Na utrzymaniu miała matk , któr si opiekowała. Uczyła, by zdoby rodki do ycia. Nara ała si ucz c dzieci, tym bardziej e lekcje prowadziła w swoim domu. Z relacji innych szadkowian wiadomo, e w domu mieszcz cym si na rogu ul. Warszawskiej i Nowe Miasto (obecnie nieistniej cej), w wynaj tej izbie uczyła tak e córki Adamkiewiczów: Jadwig (obecnie z m a Olbi ska) i Mari .

W kolejnych latach Helena Nawrocka zamieszkała w Piotrkowie Try-bunalskim na terenie Generalnej Guberni, sk d z bli ej niewyja nionych przyczyn została wysiedlona do Bawarii w Trzeciej Rzeszy. Po wyzwoleniu przebywała w prowadzonym przez władze ameryka skie obozie przej ciowym

Źż

ę CS Z Z ę

31 Ê Z

Í

Z S

n Ś

Dorota Stefa ska 66

w Aschaffenburgu4. Powróciła do kraju w 1945 r. i kontynuowała prac peda-gogiczn w szkole podstawowej w Szadku, anga uj c si m. in. w prace Społe-cznego Komitetu Odbudowy Mogiły Powsta ców Styczniowych w Szadku. Decyzj Rady Ochrony Pomników Walk i M cze stwa oraz Głównej Kwatery ZHP nadano Nawrockiej odznak Opiekuna Miejsc Pami ci Narodowej, a Zwi -zek Bojowników o Wolno i Demokracj przyznał jej Odznak Grunwaldzk .

Fot. 9. Legitymacja dokumentuj ca nadanie w 1966 r. Helenie Nawrockiej odznaki Opiekuna Miejsc Pami ci Narodowej

ródło: ze zbiorów szkolnej Izby Pami ci w Szadku

Fot. 10. Legitymacja dokumentuj ca nadanie w 1971 r. Helenie Nawrockiej Odznaki Grunwaldzkiej


4 Aschaffenburg – miasto w Niemczech nad rzek Men w zachodniej Frankonii (Bawaria), ok. 50 km na wschód od Frankfurtu n. Menem. Obozy przej ciowe dla osób przesiedlonych działały po II wojnie wiatowej głównie na terenie Niemiec, Austrii (ameryka ska i brytyjska strefa okupacyjna) i Włoch.

ń

CDs Os

ą żąęń

ą ę nQ Q ą

Q Q řł

RADA OCHRONY _

, .o ._ _ |=oMNn<Ów wAu‹| | MĘc:zEŃstwA

Z zwrĄzKu HARCERSTWA PoLs|<|Ecso . . ą

nadoiqodznakę

OPBEKUNA MIEJSC PAMIĘCI NARODOWEJ

l *_ “, ^

_, ^_ V „ GŁÓWNA KWATERA| , Q' wi “, C I ~ _I `

\ . ł

,_ 1 Ű

e Ź

Źę

Ê

Legtiymucía nr _ _ , _ lvl' Warszawa, dnia 9 rnqia 1966 ,-Qku

1 '.

FRAGMENTĘ OBRAZU ..GłlUNWALD" JANA MATBJKI

W ROKU 1410 dnia 15 lipca. połączone wojska polskie V, litew-skle. smoleńskle. ltijowskie. czeskie i morawskie. silt;Ĺ~"¬1wojąiednością stoczyły na polach G r u n w a l d u zwycięski bój

ze śmiertelnym wrogiem Slowiańszczyzny-krzyźakami. -W ROKU 1945. kiedy bohaterską walką Narodu Polskiego kie-rowała* Krajowa Rada Narodowa, żołnierz polski walcząc ramięprzy ramieniu z żołnierzem radziecltim. stanął z nim jako zwy-

cięzca na gruzach Berlina.Na wszystkich polach walki i na ziemi ojczystej Polacy zma-gali się przez blisko 6 lat po hohatersku ze swym odwiecznymwrogiem. Po latach ciężkie) walki z niemczyzną narody milu-jące wolność z wielkim Związkiem Radzieckim na czele, roz-gromily Niemcy, ratując świat przed barbarzyństwem faszystow-sltim. Drugi Grunwald przyniósł ojczyźnie wolność, demokrację

l powrót Ziem Zachodnich do Macierzy.Odznaka Grunwaldzka jest symbolem zwycięstwa nad Niemcami

Rozmizam z DNIA 22 LIPCA 1948 notwNACZBLNY DOWODCA WOJSKA POLSKIEGO

nadał:

uczestnikowi walki zbrojnej z Niemcami, w latach 1939-1945

..................c.Jana

. . . - . . - . - . - ‹ ~ ‹ « - . . . . . - - . . . - . . . . ‹ . ‹ ~ . | . . . . - - . . . . . - . ‹ . - . . . - . - . - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

ODZNAKĘ GRUNWĄLDZKĄ

Q* "54 "`¬"=._" _s="'›`. ""(/C. \"‹/if \\" fa, '

Pie07e6J- ' ' * ;'35 __,.\'iř „_cl 3

_ww

3 >-"*zll"J/'‹§°"I -'››.tz:~ .'=:ŹGlenāf“fg-

O,_>7F'.‹-

| t

Ł\Va|'szawa. dn ............ ................... .. l'-

ą

Z ę

ąŚ

Ś ń


Do zachowania polsko ci w ród szadkowskich dzieci przyczyniła si tak e Zofia Rutkowska, która mieszkała przy ul. Wilamowskiej w nieistniej cym dzi okazałym drewnianym domu krytym gontem modrzewiowym. Do tego domu w latach 1942–1944 na lekcje przychodził Antoni Andrysiak, który pasał bydło w gospodarstwie niemieckiego baora. Zaj cia lekcyjne odbywały si dwa razy w tygodniu – uczniowie podczas dwugodzinnych zaj pisali notatki, pozo-stawiane po lekcjach w domu nauczycielki. Wraz z Andrysiakim w lekcjach uczestniczył syn Zofii Rutkowskiej – Ryszard. J zyka niemieckiego uczyła ich Joanna Bryt, zatrudniona w prowadzonej przez Niemca aptece.

Relacja Antoniego Kolada (komendanta OSP w Szadku zm. wiosn 2009 r.), byłego ucznia Olgi Chominówny5

Gdy uko czyłem 7 lat, poszedłem do pierwszej klasy szkoły powszechnej w Szadku. Szkoła mie ciła si przy ul. Warszawskiej w drewnianym domu u pani Wróblewskiej. Uczyła mnie pani Nied wiecka. Po wakacjach miałem pój do klasy drugiej. 1 wrze nia 1939 r. wybuchła wojna. Kiedy min ło pierwsze przera enie, mama posłała mnie do szkoły. Rok szkolny zacz ł si ok. 10 wrze nia 1939 r. Wychowawczyni moj był pani Nied wiecka, a religii uczyła pani Kobacka, kierownikiem był pan Tarnacki.

W pa dzierniku Niemcy rozpocz li wysiedlenia. Mieszkali my na Karczów-ku, gdzie pod numerem trzecim znajdowało si gospodarstwo mojego ojca Leona. Niemcy nakazali nam opuszczenie domu i polecili, aby my zamieszkali w gospodarstwie Majewskich. Gospodarstwo ojca przej li Niemcy. Nauka w szkole trwała do ko ca grudnia, kiedy to polska szkoła została zamkni ta. W budynku przy ul. Warszawskiej otwarto szkoł dla dzieci pochodzenia niemieckiego. Moja mama postanowiła posła mnie na prywatne lekcje. Zaj cia odbywały si w domu u pani Ko kowej, przy ul. Senatorskiej 4. Z Karczówka przychodziłem dwa razy w tygodniu. Uczyła mnie pani Chominówna. Wykorzystywała podr czniki szkolne, jednak uczniom zabroniła przynoszenia ksi ek i zeszytów, aby nie ujawnia prowadzenia lekcji. Uczyła nas j zyka polskiego, rachunków i j zyka niemieckiego. Ogromna odpowiedzialno spoczywała na nauczycielce, która wiadoma była gro cych niebezpiecze stw. Dzieci wiedziały, i w przypadku pojawienia si nieznajomych osób, maj mówi , e ucz si j zyka niemieckiego. Pewnego dnia przyszedłem na lekcj i nie zastałem pani Chominówny, a pan Ko ko oznajmił, e lekcji ju nie b dzie. Nigdy wi cej nie spotkałem nauczycielki. Gdy zako czyła si wojna przyst -piłem do egzaminu – moja umiej tno czytania i liczenia była na poziomie

5 Relacja spisana dn. 21 II 2009 r.

sc s ę

IS ąąą Zź ę s

ąz 0 fz

Ż

Dorota Stefa ska 68

klasy trzeciej. Po wojnie uczyła mnie pani Zdzisława Kowalska i pani Irena Drozdowska.

Relacja Danieli Makowskiej (emerytowanej długoletniej nauczycielki szkoły podstawowej w Szadku) – posta pani Wysockiej

Gdy wybuchła II wojna wiatowa pani Wysocka, nauczycielka w szkole powszechnej w Choszczewie, została przesiedlona przez Niemców do Szadku. Zamieszkała w naro nym, drewnianym domu, mieszcz cym si u zbiegu ul. 3 Maja i Uniejowskiej, nieopodal kanału (dzi znajduje si w tym miejscu dom pa stwa Tameckich).

Urodziłam si w 1935 r. i jako dziecko, nie zdawałam sobie sprawy z grozy, jak niesie okupacja. Cho osi gn łam wiek szkolny, ale do szkoły pój nie mogłam. Polsk szkoł w Szadku zamkni to, otworzono za niemieck . Chodziłam na zaj cia do pani Wysockiej. Pami tam jej niesłychan czujno i ostro no – lekcje ze mn rozpoczynała dopiero po upewnieniu si , e nikt nie obserwuje domu. Uczyła mnie czytania i rachunków. Kiedy prosiła o przeczy-tanie tekstu z podr cznika, patrzyła w okno. Czasami robiła przerw w czytaniu i podawała mi lalk , nici oraz skrawki materiału. Miałam z nich uszy strój dla lalki. Czy to były tylko prace r czne czy te przezorno i troska o bezpie-cze stwo? Na zaj cia ucz szczałam trzy razy w tygodniu przez 3 lata. Po woj-nie, gdy otwarto w Szadku polska szkoł , zostałam przyj ta do trzeciej klasy. Tak zadecydował nauczyciel po sprawdzeniu moich umiej tno ci czytania i liczenia.

Trudnej sztuki czytania uczyła mnie mama – wspomnienia z dzieci stwa Romualdy Goł b (nauczycielki wychowania przedszkolnego w Szadku)

Mieszkali my na uboczu miasteczka. W trzecim roku wojny kr yły wie ci o zabieraniu polskich dzieci do adopcji w Niemczech. Poniewa miałam jasne włosy i niebieskie oczy, mama yła w ci głym l ku, e mo e mnie straci . Przez cał wojn nigdzie nie wychodziłam.

Cz sto przyje d ała do nas mamy bratowa, moja ukochana ciocia. Pami tam powa ne i pełne troski rozmowy – ciotka radziła mamie, aby uczyła mnie czyta i pisa . Chodziło o to, abym nie zapomniała ojczystego j zyka, kiedy znajd si na obczy nie. Mama uczyła mnie tak jak umiała, na starym elementarzu przy-wiezionym z „Protektoratu”. Pokazywała litery, nazywała je i kazała powtarza . Kiedy pó niej sama uczyłam dzieci trudnej sztuki czytania, zrozumiałam, e mama nie miała poj cia o wła ciwych metodach nauczania. Jednak cel osi -gn ła. We wrze niu 1946 r. pan Witoszy ski kazał mi czyta gazet , a potem przyj ł do czwartej klasy szkoły podstawowej w Szadku.


Tajne Nauczanie w Szadku w relacji Marii Domagalskiej (z m a Doruchowskiej)6

Nauk rozpocz łam 1 wrze nia 1919 r. W granatowym satynowym fartuszku z białym kołnierzykiem i kokardach wplecionych w dwa warkoczyki, podwi zane nad uszami, trzymaj c mam za r k wyruszyłam do szkoły. Szkoła w Szadku mie ciła si w kilku punktach: przy ul. Wilamowskiej (gdzie chodziły klasy młodsze i mieszkał kierownik szkoły pani K. Listowska), przy ul. Dolnej w wynaj tej izbie i ul. Warszawskiej, a w dwóch budynkach prywatnych. Takie rozmieszczenie nie ułatwiało pracy nauczycielom – odczułam to sama, kiedy jako nauczycielka pracowałam w tej szkole w charakterze tzw. bezpłatnej praktykantki po uko czeniu w 1933 r. Miejskiego Seminarium Nauczycielskiego

e skiego im. A. Szycówny w Łodzi w klasie profesora Petrykowskiego i Henryka Ochendalskiego.

Fot. 11. Publiczna Szkoła Powszechna trzeciego stopnia w Szadku nr 2 Po rodku kierownik szkoły Zygmunt Rosiak (wysiedlony do Generalnej Guberni

w 1939 r. i zamordowany w Gusen w 1942 r.). W drugim rz dzie druga od prawej Maria Domagalska – bezpłatna praktykantka w wymiarze 29 godzin. Zdj cie z 1935 r.

ródło: ze zbiorów Anny Kubiak

6 Relacja spisana w latach osiemdziesi tych XX w., w zbiorach córki Marii Aleksandry

Muchy, nauczycielki mieszkaj cej w Łodzi.

ń

ę ę Ś

ęż

ą ą ęęęśę

Q Z

_í F _ L L

Q

Dorota Stefa ska 70

Kolejne lata pracy to szkoła w Górnej Woli (1935–1936) i w Choszczewie (1936–1938). Po zam pój ciu zmieniłam miejsce pracy. M mój był sekretarzem gminy Złoczew, dok d wyprowadzili my si 25 czerwca 1938 r. Z konieczno ci podj łam prac w sze cioklasowej szkole w Unikowie, oddalonym o 6 km od Złoczewa.

Pocz tek wojny to ci ki czas. W drówka ludów donik d. Miesi c tułaczki i głodu. Wioski wypalone (gdy wrócili my z kilkudniowej tułaczki, wie Bujnów była spalona, cudem ocalała nasza chata – zdewastowana, ale pod dachem). Do wsi nie powróciło jeszcze wielu ludzi, bo kto miał konie uciekł dalej, niektórzy nawet pod Warszaw . 8 wrze nia przyszedł pieszo z Szadku mój ojciec z siostr Basi . Chcieli dowiedzie si , jak prze yli my te straszne dni. Przynie li te troch soli, cukru i nafty wiedz c, e przy małym dziecku (córka Ala miała 4 miesi ce) to jest najpotrzebniejsze. W ko cu listopada 1939 r. pó nym wieczorem wrócił z niewoli mój m – zaryzykował ucieczk z poci -gu, którym wie li je ców wojennych w gł b Rosji. Ucieczka si udała i od Szepietówki pieszo przew drował kawał Polski, zatrzymuj c si na krótko w Warszawie i Szadku, zanim dotarł do Bujnowa. U te ciów zostali my cał okupacj .

Niemcy opanowali urz dy, sklepy, magazyny itp. Poniewa chodziło im o zarejestrowanie inteligencji, otworzyli ko cioły i szkoły – od połowy pa dzier-nika uruchomili my szkoł w Unikowie. 10 listopada 1939 r. zastałam w szkole przera onego kierownika pana Proroka. Co si stało – pytam. To pani nie wie? Dzi w nocy ze Złoczewa zabrali cał inteligencj i wywie li w nieznane. Ja wiem co to znaczy, ja ich znam. Ci ludzie ju nie wróc , ja byłem w niewoli niemieckiej. Pani tego nie wie, Pani nie prze yła tych czasów – jednym tchem wypowiedział te słowa. ona kierownika poszła do Złoczewa dowiedzie si bli szych szczegółów. Okazało si , e wywie li burmistrza, kierownika szkoły – Bartczaka, kilka rodzin nauczycielskich i co bogatszych mieszka ców miasta. Były to pierwsze aresztowania tzw. profilaktyczne przed zbli aj cym si dniem 11 listopada. W strachu i ci głej niepewno ci, według starych programów, uczyli my dzieci do Bo ego Narodzenia. Poniewa nikt nie mógł si podj nauczania wprowadzanego do szkół j zyka niemieckiego, cał zim chodzili my na przymusowe kursy niemieckiego, które w Złoczewie zorganizował i pro-wadził Alfred Lelke (były nauczyciel w szkole polskiej w Leszczynie). Po feriach do szkoły nie powrócili my, rzekomo z powodu braku opału i funduszy na opłaty, jednak byli my ju zarejestrowani przez władze niemieckie. W lutym nast piła kolejna łapanka – aresztowano naszego kierownika Władysława Proroka i jego on Janin (obydwoje pochodzili z Galicji). Po tygodniu zwolniono ich, gdy mieli jakie powi zania z Niemcami lub Austriakami, ale szkoły nie otwarto.

ąZ s ąZ

fi Q2 Q ą ąs s

ą Qs s ą

I

ę Z

Ż

Z CQ Q S


Z czasem zacz ły rozwija działalno tajne organizacje. Na terenie Złoczewa wiedziałam o istnieniu Armii Krajowej, szeregów kobiecych i m -skich. Na czele organizacji kobiecej stała ona le niczego pani Morawska, a działały w niej spo ród znanych mi osób: moja siostra Zinka Domagalska, Wacia Gerci ska (pracownik apteki), Joanna Helbich ekspedientka w sklepie niemieckim), Renia Zał ska (z zawodu nauczycielka, a w czasie wojny ksi go-wa w maj tku niemieckim), Zosia Matusiak (nauczycielka, konwojenta leków do apteki) i ja.

*****

Jak za wiadcza burmistrz Złoczewa, pani Maria Domagalska, z m a Doruchowska była nauczycielk w Publicznej Szkole w Unikowie podczas okupacji niemieckiej od 4 listopada 1939 r. do 7 kwietnia 1940 r., pó niej prowadziła tajne nauczanie (wykaz stanu słu by 3 grudnia 1943 r., popisany przez wójta gminy Złoczew. Zbiory rodzinne). Od 1 marca 1945 r. do 31 grudnia 1970 r. była nauczycielk w Publicznej Szkole w Złoczewie.

Losy szkoły w Przatowie w okresie okupacji niemieckiej w relacji Adama Luzi skiego (mieszka ca Przatowa Dolnego)

1 wrze nia 1939 r. min ło beztroskie lato. Wojna zaskoczyła wszystkich mieszka ców wsi, tak e moich rodziców i rodze stwo. Na wie o niebezpie-cze stwie, rodzice załadowali na wóz dobytek i uciekali na wschód. Pami tam, e w Antoniewie, za Kwiatkowicami, przeje d ali my koło cmentarza. Tu

zastali my, ku naszemu zdziwieniu, niemieckich ołnierzy. Mój brat, starszy ode mnie o 4 lata, zadecydował o powrocie do wioski. Gdzie w pobli u pojawiło si wojsko polskie. Zm czony oficer polski pomógł ojcu podj ostateczn decyzj , mówi c wracajcie, pilnujcie domostw, póki nie zaj li ich jeszcze Niemcy. Przez moment stali my bezradni, patrz c na rozbieganych, zm czonych, czarnych od kurzu ołnierzy. Na drogach panował chaos, rzesze uciekinierów, całe rodziny z wozami i bydłem. Słycha było gło ne nawoływania panikuj cych ucieki-nierów, dochodziły odgłosy walki z frontu. Siedzieli my na wozie, przytuleni do matki dr eli my ze strachu. Wkrótce powrócili my do domu. Miałem 11 lat i czekałem na rozpocz cie nauki w czwartej klasie szkoły powszechnej.

Przed wybuchem wojny szkoła mie ciła si w sze ciu punktach: w domach Wawrzy ca Kosi skiego, Wacława Ka mierczaka, Kaczmarka, Ciesielskiego, Posieła i Bzdurskiego. W tak rozrzuconych punktach szkolnych uczyły panie Olesi ska i Cypry ska oraz kierownicy szkoły w latach 1925–1939 – panowie Bli niecki i Rutkowski. Jeden z drewnianych domów, w którym mie ciła si

Í ,C.ZS

_Zę

ń

ę,Zę

ÍIn_ZZ ę

Z

Í

rąœ_Z

Q

FSÍ

ÍS

Í

,S,Z

S

Ćąąą

Í

ń

,SI

In_Z,n

_Z

ęC

Í

S_Zę

ŠÍ

Í

ęę

InIn

SąZIn

In_Z

QZQQQ

Q

Í

Dorota Stefa ska 72

izba lekcyjna, stoi do dzi . Wygl dem swym nie przypomina szkoły – trudno uwierzy , e w takich warunkach odbywała si nauka.

W czasie wojny razem z kolegami chodzili my na lekcje do punktu u pa -stwa Bzdurskich. Uczyli my si wieczorami. W niezamieszkanym domu mie ciły si puste sale, w których panował półmrok – pomieszczenia o wietlano lampkami z dwoma palnikami, zwanymi karbidówkami. Uczył mnie Józef Rutkowski, tak jak przed wojn . Na zaj cia przychodziło siedmioro dzieci, głównie chłopcy, w ród nich – Zygmunt Depczy ski, Jarek Wawrzyniec, Jan Bryl, Maciaszczyk, oraz jedna dziewczynka – Kosi ska Zofia (pó niej z m a Uzna ska).

Korzystałem z podr czników odziedziczonych po swoich trzech braciach. Pan Rutkowski z niezrozumiałych mi wtedy przyczyn mówił: Ksi ki i podr -czniki zachowajcie na pó niej. Z zeszytami te był kłopot – nauczyciel pisał nam notatki na kartkach papieru.

Fot. 12. R kopis za wiadczenia wydanego 1929 r. przez kierownika

trzyklasowej Powszechnej Szkoły w Przatowie, F. Bli nieckiego ródło: ze zbiorów szkolnej Izby Pami ci w Szadku, dar Aleksandry S dzikowskiej

Fl

Ś ąćż ę

S Il

Ś ęŚ ę ś

ą QŚ ń

ń Ź ężń

QQ2 ę

Ź Z

J/„/zýz. f/XŹZLWZ//fa»/azA I I '

t ' _t \

l

4I2

źe ý‹fŠ{Y0é'/ø\r()%///_ /

f<Caßqzzzå zzzfifz' øgwfâšev -žžífj' f Ã2//fź./'f ¿"'-'ß 'f/Ă” ' / "éz ' ///Ê /Ł/å/,âź Ź/Ã Z ÅĽIIŁB//rr. ,ff/ârz/Id/' ýif/rfr.-' /.¿4!,›§fI.6øƒ0Í

/'Z / „-0/¿,_ '59/¿¿1_) 74/V%qé¿ø/Z;) [4/,'/ø`§w0ł -

Ćížøž zfzcž' ąfåýfpzzze/ .wf/Ż' 0/ýęéffe), /Qßfvf/Íßfdřžždffffl 'l '/` (`-7' ,f _ I , / ' i‹2›:›fý7%Ł'7 fe

› /¿„ _ yć1 \C`;. ~ l'_ ' r

_ ąç f '{:_:; 4' ýrrffll

*va Z 48 , „_ .‹\".9¿'\ ,-1 _ `„¬ I

. ~›¬...:_,'; _-.f"

ę śź

Q Q


Fot. 13. Porucznik Józef Rutkowski (trzeci od prawej w drugim rz dzie), nauczyciel i kierownik szkoły w Przatowie, w ród członków

Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” ródło: ze zbiorów szkolnej Izby Pami ci w Szadku

W pierwszym tygodniu wrze nia Niemcy zaj li Szadek i okoliczne gminy. Rozpocz ły si przesiedlenia mieszka ców oraz przejmowanie maj tków, domostw i inwentarza. Wkrótce nast piły łapanki i wywózki do Rzeszy na przymusowe roboty. Z wioski wywieziono Wesołowsk , Zofi niadowsk (nigdy nie powróciła z Niemiec), Agnieszk Luzi sk , Zofi Kosi sk (zapłaciła wywózk chorob psychiczn ). W wysiedlonych domostwach Kosi skich, Nowickich, Bednarskich, Szubertów, Posieków zamieszkali Niemcy. Drobne gospodarstwa podlegały komasacji.

Jako chłopiec, na zlecenie Niemca pracowałem przy rozbiórce polskich domów. Gróz z rozbiórki u ywany był do utwardzenia dróg. Cz sto byłem oddelegowany do pracy w sadzie w Przatówku, w maj tku zarz dzanym przez Niemk . Gospodarzami terenu stali si przybyli z Rzeszy Niemcy, którzy przej li gospodarstwa nale ce do Polaków.

Po rodku wsi, w drewnianej remizie stra ackiej (nazywanej Domem Ludowym – dzi stoi w tym miejscu wybudowana w latach 1956–1959 murowana remiza stra acka), Niemcy otworzyli własn szkoł . Chodziło do niej dwadzie cioro dzieci niemieckich kolonistów. Pami tam przykre dla mnie wydarzenie. Przechodz c drog obok tej szkoły, zostałem zaatakowany przez chłopców. W obronie własnej oddawałem cios za cios. Wypadkom przygl dał

|__Â

h.`_`

_I___

Q_Ă_`_v_`

_ä ę

şł':El

_

0|*Í:żłÊ\git'

_T

I'vitt!

_č

_:_łIZ_ _'

.___il` I.-"_N

„_řś___'

`

_'Y

„QW__} '__'___`_'

_¿_„__¶_$__¿“_

'

W,_____

_¦_v-l '

_MSf_\

(_Z

*_J

__

Dorota Stefa ska 74

si nauczyciel z okna niemieckiej szkoły. Nie byłem pewien, jakie mog by konsekwencje ulicznego zwarcia. Po pewnym czasie, gdy przechodziłem drog , spotkałem nauczyciela. Ku mojemu zdumieniu i zaskoczeniu powiedział, e dobrze post piłem – stwierdził, e to byli chuligani i nale ało si broni .

W kwietniu 1940 r. przyjechali Niemcy w ółtych mundurach i przepro-wadzili z rozmow Józefem Rutkowskim. Nauczyciel kontynuował lekcje jeszcze dwa lub trzy miesi ce, przenosił jednak punkty nauki do innych domostw (Ludwisiaka i Bryla). Wkrótce podj ł decyzj o zako czeniu nauki. W latach 1942–1943 ukrywał si – nasilenie terroru władz okupacyjnych stanowiło zagro enie dla byłego działacza „Sokoła” i nauczyciela (zwłaszcza po zastrzeleniu Niemców przez sier anta Wojska Polskiego w Zgierzu, gdy władze niemieckie aresztowały wielu oficerów rezerwy).

Po wojnie szkoł polsk utworzono w dworku nale cym przed okupacj do rodziny Makarczyków. Niemiec, Gotlitz Unterschitz, który przej ł w 1939 r. ich maj tek i utworzył ok. 500 hektarowe gospodarstwo, opu cił wie przed nadej ciem wojsk radzieckich i polskich zim 1945 r. W nowej szkole uczyli: Józef Rutkowski (kierownik szkoły) i jego mał onka Zofia Rutkowska z domu Błaszczy ska. Wkrótce doł czyła do nich pani Błoch.

W nowej szkole uczniowie, którzy ucz szczali na tajne komplety, otrzymali decyzj kierownika szkoły wiadectwo uko czenia czwartej i pi tej klasy szkoły podstawowej. Wojna sprawiła, e do klasy pierwszej zapisani zostali trzynasto-latkowie. Uczestnicy tajnych kompletów zdali egzamin i mogli kontynuowa nauk w klasach starszych.

Po wojnie z inicjatywy mieszka ców wsi wybudowano now szkoł . Inauguracja roku szkolnego 1955/1956 odbyła si w murach nowego budynku, w którym mie ciły si izby lekcyjne dla klas I–VII i biblioteka; działał tak e teatr amatorski. Nauczyciele stali si animatorami ycia kulturalnego wsi – Zofia Rutkowska prowadziła zaj cia recytatorskie i teatralne oraz aktywnie działała (pełni c funkcj sekretarza) w Kole Gospody Wiejskich w Przatowie, którego inicjatorem powołania był Józef Rutkowski.

Biblioteka nauczycielska w Przatowie

Koło Gospody Wiejskich w Przatowie zrzesza wiele mieszkanek wsi – jedna z członki koła przechowuje pami tki po mał e stwie Zofii i Józefie Rutkowskich, prezentowane na konkursach sołectw, do ynkach, Jarmarku Łódzkim7. W zgromadzonym ksi gozbiorze nauczycielskim poka n kolekcj stanowi podr czniki szkolne z lat dwudziestych i trzydziestych minionego stulecia, m. in. do nauki historii powszechnej i historii Polski. Jednym z nich jest

7 Na podstawie wywiadu z Jolant Pali sk z Przatowa Dolnego z 16 II 2009 r.

ę

ęą S ń ą

n ą żń

Ê

ąńą

ą fe ń

Q ą

ą Z ż ę c

ę ą żą ą

ą Ś s

ń ą ę

s ę zę ż

Ź


podr cznik do nauki historii dla pi tych klas szkół powszechnych, wydany przez wydawnictwo Arcta i Nasz Ksi garni (Warszawa 1933) Z naszej przeszło ci, autorstwa H. Pohoskiej i M. Wysznackiej. Kolejna ksi ka to podr cznik do nauki historii dla szóstej klasy szkoły powszechnej drugiego stopnia, opublikowany przez Zakład Narodowy im. Ossoli skich we Lwowie w 1936 r., zatytułowany Polska dawne dzieje i dzisiejsze urz dzenia, autorstwa Włodzi-mierza Jarosza i Adolfa Kargola. W ksi ce mo na znale charakterystyczny dla pocz tków polskiej o wiaty znaczek warto ci 1,30 zł, po wiadczaj cy wsparcie Towarzystwa Popierania Budowy Publicznych Szkół Powszechnych. Na pierwszej stronie podr cznika znajduje si piecz tka koloru czerwonego o tre ci Kierownik szkoły. Na dalszych stronach widniej odr cznie spisane przez Józefa Rutkowskiego pytania i obja nienia do tekstu podr cznika.

Fot. 14. Podr czniki do historii: Polska, dawne dzieje i dzisiejsze urz dzenia z 1936 r. oraz Opowiadania z dziejów powszechnych z 1926 r.

ródło: ze zbiorów szkolnej Izby Pami ci w Szadku, depozyt od J. Pali skiej reprezentuj cej Koło Gospody

Kolejny podr cznik do nauczania historii to ksi ka W słu bie Ojczyzny, pogadanki historyczne dla IV oddziału (uło yła Julia Kisiejewska, wydanie dziesi te z osiemnastoma rycinami), wydana nakładem wydawnictwa Gebethnera i Wolfa w Krakowie w 1927 r. (druk W. L. Anycz i Spółka).

ę ąą ę ę ś

ąż ę

ńą

ąż ż źćą ś ś ś ą

ę ę ąŚ ą ę

ś ę

'J

Í

Q Cl

Ź ę ńą ń

ę ąż z'Ż

az

Dorota Stefa ska 76

Publikacja zawiera czytanki, wiersze i opowiadania historyczne, które mogły słu y nauczycielowi do opracowania scenariuszy uroczysto ci szkolnych o cha-rakterze patriotycznym i rocznicowym, wyznaczonych przez Ministerstwo Wyzna Religijnych i O wiecenia Publicznego. Charakter podr cznika ma równie ksi ka Opowiadania z dziejów powszechnych, Warszawa–Lwów 1929 r., wydana przez Ksi nic -Atlas, czyli Zjednoczone Zakłady Kartogra-ficzne i Wydawnicze Towarzystwo Nauczania Szkół rednich i Wy szych. Publikacja zapewne była sumiennie studiowana przez wła ciciela, zawiera bowiem liczne adnotacje pisane ołówkiem.

Do nauki religii w trzeciej klasie szkoły powszechnej słu ył podr cznik ycie religijne, autorstwa ks. dra Z. Baranowskiego i ks. dra J. Kara kiewicza, wydany w 1936 r. nakładem Ksi garni w. Wojciecha w Poznaniu. Ksi ka zawiera znaczek na budow publicznych szkół powszechnych oraz inicjał J. R., wła ci-ciela, zapisany czerwon kredk . Na znaczku stempel o tre ci: Gebethner i Wolf w Łodzi. Nauka religii rzymskokatolickiej dla czwartej klasy szkoły powsze-chnej to kolejny podr cznik do nauki religii, wydany we Lwowie w 1937 r. przez wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossoli skich.

Fot. 14. Ksi ki do nauki religii: Nauka religii rzymskokatolickiej z 1937 r. i ycie religijne z 1936 r.

ródło: ze zbiorów szkolnej Izby Pami ci w Szadku, depozyt od Koła Gospody w Przatowie

I

I

Ż ąż

Ê ąę S

řł řł

zc s

n Ś ę

ÊŁŻQ

Ś Z

NAUKA RELIGII,ßZYlEOKA'l'0Ll0KlEI

iz'

4_ * Lwüw A

Ź

W.n._

.`\‹`

ąż

9›

;L

'=¬ nLuvn.AsYszxon.Yrowszncåu'n

_ .|-¬›. -

1.

Ż

O


Istotn rol w popularyzacji czytelnictwa w ród dzieci odgrywało czaso-pismo „Płomyk”, tygodnik ilustrowany dla dzieci i młodzie y pod redakcj Heleny Radwanowej. W biblioteczce nauczycieli wiejskich zachowało si w oprawie płóciennej kilkana cie egzemplarzy z pierwszego i drugiego półrocza roku szkolnego 1933/1934 tego czasopisma, wydawanego od 1917 r. nakładem Zwi zku Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie.

Inne zachowane podr czniki z okresu mi dzywojennego to: Arytmetyka i algebra dla pi tych klas gimnazjów, autorstwa Jerzego Michułowicza (wydana nakładem Ksi nicy-Atlas we Lwowie w 1924 r.) oraz Wiadomo ci z minera-logii napisane przez dra Tadeusza Wi niowskiego, profesora Gimnazjum Franciszka Józefa we Lwowie (wydane nakładem ksi garni Jakubowskiego we Lwowie w 1903 r.)

Fot. 15. Wiadomo ci z mineralogii dr. Tadeusza Wi niowskiego ródło: ze zbiorów szkolnej Izby

Pami ci w Szadku, depozyt od Koła Gospody w Przatowie

Nauczaniu j zyka polskiego słu yła ksi ka napisana przez dyrektora Kaliskiej Szkoły Handlowej, Władysława Kokowskiego, nosz ca tytuł Krótka składnia j zyka polskiego, wydana nakładem Ksi garni Ludwika Fiszera w Łodzi w 1914 r. Istotn pomoc dydaktyczn pełniły Wypisy polskie dla szkół rednich (dla klas IV), autorstwa F. Próchnickiego i K. Wojciechowskiego,

opublikowane nakładem Ksi nicy Polskiej Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wy szych we Lwowie w 1922 r.

ą ę śż ą

ęś

ąfë Q

ąąż ś

ŚQ

ł í

ŚŚ

Źę

ń

5

fë Ż ążřł

ę Qą ą

Sąż

ż

Dorota Stefa ska 78

Fot. 16. Podr czniki metodyczne dla nauczyciela Krótka składnia j zyka polskiego i Wypisy polskie

ródło: ze zbiorów szkolnej Izby Pami ci w Szadku, depozyt od Koła Gospody w Przatowie

Z metodycznych pozycji w ksi gozbiorze Rutkowskich znajdujemy poradnik nauczania matematyki zgodnie z now ustaw szkoln z 11 marca 1932 r., która wprowadzała odmienne od dotychczasowych zasady ustroju szkolnictwa. Broszura nosi tytuł Jak realizowa nowy program matematyki i została wydana nakładem Gebethnera i Wolfa w Warszawie w 1933 r.

Wspomniana ustawa z 1932 r. nakładała na nauczyciela obowi zek wychowania twórczego obywatela Rzeczypospolitej, wiadomego swych społe-cznych obowi zków, rozumiej cego potrzeby ycia gospodarczego. Ustawa narzucała nowe kierunki wychowania i nauczania w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego. Cenn pozycj jest wydanie Poezji Adama Mickiewicza, które ukazało si w setn rocznic urodzin wieszcza (1798–1898), nakładem Wydawnictwa Dzieł Ludowych Karola Miarki w Miłkowie. Wybór poezji poprzedza nota biograficzna i portret Adama Mickiewicza wykonany przez Władysława Czechowicza, który zdaniem wydawcy zasługuje ze wszystkich najwi cej na rozpowszechnienie, jako najwiarygodniejszy.

Fl

Q ę

Ź ęń

Qřł ą ą

Ć

21.Ś

31 řł Ż

31 ąÊ 31 Q

ę


Fot. 17. Pierwsza strona w tomiku poezji Adama Mickiewicza z 1898 r.

(wydawnictwo Karola Miarki w Miłkowie) ródło: ze zbiorów szkolnej Izby Pami ci w Szadku,

depozyt od Koła Gospody w Przatowie

Fot. 18. Lektura Quo Vadis Henryka Sienkiewicza

ródło: ze zbiorów szkolnej Izby Pami ci w Szadku, depozyt

od Koła Gospody w Przatowie

'_rí`

____›

_

ý

__wt

_:__rÂ_

__'____

.Q__\'__JV

Q

Ź

ÍŃ

__

___ '___

Dorota Stefa ska 80

Niemniej cenn pozycj ksi kow jest Quo Vadis Henryka Sienkiewicza, wydany nakładem wydawnictwa Dzieł Ludowych Karola Miarki w Miłkowie. Pami tk , wiadcz c o przynale no ci rodziny Rutkowskich do ko cioła rzymskokatolickiego jest niewielkich rozmiarów Wianuszek Naj wi tszej Marii Panny – oprawiony w skór i zapinany na skórzan wsuwk , zbiór najpotrze-bniejszych modlitw i pie ni. Inn pami tk po Józefie Rutkowskim jest medal, który otrzymał za ofiarn prac . Na medalu wygrawerowano dat drugiego powszechnego spisu ludno ci (9 grudnia 1931)8, którego był komisarzem. Medal ten stanowi symboliczn zapłat za prac społeczno-samorz dow .

Ksi gozbiór Józefa Rutkowskiego przybli a stan rozwoju polskiej o wiaty w okresie II Rzeczypospolitej. Podr czniki do czwartej klasy szkoły redniej pozwalaj przypuszcza , e Józef Rutkowski uko czył czteroklasowe gimna-zjum ogólnokształc ce i trzyletnie liceum zawodowe o profilu nauczycielskim. Rutkowski był zaanga owany w reform szkolnictwa, przeprowadzan z my l o politycznych interesach piłsudczyków. Ówczesne programy nauczania podporz dkowane były idei wychowania pa stwowego, a szkoła miała krzewi podstawy pa stwotwórcze i wychowywa dobrych obywateli, co z punktu widzenia narodu, który budował swoj to samo , było ze wszech miar uzasa-dnione i po dane.

Przyszły lata wojny i czas germanizacji. Okupant pozwalał zaledwie na nauk zawodu, o nauczaniu historii czy geografii nie było mowy. Wielu nauczycieli wychowanych w duchu j drzejewiczowskiej reformy kontynuowało nauczanie, nara aj c si na aresztowania i wywózki do obozów koncentra-cyjnych. Inni, znaj cy j zyk niemiecki, porzucali zawód i podejmowali prac w niemieckich firmach, jednak zachowuj c polskiego ducha anga owali si w konspiracyjn walk . Przykładem mo e tu by posta nauczyciela Ignacego Kobackiego, który w czasie wojny pracował w sklepie elaznym w Szadku, a jednocze nie działał w szeregach ZWZ-AK rejonu VI Szadek pod pseudonimem „Gryf”. W kwietniu 1944 r. został aresztowany i przesłuchany w siedzibie gestapo w Łodzi przy ul. Szterlinga. Po kilkudniowym pobycie na Radogoszczu został wywieziony do obozu Gross-Rosen (numer obozowy 21622)9, a nast pnie ewakuowany wraz z innymi wi niami do obozu Bergen Belsen, gdzie 8 maja 1945 r. został zamordowany przez hitlerowsk słu b wi zienn .

8 Spis przeprowadzono na mocy ustawy z 14 X 1931 r. W stosunku do spisu z 1921 r. pomi-

ni to pytanie o poziom wykształcenia, a wprowadzono pytanie o umiej tno czytania i pisania. 9 S. Abramowicz, Mieszka cy woj. Sieradzkiego w KL Gross-Rosen, ,,Biuletyn Okr gowej

Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi” 1994, t 3, s. 100; tak e D. Stefa ska, Szkoła w Szadku na starej fotografii i we wspomnieniach, ,,Biuletyn Szadkowski” 2006, t. 6, s. 172.

Ż

ą ąą ą

ąąs ąą zs s

ÍS ą ąąą ę ę

Í

S

ą ą Q 31 31ę z s

Ć Ż

ż s

n c

ą Qą Q Q

ą ę z c c

Q ÊZ

ę ęH ę


W Generalnej Guberni

W Generalnym Gubernatorstwie zlikwidowano szkoły wy sze i rednie, pozostawiaj c jedynie szkoły podstawowe i zawodowe o okrojonym programie nauczania historii Polski, geografii i literatury. Niemiecka organizacja szkol-nictwa opierała si na polskich urz dach o wiaty, do których wprowadzono niemieckich zwierzchników, jednocze nie stopniowo zmniejszaj c liczb zatrudnionych Polaków i zakres ich kompetencji. Zwierzchnicy szkół guber-nialnych otrzymali wytyczne w sprawie wychowania polskich dzieci: dla polskiej ludno ci Wschodu nie mo e by szkół wy szych ni czteroletnia szkoła ludowa. Celem takiej szkoły ma by wył cznie proste liczenie, najwy ej do 500, napisanie nazwiska, wiedza, i boskim przykazaniem jest by posłusznym Niem-com, uczciwym, pracowitym, i rzetelnym. Czytania nie uwa am za konieczne (wypowied Heinricha Himmlera z 15 maja 1940 r.)

Wiele rodzin z Szadku i okolicznych wiosek zostało wysiedlonych do Gene-ralnej Guberni i sił rzeczy ich dzieci poddane zostały wy ej wspomnianym rygorom. Do T goborzy w powiecie Nowy S cz została wysiedlona rodzina Bonikowskich z Przatowa Górnego oraz rodzina Kozłów z Wilamowa.

Fot. 19. wiadectwo szkolne Teresy

Bonikowskiej uko czenia pierwszej klasy Polskiej Szkoły Powszechnej w T go-borzu (pow. nowos decki) w 1944 r.


Fot. 20. wiadectwo szkolne Kazimierza Bonikowskiego z uko czenia drugiej

klasy w 1944 r. ródło: ze zbiorów szkolnej Izby Pami ci w Szadku, dar rodziny Bonikowskich

EL

I

Q Q SŚ

ĆQ

Ś z'Ć

Ż

ź

ą

Ż Ż

Ć'Ż

ŻQ ą

Ż Ś

EL Q

Ż

I

êâ ae, Krem a„‹«,‹/'aa-0%_ W ,,/ powm. í_ E

"`*;

_ āebofen 19__,}_é_ ______________ Ê _Š u1'0dz0n...._ a ' ¿š'f¿,¿4 W _

Kfeię_ ,,,,,,, ______________________ __ _ ‹powla wyznama ,,, _ „_Schüler, gin), der ersten Klasse im Schuljahr/At 3uczefi......... _ klasy pierwszej wroku szkolnym 19'''''''' Š

\ \\E

Š wird in die zweite Klasse versetzt. Ĺ*Š zostaje promowan_.‹Łd0 klasy drugiej. Š

_____ ._ ‹1'='.= _44 ‹Š (ima _Â/;ha 19 _ _ _ _

5 _ _ ...................... __ IĘ Klßsfienlehrer (in) “ ł Sehullziter (fin)Š Opiekun (ka) klasy "\- Ü44 iemwnik (czku) szkoly 7

n¿ qšbllzíl' V'lv ÊQ 5*ll:'ParŚ

0 §|› .H||||||›m|m|m|›|u'|m‹||"||.|||||||m„mumu||›|||mum|||||m„|| {Ă||npm”.¿„„|Fg'lv;p||„|›m‹m|-m"||||‹nm|H„"„|||mmn›‹m|||||m||||»|„||z›‹||z-1...

\uałsdruckLre| Warsvzhau - Nr. 97115/44. Sign. \'_

GENERALGOUVERNEMENTGENERALNE GUBERNATORSTWO

-_'If|nu11||u|||u||nunu|mm|uu|||u|u||n›u|||||1|zu|1u|||1u|||nm|uum|m|||nm||||||nnmunnmun1|111|umu||||111|mu'|umuunuu|nuunnmuuun|mÃn||mm||n|mvmnnnumnns 'Š '

G E N E R A L G 0 U V E R N E M E N T lŠ W Ĺlā' powizn /„,,'.¿,,;~,‹.¿ "................. 1_'_<:_1_'å:_‹_=|\;=_¿_:Š_';}__1<Í_S__f_l¿1;Ł‹ā________ N,_ M4_2,;_ S C H U L Z E U G N _ S

_______________________________ __ _ ` _'Í "~ (c , ,f . _ __ _ s„1¬„|;a1„ /qýāqý -------

Rok szk0lny"""`"""" " Š `geb.„e„ am _________________________ __5 Š urodzony dniu Wn W _

Š powloi '''''''''' " WY1"C“l° /fidĘ l Ê S‹;hü!_ąr(|n) der 2 K|øsse_ _ "_ Åbłeilung erhülł für das Schulluhr _____________ __= Š uczen._“_... " klasy " - oddziału cłrzymuje za rok szkolny 4Z A Ś W I A D C Z E N I E „‹.=|¬=»e|.e„.ze= ze„„„z=~' 5 siopuie ncsłępuiqce:

Bf, en W' 14/Z p wow ę_ ' Š _ ` __ __ : _ ze s ro ania siQ; Š _ $:h:1:95,_,;!~, _ z luczęszczanicl do szkoly z __ _ _ _ _

> Z4 Religion__ _ __ ____ ._ 2 nauki

Folnisch.. __ . . _ . __ ~ -Recl1nen_ /íłłkfi/_If ._ ._ _ _ _. ._ - -Rcumlehre ._ __ __ _ .Nqłurkunde........ __ _ „ ~ ‹'Prold. Beschčřłigung__,/Íl‹Í×_Í‹{‹_I_Í7.Ć_lÃ(_¿l<¿_¿Šfłb . ..Erdkunde....... . I _ .ńŻÍÍ'Ŝí_ _ __________ __ . .Lelbesübungen. _ ____ __ - -

'ichnenGlesang ......_

religil... _.fi 'ięzyko pofiskicgß. _ __ ,ruc|1unków_.. ..,. _ _... _

f '/geomełriI.._._ __ _przyrody........._......í?.___zolęćgeografii _ . . . . . _ . Ż _

_ _____________________ ___________ __ _ _____ _____________________ ._ _ _Anzuhl der versöumł errichłsmYvëān_fć._. dovonLiczba opuszczonych szkolnych . 2 C1°9°

unenłscl'xuldigL-/.Ę-_.._..nieuspruwl dliwío _Å , ,

Bemerltungen „_ __Uwagi ` 'Ć' W'

- , __ _ __ 7 _= ___ __ _ _ ____ __ - _ _ c V ›Q Klussenlehrer - opiekun losy l 1 `“`ř_$Cl'1Ull&|, I' “ l<Í9f'0WflÍl< °lY

3 Ü v 1*laaisfilrntkerrí Warsthau ~ Nr. 9711044. ` "'

Ś ŚI

Q

Z ę

H ń

ćwiczeń clelesnychrysunku.__....____„ _

/ śpiewu.__.........,...__ _ _ ._ _ ..

Dorota Stefa ska 82

Leszek Durka miał 6 lat, gdy rozpocz ła si wojna. Jego rodzina zmuszona była opu ci własne gospodarstwo, aby uda si w nowe obce miejsce pobytu, wskazane przez okupanta. Pami ta, jak Niemcy wtargn li do domu i w ci gu jednej nocy nakazali spakowanie niezb dnych na drog rzeczy – w ich gospo-darstwie osiedlili si Niemcy. Tak e rodzin Durków osiedlono w gospodar-stwie we wsi T goborze. Ojciec Leszka, Szczepan, pracował w pobliskim Ro-nowie przy budowie zapory na Dunajcu i sztucznego jeziora (zbudowanego

w 1941 r.). Dzieci robotników zatrudnionych przy budowie ucz szczały do czte-roklasowej szkoły powszechnej, pozbawionej nauki historii, geografii i przyrody.

Rodzina Leona i Olimpii Karpi skich, prowadz ca gospodarstwo na Osinach w Szadku, została wysiedlona wraz z czwórk dzieci i seniork rodziny Wiktori do Generalnej Guberni. W kwietniu 1940 r. osiedlili si we wsi Łopiennik Dolny (pow. Krasnystaw). Aby utrzyma rodzin , Leon pracował u miejscowych gospodarzy. Trójka dzieci: Halina, Barbara i Mieczysław, rozpocz ła nauk w polskiej szkole powszechnej. Najstarsze z dzieci, Halina, przed wojn uko czyła dwie klasy szkoły powszechnej w Szadku i ucz szczała do kolejnej klasy we wsi Łopienniki. Maj ca 8 lat Barbara została zapisana do trzyklasowej szkoły powszechnej (uko czenie drugiej klasy tej szkoły po wiadcza zachowanie w archiwum rodzinnym wiadectwo szkolne z 5 lipca 1942 r.). W 1943 r. przy-szło na wiat kolejne dziecko w rodzinie Karpi skich, któremu nadano imi Wiesław. 21 lipca 1944 r. do Łopiennik wkroczyły wojska radzieckie, co dawało nadziej na powrót do Szadku, w którym ostatecznie znale li si w marcu 1945 r. i podj li prac we własnym gospodarstwie, a dzieci nauk w szadkow-skiej szkole10.

Kim byli nauczyciele w tegoborskiej szkole i na ile ich praca przyczyniła si do zachowania polsko ci szadkowskich dzieci? Jak wypełniali swoje nauczy-cielskie powołanie wysiedleni do protektoratu (w okolice Sandomierza) nauczy-ciele szadkowscy: Maria Kami ska, Irena Drozdowska i Bohdan Witoszy ski?

Wrzesie 1939 r. oznaczał dla Polaków pocz tek eksterminacyjnej polityki, której jednym z celów była likwidacja polskiej o wiaty i kultury. Szadek wraz z powiatem sieradzkim został wł czony do okr gu pozna skiego (na mocy dekretu inkorporacyjnego Hitlera z 8 pa dziernika i 9 listopada 1939 r.), a od stycznia 1940 r. do Kraju Warty (Reichsgau Wartheland). Szef policji i SS, H. Himmler został Komisarzem Rzeszy ds. Umacniania Niemczyzny i otrzymał z polecenia Hitlera szerokie kompetencje pozwalaj ce na działania zmierzaj ce do „bezwzgl dnego usuni cia” przywódczej warstwy narodu polskiego, do której zaliczano: polskich ksi y, nauczycieli, lekarzy, oficerów, kupców, wła cicieli ziemskich, pisarzy, dziennikarzy, jak równie wszystkie osoby posiadaj ce wy sze i rednie wykształcenie. Gorliwym wykonawc polece

10 Kronika rodzinna długoletniego nauczyciela fizyki (1957–1981), a tak e zast pcy dyrektora w szkole podstawowej w Szadku Mieczysława Karpi skiego, zmarłego w 2008 r.


Himmlera był gauleiter Kraju Warty, Artur Greiser. Wrzesie 1939 r. okazał si tragiczny dla polskich szkół – wielu nauczycieli opu ciło miejsca zamieszkania, uchodz c przed nadci gaj cymi wojskami niemieckimi. Po przej ciu frontu powracali do swoich miast i wsi.

Na przełomie wrze nia i pa dziernika 1939 r. rozpocz to nauk w szkołach, prowadzon zgodnie z obowi zuj cymi przed wybuchem wojny programami nauczania. Jednak z planu zaj lekcyjnych została usuni ta historia i geografia, natomiast liczb godzin j zyka polskiego znacznie ograniczono na rzecz nakaza-nej (w wymiarze dwóch godzin dziennie) nauki j zyka niemieckiego. W Szadku baza lokalowa szkół pozostała nienaruszona, trudno ci za wynikały z braku kadry nauczycielskiej. Zaj cia w polskich szkołach nie trwały długo – w przed-dzie wi ta Niepodległo ci podj to decyzj o ich zamkni ciu. Janina Lidke (z domu Kaczorowska) nauczycielka w Rzepiszewie przyszła rano na lekcje z płaczem oznajmi uczniom, e likwiduje si polskie szkoły i kazała uczniom pój do domu. Szkoły polskie pozostały zamkniete do ko ca wojny – na ich miejsce utworzono szkoły niemieckie (Volksschule) w Rzepiszewie, Wilamowie i Przatowie, a od lutego 1940 r. tak e w Szadku11.

Fot. 21. Uczniowie i nauczyciele szkoły w Wilamowie – 4 czerwca 1931 r. ródło: ze zbiorów szkolnej Izby Pami ci w Szadku

11 J. Szubzda, Eksterminacja inteligencji polskiej w Sieradzkiem w latach 1939–1945,

,,Biuletyn Okr gowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi” 1994, t. 3, s. 47.

ń ęś

ą ą ą ś

śź ę ęą ąą

ęć ęę ę

ęśś

, ęńSfz śę ę ę

ć z' ęść ń

Ż

Ź ę

Q

Dorota Stefa ska 84

W połowie grudnia 1939 r. w całym powiecie sieradzkim rozpocz ła si masowa akcja wysiedlania ludno ci polskiej. 13 grudnia wysiedlono 120 nauczycieli, w tym 9 nauczycieli z Szadku. Transporty kierowano do Małopol-ski, najcz ciej do powiatu nowos deckiego. Akcja wysiedle cza sparali owała nauk , jednak w szkole w Szadku kontynuowano prac – czworo nauczycieli (spo ród 13 zatrudnionych przed wybuchem wojny) prowadziło zaj cia lekcyjne dla sze ciuset uczniów do lutego 1940 r.12

Normalne funkcjonowanie szkół utrudniał brak opału. Nauczyciele ukrywali si przed aresztowaniem, niektórzy uciekali do Generalnej Guberni, chroni c si u znajomych (Helena Nawrocka schroniła si w Piotrkowie Trytbunalskim u Czesława Rudeckiego), jeszcze inni (Maria Kami ska, Irena Drozdowska, Bohdan Witoszy ski) zostali wysiedleni w okolice Sandomierza i wkrótce podj li prac w szkołach na zasadach dozwolonych przez okupacyjne władze Generalnej Guberni.

Władze niemieckie zaostrzyły nadzór nad procesem dydaktycznym – na zaj ciach prowadzonych w Szadku i niedaleko poło onych Br szewicach pojawiali si andarmi, którzy sprawdzali, czy realizowane s lekcje j zyka niemieckiego i czy w izbach lekcyjnych zawieszono portret Hitlera. Skutkiem wysiedle nauczycieli było zamykanie szkół. Jak wynika z przeprowadzonych wywiadów w Szadku, de facto nauk zako czono 31 grudnia 1939 r., cho cz sto w ksi kach podaje si jako dat zamkni cie polskich szkół luty 1940 r. Rozbie no c ta wynika z faktu, i decyzja prezydenta rejencji pozna skiej, dra Bötchera, z 28 lutego 1940 r., polecaj ca landratom zamkni cie szkół, była tylko potwierdzeniem istniej cego stanu rzeczy.

Najwi ksza fala aresztowa inteligencji powiatu sieradzkiego nast piła w kwietniu 1940 r. i była przeprowadzona w ramach tzw. Aktion Genge polnischen führenden Personen. andarmeria i Schultzpolizei wraz z miejsco-wymi volksdeutschami dokonała masowych aresztowa nauczycieli, urz -dników, członków stronnictw politycznych oraz wła cicieli ziemskich. Areszto-wanych w dniach 8–15 kwietnia 1940 r. przewieziono do obozu przej ciowego w Zdu skiej Woli, gdzie ich poddano cz sto brutalnym przesłuchaniom. 25 kwietnia m czyzn deportowano do obozu w Dachau, a 6 czerwca przewie-ziono ich z Dachau do KL Mauthausen. W obozie tym zgin ł długoletni kierownik szadkowskiej szkoły Zygmunt Rosiak. 1 grudnia 1939 r. został wysie-dlony w sandomierskie, sk d powrócił nielegalnie do Szadku. Aresztowany 15 kwietnia 1940 r. został wywieziony do KL Mauthausen, gdzie zgin ł w 1942 r.13 W KL Mauthausen zgin ł tak e inny nauczyciel szadkowskiej szkoły Władysław Kwa ny (ur. 29 listopada 1897 r. w Krakowie) – aresztowany i przewieziony do Mauthausen 26 kwietnia 1940 r., zmarł 5 czerwca 1940 r.

12 Tam e, s. 45. 13 A Wojakowski, Zarys dziejów szkolnictwa w Zdu skiej Woli, 2008, s. 37.


Fot. 22. List Zygmunta Rosiaka do Zarz du Głównego ZNP w Warszawie, z 26 marca 1939 r.

ródło: ze zbiorów Jarosława Stulczewskiego

Pozostali w Szadku nauczyciele, cho wysiedleni ze swoich domostw, próbowali przeciwdziała germanizacji. W prywatnych mieszkaniach pod pre-tekstem nauki j zyka niemieckiego uczyli j zyka polskiego, historii i geografii,

TELEFON MI§DZVU°l5TO\b'Y USUIM ODLEGŁOŚC'

KARTKA POCZTO Q SM ŁO .H .N , .

. __ -_å ' | 'rmonwcn _ '<'.\§` Q _

' 2 fa ww cv-" Y'ëm ßífiw` | ,

Q„Ó\^zLMÅR/'l-l`~.\Ă"BĽ,9\ .} Ą Í f/ 1/

§4›,,"1,„\„›..,,z»‹z. Å,)*>J~\×u;mf„ ŸN; Ê _ @ A1.

/łrv.v.u›||›|1|uoeu‹ln r'

_ ` °r°~«`W"\ W*.,_ › -

V"°L'“L" Ľ"'“å'^'›"VV\^-/Q/P\^^'\ "'Ą/VV`WV'

. .Q M%,. `,¬„,..„.'.,¬"sz.,..„ „gg ¿,.§_„\-wzç.A „¿\^(1_N.Q~.u g~0~ÅÄu1~ mmmMI” W ¿¿„Y„„5L.,„„ ‹»-. qwmw Dwm www:¬~*°‹§ \' . ' - ~ .-M ~ß«-°‹°*,-<1”^~“°“'°'°„ °*fi.,¬"“°”.~W °í,.z”Ć.Ÿ°Ĺ,°ŠŹŜ„Í`‹~1~ ‹_~±, ¬»¬= -<‹›f~ , , ~ « `3*~'‹›&'Ŝ¿›f~°' ~'WftŠu*:L“ °°””ä:M“JŸ`l““\Ź„„*`“«„^Ĺ"ÍÍ„`.§x_›_\„` ' ` ` Ę, 13% ww ,,.„„„„~'^~'*v„„:f~f„ş:;*:fx?‹„««„«W._„,¿ř

ruw¬‹\v~ę^›„ø L» åwüw- 'na-MJŁ M t ._¬„:J;„M_„. 9^‹›««~»‹.'-~w¬›‹x~~‹»°f~'-ş\‹~4«&-«1«~ř`¿›~»°«›‹-›}„„ _ „ ,VM -'-@'~z=‹'„'„”„ŜŸÍÜŸM W°@“¿ś@.*W„r@„~,~¿:"'°

az

Ź

Ćc

ę ę

Dorota Stefa ska 86

a tak e matematyki. Ta cicha i niepozorna praca umo liwiła uczniom po zako czeniu wojny i uruchomieniu szkoły w Szadku w marcu 1945 r. rozpocz cie nauk w starszych klasach. Wbrew zakazom okupanta w Szadku prowadzili nauczanie polskich dzieci: Helena Nawrocka, Olga Chominówna, Zofia Rutkowska oraz listonosz Kazimierz Sadowski, co dzi potwierdzaj ich uczniowie: Jadwiga i Maria Adamkiewiczówny, Mieczysław Cichorski, Antoni Kolad, Antoni Andrysiak.

Fot. 23. Fragment r kopisu kroniki szkolnej informuj cy o stanie szkoły w Szadku w czasie okupacji

ródło: Kronika szkoły w Szadku z lat 1949–1994. Archiwum szkolne.

Przybyły do Szadku po wojnie nauczyciel i kierownik szkoły Telesfor Czacherski w kronice szkolnej pod dat 15 maja 1949 r. tak przedstawia lata okupacji w szadkowskiej szkole podczas okupacji 1939–1945 akta szkolne, pomoce naukowe oraz biblioteka uległy zniszczeniu. Nauczycielstwo w pier-wszych wojennych miesi cach uczyło – z pocz tkiem za 40 roku szkoła dla dzieci polskich została zamkni ta. Nauczycielstwo cz ciowo wysiedlono do tzw. Generalnego Gubernatorstwa; ta cz , która została na miejscu przeszła do innych prac. W szkole rozpocz to nauk z niemieckimi dzie mi przez niemieckich nauczycieli.

W siedemdziesi t rocznic napa ci III Rzeszy na Polsk w szkolnej Izbie Pami ci zorganizowano wystaw historyczn Ziemia Szadkowska lat wojny i okupacji, na której zostały zgromadzone ocalałe z zawieruchy wojennej

ń

Z

Ê Q

Ś

¿%°/fmfff 0'Č‹-‹f›a7L›' dýåf - (ƒ_¶.:"_ ,akta .mčé/_'hze I fømoœ. na.uÂ'ø.~/21, area, 6zf¿'øfe/En) ml??

'*`7""""¿”¿f'*"'°'>- 'vf2›‹-‹¿flya.‹`:¿rÍ'r° .co 7pz'enraz(7›¿ M7`az_

roku. Jeńø/'Ł dh, ¿ń,;,¿¿'/;!(_,-¿,',_,¿ ¿o_„‹.m,-'¿_

-?4m'Čm`¿'fa„ '-¬ nauc.¦zåfa1'e/.rfva atå-#10", ;9,_,-,',¿,/¿;,_'åe 0/OIJIČ 21-r. dāønerøfneāp ă„Śp¿I,|q_ƒ0,,,ƒ-„¿¦_>,.

fill, %;'7:{g¦D ßf¿|,J¿/'āà

0/0-Åíhnycß /rmc>_ ._ "

821606» w‹p‹.'›z.«;f.› „‹=...¿¿› z ›„'„„,'„¿;„.-9/"If-'°"'7V7' /)7'?4'~¿ 1'7)`eIr›)'erĹ‹'ø'6 na.uø4fa.4`g'¿' ..._

_ äownlk Szkoły

_ ._ 'dčâflrßl Ju-"‹-L /Jdmqíß, jýårf ,.¿,§ ¿__„ If- Gzlchercāƒ -__ "

ę ą

ą

cz 01 Śę ęś

ęśćę ę Ć

ąą fz Ś fzÊ Q 31


podr czniki szkolne, zeszyty, ksi gozbiór nauczycielski, wydane w okresie mi dzywojennym dzieła polskiej literatury, ilustracje szkolne z lat 1930–1931 przedstawiaj ce polskich hetmanów i obrazy staczanych pod ich dowództwem bitew. Ocalałe pami tki najdobitniej wiadcz o patriotyzmie nauczycieli i dzieci – cichych bohaterów lat wojny i okupacji. Wystaw zorganizowała według własnego scenariusza, za aprobat dyrekcji szkoły – Dorota Stefa ska.

Bibliografia

Abramowicz S., Mieszka cy województwa sieradzkiego w KL Gross-Rosen, ,,Biuletyn Okr gowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi” 1994, t. 3.

Akt mianowania 1936 r. nr 3036/36 wyd. przez inspektora szkolnego w Zdu skiej Woli A. Madeja (zbiory rodzinne).

Archiwum Pa stwowe w Łodzi, Spis szkół powszechnych i nauczycieli w roku szkolnym 1927/28 syg. 291/Ł, poz 1466.

Pami tnik Marii Dobruchowskiej z lat osiemdziesi tych XX w.(zbiory rodzinne). Ró a ski M., Szkoła w Szadku w okresie staropolskim, ,,Biuletyn Szadkowski” 2007,

t. 7. Stefa ska D., Szkoła w Szadku na starej fotografii i we wspomnieniach, ,,Biuletyn

Szadkowski” 2006, t. 6. Szubzda J., Eksterminacja inteligencji polskiej w Sieradzkiem w latach 1939–1945,

,,Biuletyn Okr gowej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi”, 1994, t. 3.

Wojakowski A., Zarys dziejów szkolnictwa w Zdu skiej Woli, 2008. Wywiady z mieszka cami Szadku: Antonim Andrysiakiem, Mieczysławem Cichorskim,

Romuald Goł b, Antonim Koladem, Ann Kubiak, Daniel Makowsk , Jadwig Olbi sk , Krystyn Szyma sk i Helen Zalewsk , oraz mieszka cami Przatowa: Adamem Luzi skim, Władysławem Nowickim i Jolant Pali sk .

UNKNOWN HEROES OF THE PERIOD 1939–1945 – THE STORY OF A SCHOOL WHICH DID NOT EXIST

Summary

This contribution aims to recreate the picture of underground educational activity in Szadek and its neighborhood during the period of German occupation in Poland (1939–1945). The information has been collected through interviews with the inhabitants of Szadek. It presents the persons who played outstanding roles in teaching Polish children

ę ę

ą Ś ą

ę ą

ńą ą ą ą ą ą

ą ą ą nn ą ń

Dorota Stefa ska 88

and young people despite the severe punishment that it might entail. September 1939 was the beginning of the invaders’ educational policy, designed to eliminate Polish intelligentsia and to destroy Polish education and culture. Very soon Polish schools in Szadek, Przatów, Wilamów and Rzepiszew were closed.

The teachers who remained in Szadek, despite being dislodged from their homes, showed great courage and dedication to secret teaching of Polish children. Under the pretext of teaching German they taught Polish, history, geography and mathematics. The persons who rendered the greatest services in this field in Szadek were: Helena Nawrocka, Olga Chominówna, Zofia Rutkowska and postman Kazimierz Sadowski.

Cisi bohaterowie lat wojny i okupacji – rzecz o szkole, której nie...

Documents

Transcript of Cisi bohaterowie lat wojny i okupacji – rzecz o szkole, której nie...