T. XI (2008) Z. 1-2(21-22) ISSN 1509-1074

ROCZNIK HISTORII PRASY POLSKIEJ

Problems of the Polish Resettlement Corps

in Great Britain as Presented by the Daily

"Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza"

in 1946-1960

Problemy Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia w Wielkiej Brytanii na łamach „Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza" w latach 1946-1960

Instytut Bibliotekoznawstwa i Dziennikarstwa

Akademia Świętokrzyska ul . Leśna 16

P L 25-509 Kielce

Jolanta CHWASTYK-- KOWALCZYK

K E Y W O R D S SŁOWA K L U C Z O W E

Polish emigre press in Great Britain in 1945-1960,

Polish Resettlement Corps, Industrial Settlement Corps

polska prasa emigracyjna w Wielkiej Brytanii w latach 1945-1960, Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia (Polish Resettlement Corps), Industrial Settlement Corps

A B S T R A C T A B S T R A K T

The author presents articles published in London's daily "Dziennik Polski

i Dziennik Żołnierza" concerning the Polish Resettlement Corps (PRC) in Great Britain in 1945-1960. She discusses topics

such as the demobilisation of Polish Armed Forces after 1945, the dramatic situation of

Polish troops, the conditions of accession to the PRC, protests of Polish recalcitrants,

training and employment opportunities for Poles, the situation of women within the

PRC, the moral standing of Polish emigres, the naturalisation of Poles and the

recovery of so-called "Italian Funds".

Autorka przedstawia publikacje na łamach londyńskiego „Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza" dotyczące Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia (Polish Resettlement Corps) w Wielkiej Brytanii w latach 1946-1960. Omówiła sposób demobilizacji Polskich Sił Zbrojnych po 1945 г., dramatyzm sytuacji i panujących nastrojów w PSZ, warunki wstępowania do PKPR, protesty „opornych" (recalcitrants), kursy i warunki zatrudnienia Polaków oraz sytuację kobiet w ramach PKPR, kondycję moralną uchodźstwa polskiego, naturalizację Polaków, a także kwestię odzyskania tzw. Funduszy Włoskich.

Streszczenie

Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia (Polish Resettlement Corps) był formacją ochotniczą, utworzoną przez władze brytyjskie na przełomie sierpnia i września 1946 roku (formalne zapisy od marca 1947), służącą demobilizacji Polskich Sił Zbrojnych podległych władzom RP na uchodźstwie. Mogli do niej wstępować żołnierze odbywający służbę w PSZ przed 1 czerwca 1945 roku. Liczba osób wcielonych do PKPR szacowana jest na 103-114 tys. Rozwiązanie PKPR nastąpiło 30 września 1949 roku. Ostatnie kontrakty upłynęły w październiku 1950 roku. Dopiero od 1 stycznia 1950 roku brytyjskie ministerstwo pracy pozwoli ło Polakom na wolny wybór zawodu i zatrudnienia. Londyński „Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza" (dalej: DPiDŻ) zamieszczał apele o objęcie PKPR żołnierzom byłym jeńcom z kampanii wrześniowej i AK, dipisom, publikacje na temat zasad wstępowania do PKPR, organizowanych kursów zawodowych i podejmowania zatrudnienia, ogólnego nastroju Polaków, którzy mieli poczucie rozgoryczenia i oszukania przez aliantów, represyjne praktyki władz brytyjskich wobec „opornych", degradację polskiej inteligencji, w tym kobiet, odzyskania tzw. Funduszy Włoskich w 1953 roku. Objeżdżając polskie obozy i hostele sprawozdawcy DPiDŻ: Jotka, Zygmunt Nagórski (jr), Marek Święcicki, Ryszard Kiresnowski, Marian Czuchnowski, Melchior Wańkowicz, Antoni Drwęski, Wawrzyniec Czereśniewski, Marian Emil Rojek, Tadeusz Nowakowski, Ryszard Mossin, Karol Zbyszewski zamieszczali w gazecie reportaże o życiu Polaków. Ostatnim śladem na łamach DPiDŻ po PKPR była informacja o likwidacji polskiego osiedla — Hostelu Doddington w Cheshire pod koniec sierpnia 1960 roku.

Badacze z a j m u j ą c y s ię e m i g r a c j ą po l ską na Wyspach Bry ty j sk i ch n ie ustali l i d o t ą d d o k ł a d n e j l i c z b y P o l a k ó w , k t ó r z y zna leź l i s ię w Wielkie j B r y t a n i i p r z e j ś c i o w o lub n a s t a ł e w la tach 1939-1945 l . G r u p ę t ę s tanowil i ż o ł n i e r z e wojska po lsk iego , c z ł o n k o w i e r z ą d u , cywile , ewakuowane dziec i .

C h a r a k t e r y s t y c z n ą c e c h ą t y c h mig rac j i jest to, ż e P o l a c y nie p r z e b y w a l i na W y ­spy B r y t y j s k i e b e z p o ś r e d n i o z P o l s k i , a o p u s z c z a j ą c j ą wca le nie z a k ł a d a l i , ż e W i e l k a B r y t a n i a b ę d z i e i c h os ta tecznym miejscem os iedlenia . W i ę k s z o ś ć o p u ś c i ­ł a P o l s k ę a lbo w 1939 г., u c i e k a j ą c do p a ń s t w s ą s i e d n i c h , albo t e ż w czas ie p ó ź ­n ie j szych p r z y m u s o w y c h deportacj i do N i e m i e c i Z w i ą z k u Radzieckiego . Ich d r o ­ga n a w y s p y b y ł a z ł o ż o n a i d ł u g a . C z ę ś ć d o t a r ł a do A n g l i i w c z e r w c u 1940 r. Z F r a n c j i po jej kap i tu lac j i , c z ę ś ć z L i t w y w 1940 r. po i nwaz j i radz ieckie j o raz ze Z w i ą z k u R a d z i e c k i e g o po w y b u c h u w c z e r w c u 1941 r. w o j n y n i e m i e c k o - r a d z i e c -kiej — p r z e z m . i n . P e r s j ę (z w o j s k i e m p o l s k i m gen. A n d e r s a ) , Irak, P a l e s t y n ę , Egip t , W ł o c h y , lub nawet p r z e z N o w ą Z e l a n d i ę i A u s t r a l i ę . Osta tnia fala p r z y b y ł a do A n g l i i z N i e m i e c p o d k o n i e c wo jny i po jej z a k o ń c z e n i u , m . in . p r zez W ł o c h y i F r a n c j ę . 2

W i ę k s z o ś ć P o l a k ó w u w a ż a ł a swój pobyt na Wyspach za kolejny etap w o ­jennej t u ł a c z k i , a publ ikac je na ł a m a c h gazety w y r a ź n i e m ó w i ł y o z a m i a r z e powrotu do K r a j u po z a k o ń c z e n i u wojny. Z Francj i po cze rwcu 1940 r o k u p rzyby ło do Wie lk i e j B r y t a n i i ok. 30 rys. żo łn ie rzy po l sk i ch i 3 tys. cywilów. Po z a k o ń c z e n i u d z i a ł a ń wo jennych na Wyspach z n a j d o w a ł o s ię o k o ł o 90-95 tys. Po laków, w t y m 60 tys. wo j ska 3 . W latach 1945-1947 l i c z b a ta w z r o s ł a do p r ze sz ło 250 tys. P o l a k ó w .

B y l i w ś r ó d n i c h ż o ł n i e r z e P o l s k i c h Sił Zb ro jnych z o d d z i a ł ó w p o d b r y t y j s k i m d o w ó d z t w e m , k t ó r e ś c i ą g n i ę t o n a teren Zjednoczonego K r ó l e s t w a w c e l u p r ze -

1 K . S w o r d , N . D a v i e s , J . C i e c h a n o w s k i , The formation of the Polish community nin Great Britain 1939-1950, London 1989; J. Z u b r z y c k i , Polish Immigrants in Britain, The Hague 1956; B. C z a y k o w s k i , B. S u l i k , Polacy w Wielkiej Brytanii, Paryż 1961; S. P a t t e r ­son , The Poles: An exile community in Britain, [w:] Between Two Cultures. Migrant and Minorities in Britain, Oxford 1977.

2 J . S e r w a ń s k i , Polacy w Wielkiej Brytanii w latach II wojny światowej, [w:] Polonia w Europie, red. B . Szydłowska-Ceglowa, Poznań 1992, s. 423.

3 Tamże, s. 424.

p r o w a d z e n i a demobi l i zac j i . P o c z ą t k o w o ty lko n i e l i c z n i d e c y d o w a l i s i ę n a po­w r ó t do P o l s k i . 4

Tadeusz R a d z i k z a u w a ż a , ż e p rzez p ierwsze dwa lata po wojnie t r w a ł y w z m o ż o n e migracje P o l a k ó w : z W i e l k i e j Bry tan i i do P o l s k i oraz z k r a j ó w europe jsk ich (g łówn ie z W ł o c h i z N iemiec ) , B l i sk iego W s c h o d u , Ind i i i A f r y k i do W i e l k i e j Bry tan i i , co p o z w a l a ty lko na szacunkowe o k r e ś l e n i e aż do r o k u 1950 s tanu populac j i po lsk ie j 5 . Z a S w o r d e m , Dav iesem i C i e c h a n o w s k i m po­da ł , ż e w ś r ó d 90-95 tys. P o l a k ó w z n a j d o w a ł o s ię , w e d ł u g ź r ó d e ł w o j s k o w y c h 54 234 ż o ł n i e r z y l ądowej a r m i i polsk ie j , 21 744 cywi lów, a 14-19 tys. s ł u ż y ł o w lo tn ic twie , marynarce wojennej oraz Pomocnicze j S ł u ż b i e Kob ie t . S p o ś r ó d 249 tys. ż o ł n i e r z y P S Z (XII 1945 r.) o k o ł o 200 tys. p r z y b y ł o do Wie lk i e j B r y t a n i i .

Z a r a z e m j ednak 95 tys. do 1949 r o k u r e p a t r i o w a ł o s i ę do K r a j u . D o P o l s k i e g o K o r p u s u P r z y s p o s o b i e n i a i R o z m i e s z c z e n i a [dalej: P K P R ] w s t ą p i ł o do lu tego 1949 r o k u 114 tys. ż o ł n i e r z y i o f ice rów, ale i z tej g rupy p r z e s z ł o 20 tys, p o w r ó c i ł o do P o l s k i lub e m i g r o w a ł o dale j . 6

N i e b u d z ą w i ę k s z y c h w ą t p l i w o ś c i dane bryty jskie o d n o ś n i e do p r z y b y ł e j do W i e l k i e j B r y t a n i i g rupy tzw. „ d i p i s ó w " (Disp laced Persons) o raz c z ł o n k ó w ro­d z i n ż o ł n i e r s k i c h . Było to w s u m i e ok. 32 tys. o s ó b . Ponad to 12 do 14 tys. o s ó b p r z y b y ł o do N i e m i e c i A u s t r i i w r a m a c h p r o g r a m u E u r o p e a n V o l u n t a r y W o r k e r s j a k o robotn icy-ochotn icy . W rezu l tac ie , w p a ź d z i e r n i k u 1949 r. na terenie W i e l ­k ie j B r y t a n i i p r z e b y w a ł o ok. 160 tys. P o l a k ó w . 7

Bry ty jczycy 5 l i pca 1945 r o k u cofnęl i uznanie p o l s k i e m u r z ą d o w i emi ­g racy jnemu w Londyn ie i p r z e r z u c i l i je na p r o s o w i e c k i T y m c z a s o w y R z ą d J e d n o ś c i Narodowej w Warszawie , co w y w o ł a ł o k o n s t e r n a c j ę w ś r o d o w i s k u P o l o n i j n y m n a c a ł y m ś w i e c i e . D P i D Ż od tej pory zasypywany b y ł d o w o d a m i p o p a r c i a P o l a k ó w p r z e b y w a j ą c y c h w w o l n y m świec i e d la po l sk iego r z ą d u w L o n d y n i e . Bry ty jczycy i A m e r y k a n i e nada l z a c h ę c a l i P o l a k ó w do powro­tu, ale zdecydowana w i ę k s z o ś ć żo łn i e rzy , p r z e w a ż n i e p o c h o d z ą c y c h z z i e m w s c h o d n i c h , o d m ó w i ł a . P o m i m o sowieckie j propagandy, powszechn ie akcep­towanej na Zachodz ie , k t ó r a g łos i ł a , że P o l s k a jest wo lna , ż e o d b ę d ą s ię w o l - 7

ne w y b o r y i ż e wszyscy polscy ż o ł n i e r z e p o w i n n i j a k najszybciej w r ó c i ć do K r a j u oraz coraz częśc ie j p o j a w i a j ą c y c h s ię o k r z y k ó w : „Po le s go H o m e " , l on ­d y ń s k i dz i enn ik o d n o t o w y w a ł p r zychy lne P o l a k o m g łosy brytyjskie r ó ż n y c h ś r o d o w i s k , da j ące wyraz oburzen iu , ż e A l i a n c i z d r a d z i l i w J a ł c i e swojego

4 Tamże. 5 T. R a d z i k , Społeczność polska w Wielkiej Brytanii w latach 1945-1990, [w:] Polonia

w Europie..., s. 437. 6 Tamże. 7 Tamże, s. 438.

wiernego sojusznika , ż e n a l e ż y r o z w i ą z a ć p a l ą c y p rob lem natura l izac j i P o ­laków, b r o n i ć p r a w tych wszys tk ich , k t ó r y c h p o z b a w i ł y o jczyzny i w o l n o ś c i j a ł t a ń s k i e decyz je 8 . Sytuacja by ła coraz bardziej n a p i ę t a . P i smo p r z e s t r z e g a ł o p o l a k ó w p rzed p u ł a p k a m i p r a w n y m i i c zyha jącym n i e b e z p i e c z e ń s t w i e ze stro­ny Konsu l a tu Genera lnego tzw. Tymczasowego R z ą d u J e d n o ś c i N a r o d o w e j , k tóry ogłosi ł w Londynie obwieszczenie o rejestracji obywateli po l sk i ch 9 . U jaw­niano konsekwencje p rawne rejestracji w r e ż y m o w y m konsulac ie , k t ó r a o d ­b i e r a ł a p r a w a u c h o d ź c z e . Obawiano się , ż e oddanie s ię pod j u r y s d y k c j ę w a r ­s z a w s k ą b ę d z i e d la w ł a d z bry ty j sk ich p o d s t a w ą do przymusowej repat r iac j i . Ł a m y D P i D Ż z a p e ł n i a ł y dyskusje nt. „D laczego nie m o ż e m y p o w r ó c i ć do do­mu" 1 0 . D o s t r z e ż o n o , ż e wojsko polskie na Zachodzie by ło p rob l emem m i ę d z y ­n a r o d o w y m 1 1 i 90% ż o ł n i e r z y nie chce w r a c a ć 1 2 .

J ó z e f G a r l i ń s k i o d n o t o w a ł w swoich p a m i ę t n i k a c h :

Z a c h o d n i p o l i t y c y w i e d z i e l i , ż e w o j n a z Sowie t ami „o P o l s k ę " n ie w c h o d z i w g r ę , ale w i e l u n a s z y c h ż o ł n i e r z y nada l w n i ą w i e r z y ł o i k a ż d y k r o k z m i e r z a j ą c y do d e m o b i l i z a c j i p o l s k i c h j ednos tek g r o z i ł n iepokojem, do bun tu w ł ą c z n i e . B r y t y j ­c z y c y to r o z u m i e l i i j u ż w p o ł o w i e 1945 roku , po c o f n i ę c i u u z n a n i a , r o z p o c z ę l i o s t r o ż n e s o n d a ż e . T o c z y ł y s i ę r o z m o w y z d o w ó d c a m i d u ż y c h p o l s k i c h j e d n o s t e k i z a m b a s a d o r e m R a c z y ń s k i m . [...] W 1946 roku , gdy by ło j u ż jasne, ż e o l b r z y m i a w i ę k s z o ś ć p o l s k i c h ż o ł n i e r z y pozos tanie na Zachodz i e , a r z ą d b ry ty j sk i z d e c y ­d o w a ł , ż e b ę d ą s i ę m o g l i tutaj o s i e d l i ć . 21 maja min i s t e r s p r a w z a g r a n i c z n y c h Ernes t B e v i n o d b y ł d e c y d u j ą c ą r o z m o w ę z gen. A n d e r s e m i k i l k o m a i n n y m i p o l s k i m i g e n e r a ł a m i . P o i n f o r m o w a ł i ch , ż e D r u g i K o r p u s zos tanie p r ze t r anspo r -

8 (b.z.), W najbliższych dniach rząd brytyjski wypowie się na temat naturalizowania cudzoziemców, DPiDŻ 1945, nr 268, s. 2; Oświadczenie bryt Min. Spraw Wewnętrznych, DPiDŻ 1945, nr 271, s. 1; (b.z.), Jak sprowadzić swoich bliskich do Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1945, nr 272, s. 4; (b.z.), Trudności naturalizacji brytyjskiej. O sprawach polskich jeszcze nie za­decydowano, DPiDŻ 1945, nr 274, s. 4; „Polacy, a nie Niemcy są ofiarami wojny!". Znamienna debata w Izbie Lordów, DPiDŻ 1945, nr 290, s. 1, 4; W sprawie powrotu żołnierzy do Kraju. Oświadczenie radia brytyjskiego, DPiDŻ 1945, nr 291, s. 1, 4; (b.z.), Naród polski wie, że Rząd Tymczasowy jest jedynie zakamuflowanym rządem sowieckim, DPiDŻ 1945, nr 292, s. 1; t e n ż e : Naga prawda w Izbie Gmin, DPiDŻ 1945, nr 293, s. 1; Obywatelstwo brytyjskie dla Polaków przedmiotem dyskusji w Izbie Gmin, DPiDŻ 1946, nr 29, s. 1, 4; Parlament a Wojsko Polskie, DPiDŻ 1946, nr 33, s. 1; Min. Bevin broni dobrego imienia żołnierza polskiego. Debaty w Izbie Gmin, DPiDŻ 1946, nr 46, s. 1; Bądźcie lojalni wobec żołnierzy polskich — apeluje min. Bevin do Izby Gmin, DPiDŻ 1946, nr 47, s. 2, 4; Naród nasz nie pozwoli na poniżenie Polaków — fes. Kard. Griffin w obronie wolności, sprawiedliwości i demokracji, DPiDŻ 1946, nr 61, s. 1; Szkoci w obronie praw Polski, DPiDŻ 1946, nr 77, s. 3.

9 (j. В.), Kamuflaż rejestracji, DPiDŻ 1946, nr 36, s. 2. 1 0 Np. Dyskusja publiczna w Conway Hall — 11 II 1946, DPiDŻ 1946, nr 38, s. 4; prze­

druk z „The Economist": Dlaczego Polacy nie chcą wracać?, DPiDŻ 1946, nr 200, s. 2. 11 Wojsko polskie na Zachodzie — problemem międzynarodowym, DPiDŻ 1946, nr 42,

s. 1. 12 W oczekiwaniu na plan demobilizacji — 90% żołnierzy PSZ nie chce wracać, DPiDŻ

1946, nr 109, s. 1.

t o w a n y do W i e l k i e j B r y t a n i i , tu p r z e p r o w a d z i s ię d e m o b i l i z a c j ę , z a ś p o l s c y żo ł ­n ierze , ocho tn iczo , b ę d ą m o g l i z a p i s y w a ć s ię do specja lnego Indus t r i a l Sett le­ment Corps , k t ó r y u ł a t w i i m p r z e j ś c i e do ż y c i a cywi lnego . Osta tecznie u t r z y m a ł a s i ę n a z w a P o l i s h Reset t lement Co rp s (Po l sk i K o r p u s P r z y s p o s o b i e n i a i R o z ­m i e s z c z e n i a , P K P R ) . Z a p i s y r o z p o c z ę ł y s ię we w r z e ś n i u 1946 r o k u . 1 3

Tadeusz W y r w a w Bezdrożach dziejów Polski n a p i s a ł , ż e :

... c e l e m r z ą d u b ry ty j sk iego b y ł a l i k w i d a c j a P S Z w m o ż l i w i e b e z b o l e s n y d l a n iego s p o s ó b , a w i ę c bez u ż y c i a p r z e m o c y i bez n a d a n i a r o z g ł o s u sp r awie p o l ­s k i e j . 1 4

W m a r c u 1946 r o k u p o j a w i ł y s ię w D P i D Ż donies ien ia o r o z m o w a c h p rzeds t awic i e l i w ł a d z bry ty j sk ich z p o l s k i m i d o w ó d c a m i w sprawie demobi ­l i z ac j i , a śc iś le j — l i k w i d a c j i P o l s k i c h Sił Zb ro jnych oraz r o z w a ż a n i a n a ten temat w prasie bry ty j sk ie j 1 5 . Ż o ł n i e r z e II K o r p u s u i i n n y c h p o l s k i c h jednos tek b y l i p r z e ś w i a d c z e n i , ż e „jeżeli R z ą d bry ty jsk i z l ikwidu je Wojsko Po l sk ie — to d o k o n a ostatecznej zd rady N a r o d u Po l sk i ego" 1 6 . M i n i s t e r sp raw zagran icz ­n y c h , Ernest B e v i n p r e z e n t o w a ł w Izbie G m i n wie lok ro tn i e s y t u a c j ę Po l a ­k ó w 1 7 . Gaze t a p r z e d r u k o w y w a ł a jego najistotniejsze w y s t ą p i e n i a , j a k np. z 20 m a r c a 1946 r o k u , k i e d y rozdano ż o ł n i e r z o m P S Z o ś w i a d c z e n i e r z ą d u brytyj­sk iego (wzywa jące do repatriacji) d o ł ą c z o n e do deklaracj i r z ą d u warszawsk ie ­go w sprawie powro tu do P o l s k i 1 8 . Zas tanawiano s ię i l u P o l a k ó w p o w r ó c i do K r a j u 1 9 . R o z t r z ą s a n o pe r spek tywy emigrac j i 2 0 . D o m a g a n o s ię , b y Po l acy m o g l i s ami i bez n a c i s k ó w z e w n ę t r z n y c h p o d j ą ć d e c y z j ę na temat powro tu do P o l s k i 2 1 . A d a m Prag ie r w s w o i m odczyc ie 5 k w i e t n i a 1946 r o k u zorgan i ­z o w a n y m p rzez S towarzyszen ie P i s a r z y P o l s k i c h na O b c z y ź n i e w L o n d y n i e

1 3 J . G a r l i ń s k i , Świat mojej pamięci. Wspomnień tom drugi. Londyn, Warszawa 1998, s. 35.

1 4 T. W y r w a , Bezdroża dziejów Polski. Kraj i emigracja po 1 września 1939 г., Lubl in 1998, s. 132; W X rozdziale tej publikacji pt. Rozbrojenie Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie autor omówił i podał obszerną, interesującą bibliografię na ten temat.

15 18 marca — „wezwanie" do powrotu. Decyzje w sprawie Polskich Sił Zbrojnych, DPiDŻ 1946, nr 64, s. 1.

1 6 T. W y r w a , Bezdroża..., s. 139. 17 Min. Bevin broni dobrego imienia żołnierza polskiego. Debaty w Izbie Gmin, DPiDŻ

1946, nr 46, s. 1; Bądźcie lojalni wobec żołnierzy polskich — apeluje min. Bevin do Izby Gmin, DPiDŻ 1946, nr 47, s. 2, 4; Naród nasz nie pozwoli na poniżenie Polaków — ks. Kard. Griffin w obronie wolności, sprawiedliwości i demokracji, DPiDŻ 1946, nr 61, s. 1; P. Bevin o wojsku polskim. Dziś przemówienie w Izbie Gmin, DPiDŻ 1946, nr 68, s. 1.

18 Przemówienie min. Bevina w Izbie Gmin. Deklaracje w sprawie powrotu do Kraju. Sposób traktowania żołnierzy powracających do Kraju, DPiDŻ 1946, nr 69, s. 1, 4.

19 Ilu Polaków powróci do Kraju? Opinia brytyjska omawia deklarację p. Bevina, DPiDŻ 1946, nr 70, s. 1, 4.

2 0 (R-n), Perspektywy emigracji, DPiDŻ 1946, nr 79, s. 2; A . P r a g i e r , Dziś i jutro emi­gracji, DPiDŻ 1946, nr 86, s. 2.

2 1 (b.z.), Zostawmy decyzje powrotu żołnierzom PSZ, DPiDŻ 1946, nr 82, s. 4.

wyraz i ł p rzekonanie , ż e P o l a k ó w poza Kra jem „ z a t r z y m u j e o b o w i ą z e k w a l k i o n i e p o d l e g ł o ś ć , w k t ó r e g o s p e ł n i a n i u nikt i ch z a s t ą p i ć nie m o ż e . [...] Protest p rzec iwko temu, co uczyn iono z Po l ską" 2 2 .

Don ies ien ia gazety z maja 1946 roku p o t w i e r d z a j ą t e z ę T. W y r w y , ż e w ł a d z e brytyjskie o p r a c o w y w a ł y s p o s ó b l ikwidac j i P S Z bez w s p ó ł u d z i a ł u c z y n n i k ó w po l sk i ch , w ta jemnicy 2 3 . G e n e r a ł Ande r s z w s t ę p n y c h r o z m ó w w Londyn ie p o w r ó c i ł do W ł o c h i nie by ł o n i c z y m informowany. W s w o i c h wspomnien iach napisze p ó ź n i e j :

7 maja 1946 r o k u u k a z a ł a s ię w prasie brytyjskiej w z m i a n k a o d a l s z y c h pos ta ­n o w i e n i a c h w sp rawie demob i l i z ac j i P o l s k i c h Sił Z b r o j n y c h bez p o r o z u m i e n i a s ię z z a i n t e r e s o w a n y m i . 2 4

22 maja 1946 r o k u minis ter B e v i n z łożył o ś w i a d c z e n i e w Izbie G m i n 0 l i kwidac j i P S Z , sp rowadzen iu II K o r p u s u do Wie lk i e j B r y t a n i i i u t w o r z e n i u P K P R , k t ó r y mia ł f u n k c j o n o w a ć dwa lata jako r o z w i ą z a n i e p r z e j ś c i o w e 2 5 . L o n ­d y ń s k i dz i enn ik o d n o t o w a ł p rzychy lne na ogół reakcje p ra sy brytyjskiej po o ś w i a d c z e n i u Bev ina w sprawie P o l a k ó w 2 6 . Z d a r z a ł y s ię j ednak g ł o s y protestu 1 to ze s t rony p r z y j a ź n i e d o t ą d nas tawionych do P o l a k ó w S z k o t ó w , k t ó r z y obawial i s ię bez roboc ia 2 7 . Gaze ta dopiero 3 cze rwca 1946 r o k u z a m i e ś c i ł a rozkaz gen. A n d e r s a do ż o ł n i e r z y z dnia 29 maja o d n o s z ą c y s ię do d e m o b i l i ­zac j i 2 8 . Z a p e w n i a ł w n i m żo łn ie rzy , ż e :

P ó j d z i e m y z z i e m i w ł o s k i e j , pop rzez z i e m i ę b ry ty j ską , a j u t ro nie w i a d o m o po­p r z e z j a k i sz lak , do P o l s k i takiej , o j a k ą w a l c z y l i ś m y , do P o l s k i p r a w d z i w e j , k t ó r e j ż a d n e serce p o l s k i e nie w y o b r a ż a sobie bez L w o w a i W i l n a . Z d r o g i tej, k t ó r a jest n a s z ą d r o g ą h i s t o r y c z n ą , nie zejdziemy. N a s z a s ł u ż b a n ie k o ń c z y s i ę . N a s z p o c h ó d do P o l s k i wolne j , ca łe j i n i e p o d l e g ł e j t r w a . (...) O t r z y m a l i ś m y r ó w n i e ż z apewn ien i e p o ł ą c z e n i a ż o ł n i e r z y z i c h r o d z i n a m i z n a j d u j ą c y m i s i ę n a

2 2 A . P r a g i e r , Dziś i jutro emigracji, DPiDŻ 1946, nr 86, s. 2. 23 Nowa nota w sprawie demobilizacji, DPiDŻ 1946, nr 108, s. 1; Zapowiedź niepokoją­

cych zmian, DPiDŻ 1946, nr 108, s. 3; Osiedlić uchodźców przed zimą! Przemówienie posła Stokesa w Izbie Gmin, DPiDŻ 1946, nr 113, s. 1; II Korpus przyjeżdża do Wielkiej Brytanii — 117 tys. osób; tylko 3 tys. do Polski, DPiDŻ 1946, nr 118, s. 1; Dobra wola i szukanie rozwią­zań. W Izbie Gmin — o przyszłości żołnierzy polskich, DPiDŻ 1946, nr 120, s. 2.

2 4 W A n d e r s , Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939-1946, wyd. 2, Londyn 1950, s. 407

25 Demobilizacja Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Polski Korpus Przysposobienia zapowiada min. Bevin, DPiDŻ 1946, nr 121, s. 1, 4.

2 6 Po decyzjach demobilizacyjnych. Polski Korpus Przysposobienia organizacją przej­ściową, DPiDŻ 1946, nr 122, s. 1; „Nie mogąc zapewnić bezpieczeństwa w Polsce, przyjmijmy gościnnie Polaków", pisze prasa brytyjska po oświadczeniu min. Bevina, DPiDŻ 1946, nr 123, s. 3.

2 7 Z . N a g ó r s k i (jr), Szkocja reaguje na przyjazd II Korpusu, DPiDŻ 1946, nr 125, s. 3. 28 „Nie zejdziemy z naszej drogi". Rozkaz gen. Andersa do żołnierzy II Korpusu, DPiDŻ

1946, nr 130, s. 1.

terenie A f r y k i , Ind i i , M e k s y k u i tp. R e a l n a ocena sytuacj i po l i tyczne j , w j ak i e j z n a l a z ł s i ę N a r ó d P o l s k i , a z n i m i my, jego ż o ł n i e r z e — k a z a ł y n a m p r z y j ą ć t ę tak c i ę ż k ą d l a nas j e d n o s t r o n n ą d e c y z j ę R z ą d u Bry ty j sk i ego . 2 9

W o b l i c z u impasu konferencj i do spraw u c h o d ź c ó w w Londyn ie , gen. Anders , p rezyden t R a c z k i e w i c z i p remier A r c i s z e w s k i realnie ocen i l i s y t u a c j ę m i ę d z y n a r o d o w ą oraz p o s u n i ę c i e r z ą d u brytyjskiego, k t ó r e b y ł o k l ę s k ą po ­l i tyczną P o l a k ó w . T. W y r w a s t w i e r d z i ł , ż e :

W w o j s k u p o l s k i m w e W ł o s z e c h z a w r z a ł o . J a k p i s a ł [...] Z b i g n i e w J a s i ń s k i , n a pods t awie w ł a s n y c h obserwacj i , podczas gdy „ ó w c z e s n y L o n d y n b y ł zas t r a szo­ny i s ł u ż a l c z y . . . w m a s a c h ż o ł n i e r z y II K o r p u s u t r w a ł d u c h z d e c y d o w a n i e bo jo ­wy" . Na j s i l n i e j z a r e a g o w a ł o d o w ó d z t w o 5 Kresowe j D y w i z j i P i e c h o t y (5KDP) z gen. N i k o d e m e m S u l i k i e m i j ego szefem sztabu, p p ł k . d y p l . P i o t r e m H a r c a j e m na czele , co p r z e s z ł o do h i s t o r i i j a k o protest, „ b u n t " tej D y w i z j i , h i s t o r i i na o g ó ł p r z e m i l c z a n e j . 3 0

W D P i D Ż n a ten temat r ó w n i e ż nie u k a z a ł się ż a d e n a r t y k u ł . A r g u m e n t y p p ł k . Harca ja n a odprawie u gen. A n d e r s a z dnia 30 maja, tj. domaganie s ię od B r y t y j c z y k ó w u k ł a d u , k t ó r y z a p e w n i ł b y nie ty lko ż o ł n i e r z o m II K o r p u s u ale i c a ł e m u u c h o d ź s t w u (kombatanci z A K , j e ń c y z 1939 roku , d ip is i , u c h o d ź ­stwo cywilne) w a r u n k i do ż y c i a na o b c z y ź n i e , p o j a w i ą s ię j ednak w p i ś m i e w kole jnych m i e s i ą c a c h . Genera ln ie gazeta w t y m okresie p r e f e r o w a ł a l in ię po l i t yczną z g o d n ą z p r z e k o n a n i a m i gen. A n d e r s a , by nie z a d r a ż n i a ć s tosun­k ó w z A n g l i k a m i , jej ł a m y nie u k a z a ł y d rama tyzmu sytuacj i i p a n u j ą c y c h n a s t r o j ó w w p o l s k i m w o j s k u we W ł o s z e c h . D a ł y j ednak w y r a z g ł ę b o k i e m u oburzeniu i g o r y c z y z p o w o d u b r a k u zaproszen ia ż o ł n i e r z y P S Z p rzez a l ian­t ó w do w z i ę c i a u d z i a ł u w wielkie j „ P a r a d z i e Z w y c i ę s t w a " 8 cze rwca 1946 r o k u w L o n d y n i e 3 1 . D w u d z i e s t u p i ę c i u l o tn ików, k t ó r z y w a l c z y l i o A n g l i ę i zos ta l i zaproszeni , o d m ó w i l i u d z i a ł u w defi ladzie z u w a g i na to, ż e p o m i n i ę t o s i ły l ą d o w e i m a r y n a r k ę .

P r zy j azd p i e r w s z y c h ż o ł n i e r z y II K o r p u s u do Wie lk i e j B r y t a n i i 13 czerw­ca 1946 r o k u z d e t e r m i n o w a ł rodzaj pub l ikac j i , j ak i e u k a z y w a ł y s ię w l o n d y ń ­s k i m d z i e n n i k u 3 2 . Ich ton z n a k o m i c i e odda ją s ł o w a ze w s p o m n i e ń A l e k s a n d r a Bluma:

2 9 Tamże, Rozkaz ten zachował się w Archiwach IPMS w Londynie. Sygnatura: B/846. 3 0 T. W y r w a , Bezdroża..., s. 144. 31 Kto będzie reprezentował Polskę na defiladzie zwycięstwa? Lotnicy odmawiają. Ży­

mierski przysyła delegację, DPiDŻ 1946, nr 133, s. 1; A . P r a g i er, Nieobecni, DPiDŻ 1946, nr 134, s. 1; Polacy defilowali w Glasgow, DPiDŻ 1946, nr 137, s. 1.

32 Przyjazd pierwszych żołnierzy II Korpusu, DPiDŻ 1946, nr 137, s. 1; M . Ś w i ę c i c k i , Pierwsi żołnierze polscy z Wioch. Gościnne przyjęcie ze strony Brytyjczyków, DPiDŻ 1946, nr 141, s. 3; 4 tys. żołnierzy II Korpusu na „Mauretanii", DPiDŻ 1946, nr 144, s. 1; Nowy transport żołnierzy z Włoch, DPiDŻ 1946, nr 147, s. 1; (R. K.) , Z Włoch do Liverpoolu, DPiDŻ 1946, nr 148, s. 1.

W A n g l i i c z u l i ś m y s ię , j a k ryba w y r z u c o n a na b r z e g . W s z y s t k o tu b y ł o inne , wysp i a r sk i e i bardzie j obce: k l imat , j ę z y k , l udz i e , t e m p o i s p o s ó b ż y c i a ł a d i p o r z ą d e k . P a n o w a ł a c i sza , nuda i j a k i ś d z i w n y n i e p o k ó j w se rcu i s t r a ch u r z ą d z e n i a tu sobie nowego życ ia . N i e z d a w a l i ś m y sobie s p r a w y z tego, ż e r ó w n o l e g l e z a g o n i ą W o j s k a Polsk iego , o d b y w a ł a s ię agon ia b ry ty j sk iego l w a , degradacja i dez in tegrac ja i m p e r i u m brytyjskiego. [...] Odn i e s ione b y ł o gorze j a n i ż e l i P y r r u s o w e z w y c i ę s t w o , bo wojna z a k o ń c z y ł a s i ę k l ę s k ą c a ł e g o Z a c h o d u i n i e s ł y c h a n y m , n i e z a s ł u ż o n y m [...] z w y c i ę s t w e m chyt rego S t a l i n a . 3 3

Starano się w y j a ś n i a ć P o l a k o m i B r y t y j c z y k o m c z y m w o g ó l e m a b y ć P K P R 3 4 . Zawiadamiano o kole jnych t ransportach P o l a k ó w z W ł o c h , A f r y k i , B l i sk iego W s c h o d u , Ind i i i t d . 3 5 . Po jawi ły się py tan ia o m o ż l i w o ś c i za t rudnie­nia P o l a k ó w 3 6 . W z w i ą z k u z masowym n a p ł y w e m r o d a k ó w , po lsk ie o rgan i ­zacje u c h o d ź c z e w Wie lk i e j Bry tan i i 24 cze rwca 1946 roku , z in ic ja tywy Sto­warzyszen ia P o l s k i c h K o m b a t a n t ó w (Samopomoc Wojska) u t w o r z y ł y K o m i s j ę K o o r d y n a c y j n ą K o m i t e t u S p o ł e c z n e g o Organizac j i Z a w o d o w y c h , k t ó r a oto­czyła o p i e k ą nowo p r z y b y ł y c h 3 7 . Poinformowano, ż e w E d y n b u r g u P o l s k a Agencja P rasowa w y d a ł a b r o s z u r ę z cyk lu „ D o c u m e n t s and Op in ions" pt. Fu­ture of the Polish Army, Navy and the Air Force, k t ó r a b y ł a z b i o r e m oficjal­nych o ś w i a d c z e ń p o l s k i c h i b ry ty jsk ich 3 8 . Ponadto z a w i e r a ł a r o z k a z gen. Ande r sa wydany w z w i ą z k u z e w a k u a c j ą II K o r p u s u z W ł o c h , r o z k a z w i c e ­a d m i r a ł a Ś w i r s k i e g o , w y d a n y po opuszczeniu bandery n a „B łyskawicy" , „Bu­rzy" i „Wilku", w y p o w i e d z i z dyskusj i w Izbie G m i n na temat u d z i a ł u P o l a k ó w w Paradzie Z w y c i ę s t w a oraz fragmenty op in i i p rasy brytyjskiej .

Zygmunt N a g ó r s k i jr. o s t r zega ł , że brytyjscy g ó r n i c y nie chcą, by P o l a c y za jmowal i i c h miejsca p racy 3 9 . N a te w i a d o m o ś c i n a k ł a d a ł y s ię don ies ien ia o pogromie Ż y d ó w w K r a k o w i e i w Kie l cach , o n a d u ż y c i a c h U N R R A w N i e m ­czech wobec p o l s k i c h d ip i sów. Odredakcyjne komenta rze p o t w i e r d z a ł y o g ó l ­ne poczucie chaosu i n i e p e w n o ś c i co do p r z y s z ł o ś c i P o l s k i , E u r o p y i ś w i a t a . P a n o w a ł o przekonanie , ż e Bryty jczycy chcie l i u s u n ą ć p o l s k i p r o b l e m z w i ­doku poprzez rozb ic ie w i ę k s z y c h skupisk u c h o d ź c z y c h , r o z t o p i ć e lement po l sk i w ś r ó d s p o ł e c z e ń s t w Europy. Jerzy L e r s k i po la tach n a p i s a ł , ż e „ z a b r a ­kło wtedy m ę ż a stanu ka l i b ru J ó z e f a P i ł s u d s k i e g o " 4 0 . G e n e r a ł ó w d o w o d z ą ­cych j ednos tkami P S Z na Zachodzie .

3 3 A . B l u m , Moja zimna wojna. Wspomnienia emigracyjne, Londyn 1984, s. 17. 34 Charakter i organizacja Korpusu Przysposobienia. Gen. Kopański o przyszłości PSZ,

DPiDŻ 1946, nr 143, s. 1. 35 Repatriacja Polaków z Afryki, DPiDŻ 1946, nr 149, s. 3; Ostatnie oddziały II Korpusu

opuszczają Włochy. Pożegnalne oświadczenie gen. Andersa, DPiDŻ 1946, nr 253, s. 3. 36 Czy Polacy będą pracowali w kopalniach brytyjskich?, DPiDŻ 1946, nr 149, s. 1;

O zatrudnianie Polaków w kopalniach brytyjskich, DPiDŻ 1946, nr 172, s. 1. 37 Organizacje społeczne witają II Korpus, DPiDŻ 1946, nr 151, s. 3. 3 8 O przyszłości PSZ, DPiDŻ 1946, nr 151, s. 3. 3 9 Z. N a g ó r s k i (jr.), Górnicy nie chcą nas, DPiDŻ 1946, nr 152, s. 3. 4 0 J . L e r s k i , Emisariusz „Jur", Londyn 1984, s. 209.

... p r z e r a z i ł o w i d m o k r y z y s u ; nie w y t r z y m a l i n a p i ę c i a ; o d w a ż n i w o t w a r t y m b o j u z w r o g i e m — u l ę k l i s i ę s o j u s z n i k ó w . . . N a w e t na to s ię nie z d o b y l i , b y s p i s a ć z B r y t y j c z y k a m i n a l e ż y t ą u m o w ę r o z b r o j e n i o w ą . . . O b r o ń c y W a r s z a w y [1944 г.], k a p i t u l u j ą c , [...] m i e l i o d w a g ę s t a w i a ć N i e m c o m w a r u n k i . A d o w ó d c y e m i g r a c j i n i e o d w a ż y l i s i ę o d e z w a ć po m ę s k u c h o ć b y do m i n i s t r a B e v i n a . 4 1

Z n u m e r u 169 D P i D Ż , z dn ia 20 l ipca , p o ś w i ę c o n e g o ż o ł n i e r z o m II K o r ­p u s u p r z y b y ł y m z W ł o c h do Wie lk i e j Bry tan i i , z a w i e r a j ą c e g o powi ta lne w y ­p o w i e d z i o s o b i s t o ś c i ż y c i a brytyjskiego oraz polskiego L o n d y n u , w y ł a n i a s ię o b r a z manifes tacj i p r z y j a ź n i polsko-brytyjskiej , nie m a ś l a d u w a h a ń i roz te rek ż o ł n i e r z y P S Z 4 2 . K i l k a d n i p ó ź n i e j j ednak u k a z a ł s ię list do r edakc j i od czy­t e l n i k a z II K o r p u s u , w k t ó r y m czytamy:

W s t o s u n k u do ż o ł n i e r z a o b o w i ą z u j e d o w ó d c ó w s z c z e r o ś ć . N i e w o l n o go o k ł a ­m y w a ć d l a tzw. w y ż s z y c h ce lów. D o w ó d c a p o w i n i e n ż o ł n i e r z o w i m ó w i ć p r a w d ę i t y l k o p r a w d ę , a w sytuacjach t r u d n y c h lub k r y t y c z n y c h jest to z g o ł a k o n i e c z n e , g d y ż t y l k o w tedy ż o ł n i e r z m o ż e u f a ć swo jemu p r z e ł o ż o n e m u , j e ż e l i jes t p e w i e n , ż e to, co m u s i ę m ó w i , jest p r a w d z i w e . P r o p a g a n d a p r a c u j ą c a n a u s ł u g a c h w o j ­s k a c z ę s t o p o z w a l a sobie n a pewne o d s k o k i od zasad m ó w i e n i a p rawdy . R o b i ą to nawet n i e l i c z n i d o w ó d c y w dobrej nawet wierze . . . N i e w o l n o j e d n a k n i g d y ś w i a d o m i e o k ł a m y w a ć p o d w ł a d n y c h . J a k i e t r u d n o ś c i powoduje n i e u m i e j ę t n a l u b p r z e s a d n a p ropaganda , m o g ą o c e n i ć c i ż o ł n i e r z e , k t ó r z y os ta tn io p r z y b y l i z W ł o c h n a t e ren A n g l i i i t u zos t a l i ob l an i z i m n ą w o d ą r e a l i z m u sy tuac j i , d l a k t ó r y c h dz i s i e j s za r z e c z y w i s t o ś ć m o ż e b y ć p r z y k r y m z a s k o c z e n i e m . 4 3

J o t k a w c y k l u II Korpus w Wielkiej Brytanii, z a p o z n a w a ł c z y t e l n i k ó w z p r o b l e m a m i żo łn ie rzy , i c h pot rzebami , m o ż l i w o ś c i a m i kon tak tu z r o d z i n a m i w K r a j u , za t rudn ien iem, sposobem życia , p o ł ą c z e n i e m r o d z i n n a emigrac j i , d z i a ł a l n o ś c i w organizac jach k o m b a t a n c k i c h i s p o ł e c z n y c h , p r z e k o n y w a ł do n a u k i j ę z y k a ang ie l sk iego 4 4 . W s p o m a g a l i go Zygmunt N a g ó r s k i (jr.) o raz M a ­r e k Ś w i ę c i c k i , k t ó r z y j e ż d ż ą c po obozach w y s i e d l e ń c ó w p i s a l i z n i c h do l o n ­d y ń s k i e g o d z i e n n i k a r e p o r t a ż e 4 5 .

4 1 T. W y r w a , Bezdroża..., s. 157. 4 2 DPiDŻ 1946, nr 169, s. 1-4. 4 3 J o t k a , Głos czytelnika z II Korpusu, DPiDŻ 1946, nr 173, s. 3. 4 4 J o t k a , II Korpus w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1946, nr 182, s. 3; t e n ż e , Głosy

z II Korpusu, DPiDŻ 1946, nr 185, s. 3; Z życia polskich wysiedleńców. Konferencja w sprawie zatrudnienia, DPiDŻ 1946, nr 186, s. 3; Potrzeby II Korpusu. Organizujemy Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, DPiDŻ 1946, nr 193, s. 3; Z życia oddziałów II Korpusu, DPiDŻ 1946, nr 196, s. 3; Z życia oddziałów II Korpusu — Uczmy się języka angielskiego, DPiDŻ 1946, nr 204, s. 3.

4 5 Z. N a g ó r s k i (jr.), IIKorpus w Wielkiej Brytanii — Co wam dziś dać możemy, DPiDŻ 1946, nr 187, s. 3; t e g o ż , Z życia II Korpusu, DPiDŻ 1946, nr 208, s. 3; M . Ś w i ę c i c k i , W obozach II Korpusu. Kresowa przyjeżdża do Anglii, DPiDŻ 1946, nr 188, s. 3; t e n ż e , W obozach II Korpusu, DPiDŻ 1946, nr 194, s. 3; Z obozów II Korpusu. Kobiety, żony żołnierzy, DPiDŻ 1946, nr 199, s. 3.

W sierpniu 1946 r o k u u k a z a ł o s ię p r z e m ó w i e n i e Tomasza A r c i s z e w s k i e ­go w y g ł o s z o n e na powitanie ż o ł n i e r z y P S Z z W ł o c h 4 6 oraz p e ł n y tekst de­klaracj i i w a r u n k ó w p r z y j ę c i a w szeregi P o l i s h Resett lement Corps ( P K P R ) 4 7 . W y n i k a ł o z n ich , ż e brytyjskie minis te rs two — War Office r o z e s ł a ł o wszys t ­k i m ż o ł n i e r z o m p o l s k i m d e k l a r a c j ę , p r o p o n u j ą c ą z g ł o s z e n i e s ię do P K P R i wy jaśn ia jącą w a r u n k i . Dokumen t ten s k ł a d a ł s ię z 16 p u n k t ó w . N a j w a ż n i e j ­szy m ó w i ł o tym, że :

P K P R w c h o d z i w s k ł a d A r m i i Bry ty j sk i e j . T w o r z y s i ę go aby d o p o m ó c o f i c e r o m i s z e r e g o w y m P S Z p r z y s p o s o b i ć s i ę do ż y c i a c y w i l n e g o . 4 8

Kolejne punk ty z o b o w i ą z y w a ł y do s ł u ż b y w P K P R przez okres d w ó c h lat (w razie zna lez ien ia na w ł a s n a r ę k ę p racy ż o ł n i e r z e m o g l i p r z e j ś ć w c z e ś ­niej do rezerwy) , d e g r a d o w a ł y p o l s k i c h o f i c e r ó w do s topnia p o d p o r u c z n i k a , p o z o s t a ł y c h do s z e r e g o w c ó w , i n f o r m o w a ł y , ż e w razie p o w a ż n y c h w y k r o c z e ń żo łn i e r ze polscy b ę d ą podlegal i B i y t y j s k i e m u S ą d o w i Wojskowemu. N a s t ę p n e publikacje o m a w i a ł y proces normal i zac j i sytuacji P o l a k ó w w Wie lk i e j B r y t a ­n i i 4 9 . O g ł o s z o n o n a ł a m a c h dz ienn ika , ż e rekrutacja do P K P R rozpoczn ie s ię 11 w r z e ś n i a 1946 r o k u 5 0 .

3 w r z e ś n i a 1946 r o k u R z ą d P o l s k i w L o n d y n i e w y d a ł o ś w i a d c z e n i e , k t ó ­rego punkt d rug i b r z m i a ł :

R z ą d R P w n a r z u c o n y c h p rzez o k o l i c z n o ś c i w a r u n k a c h , oraz w p r z e ś w i a d c z e n i u , ż e n a s t ą p i odpowiedn ie zabezp ieczen ie p r z y s z ł o ś c i ż o ł n i e r z y b. j e ń c ó w z k a m p a ­n i i w r z e ś n i o w e j i A K za l eca ż o ł n i e r z o m P S Z w s t ę p o w a n i e do P K P R . Z e w z g l ę d u n a cha rak te r tego K o r p u s u , nie u w a ż a s i ę s ł u ż b y w n i m z a s ł u ż b ę w w o j s k u o b c y m . 5 1

Tego samego dn ia szef sztabu g ł ó w n e g o , gen. S t a n i s ł a w K o p a ń s k i [zo­stał m ianowany p rzez R a d ę G a b i n e t o w ą (Rząd i nacze lny w ó d z ) p o d prze­wodn ic twem prezydenta R a c z k i e w i c z a , zgodnie z p r o p o z y c j ą w ł a d z brytyj­skich , na inspek tora generalnego P K P R ] w y d a ł rozkaz , k t ó r y k o ń c z y ł s ię

4 6 Т. А г с i s z e w s к i , Do żołnierzy II Korpusu Wojsk Polskich. Witam Was! DPiDŻ 1946, nr 188, s. 1.

47 Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia. War Office do żołnierzy Wojska Pol­skiego, DPiDŻ 1946, nr 204, s. 1, 4.

4 8 Tamże, s. 1 4 9 Aby pomóc — cd. w sprawie dokumentu War Office w sprawie zaciągu do Polskiego

Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia, DPiDŻ 1946, nr 205, s. 2; Wypełnić ramy — cd. oświadczeń War Office, DPiDŻ 1946, nr 207, s. 2; (А. В.), Polska Sekcja Przysposobienia i Rozmieszczenia. Warunki dla Ochotniczek PWSK, DPiDŻ 1946, nr 210, s. 4; Polski Korpus Przysposobienia, DPiDŻ1946, nr 212, s. 2, 4.

30 Rekrutacja do Korpusu Przysposobienia rozpoczyna się 11 września. Nowe pogróżki komunistów warszawskich, DPiDŻ 1946, nr 206, s. 1.

5 1 T. W y r w a , Bezdroża..., s. 161.

o ś w i a d c z e n i e m : „ Z g ł a s z a m swoje w s t ą p i e n i e do P K P R i za lecam to p o d l e g ł y m m i ż o ł n i e r z o m " 5 2 . 12 w r z e ś n i a 1946 roku gen. Anders w i z y t o w a ł o d d z i a ł y II K o r p u s u n a W y s p a c h Brytyjskich. D P i D Ż zamieśc i ł r e lac ję z tego ob jazdu d w a d n i p ó ź n i e j . W p r z e m ó w i e n i u do żo łn ie rzy 14 Brygady Pancernej gen. A n ­ders p o w i e d z i a ł :

... d o s z e d ł e m do p rzekonan ia , ż e mac ie s ię z a p i s a ć do Po l sk i ego K o r p u s u P r z y ­sposob ien ia . . . P a m i ę t a j c i e , co W a m m ó w i ł e m stale, a teraz p o w t a r z a m , ż e k a ż d y z Was jest ambasadorem sp rawy p o l s k i e j . 5 3

Z b i e g ł o s ię to z p ie rwszym zaproszeniem P o l a k ó w przez B r y t y j c z y k ó w d o w z i ę c i a u d z i a ł u w 6. rocznicy Beatl le of B r i t a i n 5 4 . O p u b l i k o w a n o op in i e d o w ó d c ó w b ry ty j sk i ch m y ś l i w c ó w m ó w i ą c y c h o odwadze, p r a w o ś c i , o zapa ­l e i en tuz jazmie p o l s k i c h l o t n i k ó w w czasie II wojny ś w i a t o w e j , in formac je o o ś m i u p o l s k i c h lo tn ikach, k t ó r z y m i e l i p r z e l e c i e ć nad L o n d y n e m w czas ie w i e l k i e j def i lady oraz p o ż e g n a n i u po l sk i ch dywiz jonów m y ś l i w s k i c h p r z e z do­w ó d c ó w lo tn i c twa brytyjskiego. P a d a ł y pytania, kto ma r e p r e z e n t o w a ć intere­s y d e m o b i l i z o w a n y c h 5 5 ?

O p r ó c z o d m o w y przyznania p r awa w s t ę p o w a n i a do P K P R j e ń c o m k a m ­p a n i i w r z e ś n i o w e j i A r m i i Kra jowej 5 6 , by ł a bolesna sprawa ż o ł n i e r z y II K o r ­p u s u , k t ó r z y o ż e n i l i s ię z W ł o s z k a m i i nie mie l i p rawa i c h z a b r a ć do W i e l k i e j B r y t a n i i . Z m u s z a ł o to i ch do pozostania we W ł o s z e c h , co w ó w c z e s n y c h w a ­r u n k a c h b y ł o n i e m o ż l i w e , bo nie b y ł o s tosownych p o r o z u m i e ń . D z i e n n i k ś l e ­d z i ł los t y c h p o k r z y w d z o n y c h grup 5 7 . Dopie ro w lu tym 1947 r o k u us ta lono, ż e ż o ł n i e r z e po l scy o ż e n i e n i z W ł o s z k a m i m o g ą p o z o s t a ć w Wie lk ie j B r y t a n i i i n a o g ó l n y c h z a s a d a c h p r z y s t ą p i ć do P K P R 5 8 .

T r z e b a j e d n a k p r z y z n a ć , ż e Bry ty jczycy pomogl i m ł o d z i e ż y z P S Z w u k o ń ­c z e n i u s t u d i ó w 5 9 . Gaze ta p o d a w a ł a wsze lk ie komun ika ty z t y m z w i ą z a -

52 Szef sztabu gen. Kopański o Korpusie Przysposobienia, DPiDŻ 1946, nr 209, s. 1; Gen. K o p a ń s k i , Polski Korpus Przysposobienia, DPiDŻ 1946, nr 212, s. 2, 4; zob. B. L o k a j , Li­kwidacja Polskich Sił Zbrojnych 1945-1946, „Zeszyty Historyczne" 1976, nr 35, s. 61-62.

53 Gen. Anders w oddziałach II Korpusu, DPiDŻ 1946, nr 217, s. 1, 4. 54 W 6. Rocznicę Beatle of Britain, DPiDŻ 1946, nr 216, s. 1, 4; Wielka defilada lotnictwa

nad Londynem w rocznicę Bitwy o Brytanię, DPiDŻ 1946, nr 217, s. 1, 4; Pożegnanie polskich dywizjonów myśliwskich przez dowódców lotnictwa brytyjskiego: „Znamy Was jako ludzi odważnych, prawych, o wypróbowanych wartościach", DPiDŻ 1946, nr 221, s. 1, 4.

55 Kto ma reprezentować interesy demobilizowanych?, DPiDŻ 1946, nr 233, s. 3. 56 Sprowadźmy ich do nas. Prawda o wysiedleńcach, DPiDŻ 1946, nr 247, s. 2; Byli jeńcy

— uchodźcami cywilnymi, DPiDŻ 1946, nr 254, s. 1. 57 B. Jeńcy i żołnierze AK nie przybędą do Wielkiej Brytanii z Niemiec, D P i D Ż 1946,

n r 268, s. 3. 58 Ożenieni z Włoszkami mogą pozostać w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1947, nr 29, s. 1. 5 9 O dalsze studia żołnierzy II Korpusu, DPiDŻ 1946, nr 152, s. 3; Studenci polscy

w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1946, nr 209, s. 3; Przyjazd profesorów, DPiDŻ 1946, nr 236, s. 2. Pat rz też rozdz ia ł o nauce i szkolnictwie wyższym niniejszej pracy; Odkomenderowanie na studia, D P i D Ż 1946, nr 254, s. 3; Przyjmowanie żołnierzy do szkół, DPiDŻ 1946, nr 290, s. 3.

ne, d o k ł a d n e instrukcje, j ak ż o ł n i e r z e m i e l i z a ł a t w i a ć f o r m a l n o ś c i oraz m o ­n i t o r o w a ł a i c h o s i ą g n i ę c i a .

D z i e n n i k d o n o s i ł o odbieraniu obywate ls twa polskiego p rzez w ł a d z e warszawskie za w s t ę p o w a n i e w szeregi P K P R 6 0 o r a z o szeroko zakrojonej akcji agitacyjnej r e ż i m u warszawskiego p r z e c i w z a p i s o m 6 1 . Dop ie ro w p a ź ­dz ie rn iku 1946 r o k u gazeta o d n o t o w a ł a z g o d ę i w a r u n k i b ry ty j sk ich z w i ą z ­k ó w z a w o d o w y c h na zatrudnianie P o l a k ó w w p r z e m y ś l e 6 2 . C y k l i c z n i e poda­wano i lu ż o ł n i e r z y w s t ą p i ł o j u ż do P K P R 6 3 , zasady organizacj i , z a t rudn ien i a i pracy w P K P R 6 4 oraz zasady rejestracji, z w a l n i a n i a i p rzenoszen ia do re­ze rwy 6 5 . J e s i e n i ą w y s ł a n n i k gazety R y s z a r d K i e r s n o w s k i r o z p o c z ą ł ob jazd skupisk ż o ł n i e r z y II K o r p u s u , co z a o w o c o w a ł o c y k l e m r e p o r t a ż y pt. A co jutro?66. K o n f r o n t o w a ł rzeczywis te życ ie P o l a k ó w z of ic ja lnymi zapewn ien i a ­m i w ł a d z bry ty jsk ich . Ż o ł n i e r z e c z ę s t o p r z y z n a w a l i , ż e j echa l i z W ł o c h p e ł n i obaw, ale w w i ę k s z o ś c i b y l i zadowolen i z w a r u n k ó w , jak ie i m zaoferowano. K i e r s n o w s k i s tw ie rdz i ł , ż e „ r a m z e s i " (Tobrukczycy) , „ p r a w o s ł a w n i " (z Ros j i ) , „ M u r n a u c z y c y " (z o b o z ó w jenieckich) , „ A k o w c y " i i n n i t w o r z ą j e d n ą r o d z i n ę , że nie m a w ś r ó d n i c h p o d z i a ł ó w 6 7 .

U tworzono w p i ś m i e n o w ą r u b r y k ę pt. Żołnierze piszą, gdzie z a m i e s z ­czano i ch listy, w k t ó r y c h porusza l i n u r t u j ą c e t ę s p o ł e c z n o ś ć problemy. Ż o ł ­nierze zwraca l i s ię o udzie lenie pomocy r o d z i n o m pozos t awionym w K r a j u , zwie rza l i s ię , że bez z n a j o m o ś c i j ę z y k a angielskiego „an i rusz", p i sa l i o u c i ą ż ­l iwośc i ach s zukan ia p racy 6 8 . P o d koniec p a ź d z i e r n i k a gazeta o d n o t o w a ł a ist­nienie 265 po l sk i ch o b o z ó w wojskowych, w k t ó r y c h m i e s z k a ł o 120 tys. l u d z i 6 9 . Jako sukces postrzegano z g ł o s z e n i e 75% z Wie lkopo l sk i e j B rygady Pancernej

60 Zawodne metody — wywiad z gen. Tadeuszem Borem-Komorowskim — w sprawie odebrania obywatelstwa wysokim oficerom PSZ, DPiDŻ 1946, nr 232, s. 1.

61 Korpus Przysposobienia niezbędną koniecznością, stwierdzają miarodajne czynniki brytyjskie. Komuniści agitują przeciw zapisom, DPiDŻ 1946, nr 235, s. 3; W sprawie pozba­wienia obywatelstwa PSZ, DPiDŻ 1946, nr 258, s. 2.

62 Związki zawodowe wyrażają zgodę na zatrudnianie Polaków w przemyśle, DPiDŻ 1946, nr 238, s. 3; Warunki zatrudnienia Polaków w przemyśle, DPiDŻ 1946, nr 239, s. 3.

63 18 000 żołnierzy wstąpiło już do PKPR, DPiDŻ 1946, nr 239, s. 3. 64 Polski Korpus Przysposobienia i Rozmieszczenia, DPiDŻ 1946, nr 240, s. 1, 3. 65 PKPR wchodzi w życie, DPiDŻ 1946, nr 246, s. 4. 6 6 R. K i e r s n o w s k i , A co jutro? — Prawda leży po środku. Garść wrażeń z obozów

II Korpusu, DPiDŻ 1946, nr 240, s. 2; t e n ż e : Pierwsze kontakty z Anglikami, DPiDŻ 1946, nr 241, s. 3; Gdy noc zapada..., DPiDŻ 1946, nr 243, s. 3; Garść wrażeń z obozów II Korpusu, DPiDŻ 1946, nr 243, s. 3; Bolączki życia obozowego, DPiDŻ 1946, nr 244, s. 3; III Korpus w Anglii: opinie i rzeczywistość, DPiDŻ 1946, nr 248, s. 3.

6 7 Tamże. 68 Żołnierze piszą. Pomóżmy naszym rodzinom, DPiDŻ 1946, nr 249, s. 3; Żołnierze pi­

szą. Bolączki życia obozowego, DPiDŻ 1946, nr 244, s. 3; Żołnierze piszą, DPiDŻ 1946, nr 283, s. 3.

69 265 polskich obozów wojskowych, DPiDŻ 1946, nr 257, s. 2.

do P K P R 7 0 . Z a w i a d o m i o n o w l is topadzie 1946 r o k u o p r z y b y c i u do W i e l k i e j Bry tan i i gen. A n d e r s a 7 1 .

U k a z y w a n o w p i ś m i e s tarania p o l s k i c h s t ronnictw p o l i t y c z n y c h o p r a w o uzyskan ia a z y l u d la P o l a k ó w , ofiar p a n u j ą c e g o w K ra j u t e r ro ru 7 2 .

21 p a ź d z i e r n i k a 1946 r o k u r o z p o c z ę ł y obrady Bryty jsk ie Z w i ą z k i Z a w o ­dowe — T U C , na k t ó r y c h m i a ł a b y ć poruszona sprawa za t rudn ien ia P o l a ­k ó w 7 3 . P o m i m o ż e p l a n za t rudnien ia P o l a k ó w z P K P R z o s t a ł p r z y j ę t y w i ę k ­szośc i ą g ł o s ó w , bo b y ł a po t rzebna s i ła robocza d la odbudowania g o s p o d a r k i brytyjskiej ze z n i s z c z e ń wojennych , dz ienn ik o d n o t o w a ł an typolsk ie w y s t ą ­p ien ia na K o n g r e s i e 7 4 . M i m o tego, D P i D Ż p o i n f o r m o w a ł o r o z p o c z ę c i u reje­stracji r o b o t n i k ó w p o l s k i c h na W y s p a c h B r y t y j s k i c h 7 5 . W z a m i a n z a z g o d ę na za t rudn ien ie P o l a k ó w , z w i ą z k i zawodowe ż ą d a ł y 40-godzinnego t y g o d n i a p racy 7 6 . G a z e t a i n f o r m o w a ł a o m o ż l i w o ś c i a c h za t rudnien ia P o l a k ó w w po­s z c z e g ó l n y c h g a ł ę z i a c h p r z e m y s ł u 7 7 , o ku r sach doskona len ia z a w o d o w e g o 7 8

i n auczan i a j ę z y k a ang ie l sk iego 7 9 . W ś r ó d c z ę ś c i ż o ł n i e r z y n a r a s t a ł o j ednak poczucie r ozgo ryczen i a , że

podczas w o j n y a l i anc i pos t rzegal i P o l a k ó w j ako b o h a t e r ó w , w s p ó ł t o w a r z y s z y broni , a po jej z a k o ń c z e n i u — j a k o niepotrzebnych l u d z i 8 0 . Publ ikacje w D P i D Ż nie r ó ż n i ł y s i ę od w s p o m n i e ń p łk . S t a n i s ł a w a P s t r o k o ń s k i e g o , w k t ó r y c h nap isa ł :

R o z b r o j o n a m a s a ż o ł n i e r s k a z a m i e n i a ł a s i ę s topn iowo na bezdomny , b e z s i l n y r o z g o r y c z o n y t ł u m p o n i e w i e r a n y c h w y g n a ń c ó w , k t ó r y c h p o d s t ę p n i e w y w i e z i o ­n o n a b ry ty j sk i e t a rgowisko , c h ł o p o m i f a b r y k a n t o m a n g i e l s k i m n a p a r o b k ó w o r a z k r a j o m z a m o r s k i m do n a b y c i a . 8 1

G e n e r a ł N i k o d e m S u l i k t e ż nie m ó g ł p o g o d z i ć s ię z z a i s t n i a ł ą sy tuac j ą , w y r a z i ł ż a l , ż e :

70 Pierwsza jednostka polska w PKPR, DPiDŻ 1946, nr 258, s. 3. 71 Gen. Anders przybył do Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1946, nr 260, s. 1. 72 W sprawie azylu dla uchodźców polskich, DPiDŻ 1946, nr 250, s. 2. 73 Dzisiaj rozpoczyna obrady TUC, DPiDŻ 1946, nr 248, s. 3. 74 Plan zatrudnienia Polaków przyjęty większością głosów, DPiDŻ 1946, nr 251, s. 1, 4. 75 Rejestracja robotników polskich w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1946, nr 251, s. 3; Nowy

plan zatrudnienia Polaków w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1946, nr 254, s. 3. 76 W zamian za zatrudnienie Polaków — 40-godzinny tydzień pracy, DPiDŻ 1946,

nr 256, s. 3. 77 Możliwości zatrudnienia Polaków, DPiDŻ 1946, nr 256, s. 3. 78 Wiadomości i porady, DPiDŻ 1946, nr 255, s. 3; Kursy zawodowe dla 8 000 żołnierzy.

2 okresy szkolenia technicznego, DPiDŻ 1946, nr 289, s. 3. 79 Kursy języka angielskiego, DPiDŻ 1946, nr 303, s. 3. 80 Podczas wojny bohaterzy. W okresie pokoju — niepotrzebni ludzie..., DPiDŻ 1946,

nr 260, s. 3. 8 1 S. P s t r o k o ń s k i , Kapitulacja Polskich Sił Zbrojnych. Ocena, konsekwencje, odpo­

wiedzialność, Londyn 1948, s. 22.

... z w y c i ę s k a w bo ju D y w i z j a [Kresowa] , j a k i c a ł y K o r p u s , po p i ę c i u l a t a c h swojego i s t n i en i a i s t aczanych b i twach , idz ie na t u ł a c z k ę po o b c y c h z i e m i a c h , a n a s z a O j c z y z n a j ę c z y w n i e w o l i a g e n t ó w b o l s z e w i c k i c h . 8 2

S t a n i s ł a w S t r o ń s k i p r z e k o n y w a ł w y c h o d ź c ó w na ł a m a c h p i sma, ż e :

P o l a c y s t a n o w i ą j e d e n n a r ó d . N i e m a r o z d ź w i ę k u m i ę d z y K r a j e m a w y c h o d ź ­s twem. W i e m y o sobie t a m i tutaj, co t rzeba i r o z u m i e m y s ię [...]. M y tutaj wiemy, ż e k a ż d y t a m t r w a w s w o i m z a w o d z i e i z a j ę c i u , jest w y t r w a ł y m b o j o w n i k i e m w swej c z ą s t c e o p r a w a n a r o d u j a k o g o s p o d a r z a w K r a j u , a n i k ł e o d p a d k i w cudzej s ł u ż b i e to t y l k o t r o c h ę m ę t n e j s z u m o w i n y n a w i e l k i m c z y s t y m m o r z u . A o n i t a m w i e d z ą , ż e w y c h o d ź s t w o po l sk i e z a g r a n i c ą , j a k o c a ł o ś ć [...] p e ł n i t ę c z ę ś ć s ł u ż b y narodowej , w a l k i jawnej o c i ą g ł o ś ć p a ń s t w a oraz jego c a ł o ś ć i n i e p o d l e g ł o ś ć . [...] Kra j jest n a s z ą n i e u s t a j ą c ą t ę s k n o t ą . J e d e n duch , j e d n a w o ­la , j e d e n c z y n . 8 3

Proces asymi lac j i j ednak był n ieunikniony. D o w o d e m n a p o w o l n ą nor­ma l i zac j ę ż y c i a w obozach P K P R by ło doniesienie o z o r g a n i z o w a n i u w n i c h pracy o ś w i a t o w e j 8 4 , j ak r ó w n i e ż specjalne r e p o r t a ż e z o b o z ó w II K o r p u s u w Wie lk ie j B r y t a n i i M a r i a n a Czuchnowskiego , z k t ó r y c h w y n i k a ł o , ż e ż o ł n i e ­rze c h c ą ż y ć wreszc ie „ p r a w d z i w y m ż y c i e m " 8 5 . P o p r z y b y c i u z W ł o c h k o n ­tynuowano t e ż wydawan ie p i s m obozowych , c z ę s t o o wie lo l e tn i ch t rady­cjach 8 6 . W gazecie w y m i e n i o n o n a s t ę p u j ą c y c h 6 t y t u ł ó w powie l anych : „ S y r e ­na" (Oddz. K u l t u r y i P ra sy D o w ó d z t w a II Korpusu) , „Taran" (2 W a r s z a w s k a Dywiz j a Pancerna) , „Walka o P o l s k ę T r w a " (14 W i e l k o p o l s k a B r y g a d a P a n ­cerna), „ W i a d o m o ś c i K r e s o w e " (5 K r e s o w a D y w i z j a Piechoty) , „ G o n i e c K a r ­pack i " (3 D y w i z j a S t r z e l c ó w Karpack ich ) , „ W i a d o m o ś c i 2 G r u p y A r t y l e r i i " (2 G r u p a A r t y l e r i i II Korpusu ) .

P i s m o z a m i e ś c i ł o 21 p y t a ń i odpowiedz i d o t y c z ą c y c h zasad za t rudn ien ia i r ozmieszczen ia P o l a k ó w w Wie lk ie j B r y t a n i i 8 7 , j a k r ó w n i e ż m n o ż ą c e s ię w ą t p l i w o ś c i P o l a k ó w 8 8 . Były to oficjalne informacje adminis t racj i brytyjskiej . W redakcj i D P i D Ż u ruchomiono biuro informacyjne d la c z y t e l n i k ó w , k t ó ­re o b s ł u g i w a l i po l scy p r a w n i c y p o m a g a j ą c y P o l a k o m z a ł a t w i a ć r ó ż n e for­m a l n o ś c i z w i ą z a n e z P K P R 8 9 . Omawiano t e ż m o ż l i w o ś c i sp rowadzen ia r o d z i n ż o ł n i e r z y 9 0 . P o j a w i ł y s i ę informacje o z a t r u d n i a n i u P o l a k ó w n a p o c z -

8 2 T. W y r w a , Bezdroża..., s. 165. 8 3 S. S t r o ń s k i , Kraj i wychodźstwo, DPiDŻ 1946, nr 261, s. 2. 84 Praca oświatowa w PKPR, DPiDŻ 1946, nr 263, s. 3. 8 5 M . C z u c h n o w s k i , Armia, która chce żyć prawdziwym życiem, DPiDŻ 1946, nr273,

s. 3; repor taże te ukazywały się regularnie też w 1947 roku, pierwszy: t e n ż e , Między Chester a Wrexhan, DPiDŻ 1947, nr 2, s. 3.

86 Pisma II Korpusu, DPiDŻ 1946, nr 274, s. 3. 87 21 pytań i odpowiedzi, DPiDŻ 1946, nr 281, s. 1, 4. 88 Kilka pytań na czasie — Kto nie może wstępować do PKPR, DPiDŻ 1946, nr 289, s. 3. 8 9 Informacja na ten temat ukazała się 29 X I 1946 г., w numerze 282, na stronie 1. 9 0 А. В., Rodziny żołnierzy, DPiDŻ 1946, nr 284, s. 3.

c i e 9 1 . W g r u d n i u zapewniano, ż e 20 rys. P o l a k ó w zacznie p r a c ę w g ó r n i c ­t w i e 9 2 .

P a l ą c y m p rob lemem s ta ło s ię r o z w i ą z a n i e kwes t i i Ż y d ó w z P S Z , b o w i e m ż a d e n z 2000, j acy b y l i w Wojsku P o l s k i m nie chc i a ł w r ó c i ć do P o l s k i 9 3 . N i e w y r a z i l i o n i r ó w n i e ż zgody na uczestniczenie w bry ty jsk im planie d o t y c z ą c y m f u n k c j o n o w a n i a P K P R . Swoją o d m o w ę uzasadnia l i „ s i e d m i o l e t n i m i c ie rp ien ia­m i w s ł u ż b i e w szeregach wojska" . C h c i e l i r o z p o c z ą ć nowe ż y c i e w Pales ty­n ie . Z a z n a c z y ć na leży , ż e b y ł o to coś nowego, bo w d o t y c h c z a s o w y c h donie­s i e n i a c h gazety, Ż y d z i w l i s tach do redakcj i tw ie rdz i l i , ż e b y l i dobrze trak­t o w a n i , r ó w n i e ż oficjalne s tanowisko d o w ó d z t w a polskiego n a k a z y w a ł o tak ie i c h t r ak towan ie p rzez p o z o s t a ł y c h ż o ł n i e r z y 9 4 . N i e b y l i to j e d y n i ż o ł n i e r z e , k t ó r z y o d m ó w i l i w s t ą p i e n i a do P K P R . W s z y s c y o n i z y s k a l i m iano „ o p o r n y c h " (recalcitrants). D o k ł a d n a l i czba opornych nie jest m o ż l i w a do ustalenia, z w ł a s z ­c z a ż e w i e l u z n i c h w y j e c h a ł o do P o l s k i i w s tatystykach są z a l i c z a n i do ż o ł n i e r z y r epa t r iowanych z w ł a s n e j w o l i do Kra ju . L o n d y ń s k i d z i e n n i k p r zy ­g l ą d a ł s i ę eskalacj i konf l ik tu . P i e r w s z ą w i a d o m o ś ć na ten temat podano 7 g ru ­d n i a 1946 r o k u , k iedy r z ą d bry ty jsk i r o z p a t r y w a ł s p r a w ę żo łn i e r zy , k t ó r z y nie w s t ą p i ą do P K P R 9 5 . P o d kon iec grudnia 1946 r o k u o d b y ł a s ię t e ż debata w Izb ie G m i n n a temat ż o ł n i e r z y A K i b y ł y c h j e ń c ó w wo jennych p r z e b y w a ­j ą c y c h w N i e m c z e c h , k t ó r y m dz i a ł a się k r z y w d a , o d w o ł u j ą c a s ię do s u m i e ń l u d z k i c h , o sprawied l iwe t raktowanie u c h o d ź c ó w p o l s k i c h 9 6 .

T. W y r w a z a W i t o l d e m Lei tgeberem szacuje l i c zbę „ o p o r n y c h " n a o k o ł o t y s i ą c 9 7 . P u b l i k a c j a D P i D Ż z lutego 1947 r o k u m ó w i o 15 rys . 9 8 . D z i e n n i k w y ­d r u k o w a ł p r z e m ó w i e n i e jednego z p o s ł ó w bry ty jsk ich (nie podano nazwi ska ) w ob ron i e „ n i e z d e c y d o w a n y c h " . R o z k a z War Office z dn ia 2 lutego 1947 r o k u n a k a z y w a ł „ o p o r n y c h " , k t ó r z y w n a j b l i ż s z y c h tygodniach nie z a p i s z ą s ię do P K P R , o d e s ł a ć do obozu w H u l l , s k ą d mie l i o d p ł y n ą ć s ta tk iem do N i e m i e c — do E x h a v e n k o ł o O s n a b r ü c k . T a m m i e l i z o s t a ć z d e m o b i l i z o w a n i , o t r z y m a ć po 400 m a r e k n i e m i e c k i c h , komple t o d z i e ż y cywilnej , po c z y m m i e l i s i ę dalej sa­m i t r o s z c z y ć o swe u t rzymanie . O w y k o n a n i u tego z a r z ą d z e n i a don ies iono 20 l u t e g o 9 9 . N a l e ż y z a z n a c z y ć , ż e „ o p o r n y c h " , o d m a w i a j ą c y c h w s t ą p i e n i a do P K P R :

91 Polacy zatrudnieni na poczcie, DPiDŻ 1946, nr 276, s. 3. 92 20 000 Polaków ma zacząć pracę w górnictwie, DPiDŻ 1946, nr 1. 9 3 Problem Żydów w PSZ, DPiDŻ 1946, nr 287, s. 4. 9 4 Zob. J . C h w a s t y k - K o w a l c z y k , Londyński „Dziennik Polski" w latach 1940-

-1943, Kielce 2005, s. 239-254. 95 Rząd brytyjski rozpatruje sprawę żołnierzy, którzy nie wstępują do PKPR, DP iDŻ

1946, nr 289, s. 1. 96 Żołnierzom AK i b. jeńcom dzieje się krzywda. Wielka debata w Izbie Gmin, DPiDŻ

12946, nr 301, s. 1, 4. 9 7 T. W y r w a , Bezdroża..., s. 165. 98 15 000 odmawia zapisu do PKPR, DPiDŻ 1947, nr 39, s. 1. 99 Losy „niezdecydowanych" żołnierzy, DPiDŻ 1947, nr 44, s. 3.

z a k w a l i f i k o w a n o j a k o element n i e p e w n y i p r z e s t ę p c z y , z g r u p o w a n o w o s o b n y c h o b o z a c h o spec j a lnym d la n i c h r egu lamin ie , o b l i c z o n y m n a ł a m a n i e cha rak te ­rów, z b r y t y j s k i m i k o m e n d a n t a m i , a p o l s k i m i w y k o n a w c a m i z P K P R . O p o r n y c h w y w o ż o n o do N i e m i e c p o d e s k o r t a m i p o l s k i m i . W y b u c h a ł y g ł o d ó w k i o p o r n y c h c a ł y m i o b o z a m i o raz i n d y w i d u a l n i e . S tosowano a resz towan ia z z a k u w a n i e m w ka jdany p r z y w s p ó ł d z i a ł a n i u p o l s k i c h o f i ce rów. Osadzano w w i ę z i e n i a c h b ry ­ty j sk ich , s ą d z o n o i z n o w u w i ę z i o n o . P r a s a p o l s k a , z a l e ż n a od p o l s k i c h ó w c z e ­s n y c h „ w o d z ó w " n ie d a ł a , ze w z g l ę d ó w opo r tun i s tycznych , tej sp rawie n a l e ż y ­tego o ś w i e t l e n i a . 1 0 0

P o t w i e r d z i ł to A l e k s a n d e r B l u m w s w o i c h wspomnien i ach emigracyj ­nych:

„ O p o r n i " zos t a l i w y w i e z i e n i na d e m o b i l i z a c j ę do N i e m i e c Z a c h o d n i c h . S z y k a n y i b ru ta lne z a c h o w a n i e s i ę w ł a d z b r y t y j s k i c h w s to sunku do t y c h b i e d n y c h l u d z i w y r a ż a j ą c y c h s w ó j protest nie p r z y n o s i n ic p o z y t y w n e g o h o n o r o w i B r y t y j c z y ­k ó w i z a s ł u g u j e n a n a p i ę t n o w a n i e . Z d a r z y ł y s i ę b o w i e m w y p a d k i n a j w y ż s z e g o o k r u c i e ń s t w a , j a k np . z a k ł a d a n i e ka jdan na r ę c e nawet of ice rów, k t ó r y c h pot rak­towano j a k k r y m i n a l i s t ó w i p r z e s t ę p c ó w — a p r z e s t ę p c a m i b y l i t y lko c i , co te ka jdany u m i e s z c z a l i n a r ę c e t o w a r z y s z y b r o n i . 1 0 1

D P i D Ż p o d e j m o w a ł na s w y c h ł a m a c h ten bolesny temat. 7 marca 1947 roku opisano strajk g ł o d o w y 500 ż o ł n i e r z y w obozie Sk i t t en w S z k o c j i 1 0 2 . Żoł ­nierze w y w i e s i l i t rzy czarne c h o r ą g w i e i w i e l k ą t ab l i c ę z napisem: „Nie je­s t e ś m y o p o r n y m i . N i e j e s t e ś m y n iezdecydowanymi . J e s t e ś m y wszyscy ż o ł n i e ­r z a m i p o l s k i m i z A f r y k i i z W ł o c h , ż o ł n i e r z a m i zdecydowanymi na e m i g r a c j ę . Protestujemy p r z e c i w k o nazywan iu nas opornymi , p r zec iw deportacji do N i e ­miec". Ż o ł n i e r z e chc ie l i w y j e c h a ć do A r g e n t y n y B r a z y l i i , A m e r y k i i Kanady . U w a ż a l i , ż e w s t ą p i e n i e do P K P R jest sprzeczne z p o l s k ą k o n s t y t u c j ą . Cz te ry dni późn ie j gazeta p o i n f o r m o w a ł a o tym, ż e „oporn i " przerwal i strajk 1 0 3 . Os iem­dz ies i ęc iu ż o ł n i e r z y z d e c y d o w a ł o s ię n a p o w r ó t do Kra ju , p r z e b y w a j ą w obo­zie d la r e p a t r i a n t ó w w Wig townsh i re , a 40 ż o ł n i e r z y p o d p i s a ł o d e k l a r a c j ę w s t ą p i e n i a do P K P R . O losie p o z o s t a ł y c h nie napisano. 13 marca odnotowano p o c z ą t e k deportacji „ o p o r n y c h " do N i e m i e c 1 0 4 . W p o ł o w i e kwie tn i a M e l c h i o r W a ń k o w i c z z a m i e ś c i ł w dz i enn iku , w n o w y m c y k l u pt. Polskie winy, w y w i a d z w ł a d z a m i b ry ty j sk imi o „ o p o r n y c h " 1 0 5 . K o l e j n a pub l ikac ja o „ o p o r n y c h " po­chodz i z 9 cze rwca 1947 r o k u 1 0 6 . D o t y c z y ł a debaty w Izbie G m i n p r z e c i w de­portacji ż o ł n i e r z y p o l s k i c h do Niemiec . D o tej pory p rzymusowo o d e s ł a n o t a m

T. W y r w a , Bezdroża..., s. 166. A . B l u m , Moja zimna wojna. Wspomnienia emigracyjne, Londyn 1984, s. 13. Strajk głodowy 500 żołnierzy, DPiDŻ 1947, nr 57, s. 3. Po strajku głodowym w Skitten, DPiDŻ 1947, nr 61, s. 3. Początek deportacji do Niemiec, DPiDŻ 1947, nr 62, s. 4. M . W a ń k o w i c z , Polskie winy: „Of course!...", DPiDŻ 1947, nr 88, s. 3. Już tylko 5000 „opornych", DPiDŻ 1947, nr 134, s. 4.

105 żo łn i e r zy . C i ą g dalszy tej dyskusj i czyte lnicy pozna l i 13 c z e r w c a 1 0 7 . Gaze ta o p u b l i k o w a ł a r ó w n i e ż w y s t ą p i e n i e min i s t r a E d e n a w sprawie „ o p o r n y c h " , w k t ó r y m p o s t a w i ł u l t imatum: p raca w Wie lk i e j B r y t a n i i w r a m a c h P K P R lub e m i g r a c j a 1 0 8 . D a n e P S Z z cze rwca 1947 r o k u m ó w i ł y o 4530 „ o p o r n y c h " , w t y m 30 of icerach i 4500 szeregowych 1 0 9 . S tan ten u l ega ł c i ąg łym wahan iom, zmnie j ­s z a ł s ię , gdy n i e k t ó r z y z n i c h w s t ę p o w a l i do P K P R . W i ę k s z o ś ć „ o p o r n y c h " sta­n o w i ł a p o t e n c j a l n ą e m i g r a c j ę . W t y m czasie na terenie W i e l k i e j B r y t a n i i by­ł o 10 o b o z ó w d l a „ o p o r n y c h " . N i e l u d z k i e w a r u n k i , j ak i e p a n o w a ł y w obo­z a c h d l a P o l a k ó w w N i e m c z e c h p o w o d o w a ł y , ż e o d e s ł a n i „ o p o r n i " z w r a c a l i s ię do w ł a d z b ry ty j sk i ch o u m o ż l i w i e n i e powro tu i w s t ą p i e n i a w szereg i P K P R . Z a w s z e o t r z y m y w a l i o d m o w ę .

N a d „ o p o r n y m i " o b r a d o w a ł o S P K w l i p c u 1 1 0 . We w r z e ś n i u , w ł a d z e bry­ty jskie , wobec nac i sku P o l a k ó w p o s t a n o w i ł y , ż e „ o p o r n i " nie b ę d ą w y s y ł a n i do N i e m i e c 1 1 1 . 23 256 b y ł y c h ż o ł n i e r z y po l sk i ch , k t ó r z y nie c h c i e l i s ię zare­j e s t r o w a ć w P K P R , w y r a z i ł o c h ę ć emigrowan ia . G ł ó w n ą p r z e s z k o d ę s t a n o w i ł b r a k t ranspor tu . Gazeta z a m i e ś c i ł a o p i n i ę z „ M a n c h e s t e r Guard ian" (nie poda­no z j ak iego dnia) , „że ludz ie charakteru i zasad p o w i n n i w r ó c i ć do oddz ia ­ł ó w " i , ż e z a w i ó d ł brytyjski sys tem t rak towan ia „ o p o r n y c h " 1 1 2 . Bry ty j sk ie p i s m o z o b u r z e n i e m o d n o t o w a ł o , ż e w specjalnych obozach „z łoś l iwi obstruk-c j o n i ś c i " (jak nazywano „ o p o r n y c h " ) zos ta l i podz i e l en i na t r zy kategor ie : z a ­w o d o w i p r z e s t ę p c y , n i e d o r o z w i n i ę c i u m y s ł o w o , i c i , k t ó r z y o d m a w i a j ą p o d p i ­s an i a dek la rac j i P K P R lub powro tu do P o l s k i .

W p a ź d z i e r n i k u p rzypomniano , ż e l i c zba „ o p o r n y c h " , s p a d ł a do 2000, bo b y l i o d i z o l o w a n i w obozie p o d spec ja lnym n a d z o r e m 1 1 3 . W l u t y m 1948 r o k u z a m i e s z c z o n o i n f o r m a c j ę , ż e p o z o s t a ł o j u ż ty lko 1400 „ o p o r n y c h " i , ż e r z ą d b ry ty j sk i u ł a t w i t y m ż o ł n i e r z o m e m i g r a c j ę 1 1 4 . Os ta tn i o d d z i a ł s k ł a d a j ą c y s ię z 266 „ o p o r n y c h " zos t a ł p r z y m u s o w o zdemob i l i zowany w M e r e C a m p 14 l i pca 1948 r o k u , po c z y m ż o ł n i e r z y aresztowano. D z i e n n i k p o d a ł t ę i n f o r m a c j ę na­s t ę p n e g o d n i a 1 1 5 . O z a k o ń c z e n i u p rzymusowej demobi l i zac j i i d a l s z y m w i ę ­z i e n i u 37 z n i c h r ó w n i e ż don ie s iono 1 1 6 .

107 Ciąg dalszy dyskusji w Izbie Gmin w sprawie „opornych", DPiDŻ 1947, nr 138, s. 3. 108 Praca w Wielkiej Brytanii lub emigracja, DPiDŻ 1947, nr 137, s. 1. 109 4530 „opornych" w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1947, nr 149, s. 3. 1 1 0 A . D r w ę s k i , Sprowadzenie rodzin i sprawa „opornych" przedmiotem obrad SPK,

DPiDŻ 1947, nr 156, s. 3; Czy „opornym" grozi deportacja do Polski?, DPiDŻ 1947, nr 180, s. 3

111 „Oporni" nie będą wysyłani do Niemiec, DPiDŻ 1947, nr 213, s. 1, 4; Praca, możli­wości emigracji i „oporni". Władze brytyjskie o sytuacji obecnej byłych żołnierzy PSZ, DPiDŻ 1947, nr 228, s. 3.

112 Ludzie charakteru i zasad muszą wrócić do oddziałów, DPiDŻ 1947, nr 231, s. 4. 113 Ilość „opornych" spadła do 2000, DPiDŻ 1946, nr 255, s. 3. 114 Tylko 1400 „opornych", DPiDŻ 1948, nr 36, s. 1. 115 266 żołnierzy aresztowanych po przymusowej demobilizacji z PSZ w Mere Camp,

DPiDŻ 1948, nr 168, s. 1, 4. 116 37 b. żołnierzy PSZ w więzieniu, DPiDŻ 1948, nr 170, s. 3.

D o d a ć jedynie m o ż n a , ż e o b o z ó w dla „ o p o r n y c h " b y ł o d u ż o , „ c z ę ś ć z t y c h ż o ł n i e r z y z a b r a ł a Pe ronowa do Argentyny, a reszta r o z w i a ł a s ię po ś w i e c i e . [...] Gen . Ande r s i gen. Z . Bohusz-Szyszko nie m o g l i w ó w c z a s odwie­d z a ć żo łn ie rzy , b o w i e m k r z y c z a n o na n ich «zdrajcy», « s p r z e d a w c y » " 1 1 7 . A l e k ­sander G e l l a z w r ó c i ł u w a g ę na to, ż e „dużo w y ż s z y by ł procent « o p o r n y c h » w ś r ó d ż o ł n i e r z y i podo f i ce rów, n iż w ś r ó d o f i c e r ó w " 1 1 8 . S tan duchowej roz ­t e r k i i o g ó l n e g o p r z y g n ę b i e n i a , w j a k i m żo łn i e r z p o l s k i o p u s z c z a ł rozbrajane P S Z odda j ą s ł o w a M e l c h i o r a W a ń k o w i c z a z Kundlizmu:

... g robowiec b o h a t e r ó w m o ż e s t a ć s ię l e g o w i s k i e m k u n d l i , a k r e w i c h — c e m e n ­tem u m a c n i a j ą c y m m u r y m e g a l o m a n i i , k t ó r e g n u ś n o ś ć w z n o s i ć p o c z n i e d o o k o ł a po l sk iego getta n a e m i g r a c j i . 1 1 9

A l e k s a n d e r B l u m z a p a m i ę t a ł , że „ a t m o s f e r a by ła c i ę ż k a i za t ru ta" 1 2 0 . Z k o ń c e m s tycznia 1947 r o k u gazeta o d n o t o w a ł a , ż e 80% ż o ł n i e r z y P S Z

z a p i s a ł o s ię j u ż do P K P R , a da lszych 90 tys. czeka na r e j e s t r ac j ę oraz ż e 42 tys. P o l a k ó w p o d j ę ł o p r a c ę c y w i l n ą 1 2 1 . R z ą d brytyjski r o z w a ż a ł k w e s t i ę ewentu­alnego sprowadzen ia na W y s p y Brytyjskie d ip isów, 26 tys. P o l a k ó w b y ł y c h j e ń c ó w w o j e n n y c h 1 2 2 . Z a c z ę ł y p o j a w i a ć się publikacje a p e l u j ą c e do r o d a k ó w , by p o g o d z i l i s ię z sy tuac j ą m i ę d z y n a r o d o w ą , k t ó r a z a c z ę ł a s i ę s t a b i l i z o w a ć , by o k a z y w a l i sobie wzajemnie w is tn ie jących p rzymusowych fo rmach s p o ł e c z ­nych , w j a k i c h s ię z n a l e ź l i wie le w y r o z u m i a ł o ś c i :

W n a s z y m p o ł o ż e n i u p o l i t y c z n y m nie zajdzie ż a d n a d e c y d u j ą c a z m i a n a a n i jutro, an i pojutrze. [...] E m i g r a c j a m u s i s ię p o r z ą d n i e p r z y g o t o w a ć , aby i s t n i e ć i d z i a ł a ć j a k o s p o ł e c z n o ś ć ś w i a d o m a s w y c h c e l ó w i m o ż l i w o ś c i . (...) J a k o spo­ł e c z e ń s t w o emigracyjne m u s i m y z o r g a n i z o w a ć s ię od p o c z ą t k u , o d p o d s t a w i to w w a r u n k a c h wysoce n i e n o r m a l n y c h . [...] M u s i m y m y ś l e ć o z a s a d a c h o r g a n i ­zac j i s p o ł e c z n e j naszej emigrac j i n a d a l s z ą p r z y s z ł o ś ć , g ł ę b o k o i p o w a ż n i e , b y b u d o w a o k a z a ł a s ię ce lowa , g i ę t k a i e las tyczna a z a r a z e m s o l i d n a o raz w gra ­n i c a c h n a s z y c h c e l ó w n a r o d o w y c h " 1 2 3 .

Aleksander Bregman wy ja śn i a ł czyte ln ikom kul i sy Jałty, p i s z ą c w y r a ź n i e , ż e s t ronami w r o z m o w a c h by ły ty lko Stany Zjednoczone, W i e l k a B r y t a n i a i Rosja , a P o l s k a nie b y ł a i nie jest s t r o n ą w tym u k ł a d z i e , k t ó r y z o s t a ł zawar ty p o z a jej p l e c a m i 1 2 4 . Było to konieczne , by r o z w i a ć o c z e k i w a n i a r o d a k ó w n a

1 1 7 T. W y r w a , Bezdroża..., s. 166. 1 1 8 A . G e l l a , Pozbycie się Polskich Sił Zbrojnych..., „Znaki Czasu" 1988, nr 10, s. 87. 1 1 9 M . W a ń k o w i c z , Kundlizm, Rzym 1947, s. 5. 1 2 0 A . B l u m , Moja..., s. 16. 121 Rosnące możliwości zatrudnienia PKPR, DPiDŻ 1947, nr 25, s. 1, 4. 122 Możliwość sprowadzenia 26 000 Polaków b. jeńców wojennych, DPiDŻ 1947, nr 28,

1 2 3 Er., Stabilizacja emigracji, DPiDŻ 1947, nr 4, s. 2. 1 2 4 A [ l e k s a n d e r ] B f r e g m a n ] , Koniec Jałty, DPiDŻ 1947, nr 19, s. 2.

radykalne z m i a n y w u k ł a d z i e po l i t ycznym na ś w i e c i e . N a ł a m a c h gazety w cyk lu pt. Problemy, które wołają o słuszne rozwiązanie p r z e w i j a ł y s ię nada l g łosy w y s t ę p u j ą c e w obronie ca łośc i rodz iny po lsk ie j , ż o n W ł o s z e k , sp rowa­dzenie r o d z i n ż o ł n i e r z y z A f r y k i , A z j i i i nnych c z ę ś c i ś w i a t a , p o m o c r o d z i n o m c z ł o n k ó w P K P R , degradacja p o l s k i c h ż o ł n i e r z y w a r m i i brytyjskie j , u p o s a ż e ­nie o f i c e r ó w w s ł u ż b i e P K P R , s ł u ż b a l eka rzy - sze regowych w wo j sku , ś w i e ­tlice, czy te ln ic two i teatry w obozach, p r ó b a o d z y s k a n i a o s z c z ę d n o ś c i żo ł ­n ierzy II K o r p u s u , dodatk i r odz inne 1 2 5 . J e d n o c z e ś n i e p rezen towano projekt ustawy czytanej w bry ty j sk im par lamencie o P r z y s p o s o b i e n i u Z a w o d o w y m i R o z m i e s z c z e n i u P o l a k ó w , d o t y c z ą c e j emerytur, z a s i ł k ó w , oświa ty , p o m o c y p rzy emigracj i z amorsk i e j 1 2 6 . Us tawa z a p e w n i a ł a o p i e k ę p a ń s t w a brytyjskiego nad i n w a l i d a m i wojennymi . P u b l i c y ś c i p r z e k o n y w a l i B r y t y j c z y k ó w , ż e :

P o l a c y b y l i i są e l ementem p o z y t y w n y m i w a r t o ś c i o w y m , e k o n o m i c z n i e p r o d u k ­c y j n y m i s p o ł e c z n i e s a m o d z i e l n y m , w z m a c n i a j ą c y m a n ie o s ł a b i a j ą c y m o g ó l n ą s t r u k t u r ę s p o ł e c z n ą k ra ju o s i e d l e n i a . 1 2 7

A p e l o w a l i do gospodarzy, by nie ż a ł o w a l i ś r o d k ó w f i n a n s o w y c h na szko ln ic two i sol idne przysposobienie zawodowe P o l a k ó w . Z d o n i e s i e ń gazety w y n i k a ł o , ż e c z ę ś ć s p o ł e c z e ń s t w a brytyjskiego b y ł a z a u ł a t w i e n i e m natura-l izac j i P o l a k o m 1 2 8 oraz za sp rowadzen iem d i p i s ó w na W y s p y Bry ty j sk ie , t y m bardziej , ż e w p r z e m y ś l e b r a k o w a ł o 40 tys. r ą k do p r a c y 1 2 9 , i ż e w e z w a n o wojsko do p o m o c y celem opanowania k r y z y s u w ę g l o w e g o 1 3 0 . Z a w ó d wys i e ­d l e ń c ó w d e c y d o w a ł o i c h sp rowadzen iu 1 3 1 , p re fe rowani b y l i g ó r n i c y i hu tn i -

125 Problemy, które wołają o słuszne rozwiązanie, DPiDŻ 1947, nr 25, s. 3; Sprowadzenie rodzin z Afryki i sprawa żon-Włoszek, DPiDŻ 1947, nr 27, s. 3; Podchorążowie w Korpusie przysposobienia, DPiDŻ 1947, nr 25, s. 3; Służba lekarzy-szeregowych w wojsku, DPiDŻ 1947, nr 33, s. 3; Świetlice, czytelnictwo i teatry w obozach, DPiDŻ 1947, nr 35, s. 3; Uposażenie oficerów Korpusu Przysposobienia, DPiDŻ 1947, nr 45, s. 3; Jeszcze o dodatkach rodzinnych, DPiDŻ 1947, nr 58, s. 3.

126 Ustawa o Przysposobieniu i Rozmieszczeniu — drugie czytanie projektu uchwały w brytyjskim parlamencie, DPiDŻ 1947, nr 29, s. 1; Oszczędności żołnierzy 2 Korpusu, DPiDŻ 1947, nr 28, s. 3; Er., Polacy w Wielkiej Brytanii. Dążenie do egzystencji twórczej, produk­tywnej i samodzielnej, DPiDŻ 1947, nr 30, s. 2.

1 2 7 Tamże. 128 Debata nad ustawą o Rozmieszczeniu Polaków, DPiDŻ 1947, nr 38, s. 1, 4; Wnioski

z debaty nad zatrudnianiem Polaków. Projekt ustawy zaaprobowanej przez całą Izbę, DPiDŻ 1947, nr 39, s. 4.

129 Żądanie sprowadzenia uchodźców do Wielkiej Brytanii. Posłowie domagają się ko­misji, która objechałaby obozy, DPiDŻ 1947, nr 40, s. 1; Opinia brytyjska domaga się spro­wadzenia DP, DPiDŻ 1947, nr 44, s. 1; Wielka Brytania zdecydowała się sprowadzić uchodź­ców. W Niemczech działają specjalne komisje kwalifikacyjne, DPiDŻ 1947, nr 43, s. 1.

130 Rząd wezwał wojsko do pomocy, DPiDŻ 197, nr 42, s. 1. 131 Płace, pomieszczenie i opieka nad Polakami w okresie przejściowym, DPiDŻ 1947,

nr 50, s. 3.

cyi32 p i e rws i P o l a c y p rzeszko len ie w g ó r n i c t w i e r o z p o c z ę l i w m a r c u 1947 r o k u 1 3 3 .

D r u k o w a n o p rzep i sy wydane przez w ł a d z e brytyjskie p o z w a l a j ą c e uzy­s k a ć w i z y dla r o d z i n ż o ł n i e r z y z P o l s k i 1 3 4 , u s t a w ę o R o z m i e s z c z e n i u P o l a ­k ó w 1 3 5 . P o d kon iec lutego, gdy w y d a w a ł o s ię , że p r z y j ę t o wreszcie u s t a w ę o R o z m i e s z c z e n i u P o l a k ó w i za twierdzono z w i ą z a n e z t y m w y d a t k i 1 3 6 , na s t ą ­pił n iespodz iewany zwro t w debacie nad P K P R 1 3 7 . Przede w s z y s t k i m P K P R mia ł f u n k c j o n o w a ć j a k o n ieuzbro jona jednos tka wo j ska brytyjskiego, zmnie j ­szono t e ż dras tycznie renty d la w d ó w .

C o r a z częśc ie j p o j a w i a ł y s ię a r t y k u ł y w y r a ż a j ą c e t r o s k ę o k o n d y c j ę mo­r a lną u c h o d ź s t w a , k t ó r e j u t rzymanie u w a ż a n o za g ł ó w n e zadanie p o l s k i c h w ł a d z w o j s k o w y c h i o rganizac j i s p o ł e c z n y c h 1 3 8 . P rzekonywano , że n ik t z a P o l a k ó w tego nie z r o b i :

O r g a n i z o w a n i e ś w i e t l i c , b ib l i o t ek i c z y t e l ń , z aopa t rywan ie o b o z ó w w p o l s k i e czasop i sma , w y k o r z y s t a n i e r ad ia , o rgan izowan ie teatru amatorskiego, s p r o w a ­dzen ie o b j a z d o w y c h i o r g a n i z o w a n i e k o n c e r t ó w oraz w s z e l k i e inne f o r m y ż y c i a ku l tu ra lnego w o b o z a c h p o w i n n y w tej c h w i l i d o p o m ó c ż o ł n i e r z o w i p o l s k i e m u do p r z e t r w a n i a c i ę ż k i c h d n i . 1 3 9

D z i a ł a l n o ś ć p o l s k i c h organizac j i s p o ł e c z n y c h na terenie o b o z ó w P K P R u z a l e ż n i o n a b y ł a od z a r z ą d z e ń w ł a d z brytyjskich. W s z y s t k i e p r z e ż y w a ł y k r y ­zys f inansowy z p o w o d u ustania dotacji R z ą d u Polskiego, ofiary P o l o n i i A m e r y k a ń s k i e j , W o j s k a (Lotnic twa i M a r y n a r k i Wojennej), M C K . Z d e c y d o w a ­nie lepsza sytuacja b y ł a w czasie w o j n y

W 1947 r o k u , w 50 obozach w o j s k o w y c h i c y w i l n y c h p o m o c y u d z i e l a ł Rel ief Society for Poles (dalej: R S F P ; Towarzys two P o m o c y Po lakom) , roz­t a cza j ąc t e ż o p i e k ę n a d m a t k ą i d z i e c k i e m 1 4 0 , z a o p a t r u j ą c w k s i ą ż k i po l sk ie szpitale i o ś r o d k i i n w a l i d ó w , obozy M a r y n a r k i Wojennej i Lo tn ic twa , a na terenie P K P R — b i b l i o t e k ę i w y p o ż y c z a l n i ę w Londyn ie dla l u d n o ś c i cywilnej

132 Polacy, którzy chcą przyjechać do Wielkiej Brytanii. Rejestracja b. jeńców wojennych w Niemczech, DPiDŻ 1947, nr 55, s. 4.

133 Pierwsi Polacy w górnictwie brytyjskim rozpoczną przeszkolenie w poniedziałek, DPiDŻ 1947, nr 52, s. 1, 4.

134 Sprowadzenie rodzin żołnierzy z Polski, DPiDŻ 1947, nr 36, s. 3. 135 Uchwalenie Ustawy o Rozmieszczeniu Polaków. Zamiast deportacji — ustawodawstwo

wojskowe, DPiDŻ 1947, nr 56, s. 1. 136 Przyjęcie ustawy o Rozmieszczeniu Polaków, DPiDŻ 1947, nr 45, s. 1. 137 Niespodziewany zwrot w debacie nad PKPR, DPiDŻ 1947, nr 48, s. 4. us Organizacje społeczne wobec potrzeb kulturalnych-nikt za nas tego nie zrobi..., DPiDŻ

1947, nr 49, s. 3. 1 3 9 Tamże. но patrz też: Najmłodsze polskie pokolenie w Wielkiej Brytanii. 5 dzieci rodzi się co­

dziennie w PKPR, DPiDŻ 1947, nr 85, s. 3.

i wojskowej w P l y m o n t h dla M a r y n a r k i Wojennej. W c h w i l i p r z y j a z d u do Wie lk ie j B r y t a n i i p i e rwszych o d d z i a ł ó w II Korpusu , W y d z i a ł K u l t u r a l n o -- O ś w i a t o w y R S F P w y s ł a ł do o b o z ó w ponad 100 bibl iotek o d 60 do 100 k s i ą ż e k k a ż d a . D o s t a r c z a ł t a k ż e dekoracje i zaopatrzenie świe t l i c o raz m a t e r i a ł y po­t rzebne do zo rgan izowan ia w i e c z o r ó w ar tys tycznych i o b c h o d ó w - r o c z n i c świą t na rodowych , szko l i ł personel do pracy k u l t u r a l n o - ś w i a t o w e j .

A p e l o w a n o do P o l a k ó w , by w y k a z a l i w i ę c e j in ic ja tywy w sp rawie zdo­byc i a pracy:

N i e w o l n o n a m s i ę ł u d z i ć , ż e P K P R b ę d z i e t r w a ł o w i e c z n i e , ż e z a w s z e b ę d z i e c h o ć b y barak , s t o ł ó w k a i pobory! P K P R jest p o m y ś l a n a j a k o p l a c ó w k a p r z e j ś c i o ­w a , o b l i c z o n a na d w a lata n a j w y ż e j . [...] Z n o ś n e w a r u n k i ż y c i a i p r z e ż y c i a m u s i m y z d o b y ć k a ż d y oddz ie ln ie i w s z y s c y r a z e m t y l k o w ł a s n ą p r a c ą . [...] N a ­s z y m p r a w e m i o b o w i ą z k i e m jest w ł ą c z e n i e s i ę w szereg i l u d z i c z y n n y c h z a w o ­d o w o i z a r a b i a j ą c y c h s w ą p r a c ą n a swe u t r zyman ie — [...] n i e m a w ś r ó d nas mie j sca n a n i e r o b ó w ! P o k a ż m y nasze z d o l n o ś c i i w a l o r y a n i e w ą t p l i w i e z o s t a n ą one docen ione i p o d w y ż s z ą nasze z a r o b k i . [...] M u s i m y w y k a z a ć n a j w i ę k s z ą d y s c y p l i n ę s p o ł e c z n ą . 1 4 1

Pisano o opiece prawnej, zdobywaniu pracy, szkolnic twie , zadaniach , k t ó ­r y m i Po lacy mus ie l i za jąć się w r amach P K P R 1 4 2 . Kongres P o l i s h Reset t lement A c t 1947 w L o n d y n i e us t a l i ł fo rmy organizacyjne p o l s k i c h u c h o d ź c ó w . Po­ł o ż o n o nac i sk na:

1. r o z w ó j i upowszechnienie ku l tu ry polskiej , 2. u t r zymanie i rozszerzanie polskiego systemu k s z t a ł c e n i a i o świa ty ,

sp rawy n a u k i polskie j za g r a n i c ą z u w z g l ę d n i e n i e m o rgan izac j i n a u k i , p rzy­go towan ia n a u k o w c ó w , w y d a w n i c t w naukowych ,

3. o p i e k ę nad rodz iną , 4. w s p ó ł p r a c ę z o r g a n i z a c j ą Duszpasters twa Polsk iego , 5. ż y c i e organizacyjne kobiet , 6. życ i e m ł o d z i e ż y z zapewnien iem szczegó lne j o p i e k i m ł o d z i e ż y samot­

nej i k s z t a ł c e n i e jednostek s z c z e g ó l n i e uzdo ln ionych , 7. z a j ęc i e s ię o b r o n ą polskiej p rawdy his torycznej . Prace m i a ł o k o o r d y n o w a ć Zjednoczenie Po l sk ie w L o n d y n i e . Pos tu lo-

wa-no r ó w n i e ż , by nie d o p u s z c z a ć do wyda lan ia i deportacj i , b y w a l c z y ć ' o zn ies ien ie o g r a n i c z e ń p r awa pracy, o z r ó w n a n i e P o l a k ó w z o b y w a t e l a m i b r y t y j s k i m i w dz iedzin ie za t rudnienia , s tworzenia p rzez w ł a d z e bryty jskie m o ż l i w o ś c i zdobyc i a p rzez P o l a k ó w zawodu — p r z e s z k o l e n i a , d o s z k a l a n i a .

A n t o n i B o g u s ł a w s k i p r z e k o n y w a ł , ż e aby i s t n i eć n a emigrac j i , m u s z ą f u n k c j o n o w a ć i p r ę ż n i e d z i a ł a ć po lsk ie organizacje, po l sk i e k s i ą ż k i i prasa ,

1 4 1 K a r . , Przyszłość należy tylko do ludzi pracy, DPiDŻ 1947, nr 46, s. 3. 142 Opieka prawna, praca, szkolnictwo, zadania, którymi musi się zająć organizacja

uchodźstwa, DPiDŻ 1947, nr 54, s. 3.

polsk ie szkoły , że ty lko wtedy zdo ła ją Polacy z a c h o w a ć w ł a s n e obl icze na ­r o d o w e 1 4 3 .

W 1947 roku odnotowano j u ż 80 tys. P o l a k ó w zarejestrowanych w P K P R , k t ó r z y z n a l e ź l i za t rudn ien ie 1 4 4 — w ro ln ic twie 1 4 5 , r y b o ł ó w s t w i e 1 4 6 , w szpi ta ­l u 1 4 7 , brytyjskiej marynarce hand lowe j 1 4 8 .

W p i ś m i e r o z p o c z ę t o c y k l r e p o r t a ż y M e l c h i o r a W a ń k o w i c z a pt. Jadę do pierwszych naszych górników149. Z a c h ę c a n o do pod jęc i a s t u d i ó w : e k o n o m i c z ­n y c h 1 5 0 , i n ż y n i e r s k i c h i h a n d l o w y c h 1 5 1 , k t ó r e g w a r a n t o w a ł y usamodz ie ln ien ie s ię . Informowano o kursach , na k t ó r e m o g l i u c z ę s z c z a ć Polacy: s tolarstwa, szewstwa, introl igatorstwa, muzyczny , hotelarstwa, gajowych, l e ś n y m , ogrod­n i c z y m 1 5 2 , O tych ku r sach oraz innych , np. t a p i c e r ó w , r y b a k ó w pisze w swo­ich w s p o m n i e n i a c h Tadeusz W a l c z a k 1 5 3 .

Z n iepokojem informowano o p r z y p a d k o w y c h zawodach , w j a k i c h p ra ­cowa l i ż o ł n i e r z e P K P R , m a r n u j ą c swój po t enc j a ł , w i e d z ę i d o ś w i a d c z e n i e 1 5 4 . M a r c i n E m i l Rojek dopiero w c z e r w c u 1947 roku n a p i s a ł o m o ż l i w o ś c i z a ­k ł a d a n i a samodz ie lnych p r z e d s i ę b i o r s t w przez P o l a k ó w 1 5 5 . A n t o n i D r w ę s k i odna l az ł polskiego zegarmistrza, k t ó r y p r a c o w a ł na w ł a s n y rachunek 1 5 6 . Zapew­niano, ż e zwolnienie z P K P R jest m o ż l i w e w każde j chwi l i , j eś l i jego c z ł o n e k znajdzie p r a c ę cywilną, pomimo, ż e kontrakt zawarty zos t a ł na dwa l a t a 1 5 7 .

W rubryce Żołnierze piszą czy te ln icy apelowal i do w ł a d z bry ty jsk ich , b y nie u t r u d n i a ł y b e z d u s z n ą b i u r o k r a c j ą p o d j ę c i a pracy, k t ó r ą Po lacy sami z n a -

1 4 3 A . B o g u s ł a w s k i , Sobie i swoim, DPiDŻ 1947, nr 105, s. 2. 144 80 000 Polaków zostało zatrudnionych w tym roku, DPiDŻ 1947, nr 61, s. 1, 4. 145 Praca dla Polaków — rolników z PKPR, DPiDŻ 1947, nr 68, s. 4. 146 Rybacy polscy w Aberdeen, DPiDŻ 1947, nr 70, s. 3. 147 Praca dla Polek — w Szkocji (pielęgniarki, sprzątaczki w szpitalu), DPiDŻ 1947,

nr 65, s. 3. 148 Brytyjska marynarka handlowa przyjmuje żołnierzy PKPR, DPiDŻ 1947, nr 151, s. 3. 1 4 9 M . W a ń k o w i c z , Jadę do pierwszych naszych górników, DPiDŻ 1947, nr 62, s. 3;

tegoż: Przecie zawsze nie będzie tak na świecie źle. Jak pracują i uczą się pierwsi polscy górnicy — osada węglowa Oak Dale, DPiDŻ 1947, nr 64, s. 3; Z polskimi górnikami zjeżdżamy pod ziemię, DPiDŻ 1947, nr 66, s. 3; Z głębi ziemi i ściśniętego serca, DPiDŻ 1947, nr 68, s. 3 Język bez słów: rytmu, pracy i etyki, DPiDŻ 1947, nr 69, s. 3.

1 5 0 H . T., Studia ekonomiczne w Wielkiej Brytanii są dobrym przygotowaniem do każdej pracy, DPiDŻ 1947, nr 60, s. 3.

1 5 1 H . T., Studia inżynieryjne, ekonomiczne i handlowe, DPiDŻ 1947, nr 75, s. 3. 152 Organizacja kursów w Brygadzie Wileńskiej, DPiDŻ 1947, nr 18, s. 3; Kurs hotelar­

stwa, DPiDŻ 1947, nr 62, s. 3; Kurs dla gajowych, DPiDŻ 1947, nr 91, s. 3; Kurs leśny i ogrodniczy, DPiDŻ 1947, nr 95, s. 3.

153 T W a l c z a k , Życie nie tylko własne, Londyn 1996, s. 126. 154 Żołnierze PKPR w zawodach cywilnych, DPiDŻ 1947, nr 86, s. 3. 1 5 5 M . E. R o j e k , Sprawa PKPR — O możność zakładania samodzielnych przedsię­

biorstw, DPiDŻ 1947, nr 140, s. 2. 1 5 6 A . D r w ę s k i , Zegarmistrz zakłada własny warsztat, DPiDŻ 1947, nr 222, s. 3. 157 Zwolnienie z PKPR możliwe w każdej chwili, DPiDŻ 1947, nr 115, s. 1, 4.

leźli, bez p o ś r e d n i c t w a P K P R 1 5 8 . R z e c z n i k brytyjskiego min i s t r a pracy zapew­niał, że nie „ c h c e m y s t o s o w a ć o g r a n i c z e ń wobec P o l a k ó w " 1 5 9 , a sekre tarz Brytyjskich Z w i ą z k ó w Z a w o d o w y c h ( T U C ) , Har r ies , ż e „ P o l a c y p o w i n n i p ra ­c o w a ć we w s z y s t k i c h zawodach . J e d y n y m sp rawdz ianem za t rudn ien ia są kwalif ikacje i p r a k t y k a " 1 6 0 . R z e c z y w i s t o ś ć p r z e c z y ł a t y m o ś w i a d c z e n i o m . P o ­lacy żalili s i ę n a szykany adminis t rac j i brytyjskiej i jej n i e c h ę c i wobec ż o ł ­nierzy P K P R , ż e k a ż ą i m p r a c o w a ć na ro l i nawet wtedy, gdy z n a j d u j ą sobie lepszą p r a c ę i gdy bry ty jsk i p r z e d s i ę b i o r c a chce i c h z a t r u d n i ć 1 6 1 .

Wreszc ie 5 l i pca 1947 r o k u dz ienn ik p o d a ł w i a d o m o ś ć , ż e ż o ł n i e r z e A K m o g ą w s t ę p o w a ć do P K P R po p r z e j ś c i u f o r m a l n o ś c i w e r y f i k a c y j n y c h 1 6 2 . Pojawi ło s ię r ó w n i e ż ż ą d a n i e , by p r z y j ą ć „ w r z e ś n i o w c ó w " 1 6 3 . U w a ż a n o to z a mora lny o b o w i ą z e k A l i a n t ó w . J e d n o c z e ś n i e s t a ły korespondent D P i D Ż , V i g i l don iós ł z Waszyng tonu , ż e A m e r y k a n i e p r ę d k o o tworzy d r z w i p r z e d fa lą e m i g r a n t ó w z E u r o p y 1 6 4 . W Izbie G m i n w Londyn ie debatowano w sp rawie sprowadzenia r o d z i n ż o ł n i e r z y P K P R , w p i e r w s z y m r z ę d z i e z A f r y k i 1 6 5 . N i e ­p o k o j ą c e w i e ś c i n a d e s z ł y z W ł o c h , gdzie w obozach (w For l i , P redappio , F a l -conara) z d e m o b i l i z o w a n y c h ż o ł n i e r z y po l sk i ch , k t ó r z y c z e k a l i na e m i g r a c j ę do A m e r y k i P o ł u d n i o w e j , p a n o w a ł g ł ó d 1 6 6 . D z i e n n i k d r u k o w a ł l is ty r o d z i n ż o ł n i e r z y P K P R , k t ó r e p r z y b y w a ł y do Wie lk ie j B r y t a n i i 1 6 7 , r ó w n i e ż prezento­w a ł tych, k t ó r z y p r z y b y l i na W y s p y Brytyjskie z o b o z ó w D P 1 6 8 .

158 Żołnierze piszą, DPiDŻ 1947, nr 127, s. 3. 1 5 9 M e chcemy stosować ograniczeń wobec Polaków, DPiDŻ 1947, nr 134, s. 3. 160 Polacy powinni pracować we wszystkich zawodach, DPiDŻ 1947, nr 137, s. 1. 161 Żołnierze piszą. S. M . , Co mam robić? DPiDŻ 1947, nr 164, s. 3. 162 Żołnierze AK mogą wstępować do PKPR, DPiDŻ 1947, nr 158, s. 1. 1 6 3 K a r . , Po decyzji przyjmowania żołnierzy AK PKPR trzeba otworzyć przed „wrze-

śniowcami", DPiDŻ 1947, nr 165, s. 3. 164 v i g i l , Nieprędko Ameryka otworzy drzwi przed falą emigrantów z Europy, DPiDŻ

1947, nr 158, s. 4. 165 W Izbie Gmin o sprawie rodzin żołnierzy, DPiDŻ 1947, nr 160, s. 1. 166 Głód w obozach zdemobilizowanych żołnierzy polskich we Włoszech, DPiDŻ 1947,

nr 162, s. 1; I. K l e s z c z y ń s k i , Tragiczne włoskie farniente. Los Polaków demobilizowanych we Włoszech, antypolska propaganda, DPiDŻ 1947, nr 174, s. 3; Wszyscy chcą wyjechać z Włoch, DPiDŻ 1947, nr 177, s. 3.

167 Rodziny żołnierzy PKPR z najbliższego transportu do W. Brytanii, DPiDŻ 1947, nr 167, s. 3; 960 żon i dzieci z Indii wyjedzie w sierpniu do W. Brytanii, DPiDŻ 1947, nr 168, s. 1; Rodziny żołnierzy z Niemiec przybywają do Anglii, DPiDŻ 1947, nr 180, s. 1; Przyjazd rodzin do Wielkiej Brytanii: ze Środkowego Wschodu — do końca roku, z Niemiec — do końca sierpnia, DPiDŻ 1947, nr 183, s. 3; Rodziny żołnierzy PKPR odpływają z Hamburga do Anglii, DPiDŻ 1947, nr 190, s. 4; 967 żon i dzieci żołnierzy PKPR przyjeżdża z Indii we wrześniu, DPiDŻ 1947, nr 211, s. 1; R. M o s s i n , 800 Polaków przybyło do Southampton w ramach transportów ze Środkowego Wschodu, DPiDŻ 1947, nr 221, s. 1, 4; Z Indii i Niemiec dwa transporty rodzin, DPiDŻ 1947, nr 223, s. 3; W październiku br. opuści Afrykę pierwszy transport rodzin żołnierzy, DPiDŻ 1947, nr 241, s. 4.

168 Pierwsze Polki z obozów DP przybyły do Anglii, DPiDŻ 1947, nr 168, s. 1; Do pracy w angielskiej przędzalni. Polskie DPski przyjechały do Londynu, DPiDŻ 1947, nr 195, s. 3.

M a r c i n E m i l Rojek pod ją ł w c y k l u Sprawa PKPR p r o b l e m p r z y s z ł o ś c i polskiej in te l igencj i na emigrac j i 1 6 9 . Publ icys ta p r ó b o w a ł o d p o w i e d z i e ć na py­tanie, j a k i m i za sadami k i e r o w a ć s ię powinna inte l igencja p o l s k a w p rzyspo ­sabianiu s ię do ż y c i a cywi lnego i rozmieszczaniu w W i e l k i e j Bry tan i i? Wojna z m i e n i ł a s y t u a c j ę in te l igencj i w P S Z . Zawodowy korpus o f ice r sk i nie dopusz­cza ł do a w a n s ó w , s t ą d w i ę k s z o ś ć w P K P R z o s t a ł a zare jes t rowana j ako szere­g o w i ż o ł n i e r z e . A u t o r s u g e r o w a ł , ż e b y p rzy p r a k t y c z n y m r o z w i ą z y w a n i u z a ­gadnienia intel igencj i , s z c z e g ó l n ą t r o s k l i w o ś ć i pomoc o k a z y w a ć ż o ł n i e r z o m -intel igentom, k t ó r z y w o j n ę p rzesz l i j ako szeregowcy lub n i ż s i podof icerowie P S Z . D o m a g a ł s ię , by p o n o s i ć osobiste i grupowe ofiary na r zecz w s p ó l n e g o p rze t rzymania t r u d n y c h w a r u n k ó w emigracyjnych, aby mater ia ln ie p o m ó c intel igencji — l e k a r z o m , i n ż y n i e r o m , technikom, n a u k o w c o m , p r a w n i k o m , u r z ę d n i k o m p a ń s t w o w y m , nauczyc ie lom, of icerom z a w o d o w y m , d z i e n n i k a ­rzom. A p e l o w a ł do intel igencj i , by p o d e j m o w a ł a r ó w n i e ż prace f izyczne , bo taka jest pot rzeba c h w i l i . W a c ł a w Z a g ó r s k i , s t a ły w s p ó ł p r a c o w n i k D P i D Ż , n a p i s a ł po la tach:

... i n t e l i genc i p o l s c y n a emigrac j i z n a l e ź l i s ię p o d o b u c h e m n a j c i ę ż s z y c h z a w o ­d ó w p a t r i o t y c z n y c h i osob i s tych : nadzieje zwiodły , sny p rys ły , r z e c z y w i s t o ś ć p o ­l i t y c z n a o k a z a ł a s i ę g o r s z a n iż n a j w i ę k s i p e s y m i ś c i m o g l i p r z e w i d y w a ć . D o tego d o s z ł y osobis te t ragedie : n a d e s z ł y w i a d o m o ś c i o z g o n i e c z y z a m o r d o w a n i u b l i ­s k i c h , t r z e b a b y ł o s i ę t e ż p o g o d z i ć z r o z b i c i e m niejednej r o d z i n y i to n a z a w s z e . A l e ten nawet na jgorszy t r zy le tn i okres c z y ś ć c a (1945-1948) in te l igenc ja p o l s k a w A n g l i i z n i o s ł a s t o s u n k o w o d o b r z e . 1 7 0

Tadeusz N o w a k o w s k i w swoich wspomnieniach pt. Niagara nazwisk. Za­miast kieszonkowej encyklopedii zamieszczonych w o p r a c o w a n i u B o l e s ł a w a W i e r z b i a ń s k i e g o i W i e s ł a w y P i ą t k o w s k i e j - S t e p a n i a k pt. Dziennikarze polscy na emigracji. Wspomnienia z lat 1937-1989 (Opole 2001), na stronie 170 na­pisał:

Z a d z i w i a j ą c e , z j a k i m ha r t em d u c h a nas i ludzie z n o s i l i d e k l a s a c j ę . S p r a w i ł o to p r z e ś w i a d c z e n i e , ż e lepiej b i e d o w a ć w w o l n y m ś w i e c i e , n i ż s i ę „ u r z ą d z i ć " w k r a ­in ie u c i s k u .

J a n C i e c h a n o w s k i p o t w i e r d z i ł , ż e u inteligencji po lsk ie j , k t ó r a nie m o g ł a z n a l e ź ć p racy w s w o i c h z a w o d a c h i zmuszona b y ł a p r a c o w a ć f i zyczn ie , ten stan

... w y w o ł a ł p o c z u c i e deklasac j i i d u ż e g o r o z g o r y c z e n i a do w ł a d z e m i g r a c y j n y c h i b ry ty j sk i ch , k t ó r e n ie b y ł y w stanie z a p e w n i ć i m z n o ś n i e j s z y c h w a r u n k ó w

1 6 9 M . E. R o j e k , Sprawa PKPR (cz. 10). Najtrudniejszy problem — przyszłość inteli­gencji, DPiDŻ 1947, nr 167, s. 2; t e n ż e , Zadania i możliwości inteligencji na emigracji (cz. 11), DPiDŻ 1947, nr 175, s. 2.

1 7 0 W. A . Z b y s z e w s k i , Przyszłość emigracji w Anglii, „Kultura" 1965, nr 5, s. 30.

egzys t enc j i . W w i e l u w y p a d k a c h s z u k a l i on i r e k o m p e n s a t y w emigracyjne j d z i a ­ł a l n o ś c i po l i t yczne j i s p o ł e c z n e j . P r o w a d z i l i p o d w ó j n e ż y c i e : w z a k ł a d a c h p r a c y b y l i z w y k ł y m i p r a c o w n i k a m i , a w h i e r a r c h i i emigracyjnej z a j m o w a l i w y s o k i e s t a n o w i s k a i p o z y c j e . 1 7 1

U p o m i n a n o s ię na ł a m a c h dz i enn ika o p rawo p r a k t y k i d la p o l s k i c h le­k a r z y i f a r m a c e u t ó w w Wie lk i e j B r y t a n i i 1 7 2 . O udz ie len iu takiego z e z w o l e n i a p o l s k i m l e k a r z o m na W y s p a c h po raz p ie rwszy wspomniano w p ie rwsze j dekadz i e g r u d n i a 1947 r o k u 1 7 3 .

Z y g m u n t N a g ó r s k i jr. pod ją ł temat za t rudnian ia o f i c e r ó w 1 7 4 . A u t o r ana­l i zu j ąc b r y t y j s k i rynek pracy s twie rdz i ł , że p r acownicy f i zyczn i są nada l po­s z u k i w a n i i w c h ł a n i a n i , a p r acownicy u m y s ł o w i są bezrobotni . I s t n i a ł o g r o m ­ny p r o b l e m za t rudn ien ia p o l s k i c h o f i c e r ó w z P K P R . W ł a d z e brytyjskie w s z e l ­k i m i s p o s o b a m i s t a r a ł y się p r z e k o n a ć i ch , by pode jmowal i prace f i zyczne , ż e one w c a l e s ię nie r ó ż n i ą od innych za jęć . W s p o m n i a ł o grupie 40 o f i c e r ó w , k t ó r z y zos ta l i za t rudn ien i w f i rmach budowlanych j a k o murarze i i n n y c h — j a k o ogrodnicy , k ierowcy, lokaje.. . N a g ó r s k i nie p o z o s t a w i ł z ł u d z e ń , of icer p o l s k i b y ł w sytuacj i beznadziejnej . Po w i e l u la tach b e z c z y n n o ś c i , ży ł n a d a l w oboz ie , b y ł c z ę ś c i ą s p o ł e c z n o ś c i ż o ł n i e r s k i e j , nie m i a ł p rywatnego ż y c i a i m o t y w a c j i do d ą ż e n i a do po lepszenia swego bytu. C z ę s t o przybity, z a g u b i o ­ny, z b i j a j ą c y czas g r ą w karty. Podz ie l i ł i ch na t r zy kategorie:

1. c i , k t ó r z y n ic nie r o b i l i i nie zamie rza l i p o d j ą ć pracy, 2. z a ł a m a n i psychiczn ie , k t ó r y c h jeszcze m o ż n a b y ł o u r a t o w a ć , d a j ą c i m

ce l w ż y c i u , 3. c i , k t ó r z y z a w s z e l k ą c e n ę chc ie l i p r a c o w a ć i p r a c o w a ć b ę d ą . U w a ż a ł , ż e na tych w ł a ś n i e l u d z i a c h n a l e ż a ł o b u d o w a ć odrodzen ie k o r ­

p u s u of ice rsk iego w i s t n i e j ą c y m kryzys ie p r z e j ś c i a do życ i a cywi lnego . W i e l k i m p r o b l e m e m b y ł w i e k p o l s k i c h of icerów, z k t ó r y c h w i ę k s z o ś ć

r e k r u t o w a ł a s i ę ze s ta rszych r o c z n i k ó w : 15% — of icerowie p o w y ż e j 50 lat, 65% — 36 a 50 lat, ty lko 20% — p o n i ż e j 36 lat. Sze regowcy r a d z i l i sobie z d e c y d o w a n i e lepiej , w i e l u z n i c h w 1947 r o k u f u n k c j o n o w a ł a j u ż s a m o d z i e l ­n ie w s p o ł e c z e ń s t w i e bry ty j sk im. O d jes ien i p lanowane by ły t rzy cent ra s z k o ­l e n i a d l a o f i ce rów, k t ó r e m i a ł y r e a l i z o w a ć b ry ty j ską p o l i t y k ę a symi lac j i P o ­l a k ó w . N a g ó r s k i nie s z c z ę d z i ł os t rych s ł ó w k r y t y k i p o l s k i m of icerom, z k t ó -

1 7 1 J . C i e c h a n o w s k i , Emigracja polska w Wielkiej Brytanii bezpośrednio po II wojnie światowej. Warunki polityczne i psychologiczne, [w:] „Studia Polonijne" t. 10, Lubl in 1986, s. 258.

172 Prawo praktyki dla lekarzy i farmaceutów w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1947, nr 185, s. 3.

173 Prawo praktyki dla lekarzy polskich w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1947, nr 292, s. 3. 1 7 4 Z . N a g ó r s k i (jr.), Problem zatrudnienia oficerów. Szeregi PKPR szybko topnieją

(cz. 1), DPiDŻ 1947, nr 172, s. 3; t e n ż e , Problem zatrudniania oficerów. Nierówny start do życia cywilnego (cz. 2), DPiDŻ 1947, nr 173, s. 3; Problem zatrudnienia oficerów. Trzeba sta­nąć na własnych nogach (cz. 3), DPiDŻ 1947, nr 174, s. 3.

rych ty lko 1/3 w przeprowadzonej ankiecie w y k a z a ł a , ż e z amie r za p o d j ą ć j a ­k ą k o l w i e k p r a c ę , a reszta „żyła na j ak ie j ś innej p lanecie oderwanej o d rze­czywis tośc i " , w y m i e n i a j ą c aż 147 z a w o d ó w , w j a k i c h siebie by w i d z i e l i . P r z y takiej r o z b i e ż n o ś c i i p rzecen ien iu m o ż l i w o ś c i w ł a d z p o l s k i c h w p ł y n i ę c i a na A n g l i k ó w ce lem szko len i a P o l a k ó w w zawodach p rzez n i c h wybranych , sy­tuacja b y ł a pa towa. O p r ó c z w o l n y c h z a w o d ó w , k t ó r e d la c u d z o z i e m c ó w na c a ł y m ś w i e c i e by ły n i e d o s t ę p n e , wymien iono m. in . s tudia orientalne, psycho­logię p r z e m y s ł o w ą , na rzecza a f r y k a ń s k i e , sz l i fowanie d i a m e n t ó w . Pub l i cys t a swoje u w a g i z a k o ń c z y ł n a s t ę p u j ą c o :

Z r o z u m i e n i e , ż e emigrac ja jest p i g u ł k ą g o r z k ą , w y n i k ł ą z p o l i t y c z n y c h w a r u n ­k ó w K r a j u ojczystego, i ż e po to, by na niej p r z e t r w a ć , n a l e ż y p r a c o w a ć w s z ę d z i e , gdz ie k u t e m u n a d a r z y s ię s p o s o b n o ś ć , w z n a c z n y m s t o p n i u s y t u a c j ę by p o p r a ­w i ł o . 1 7 5

Informowano o n o w y m naborze o f i ce rów P K P R na kursy : j ę z y k a angie l ­skiego, r z e m i o s ł , ro lniczy, hodowl i , ogrodniczy, budowlany, hand lowy i hote­l a r s k i 1 7 6 , in t ro l iga torsk i A K , oprawy i konserwacj i k s i ą ż e k 1 7 7 , den tys tyczny 1 7 8 . Po zdan iu egzaminu z j ę z y k a angielskiego po l scy of icerowie z a p o ś r e d n i c ­twem A p p o i n t m e n t Offices mog l i p o d e j m o w a ć p r a c ę u m y s ł o w ą 1 7 9 .

A n t y p o l s k a agitacja w brytyjskich z w i ą z k a c h z a w o d o w y c h d o p r o w a d z i ł a pod kon iec l i p c a 1947 r o k u do u s u n i ę c i a z n i c h 2000 P o l a k ó w 1 8 0 . O k a z a ł o się, ż e s k u t k i tej decyzj i b y ł y na tyle p o w a ż n e d la brytyjskiej gospodark i , ż e i n t e r w e n i o w a ł bry ty jsk i wiceminis ter pracy, d o m a g a j ą c s ię p r z y w r ó c e n i a P o l a k ó w do p r acy 1 8 1 .

W gazecie wyl i czono , ż e 185 by łych ż o ł n i e r z y P S Z dz iennie mus i uzy­s k a ć p r a c ę d l a r o z ł a d o w a n i a P K P R w p r z e w i d z i a n y m t e rmi n i e 1 8 2 . R y s z a r d M o s s i n i A n t o n i D r w ę s k i zamieszcza l i s t a ł e r e p o r t a ż e z p o b y t ó w w p o l s k i c h skup i skach w Wie lk i e j B r y t a n i i 1 8 3 .

1 7 5 Tamże. 176 Kursy zawodowe dla oficerów, DPiDŻ 1947, nr 258, s. 3. 177 Oprawa i konserwacja książek na kursie introligatorskim AK, DPiDŻ 1948, nr 144,

s. 3. 178 Byli żołnierze na kursie dentystycznym, DPiDŻ 1948, nr 291, s. 3. 179 Praca dla oficerów PKPR za pośrednictwem Appointment Offices, DPiDŻ 1948, nr 181,

s. 1, 4; Jak oficerowie PKPR mogą znaleźć prace. Zgłoszenia Polaków Appointment Offices, DPiDŻ 1948, nr 191, s. 3.

180 Antypolska agitacja w związkach zawodowych, DPiDŻ 1947, nr 177, s. 1, 4. 181 Zatrudnianie Polaków kapitalne dla pomyślności Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1947, nr 182,

s. 1, 4. 182 185 ludzi dziennie musi uzyskać pracę dla rozładowania PKPR, DPiDŻ 1947, nr 4

188, s. 3. 1 8 3 R. M o s s i n , Bez należytej znajomości języka angielskiego trudno znaleźć pracę

w swoim zawodzie, DPiDŻ 1947, nr 189, s. 3; A. D r w ę s k i , Jednostronnie zaopatrzone biblio­teki nie wystarczą mieszkańcom obozu, DPiDŻ 1947, nr 252, s. 3.

Akcję objazdu o b o z ó w w o j s k o w y c h i hostel i p o d j ę ł o S towarzyszen i e P i ­sarzy P o l s k i c h na O b c z y ź n i e w ce lu zapoznan ia s ię z ż y c i o w y m i p r o b l e m a ­m i demobi l izowanego polskiego w o j s k a 1 8 4 . T r z y obozy z o k r ę g u Ż u b r a i j e d e n w Dywiz j i Pancernej odwiedz i l i : Stefania Zahorska , W i k t o r Wein t raub , K a r o l Zbyszewsk i , Rysza rd Wraga, Piskor , W i t o l d C z e r w i ń s k i , T y m o n T e r l e c k i , Ste­fan K i s i e l e w s k i . N a spotkaniach pytano o o c z e k i w a n i a w zak re s i e sp raw k u l ­turalnych i literatury, o p r o b l e m a t y k ę s p o ł e c z n ą i po l i t yczną . W y p r a w a ta b y ł a bardzo p o u c z a j ą c a dla l u d z i p i ó r a , bo zor ien towal i s ię co n a p r a w d ę interesuje P o l a k ó w na emigracji . G ł ó w n y m i t r o skami ż o ł n i e r z y były : los r o d z i n w A f r y c e Wschodnie j , w Indiach, sprawy szko l en i a zawodowego w P K P R , b r a k ś w i e ­t l ic, kantyn, fatalne w a r u n k i mieszkan iowe — „ c i a s n o t a , p i ę t r o w e ł ó ż k a , z ł e w a r u n k i sanitarne. Z ko l e i z a u w a ż o n o , ż e Po lacy są n iech lu jn i i b r u d n i . N i e do tyczy ło to o b o z ó w k o b i e c y c h 1 8 5 .

L o n d y ń s k i dz iennik 19 w r z e ś n i a p o i n f o r m o w a ł , ż e R z ą d J K M w p r o w a d z a z dniem 6 p a ź d z i e r n i k a 1947 r o k u c z ę ś c i o w y p r zymus p r a c y w W i e l k i e j Bry tan i i z u t r z y m a n i e m p r a w a w y b o r u za t rudn ien ia 1 8 6 . P o d k o n i e c w r z e ś n i a l i czba za t rudn ionych P o l a k ó w n a W y s p a c h Bry ty j sk i ch o d n o t o w a n y c h p r z e z pismo w y n o s i ł a 40 tys . 1 8 7 . K o s z t y u t r z y m a n i a w ż y c i u c y w i l n y m b y ł y tak w y ­sokie, że w y s t a r c z a ł y ty lko k a w a l e r o m , d la u t r zyman ia r o d z i n y z a r o b k i b y ł y za m a ł e . O d p a ź d z i e r n i k a n a s t ą p i ł t e ż n o w y etap w życ iu emigrac j i po l sk i e j , bowiem z reorgan izowano s k u p i s k a P o l a k ó w w W i e l k i e j B r y t a n i i , o d d a j ą c obozy pod z a r z ą d c y w i l n y 1 8 8 . W ś r ó d emigrac j i polskiej p a n o w a ł a j e d n a k at­mosfera rozcza rowan ia , spowodowana u c i ą ż l i w y m i w a r u n k a m i b y t o w a n i a , n i e p e w n o ś c i ą za t rudnienia w dalszej perspektywie , t r u d n o ś c i a m i emigracy j ­nymi , k ł o p o t a m i ze sp rowadzan iem r o d z i n do Wie lk i e j B r y t a n i i , p o c z u c i e m ogó lne j degradac j i 1 8 9 . T y m bardzie j , ż e wobec z a p o w i e d z i o g r a n i c z e ń p r z e z r z ą d bry ty jsk i p l anu inwestycyjnego i o b a w ą p rzed bez roboc i em, B r y t y j c z y c y ogłosi l i strajk p r z e c i w k o za t rudn ian iu P o l a k ó w w b u d o w n i c t w i e 1 9 0 . W p i ś m i e po jawi ły s ię a r t y k u ł y r o z w a ż a j ą c e proces stopniowej l i k w i d a c j i P K P R 1 9 1 .

1 8 4 J . L e r s k i , Pisarze w obozach, DPiDŻ 1947, nr 212, s. 3. 1 8 5 A . D r w ę s k i , U kobiet zawsze lepiej, DPiDŻ 1947, nr 232, s. 3. 186 Rząd JKM wprowadza z dniem 6 października 1947 roku częściowy przymus pracy

w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1947, nr 223, s. 1, 4. 187 Liczba zatrudnionych Polaków przekroczyła już 40 000, DPiDŻ 1947, nr 226, s. 3.

Mniemać należy, że tylu Polaków podjęło pracę w 1947 г., bowiem wcześnie j pisano już o 80 000.

188 Reorganizacja życia zbiorowego Polaków w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1947, nr 233, s. 3. 189 Skutki zwłoki sprowadzania rodzin z Afryki przedstawiła gen. Ivorowi Thomasowi

delegacja SPK, DPiDŻ 1947, nr 240, s. 3; Przyjazd rodzin z Afryki — 19 XII 1947, DPiDŻ 1947, nr 298, s. 1.

190 Strajk przeciw Polakom w budownictwie, DPiDŻ 1947, nr 248, s. 1; Robotnicy bu­dowlani przeciw Polakom, DPiDŻ 1947, nr 252, s. 1.

191 Stopniowa likwidacja PKPR a nie przedwczesne rozwiązanie, DPiDŻ 1947, nr 250, s. 1, 4.

W ogó ln i e p a n u j ą c e j psychozie emigrowania , na ł a m a c h gazety snuto r o z w a ż a n i a na temat wyboru docelowego kraju osiedlenia. A u t o r u k r y w a j ą c y się pod pseudonimem Er. p r z e s t r z e g a ł przed pochopnym wyjazdem z Wie lk i e j Bry tan i i , n a m a w i a ł by p o z n a ć najpierw dobrze w a r u n k i kraju ewentualnej emigracj i p rzed wyjazdem: „k l imat , typ cywi l izac j i , w a r u n k i ekonomiczne , po­d a ż za t rudnien ia" 1 9 2 . W i n n y m ar tykule pt. Walka o byt i praca w istniejących warunkach p o s t u l o w a ł przys tosowanie s ię do n o w y c h w a r u n k ó w oferowa­nych przez bryty jsk i system gospodarczy i spo łeczny , by p o g o d z i ć s ię z t y m , że n a o b c z y ź n i e n i c nie b ę d z i e tak ie samo, j ak dotychczas:

P o l s c y o s i e d l e ń c y w W i e l k i e j B r y t a n i i p o w i n n i z d e t e r m i n a c j ą i w y t r w a ł o ś c i ą r z u c i ć s i ę do b e z p o ś r e d n i e j w a l k i o byt i p racy na w ł a s n e u t r zyman ie w w a r u n ­k a c h t ak i ch , j a k i e one są. J e ś l i te w y s i ł k i i nowe sytuacje p o ł ą c z o n e b ę d ą z „ d e ­k l a s a c j ą " s p o ł e c z n ą , p a m i ę t a ć t rzeba , ż e c h o d z i tu o okres p r z e j ś c i o w y , o p a r ę n a j b l i ż s z y c h lat i ż e w k a ż d y m raz ie jest to n a j k r ó t s z a i na jpewnie j sza d r o g a do lepszej p r z y s z ł o ś c i . 1 9 3

W y s z c z e g ó l n i ł k ie runek d z i a ł a ń emigrac j i na na jb l i ż sze la ta 1 9 4 . L o n d y ń s k i dz ienn ik don ió s ł 27 p a ź d z i e r n i k a , że zgodnie z n o w y m z a ­

r z ą d z e n i e m adminis t ra tora P S Z , demobi l izac ja z P K P R b ę d z i e m o ż l i w a po odbyciu t r z y m i e s i ę c z n e j pracy c y w i l n e j 1 9 5 . W da l szym c iągu gazeta p i s a ł a 0 p rob lemach demobi l izacy jnych b y ł y c h ż o ł n i e r z y P S Z do pracy c y w i l n e j 1 9 6 , powstaniu w g rudn iu 1947 r o k u Po l sk iego U r z ę d u Osied len ia d la c y w i l ó w 1 b y ł y c h ż o ł n i e r z y P S Z w L o n d y n i e 1 9 7 N a pierwszej stronie o g ł o s z o n o oficjalny komunika t p o l s k i c h w ł a d z wo j skowych , ż e do 1 l i pca 1948 r o k u n a s t ą p i l i ­kwidac ja P S Z , po tem dla P o l a k ó w fo rma lnymi d rogami legalnej emigrac j i b ę d z i e P K P R lub demob i l i zac j a 1 9 8 Zamieszczono relacje z o b o z ó w i k u r s ó w P K P R w S z k o c j i 1 9 9 . 20 grudnia odnotowano, ż e 60% c z ł o n k ó w P K P R pracuje nie w s w o i c h zawodach , a 47 701 o d e s z ł o do pracy c y w i l n e j 2 0 0 . J ako o b o w i ą ­zującą r e g u ł ę przeds tawiono up rzedzen ia B r y t y j c z y k ó w wobec c u d z o z i e m ­ców, s z c z e g ó l n i e wobec intel igencji , w t y m po l sk ie j 2 0 1 . U p o ś l e d z e n i e inte-

1 9 2 Er., Kompleks emigrowania, DPiDŻ 1947, nr 251, s. 2. 1 9 3 Tamże. 1 9 4 Er., Walka o byt i praca w istniejących warunkach — społecznymi zadaniami emi­

gracji na najbliższe lata, DPiDŻ 1947, nr 276, s. 2. 195 Dobrowolna demobilizacja z PKPR po 3 miesiącach pracy cywilnej, DPiDŻ 1947,

nr 255, s. 1. 196 Problemy demobilizacji b. żołnierzy PSZ, DPiDŻ 1947, nr 278, s. 3; Demobilizacja

żołnierzy do pracy cywilnej z PKPR oraz bezpośrednio z PSZ, DPiDŻ 1947, nr 279, s. 3. 197 Polski Urząd Osiedlenia dla cywilnych i emigrantów z Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1947,

nr 285, s. 2. 198 Likwidacja PSZ do 1 lipca 1948 roku, DPiDŻ 1947, nr 288, s. 1. 199 Obozy i kursy PKPR w Szkocji, DPiDŻ 1947, nr 299, s. 3. 200 60% zatrudnionych nie w swych zawodach, 47701 członków PKPR odeszło do pracy

cywilnej, DPiDŻ 1947, nr 302, s. 1. 201 Upośledzenie inteligencji polskiej, DPiDŻ 1947, nr 301, s. 4.

l igencj i , jej marnowanie p o t e n c j a ł u intelektualnego, p r z e j a w i a ł o s ię w bez­c z y n n o ś c i , o d c i ę c i u od m o ż l i w o ś c i pracy t w ó r c z e j w o b o z a c h i nie w s p ó ł z a ­w o d n i c z e n i u z B r y t y j c z y k a m i (uczeni). L i k w i d a c j a P o l s k i c h O d d z i a ł ó w War­t o w n i c z y c h w N i e m c z e c h w strefie a m e r y k a ń s k i e j m i a ł a n i e b a w e m p o w i ę k ­s z y ć sze reg i P o l a k ó w w Wie lk i e j B r y t a n i i 2 0 2 . Op i s W i g i l i i w hos te lu n a o d l u d z i u w lasach Dunnf i en z a k o ń c z y ł t rudny d la t u ł aczy , w proces ie a symi ­lac j i , r o k 1947 2 0 3 .

P o c z ą t e k 1948 r o k u ob f i t owa ł w p i ś m i e w informacje d o t y c z ą c e pracy, s z k o l e ń , k u r s ó w z a w o d o w y c h , (w t y m dla o f i c e r ó w ) , p r a k t y k z a w o d o w y c h , n a u k i j ę z y k a angie l sk iego 2 0 4 . W p r o w a d z o n o s ta łą r u b r y k ę Z życia obozów, p r o w a d z o n ą p rzez W a w r z y ń c a C z e r e ś n i e w s k i e g o 2 0 5 i A n t o n i e g o D r w ę s k i e -g o 2 0 6 . Z a p o c z ą t k o w a n o ją op i sem kur su zega rmis t r zowsk iego w o ś r o d k u of i ­c e r s k i m . P o l k o m proponowano n a u k ę s tenotypi i 2 0 7 . P o d n i e s i o n o k w e s t i ę upo­ś l e d z e n i a kobie t o f i c e r ó w P S Z , k t ó r y m formalnie nie z a p e w n i o n o p r z e s z k o ­l en i a w r amach P K P R oraz z a n i ż a n o odprawy d e m o b i l i z a c y j n e 2 0 8 .

A u t o r u ż y w a j ą c y p seudon imu Kar. z a p e w n i a ł c z y t e l n i k ó w , ż e t y l k o wy­kazan i e w ł a s n e j in ic ja tywy w p o s z u k i w a n i u pracy, a nie b ie rne o c z e k i w a n i e w P K P R z a p e w n i godz iwe za j ęc i e w Wie lk ie j B r y t a n i i 2 0 9 . W y d a n e p r z e z B r y ­t y j c z y k ó w przep i sy d o t y c z ą c e u ł a t w i e ń p rzy u r z ą d z a n i u s i ę w ż y c i u c y w i l n y m z a k ł a d a ł y , ż e Polacy sami aktywniej b ę d ą s z u k a l i p r a c y lub z a k ł a d a l i w ł a s n e warsztaty. Pub l i cys ta w y m a g a ł , b y Polacy z d e t e r m i n a c j ą p o k o n y w a l i ba r i e ry p r a w n e i psychologiczne . A p e l o w a ł do H o m e Office o w y d a w a n i e z e z w o l e ń na p r z y j ę c i e do pracy na w y ż s z y c h szczeblach admin is t racy jnych w p r z e m y ś l e i h and lu , wydawan ie l icencj i na r ę k o d z i e l n i c t w o i r z e m i e ś l n i c z e , bo do tych­czasowe d z i a ł a n i a adminis t racj i brytyjskiej w y t w o r z y ł y p s y c h o z ę , ż e w s z e l k i e s tarania są nierealne i bezcelowe. O d n o t o w a ł , że z n a c z n a l i c z b a P o l a k ó w zdo­ł a ł a p r z e j ś ć do pracy cywilnej z p o m i n i ę c i e m p o ś r e d n i c t w a u r z ę d o w e g o , uzy­s k u j ą c l e p s z ą p r a c ę . U w a ż a ł , ż e Po lacy m u s z ą w i e r z y ć w siebie i n a w ł a s n ą r ę k ę s z u k a ć za t rudnienia lub p rzez prywatne b iu r a p o ś r e d n i c t w a pracy, tzw. E m p l o y m e n t Agenc ies .

202 Likwidacja Polskich Oddziałów Wartowniczych w strefie amerykańskiej, DPiDŻ 1947, nr 304, s. 3.

203 u Polaków z lasów Dunnfien. Wigilia w zapomnianym hostelu, DPiDŻ 1947, nr 309, s. 3.

204 Sześć możliwości przewiduje Plan Szkolenia i Praktyki Zawodowej oficerów PKPR, DPiDŻ 1948, nr 2, s. 1, 4; Nauka języka angielskiego w obozach, DP iDŻ 1948, nr 16, s. 3; PKPR uczy się języka angielskiego. Wyniki pracy 2 lat, DPiDŻ 1948, nr 47, s. 3.

205 pierwszy raz pojawiła się w piśmie dnia 7 stycznia 1948 r. w numerze 6. 2 0 6 A . D r w ę s k i , Gdy mężowi nie wolno mieszkać z żoną..., DPiDŻ 1948, nr 99, s. 3. 207 Szkoła stenotypii w Londynie, DPiDŻ 1948, nr 13, s. 3. 2 0 8 K a r . , Upośledzenie oficerów kobiet, DPiDŻ 1948, nr 99, s. 3. год K a r . , Własna inicjatywa — a nie bierne oczekiwanie zapewni nam pracę w Wielkiej

Brytanii, DPiDŻ 1948, nr 8, s. 3.

N a p o c z ą t k u 1948 r o k u bry ty jsk i minis ter pracy po lec i ł p r z y j m o w a ć Po­l a k ó w bez w z g l ę d u na sp rzec iwy z w i ą z k ó w z a w o d o w y c h 2 1 0 . Po debacie w Izbie G m i n , p i e r w s z e ń s t w o w p r z y j ę c i a c h do pracy m i e l i m i e ć zapewnione inwal idz i , k t ó r y c h otoczono t a k ż e spec j a lną o p i e k ą z d r o w o t n ą 2 1 1 .

W l u t y m gazeta p o i n f o r m o w a ł a , ż e Bry ty jk i , ż o n y P o l a k ó w o d z y s k a ł y swoje obywate ls two 2 1 2 . Podano do publ icznej w i a d o m o ś c i zestawienie b u d ż e ­towe s p o r z ą d z o n e p rzez I z b ę G m i n d o t y c z ą c e w y d a t k ó w bry ty j sk ich na P S Z , P K P R i p o l s k ą l u d n o ś ć c y w i l n ą 2 1 3 . Komenta rz odredakcyjny p r z y p o m n i a ł i lość z ło ta zdeponowanego p rzez P o l a k ó w w Wie lk ie j B ry t an i i w 1940 r o k u , co wy­r a ź n i e o b a l a ł o mit, j a k o b y Po lacy b y l i w i e l k i m o b c i ą ż e n i e m f i nansowym Rzą­du J K M oraz u k a z y w a ł , ż e z a ca łą pomoc u d z i e l o n ą w czasie II wo jny ś w i a ­towej Po lacy mus ie l i z a p ł a c i ć .

S tosunkowo najszybciej Po lacy zostal i w c h ł o n i ę c i p rzez g o s p o d a r k ę Szkoc j i . T a m t e ż najszybciej z n i k a ł y obozy P K P R . P i s a ł o t y m W a w r z y n i e c C z e r e ś n i e w s k i 2 1 4 i A n t o n i D r w ę s k i 2 1 5 . P o w s t a ł c y k l pt. Z ż y c i a Polaków w Szkocji216, k t ó r y p r z e m i e n i ł s ię w s ta łą r u b r y k ę w p i ś m i e — Życie polskie w Edynburgu217. O p u b l i k o w a n o dokumenty brytyjskie o r o z m i e s z c z e n i u Po­l a k ó w na W y s p a c h 2 1 8 .

B o l e s ł a w W i e r z b i a ń s k i p r z e d s t a w i a j ą c punkt w i d z e n i a Zjednoczenia P o l ­skiego w Wie lk ie j Bry tan i i , z a c h ę c a ł do podejmowania d z i a ł a l n o ś c i s p o ł e c z n e j P o l a k ó w na o b c z y ź n i e w r ó ż n y c h dz iedz inach ż y c i a 2 1 9 . W dyskus j i na ten temat wz ię l i t e ż u d z i a ł na ł a m a c h p i s m a w c y k l u Organizacja życia społecz­nego na uchodźstwie i n n i przedstawicie le polskiej emigracj i : J ó z e f G a r l i ń s k i , M a r c i n E m i l Ro jek 2 2 0 .

210 Minister pracy poleca przyjmować Polaków bez względu na sprzeciwy związków zawodowych, DPiDŻ 1948, nr 21, s. 1.

211 W obronie inwalidów — raz jeszcze stanęła Izba Gmin, DPiDŻ 1948, nr 41, s. 4; Inwalidzi mają pierwszeństwo do pracy, DPiDŻ 1948, nr 44, s. 3.

212 Brytyjki, żony Polaków odzyskują swe obywatelstwo, DPiDŻ 1948, nr 44, s. 4. 213 Wydatki na PSZ, PKPR i polska ludność cywilną, DPiDŻ 1948, nr 45, s. 1; A . Z. , Ile

Polacy kosztują Wielką Brytanię?, DPiDŻ 1948, nr 47, s. 2. 2 1 4 W C z e r e ś n i e w s k i , Ostatnia jednostka PKPR w Szkocji, DPiDŻ 1948, nr 46, s. 3. 2 1 5 A . D r w ę s k i , Polacy w lotnych brygadach budowlanych. Cz. 1 DPiDŻ 1948, nr 69,

s. 3; t e g o ż , Polacy w lotnych brygadach budowlanych. Cz. 2, DPiDŻ 1948, nr 70, s. 3; De­karz, który kopie rowy w Plymuth, DPiDŻ 1948, nr 91, s. 3.

2 1 6 Np. Z życia Polaków w Szkocji, DPiDŻ 1948, nr 179, s. 3. 2 1 7 Np. Życie polskie w Edynburgu, DPiDŻ 1948, nr 189, s. 3. 218 Dokumenty brytyjskie o rozmieszczeniu Polaków, DPiDŻ 1948, nr 51, s. 4. 2 1 9 B. W i e r z b i a ń s k i , W sprawie form pracy społecznej Polaków w Wielkiej Brytanii.

Cz. 1, DPiDŻ 1948, nr 52, s. 3; t e n ż e , W sprawie form pracy społecznej Polaków w Wielkiej Brytanii. Cz. 2, DPiDŻ 1948, nr 60, s. 3; W sprawie form pracy społecznej Polaków w Wielkiej Brytanii. Cz. 3, DPiDŻ 1948, nr 67, s. 3.

2 2 0 J. G a r l i ń s k i , SPK w Wielkiej Brytanii i w świecie, DPiDŻ 1948, nr 72, s. 3; M . E. R o j ek, O właściwą organizację polskiego życia społecznego w Wielkiej Brytanii. Cz. 1, DPiDŻ

13 marca 1948 roku podano komunika t na pierwszej stronie, ż e ostatecz­ny t e r m i n z a c i ą g u do P K P R u p ł y w a 31 III 1948 r o k u lub w 28 dn i po p r z y b y c i u do W i e l k i e j B r y t a n i i 2 2 1 . O d m a w i a j ą c y m g roz i ło zwo ln i en i e bez o d p r a w y de­mob i l izacyjne j . Ob ie tn ica nadania obywatels twa brytyjskiego P o l a k o m z ł o ż o ­na p r z e z brytyjskiego min i s t ra Cluter Ede ' a p o j a w i ł a s i ę p o d k o n i e c mies i ą ­c a 2 2 2 . U p r a w n i e n i do niego b y l i Polacy, k t ó r z y p r z e b y w a l i na t e ry to r ium b ry ty j sk im co najmniej p rzez p i ę ć lat, a co najmniej p rzez r o k b y l i za t rudn ien i p r zy u ż y t e c z n e j p racy cywilnej , w z g l ę d n i e s łużyl i w b ry ty j sk ich s i ł a c h zbro j ­nych , m i e l i n ieskaz i te lny charakter, z n a j o m o ś ć j ę z y k a angie lskiego, z a m i a r os ied len ia s ię w Z j e d n o c z o n y m K r ó l e s t w i e lub k o l o n i i brytyjskiej w z g l ę d n i e z amia r w s t ą p i e n i a do brytyjskiej s ł u ż b y p a ń s t w o w e j . Ins t rukcja m i a ł a b y ć o g ł o s z o n a o k o ł o 1 maja 1948 r o k u D z i e n n i k z a m i e ś c i ł z a w i a d o m i e n i e H o m e Office 27 k w i e t n i a 1948 roku , ż e przyjmuje podan ia o n a t u r a l i z a c j ę b y ł y c h c z ł o n k ó w P S Z 2 2 3 .

Z a c z ę t o d r u k o w a ć c y k l Ubezpieczenia społeczne w Wielkiej Brytanii, ż e b y P o l a c y u m i e l i s ię p o r u s z a ć w ś r ó d p r z e p i s ó w bry ty j sk ich d o t y c z ą c y c h z a p o m ó g dla c h o r y c h i bezrobotnych, dla w d ó w , z a s i ł k ó w r o d z i n n y c h , z ty­tu łu u rodzen ia dziecka, zgonu, chorobowych, w y p a d k ó w p r z y pracy, rent, eme­rytur i t p . 2 2 4 Informacje te powtarzano w p i ś m i e c y k l i c z n i e 2 2 5 .

A t m o s f e r a w p o l s k i c h obozach i hostelach P K P R nie b y ł a j ednak dobra . Informacja, ż e d w a m i l i o n y r o b o t n i k ó w w E u r o p i e b y ł o bez pracy, j a k

r ó w n i e ż an typolsk ie rezolucje na Kongres ie Z w i ą z k ó w Z a w o d o w y c h Robot ­n i k ó w R o l n y c h ż ą d a j ą c e u s u n i ę c i a c u d z o z i e m c ó w z p racy na ro l i , m i m o ż e r o l n i c t w u bry ty j sk iemu b r a k o w a ł o r ą k do pracy, zapewne p r z y c z y n i ł y s ię do emigrac j i zamorsk ie j niejednego P o l a k a 2 2 6 . A r g e n t y n a z a c h ę c a ł a kob ie ty emi ­g ran tk i o fe ru jąc i m p r a c ę p i e l ę g n i a r e k , k r a w c o w y c h , modystek, nauczyc ie lek , w y c h o w a w c ó w , biural is tek, s ł u ż b y domowej 2 2 7 .

P o d kon iec maja 1948 r o k u p i smo p o d a ł o i n f o r m a c j ę , ż e 599 P o l a k ó w , c z ł o n k ó w r o d z i n ż o ł n i e r z y P K P R , z A f r y k i Wschodn ie j p r z y b ę d z i e w r e s z c i e

1948, nr 22, s. 3, t e n ż e , O właściwą organizację polskiego życia społecznego w Wielkiej Brytanii. Cz. 2, DPiDŻ 1948, nr 26, s. 3; O właściwą organizację polskiego życia społecznego w Wielkiej Brytanii. Cz. 3, DPiDŻ 1948, nr 30, s. 3; O właściwą organizację polskiego życia społecznego w Wielkiej Brytanii. Cz. 4, DPiDŻ 1948, nr 33, s. 3.

221 Ostateczny termin zaciągu do PKPR, DPiDŻ 1948, nr 63, s. 1. 222 Obywatelstwo brytyjskie dla Polaków, DPiDŻ 1948, nr 77, s. 1. 223 Obywatelstwo brytyjskie dla Polaków, DPiDŻ 1948, nr 100, s. 4. 224 Ubezpieczenia społeczne w Wielkiej Brytanii. Cz. 1, DPiDŻ 1948, nr 108, s. 3; Cz. 2,

DPiDŻ 1948, nr 111, s. 3; Cz. 3, DPiDŻ 1948, nr 113, s. 3; Cz. 4, DPiDŻ 1948, nr 117, s. 3. 225 prawo do pracy i ubezpieczeń dla członków PKPR, DPiDŻ 1948, nr 278, s. 4. 226 Połowa Europy chce emigrować, D P i D Z 1948, nr 122, s. 2; Antypolskie rezolucje na

Kongresie Związków Zawodowych Robotników Rolnych, DPiDŻ 1948, nr 127, s. 1, 4. 227 Praca dla kobiet w Argentynie, DPiDŻ 1948, nr 154, s. 3; Służące, praczki, biuralistki

mogą znaleźć pracę w Argentynie, DPiDŻ 1948, nr 196, s. 3.

do Wie lk i e j B r y t a n i i 2 2 8 . Kolejne tury (401 o s ó b i 1173) r o d z i n w o j s k o w y c h p r z y b y ł y w p o ł o w i e i p o d koniec c z e r w c a 2 2 9 oraz 10 l i p c a 2 3 0 .

L i s ty n a d s y ł a n e do redakcj i p o k a z y w a ł y absurdalne i bezduszne z a r z ą ­dzenia w ł a d z o b o z o w y c h r o z d z i e l a j ą c e r o d z i n y 2 3 1 . P r z y l i kwidac j i obozu B l a -kemere Camp ż o n y i dz i ec i mia ły m i e s z k a ć w o d r ę b n y m obozie o d d a l o n y m o 10 m i l od obozu m ę ż a . R o z g o r y c z o n y autor l istu py ta ł , „czy w ten s p o s ó b nasze w ł a d z e r ea l i zu ją obietnice p o ł ą c z e n i a rodz in i czy m o ż n a w j a k i ś lo ­g iczny s p o s ó b u z a s a d n i ć podobna decyz ję?" .

W d z i e n n i k u p o d kon iec cze rwca 1948 roku p o j a w i ł y się p ierwsze of i ­cjalne donies ienia — p o s e ł Ness Edwards w Izbie G m i n — o l i k w i d a c j i P K P R , k t ó r a m i a ł a n a s t ą p i ć do k o ń c a tego r o k u 2 3 2 . D o tej po ry p r a c ę cywi lną p rzy ­j ę ło 67 tys, o s ó b z P K P R , a 829 P o l a k ó w pe łn i ło s ł u ż b ę w bry ty j sk ich s i ł a c h z b r o j n y c h 2 3 3 . W l i p c u ka tegorycznie oznajmiono, ż e l i kwidac j a P K P R b ę d z i e p rzysp ieszona (do k o ń c a 1948 г.), a jej c z ł o n k o w i e p o z o s t a n ą do dyspozyc j i brytyjskiego minis t ra p racy 2 3 4 . N i e z d o l n i do pracy m i e l i p r z e j ś ć p o d o p i e k ę Assis tance Board . 5 l i pca zamieszczono w a ż n ą i n f o r m a c j ę , ż e od tego dn ia w W i e l k i e j Bry tan i i o b o w i ą z u j ą ubezpieczenia s p o ł e c z n e 2 3 5 .

W y ł a w i a n o po l sk ie p r z e d s i ę w z i ę c i a i w cyk lu Polskie warsztaty pracy opisywano i c h d z i a ł a l n o ś ć 2 3 6 . Po zdan iu egzaminu z j ę z y k a angielskiego p o l ­scy oficerowie z a p o ś r e d n i c t w e m Appo in tmen t Offices m o g l i p o d e j m o w a ć p r a c ę u m y s ł o w ą 2 3 7 .

228 599 Polaków z Afryki Wschodniej, DPiDŻ 1948, nr 125, s. 1. 229 Przyjazd rodzin z Afryki Wschodniej, DPiDŻ 1948, nr 144, s. 1; Rodziny z Afryki —

28.6.48 r. — 1173 osoby, DPiDŻ 1948, nr 152, s. 1. 230 Przyjazd rodzin z Afryki Wschodniej — 10.7.48 do Southampton, DPiDŻ 1948,

nr 161, s. 1. 2 3 1 Np.: Listy do redakcji. J. J. , Rozdzielenie rodzin w obozach, DPiDŻ 1948, nr 149, s. 2. 232 Likwidacja PKPR nastąpi w tym roku oświadczył w Izbie Gmin p. Ness Edwards,

DPiDŻ 1948, nr 150, s. 1. 233 829 Polaków pełni służbę w brytyjskich siłach zbrojnych, DPiDŻ 1948, nr 163, s. 1. 234 Likwidacja Korpusu Przysposobienia będzie przyspieszona, DPiDŻ 1948, nr 158, s. 1. 235 Od dziś obowiązują społeczne ubezpieczenia w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1948,

nr 159, s. 1. 2 3 6 Np. Polskie warsztaty pracy, DPiDŻ 1948, nr 178, s. 3; Polski warsztat pracy — Do­

świadczalny zakład mechaniczny, DPiDŻ 1948, nr 182, s. 3; Polskie warsztaty pracy — Ze­garmistrz na angielskim rynku, DPiDŻ 1948, nr 192, s. 3; Polskie warsztaty pracy — U aptekarza w Londynie, DPiDŻ 1948, nr 194, s. 3; Polskie warsztaty — Wytwórnia wyrobów plastycznych, DPiDŻ 1948, nr 204, s. 3; Polskie warsztaty pracy — Telewizja, czyli daleko-wzroczność Polaka, DPiDŻ 1948, nr 214, s. 3; Polskie warsztaty pracy — W biurze technicz-no-konstrukcyjnym, DPiDŻ 1948, nr 225, s. 3; Polskie warsztaty pracy — Hotele, pensjonaty i pokoje umeblowane, DPiDŻ 1948, nr 228, s. 3.

237 Praca dla oficerów PKPR za pośrednictwem Appointment Offices, DPiDŻ 1948, nr 181, s. 1, 4; Jak oficerowie PKPR mogą znaleźć pracę. Zgłoszenia Polaków Appointment Offices, DPiDŻ 1948, nr 191, s. 3.

G a z e t a p o d a ł a oficjalne dane ś w i a d c z ą c e o tym, że od marca do p o ł o w y l i p c a 1948 r o k u zdemobi l i zowano 90% ż o ł n i e r z y P S Z 2 3 8 . E las tycznie p rzed ­ł u ż o n o j ednak t e rmin l ikwidac j i P K P R do k o ń c a marca 1949 r o k u 2 3 9 , p o n i e w a ż w jego szeregach p o z o s t a w a ł o jeszcze 31 661 l u d z i 2 4 0 i zapewniano, ż e insty­tuc ja ta nie b ę d z i e r o z w i ą z a n a p r z e d o s i ą g n i ę c i e m swego c e l u 2 4 1 . L i k w i d a c j a P K P R w S z k o c j i m i a ł a n a s t ą p i ć 18 s i e rpn ia 1948 roku , p o n i e w a ż zadan ie z o s t a ł o w y k o n a n e i wszyscy c z ł o n k o w i e P K P R pod ję l i p r a c ę wr z a w o d a c h c y w i l n y c h 2 4 2 .

K u r i o z a l n i e b r z m i w i a d o m o ś ć podana w p i ś m i e w s ierpniu , ż e m a ł ż e ń ­s t w a w P K P R m o g ą b y ć zawierane bez zgody w ł a d z w o j s k o w y c h 2 4 3 ! U k a z y ­w a ł o s i ę coraz w i ę c e j informacj i d o t y c z ą c y c h funkc jonowania p r a w a brytyj­sk iego , np. p rak tyczne rady, co osadn icy po l scy w W a l i i p o w i n n i w i e d z i e ć p r z y n a b y w a n i u gospodarstw r o l n y c h 2 4 4 .

I n t e r e s u j ą c o przeds tawia s i ę ana l i za s t ruktury s p o ł e c z n e j emigrac j i w 1948 r o k u 2 4 5 . C z y n n i k i e m d e c y d u j ą c y m w zna lez ien iu pracy s t a ł a s ię spraw­n o ś ć f i z y c z n a , intel igencja z n a l a z ł a s i ę p o z a nawiasem s w y c h k w a l i f i k a c j i . W e d ł u g of ic ja lnych danych z 30 c z e r w c a 1948 ro k u w P K P R by ło nadal 31 tys. o s ó b , w t y m 10,7 tys. of icerów. Z pierwotnej l i c z b y 113 tys. zare jes t rowanych w P K P R — 15 tys. w y e m i g r o w a ł o lub p o w r ó c i ł o do Kra ju , 67 tys, z n a l a z ł o za t rudn ien ie w Wie lk ie j Bry tan i i — 28% p r a c o w a ł o we w ł a s n y c h warsz ta tach , p o z o s t a ł e 72% — w n o w y c h zawodach . 80,5% p o b i e r a ł o p ł a c ę t y g o d n i o w ą nie p r z e k r a c z a j ą c ą 5 £, 19,5% p o b i e r a ł o w i ę c e j . Z 840 o s ó b p r o w a d z ą c y c h w ł a s n e f i rmy, 75% z a r a b i a ł o więce j n iż 5 £ tygodn iowo. L i c z b a p r a c o w n i k ó w umy­s ł o w y c h z b l i ż a ł a s ię do 5% o g ó ł u za t rudn ionych . Z tego 83% nie z a r a b i a ł o w i ę c e j n i ż 5 £ tygodniowo.

E m i g r a c j ę n ę k a ł y nadal t r u d n o ś c i mieszkan iowe , k t ó r e p r o w a d z i ł y do r o z b i c i a ż y c i a rodzinnego. R o s ł a frustracja i n iezadowolenie . W o k o l i c a c h B e d f o r d b y ł o d u ż e skupisko P o l a k ó w p r a c u j ą c y c h w o k o l i c z n y c h ceg ie ln iach , g a r b a r n i a c h , s ta lowniach, kopa ln i ach rudy. W i e l u z n i c h p o s i a d a ł o rodziny, z k t ó r y m i p o ł ą c z y l i s ię w Wie lk i e j B r y t a n i i po w i e l u la tach roz łąk i . T y l k o nie­l i c z n i m o g l i ż y ć r azem i to pod w a r u n k i e m , ż e nie m i e l i dz iec i i t y lko wtedy, g d y zos t a l i za t rudn ien i r azem j ako og rodn icy lub s ł u ż b a domowa . R o b o t n i c y

2 3 8 Od marca do polowy lipca 1948 r. zdemobilizowano 90% żołnierzy PSZ, DPiDŻ 1948, nr 171, s. 3.

239 pjcpR zostanie zlikwidowany przed końcem marca 1949 г., DPiDŻ 1948, nr 173, s. 1. 240 31 661 ludzi pozostało w PKPR. W brytyjskich siłach zbrojnych służy 829 Polaków,

D P i D Ż 1948, nr 176, s. 1, 4. 241 P K P R nie będzie rozwiązany przed osiągnięciem swego celu, DPiDŻ 1948, nr 189,

s. 1. 2 4 2 Likwidacja PKPR w Szkocji — 18.8.1948 г., DPiDŻ 1948, nr 189, s. 3. 243 Małżeństwa w PKPR, DPiDŻ 1948, nr 195, s. 3. 2 4 4 Osadnicy polscy w Walii przy nabywaniu gospodarstw wiejskich, DPiDŻ 1948, nr 198,

s. 3. 245 P K P # przekształca strukturę społeczną emigracji, DPiDŻ 1948, nr 198, s. 3.

fabryczni m i e s z k a ń mus ie l i s z u k a ć sami , zazwyczaj jednak nie m o g l i i c h z n a ­leźć , bo nie m i e l i na to w y s t a r c z a j ą c y c h ś r o d k ó w f inansowych. M u s i e l i m iesz ­k a ć w hos te lach p o ł o ż o n y c h n iedaleko miejsca pracy, a rodz iny w obozie p o d nadzorem W a r Office lub Ass is tance Board . O b o z y te by ły p o ł o ż o n e w odle­g łośc i 60-200 m i l od hos te l i robotn iczych . Od leg ło śc i te by ły d o s t a t e c z n ą p r z e s z k o d ą w odwiedzan iu rodz in , bo koszty p o d r ó ż by ła za drogie. Z a u t rzy­manie w hoste lu robo tn ik p łac i ł 30 s z y l i n g ó w tygodniowo. Prze jazdy do p r acy 1 inne n i e z b ę d n e w y d a t k i s t a n o w i ł y dalsze 20 szy l ingów. Kosz t u t r z y m a n i a ż o n y i jednego d z i e c k a w obozie Assis tance Board w y n o s i ł 33 szy l ing i , d robne wyda tk i — 10 s zy l ingów. N a zakup o d z i e ż y b ie l izny itp. p o z o s t a w a ł o n iewie le . O kupnie b i le tu ce l em odwiedzen ia rodz iny lub rozrywce m o w y nie by ło . N i e m o ż n a b y ł o t e ż n ic z a o s z c z ę d z i ć . P o m i m o c iężkie j p racy robo tn ik nie b y ł w stanie u t r z y m a ć r o d z i n y i ż y ć z n ią w s p ó l n i e . W i d o k ó w na polepszenie sy­tuacji r ó w n i e ż nie by ło .

N a d a l 5 tys. o f i c e r ó w c z e k a ł o na rozmieszczenie . Najczarniej p rzeds ta ­w i a ł a się m o ż l i w o ś ć za t rudnien ia intel igencji l iczącej ( w e d ł u g danych Z jedno­czenia Polskiego) ok. 13 tys. — 10 tys. o f i ce rów i 3 tys. szeregowych. Z t y c h 13 tys. ż o ł n i e r z y 4 tys. b y ł o n i ezdo lnych do pracy c z ę ś c i o w o lub c a ł k o w i c i e , 2 tys. w y r a z i ł o c h ę ć emig rowan ia . Szacowano, że 1 tys. z d o ł a się u s a m o d z i e l ­n ić z w ł a s n e j in ic ja tywy a 3 tys. c h w y c i s ię r z e m i o s ł a i innej p racy najemnej . P o z o s t a ł a grupa , ok. 3 tys. o s ó b , n i ezdo lnych do pracy f izycznej , lecz o w y ­sok ich kwa l i f i kac j ach z a w o d o w y c h o b e j m o w a ł a : 200 p r o f e s o r ó w i d o c e n t ó w s z k ó ł a k a d e m i c k i c h , z k t ó r y c h 30% b y ł o n ieza t rudnionych, pozos ta l i za jmo­wa l i s t anowiska w y k ł a d o w c ó w i i n s t r u k t o r ó w ; 600 nauczyc ie l i — z czego 20% by ło z a t r u d n io n y ch j a k o pedagodzy; 600 p r a w n i k ó w i e k o n o m i s t ó w ; 250 l i ­t e r a t ó w i d z i en n ik a r zy ; 500 i n ż y n i e r ó w , a g r o n o m ó w i l e ś n i k ó w 2 4 6 . P o n a d 1/3 z n i ch z n a ł a w y s t a r c z a j ą c o j ę z y k angielski , dz i ęk i czemu m o g ł a s k o r z y s t a ć z u s ł u g A p p o i n t m e n t Offices w zna lez ien iu pracy u m y s ł o w e j .

Tych , k t ó r z y o d m a w i a l i p r z y j ę c i a zaofiarowanej pracy, z w a l n i a ł y z k o n ­taktu P K P R s ą d y roz jemcze tej instytucji , skutecznie l i k w i d o w a n o ko le j ­ne obozy, r e d u k o w a n o a d m i n i s t r a c j ę , przyspieszano zatrudnianie P o l a k ó w 2 4 7 . Wawrzyn iec C z e r e ś n i e w s k i n a d s y ł a ł do dz ienn ika korespondencje ze S z k o c j i ś w i a d c z ą c e o p o w o l n y m o rgan izowan iu polskiego życ i a na o b c z y ź n i e 2 4 8 . 28 s ierpnia 1948 r o k u podano do w i a d o m o ś c i , gdzie m o ż n a w y s t ę p o w a ć z w n i o s k a m i o zw o l n i en i e z P K P R 2 4 9 . Z k o ń c e m tego m i e s i ą c a c z ł o n k o w i e

2 4 6 W innej publikacji gazety — Technicy polscy w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1948, nr 216, s. 3, podano, że w Wielkiej Brytanii przebywa ok. 2 tys. inżynierów i t echników polskich, zrzeszonych w zawodowej organizacji Institution of Polish Engineers in Great Britain, Ltd .

247 Sądy rozjemcze dla zwalniania z PKPR, DPiDŻ 1948, nr 204, s. 1, 4. 2 4 8 W. Czereśniewski , Polacy w Szkocji organizują się, DPiDŻ 1948, nr 201, s. 3; t e n ż e ,

Stulecie Chopina w Szkocji, DPiDŻ 14948, nr 206, s. 2; t e n ż e , 16 000 Polaków w Szkocji, DPiDŻ 1948, nr 233, s. 3.

249 Wnioski o zwalnianie z PKPR, DPiDŻ 1948, nr 205, s. 3.

P K P R p o n i ż e j 65 lat ostatecznie opuśc i l i obozy 2 5 0 . We w r z e ś n i u Ass i s t ance B o a r d z a r z ą d z i ł o , ż e hostele b ę d ą m i a ł y p o l s k i pe r sone l z a r z ą d z a j ą c y 2 5 1 .

We w r z e ś n i u 1948 roku gazeta z a p o c z ą t k o w a ł a d r u k ankie ty p rzepro ­wadzone j w ś r ó d g ó r n i k ó w po l sk ich , k t ó r a m i a ł a d a ć o d p o w i e d ź na n a s t ę p u ­j ą c e pytania : J a k żyje g ó r n i k p o l s k i w Wie lk ie j B r y t a n i i ? Ile zarabia? J a k o d n o s z ą s ię do niego brytyjscy ko ledzy i p r z e ł o ż e n i ? J ak i e m a m o ż l i w o ś c i na p r z y s z ł o ś ć ? 2 5 2 W y n i k i ankiety nie by ły b u d u j ą c e 2 5 3 . N a 10 tys. g ó r n i k ó w p o l ­s k i c h z a t r u d n i o n y c h w kopa ln i ach brytyjskich 3/4 z a r a b i a ł o ty lko m i n i m u m , c z y l i 5,15 £ brutto tygodniowo. P r z e c i ę t n y zarobek w y n o s i ł 6,10 £ tygodniowo. P o l a c y s k a r ż y l i s ię , ż e za r ab i a j ą mniej n iż A n g l i c y za t rudn ien i na t ych s a m y c h s t a n o w i s k a c h p racy oraz na w r o g i stosunek k o l e g ó w b ry ty j sk ich i p r z e ł o ż o ­n y c h .

Zas t anawiano s ię , j ak p o m ó c p o l s k i m g ó r n i k o m . W z w i ą z k u z t y m w s p ó ł p r a c o w n i k gazety, r e d a g u j ą c y r u b r y k ę To i owo, K a r o l Z b y s z e w s k i po­s t a n o w i ł z r o b i ć d w u m i e s i ę c z n y objazd o b o z ó w i hos te l i , n a d s y ł a j ą c do D P i D Ż c y k l r e p o r t a ż y z a t y t u ł o w a n y W ę d r ó w k i po obozach i hostelach254. U k a z a ł o s i ę i c h 26, p o k a z u j ą c bez retuszu, c z ę s t o b o l e s n ą p r a w d ę o ż y c i u po lsk iego u c h o d ź s t w a n a o b c z y ź n i e : c z ę s t e p rzeprowadzki , mieszkan ie w barakach , nie­p o r o z u m i e n i a z b r y t y j s k ą admin i s t r ac j ą , rozdzie lenie r o d z i n , codz ienne k ł o ­poty, ba rk u m i e j ę t n o ś c i odnalez ienia się w n o w y m kra ju o s i ed l en i a 2 5 5 . U k a z a ł p r a c ę g ó r n i k ó w , w ł ó k i e n n i k ó w , ro ln ików, r y b a k ó w s t w i e r d z a j ą c , ż e „ ł o p a t a jes t mniej e fek towna od bagnetu". A p e l o w a ł w i m i e n i u g ó r n i k ó w o p rzy jazd do n i c h po l sk i ego teatru. Innym P o l a k o m z a r z u c a ł lenis two, nie czytanie k s i ą ż e k i prasy. R e p o r t a ż e by ły rzeczowe a za razem d o w c i p n y m o p i s y w a n i e m o b o z ó w i hos te l i z o g l ę d n ą i t r a fną k r y t y k ą z a c h o w a ń m i e s z k a ń c ó w p o l s k i c h skupisk .

W y w o ł a ł o to falę oburzenia czy te ln ików. Jeden z m i e s z k a ń c ó w polsk iego s k u p i s k a , tzw. „ A f r y k a ń c z y k ó w " , Je rzy D o ł ę g a - K o w a l e w s k i , w l i śc ie do re­d a k c j i o d p i e r a ł a tak i Zbyszewsk iego (z n r u D P i D Ż 224) t w i e r d z ą c , ż e :

„ A f r y k a ń c z y c y " czy t a j ą i p r e n u m e r u j ą po l sk i e gazety, a o n s a m jest j e d n y m z n i c h — prenumeruje od k i l k u tygodni „ D z i e n n i k P o l s k i " . Z b y s z e w s k i k ł a m i e , ż e n ie p r a c u j ą , bo c h ł o p c y na r o l i , a d z i e w c z ę t a w p r a l n i i w s z w a l n i . 2 5 6

250 Członkowie PKPR poniżej 658 lat opuścili obozy, DPiDŻ 1948, nr 208, s. 3. 251 Hostele będą miały personel polski stwierdza sprawozdanie Assistance Board, DPiDŻ

1948, nr 210, s. 3. 252 Ankieta „Dziennika Polskiego", DPiDŻ 1948, nr 217, s. 1. 253 Ankieta „Dziennika Polskiego", DPiDŻ 1948, nr 219, s. 3; nr 220, s. 3; nr 221, s. 3;

222, s. 3. 2 5 4 K . Z b y s z e w s k i , Wędrówki po obozach i hostelach, DPiDŻ 1948, nr 220, s. 3. 2 5 5 K . Z b y s z e w s k i , Wędrówki po obozach i hostelach, DPiDŻ 1948, nr 221-237, 242-

-245, 250-254. 256 Listy do redakcji. Jerzy Dołęga-Kowalewski, „Afrykańczycy czytają i pracują, DPiDŻ

1948, nr 242, s. 2.

Lis ty od c z y t e l n i k ó w , p i ę t r z ą c s ię w redakcj i , z m u s i ł y d z i e n n i k do opub l ikowan ia f r a g m e n t ó w w i e l u z n ich , z a r ó w n o k ry tycznych , j a k i b r o n i ą ­cych Zbyszewskiego, p o d w s p ó l n y m t y t u ł e m Zbyszewski z przodu i z tyłu257.

Życie t oczy ło się nadal . Bry ty j ska misja w e r b u n k o w a minis ters twa p racy u s i ł o w a ł a s p r o w a d z i ć z A f r y k i do Wie lk i e j Bry tan i i P o l k i ce lem za t rudn ien ia we w ł ó k i e n n i c t w i e i j ako p i e l ę g n i a r k i 2 5 8 . Z Tangan ik i poprzez W ł o c h y i F r a n ­cję p r z y b y ł o ostatecznie 88 P o l e k 2 5 9 . Ostatnie dwa t ransporty r o d z i n wo j sko­w y c h z A f r y k i Wschodn ie j [8976 o s ó b ] m i a ł y p r z y b y ć na W y s p y Bry ty j sk ie w l is topadzie 1948 r o k u 2 6 0 . W gazecie zastanawiano się , j a k żyje w W i e l k i e j Bry tan i i r odz ina z a r a b i a j ą c a 11 £ t ygodn iowo 2 6 1 , j ak b y l i ż o ł n i e r z e P S Z , po wyjśc iu z P K P R r a d z ą sobie w c y w i l u 2 6 2 . Andrze j Z u b r z y c k i o p i s a ł dzieje 8 lat m a ł ż e ń s t w p o l s k o - s z k o c k i c h n a p r z y k ł a d z i e M a r y i S t a n i s ł a w a , p i e rwszego mieszanego z w i ą z k u z l i p c a 1940 r o k u 2 6 3 .

W l o n d y ń s k i m d z i e n n i k u 18 l is topada og łoszono , ż e P K P R i s t n i eć b ę d z i e najdalej do 1950 roku , p o m i m o ż e pierwotnie , p rzy z a c i ą g u do K o r p u s u w e w r z e ś n i u 1946 r o k u o b l i c z o n y był n a d w a la ta 2 6 4 . Jego kosz t ob l i czono n a 27 m i l i o n ó w fun tów. S tan l i czebny c z ł o n k ó w P K P R , nie o b e j m u j ą c S k r z y d ł a Lotniczego, na d z i e ń 1 c z e r w c a 1948 r o k u w y n o s i ł 32 tys., a w l is topadzie — 14 965 o f i ce rów i s ze r egowych 2 6 5 . Donoszono r ó w n i e ż o p r ó b a c h konso l ido ­w a n i a polskiej emigracj i p o l i t y c z n e j 2 6 6 . P isano o t rzech la tach d z i a ł a l n o ś c i S towarzyszen ia P o l s k i c h K o m b a t a n t ó w , organizacj i s k u p i a j ą c e j w s z y s t k i c h by łych ż o ł n i e r z y po l sk ich , k t ó r a z a k ł a d a ł a D o m y Polskie , m a j ą c e o r g a n i z o w a ć życie kul turalne s p o ł e c z n o ś c i polskiej rozsianej na W y s p a c h B r y t y j s k i c h 2 6 7 . Rysza rd K i e r s n o w s k i n a d s y ł a ł z o b o z ó w felietony o sposobach s p ę d z a n i a czasu wolnego od p r a c y 2 6 8 . K s i ą d z kape lan T. G a i k p o s t u l o w a ł o w ł a ś c i w e wykorzystanie polskich k a p e l a n ó w w Wielkiej Brytanii , ska rży ł s ię na u t r u d n i o n ą

257 Listy do redakcji. Zbyszewski z przodu i z tyłu, DPiDŻ 1948, nr 253, s. 2. 258 Polki z Afryki do Wielkiej Brytanii sprowadza misja werbunkowa ministerstwa pra­

cy, DPiDŻ 1948, nr 221, s. 1, 4. 259 88 Polek przybyło do Anglii, DPiDŻ 1948, nr 278, s. 3. 260 Ostatnie dwa transporty rodzin za miesiąc opuszczą Afrykę Wschodnią, DPiDŻ 1948,

nr 238, s. 3; Dlaczego wyjazd rodzin z Afryki ulega opóźnieniu?, DPiDŻ 1948, nr 244, s. 3. 261 Jak żyje w Wielkiej Brytanii rodzina zarabiająca £ 11 tyg., DPiDŻ 1948, nr 245, s. 3. 2 6 2 A. Bz. , Po wyjściu z PKPR — stałeś się znowu cywilem. Pierwszy dzień po zwolnieniu

z wojska, DPiDŻ 1948, nr 256, s. 3. 2 6 3 A. Z u b r z y c k i , Dzieje Mary i Stanisława, DPiDŻ 1948, nr 260, s. 3. 264 Koszty PKPR wyniosą £ 27 milionów. Korpus będzie istnieć najdalej do 1950 г., DPiDŻ

1948, nr 276, s. 1. 265 14 965 oficerów i szeregowych liczył PKPR w listopadzie, DPiDŻ 1948, nr 293, s. 1. 2 6 6 Próby skonsolidowania polskiej emigracji politycznej, DPiDŻ 1948, nr 280, s. 2. 2 6 7 J. S. В., 3 lata pracy SPK, DPiDŻ 1948, nr 281, s. 3. 2 6 8 R. К i e r s n o w s к i , Lost Weekend, DPiDŻ 1948, nr 292, s. 2; t e n ż e, Teatr na wesoło,

DPiDŻ 1948, nr 309, s. 2.

o p i e k ę d u s z p a s t e r s k ą przez rozrzucenie o b o z ó w i hoste l i na W y s p a c h B r y ­t y j s k i c h 2 6 9 .

P K P R , k t ó r y z a c z ą ł dz i a ł ać formalnie o d m a r c a 1947 r o k u , a fak tycznie o d w r z e ś n i a 1946, szczyc i ł się d u ż y m d o r o b k i e m w dziedzin ie szko len ia . M o ż ­n a je p o d z i e l i ć na dwa okresy. P i e r w s z y okres — s z k o l e n i a s ze r egowych — o d w r z e ś n i a 1946 do czerwca 1947. C e l e m by ło j a k najszybsze sk ie rowanie i c h do z a j ę ć c y w i l n y c h , w m y ś l ż y c z e ń w ł a d z bry ty j sk ich i zgodnie z po t r zebami g o s p o d a r c z y m i Wie lk ie j Bry tan i i . C a ł y aparat o rgan izacy jno-szko len iowy p rzes t awiono n a potrzeby rozmieszczen ia . O ś r o d k i s zko l en i a b r o n i s t a ł y s ię o ś r o d k a m i s z k o l e n i a przedzawodowego. Wykorzys t ano i s tn i e j ącą adminis t ra ­c ję , pomoce s zko lne i i n s t r u k t o r ó w . „ P e w n e g o dn ia z a j e c h a ł y np. do o ś r o d k a s z k o l e n i a b r o n i pancernej t raktory ro ln i cze — P K P R p r z e k u ł m i e c z na p ł u ­g i . . . " 2 7 0 . Podobn ie dz i a ło s ię w i n n y c h o ś r o d k a c h . W rezul tacie P K P R dyspo­n o w a ł 6 o ś r o d k a m i szko len ia p rzedzawodowego, 1 o ś r o d k i e m s z k ó ł ś r e d n i c h t e c h n i c z n y c h oraz 2 o ś r o d k a m i s z k ó ł ś r e d n i c h o g ó l n o k s z t a ł c ą c y c h (1 m ę s k i m i 1 ż e ń s k i m ) .

D r u g i okres — intensywne szkolen ie o f i c e r ó w — o d p o ł o w y 1947 r o k u . S z k o l o n o i c h w tych samych o ś r o d k a c h , k t ó r e s topniowo w z w i ą z k u z z a k o ń ­c z e n i e m k u r s ó w , l ikwidowano . D o k o ń c a g rudn ia 1948 r o k u p o z o s t a ł y j eszcze 3 o ś r o d k i . O d lutego 1947 do k o ń c a 1948 r o k u o d b y ł o s ię a ż 48 k u r s ó w jed­nego ty lko o ś r o d k a — s z k ó ł ś r e d n i c h t echn icznych w M i l i o m . Były to k u r s y na p o z i o m i e l i c e a l n y m (3-letnie), kursy gimnazjalno-techniczne, t a k ż e l i czne kur ­sy 6 - m i e s i ę c z n e . P o z a o ś r o d k a m i d z i a ł a ł y l i czne miejscowe k u r s y r z e m i e ś l ­n icze , z k t ó r y c h na n a j w y ż s z y m poz iomie s t a ły k u r s y zega rmis t r zowsk ie . Ist­n i a ł y tez k u r s y szewskie, k rawieck ie i tp. K u r s a n c i z zegarmis t rzos twa m u s i e l i p r z e j ś ć badan ia psychologiczne .

B i l ans szko len ia . D o k o ń c a 1948 r o k u p r ze szko lono p r z e d z a w o d o w o w P K P R 2906 o f i c e r ó w i 5487 sze regowych na kursach , k t ó r e t r w a ł y od 1 do 6 mies i ęcy . W P S Z przeszkolono p rzed tem ok. 8 tys. żo łn ie rzy . S z k o ł y ś r e d n i e t echn iczne u k o ń c z y ł o w P K P R : g imnaz ja — 106, m a t u r ę l i c e ó w t e c h n i c z n y c h u z y s k a ł o 304 (w t y m pewna l i czba o f i c e r ó w ) . S z k o ł y ś r e d n i e o g ó l n o k s z t a ł c ą c e z a k o ń c z y ł y w k w i e t n i u 1948 r o k u s w ą d z i a ł a l n o ś ć z n a s t ę p u j ą c y m w y n i k i e m : g i m n a z j a u k o ń c z y ł o 976 u c z n i ó w i uczenn ic , l i c ea lną m a t u r ę z d a ł o 601. In­spektorat n a d a l o p i e k o w a ł s ię s tudentami p o l s k i m i we W ł o s z e c h , k t ó r y c h k w a l i f i k o w a ł n a stypendia. Intensywnie p r o w a d z o n a n a u k a j ę z y k a angielskie­go d a ł a ok. 4 tys. ś w i a d e c t w L o w e r Cert i f icate Cambr idge : 3396, k t ó r y m j u ż w y d a n o oraz ok. 500 w w y n i k u e g z a m i n ó w g r u d n i o w y c h , k t ó r y c h rezul taty m i a ł y b y ć o g ł o s z o n e w 1949 r o k u . W y ż s z y egzamin P ro f i c i ency z d a ł o ok. 250

2 6 9 T G a i k , O właściwe wykorzystanie kapelanów polskich w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1948, nr 297, s. 3.

2 7 0 Tamże.

wojskowych (176 ś w i a d e c t w j u ż w y d a n y c h plus n i ewiadoma l i czba żo łn i e r zy , k t ó r z y zda l i e g z a m i n g rudn iowy) ; 6-miesieczny kurs j ę z y k a h i s z p a ń s k i e ­go u k o ń c z y ł o 1361 u c z n i ó w . W k o ń c u grudnia 1948 r o k u szko l i ło s ię j e szcze 356 o s ó b .

Bry ty j sk i ś w i a t w o l n y c h z a w o d ó w nie d o p u s z c z a ł do swego k r ę g u c u ­d z o z i e m c ó w . T y p o w y m p r z y k ł a d e m by ł a odmowa p r z e d ł u ż e n i a p r a w a poby tu w Wie lk ie j B r y t a n i i p o l s k i e m u m u z y k o w i , A n d r z e j o w i W ą s o w s k i e m u , pon ie ­w a ż brytyjski z w i ą z e k m u z y k ó w z a p r o t e s t o w a ł p r z e c i w w y s t ę p o m a r t y s t ó w cudzoz iemskich , k t ó r z y j a k o b y odbieral i chleb mie j scowym ar tys tom 2 7 1 . P o l s k i pianista o t r z y m a ł nakaz opuszczenia Wielkiej Brytani i do 16 stycznia 1949 roku . W ł a d z e brytyjskie z a b r o n i ł y mu dania p rzed wy jazdem koncer tu p o ż e g n a l ­nego. Ar tys t a z d e c y d o w a ł s ię na wyjazd do B r u k s e l i . G d y b y tego nie z r o b i ł , deportowano by go. Sekre ta rz Incorporated Society of M i s i c i o m s w y j a ś n i ł D P i D Ż , ż e s towarzyszen ie p r o t e s t o w a ł o p rzec iw udz ie l an iu z e z w o l e ń zagra­n i c z n y m m u z y k o m n a dawanie w i ę k s z e j i lości k o n c e r t ó w na W y s p a c h Bry ty j ­sk ich . Z a p r z e c z y ł , ż e b y ł to protest p rzec iwko W ą s o w s k i e m u , k t ó r y nie m i a ł s t a ł e g o miejsca z a m i e s z k a n i a w Wie lk ie j Bry tan i i i p o d r ó ż u j e na dokumentach w y d a n y c h p rzez w ł a d z e belgi jskie , a p r z e b y w a ł na W y s p a c h k i l k a k r o t n i e n a w i z a c h k r ó t k o t e r m i n o w y c h , k t ó r y c h w a ż n o ś ć k i lkak ro tn i e p r z e d ł u ż a ł .

W t y m czasie w E u r o p i e ( r ó w n i e ż w Wie lk ie j Bry tan i i ) , p o z o s t a w a ł o bez pracy i p r z y s z ł o ś c i 2500 l eka rzy u c h o d ź c ó w , m i m o ż e ż a d e n kraj nie m i a ł wys t a r cza j ące j l i c z b y l e k a r z y z a p e w n i a j ą c y c h o p i e k ę m e d y c z n ą w s w o i c h k r a ­j a c h 2 7 2 . P r z y j m o w a n i b y l i do pracy, gdy u k r y w a l i swój z a w ó d i b y l i . . . robot­n i k a m i f i z y c z n y m i lub p r a c o w n i k a m i ro lnymi . Ta sytuacja spowodowana b y ł a nega tywnym s to sunk iem s t o w a r z y s z e ń zawodowych o b a w i a j ą c y c h się k o n k u ­rencji . IRO s t a r a j ą c s ię p o m ó c l e k a r z o m u c h o d ź c o m , w y d a ł a b r o s z u r ę zawie ­ra jącą ż y c i o r y s y 120 l e k a r z y i r o z e s ł a ł a ją do r z ą d ó w r ó ż n y c h k ra jów, un iwer ­s y t e t ó w i z w i ą z k ó w l e k a r s k i c h z a g r a n i c ą 2 7 3 .

A d w o k a t o m t e ż w i o d ł o s ię n i e s z c z e g ó l n i e . D z i e n n i k op i sa ł b y ł e g o p o l ­skiego p r aw n ika , k t ó r y po p rze szko len iu na kurs ie P K P R , p r a c o w a ł j a k o tapicer w E d y n b u r g u 2 7 4 .

O z m ę c z e n i u s p o ł e c z e ń s t w a brytyjskiego s p r a w ą p o l s k ą i p r z e ś w i a d c z e ­niu, ż e jest ona w i e l k i m o b c i ą ż e n i e m f inansowym ś w i a d c z y doniesienie dz ien­n ika ze s tycznia 1949 r o k u , m ó w i ą c e o g w a ł t o w n y c h a takach na P K P R p o s ł ó w brytyjskich w Izbie G m i n , odp ie ranych przez min i s t r a S h i n w e l l a 2 7 5 . G a z e t a

271 Wąsowski musi opuścić Wielką Brytanię, ponieważ władze odmówiły mu prawa po­bytu, DPiDŻ 1949, nr 13, s. 4.

2 7 2 A . M . , 2500 lekarzy bez pracy i przyszłości, DPiDŻ 1949, nr 34, s. 3. 273 IRO pomaga lekarzom uchodźcom, DPiDŻ 1949, nr 65, s. 3. 2 7 4 Były adwokat tapicerem w Edynburgu, DPiDŻ 1949, nr 48, s. 3. 275 Już tylko 13 180 osób w Korpusie. Gwałtowne ataki na PKPR, DPiDŻ 1949, nr 23,

s. 12, 4.

w związku z t y m ogłosi ła , że 7 lutego 1949 r o k u z a m i e ś c i w j ę z y k u a n g i e l s k i m p e ł n y tekst u l o t k i pt. D o the Poles here really work? Opracowanej p r z e z T h e Br i t i sh Jo in t Commit tee for P o l i s h Affair , n a podstawie u r z ę d o w y c h danych u j awnionych przez brytyjskie minis ters two pracy i min i s te r s two w o j n y 2 7 6 . K o m e n t a r z redakcj i p r z e k o n y w a ł , ż e :

U l o t k a t a jest naj lepsza, r z e c z o w ą i p o w a ż n ą o d p o w i e d z i ą na a n t y p o l s k i e a t a k i i n s p i r o w a n e p r z e z k o m u n i s t ó w . B r o ń c i e s i ę p r z e c i w oszczercze j k a m p a n i i ! O b o ­w i ą z k i e m k a ż d e g o P o l a k a jest w y c i ą ć tekst u l o t k i i p o k a z a ć go b r y t y j s k i m p r z y ­j a c i o ł o m , z n a j o m y m i k o l e g o m z w a r s z t a t u p racy . 2 7 7

List do redakc j i n a d e s ł a n y p rzez W. Dawgie l ewicza , k t ó r y p r a c o w a ł j a k o j edyny P o l a k w d u ż e j fabryce m e b l i ś w i a d c z y ł o tym, ż e akcje tak ie m o g ł y p r z y n i e ś ć P o l a k o m „duży p o ż y t e k i k o r z y ś ć " 2 7 8 . A u t o r l is tu, w czasie p r z e r w y n a h e r b a t ę w pracy, p o k a z a ł u l o t k ę A n g l i k o m . Jeden z n i c h w i d z ą c a n g i e l s k i tekst, p r z e c z y t a ł go na g łos p o z o s t a ł y m . P ó ź n i e j w s z y s c y p o d c h o d z i l i do P o ­l a k a i serdecznie pok lepywal i po p lecach . Inny jego kolega , p o ż y c z y ł D P i D Ż , b y w i e c z o r e m p r z e c z y t a ć o d e z w ę w s z y s t k i m s w o i m z n a j o m y m w pub ie .

W t y m czasie odnotowano, ż e w P K P R p o z o s t a ł o j u ż t y l k o 13 180 o s ó b , co s t a n o w i ł o n i e w i e l k i procent ze 156 tys. P o l a k ó w p r z e b y w a j ą c y c h of ic ja lnie w Wie lk ie j B r y t a n i i (dane z 3 II 1949) 2 7 9 . W l u t y m o g ł o s z o n o , ż e d n i P K P R są pol iczone , ż e ostatnie kontrakty ż o ł n i e r z y u p ł y n ą w p a ź d z i e r n i k u 1950 r o k u 2 8 0 , w s p o m n i a n o o 5899 osobach z d o l n y c h do p racy w P K P R 2 8 1 o raz o p l a n o w a ­n y m cz t e rok ro tnym zmnie jszeniu w b u d ż e c i e b ry ty j sk im na 1950 r o k wydat ­k ó w na P K P R 2 8 2 . K i l k a k r o t n i e podano do w i a d o m o ś c i , ż e ostateczne r o z w i ą ­zan ie P K P R n a s t ą p i we w r z e ś n i u 1949 r o k u 2 8 3 . Zapewniano , ż e k o n t r a k t y nie w y g a s ł e do tego te rminu, b ę d ą honorowane , podano r ó w n i e ż informacje na temat wynagrodzen ia i d o d a t k ó w n a l e ż n y c h ż o ł n i e r z o m po r o z w i ą z a n i u P K P R o raz o g ó l n y kosz t w y d a t k ó w na K o r p u s w y n o s z ą c y 110 m i l i o n ó w f u n t ó w . G a ­ze ta z a m i e ś c i ł a w marcu sprostowanie K o m i s j i Specjalnej Izby G m i n n a temat r z e c z y w i s t y c h w y d a t k ó w na P K P R 2 8 4 . K o m i s j a s t w i e r d z i ł a , ż e o d 6 V I I 1945 ro-

276 Wytnij i pokaż brytyjskim znajomym!, DPiDŻ 1949, nr 31, s. 2. 2 7 7 Tamże. 278 Listy do redakcji. W. Dawgielewicz, „Dziennik" przy wspólnej cup of tea, DP iDŻ 1949,

nr 37, s. 2. 279 156 000 Polaków w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1949, nr 31, s. 1. 280 Dni PKPR są policzone, DPiDŻ 1949, nr 29, s. 1, 4; Ostatnie kontrakty upłyną

w X 1950 г., DPiDŻ 1949, nr 29, s. 1, 4. 281 Już tylko 5899 zdolnych do pracy w PKPR, DPiDŻ 1949, nr 38, s. 1. 282 Wydatki na PKPR w budżecie brytyjskim przeszło czterokrotnie zmniejszone w przy­

szłym roku, DPiDŻ 1949, nr 48, s. 1. 283 Rozwiązanie PKPR nastąpić ma we wrześniu 1949r., DPiDŻ 1949, nr 58, s. 1,4; PKPR

zostanie rozwiązany w końcu września 1949 г., DPiDŻ 1949, nr 136, s. 1; Rozwiązanie PKPR — 30 września br., DPiDŻ 1949, nr 159, s. 1.

284 Nie 110 milionów funtów lecz niewiele ponad 40 milionów obciąża konto b. żołnierzy polskich, DPiDŻ 1949, nr 66, s. 2.

k u , tj. od daty co fn i ęc i a uznan ia R z ą d o w i P o l s k i e m u na U c h o d ź s t w i e do 1 I V 1950 r o k u w y d a t k i w y n i o s ą 110 m i l i o n ó w funtów, ale oko ło 3/5 tej s u m y wy­da tkowano w czasie, gdy jeszcze II Korpus , 1 D y w i z j a Pancerna, o k r ę t y M a ­r y n a r k i Wojennej i dywiz jony Lo tn ic twa pe łn i ły c z y n n ą s ł u ż b ę w o j s k o w ą p o d d o w ó d z t w e m bry ty j sk im. Tak w i ę c koszt P K P R wynies ie n iewiele p o n a d 40 m i l i o n ó w fun tów. Po 1 w r z e ś n i a 1949 roku ty lko n iezdo ln i do p r acy m i e l i z o s t a ć w P K P R 2 8 5 .

Z c h w i l ą p o d j ę c i a l i k w i d a c j i P K P R pomoc p rzy ewentualnej emigrac j i zamorskie j — z r ó w n a n o d la b y ł y c h wo j skowych i o s ó b b ę d ą c y c h na statusie cywi lnym, p r z e s z ł a na tzw. Central Pol ish Resettlement Office, u r z ą d w c h o d z ą c y w s k ł a d bryty jskiego min is te rs twa p racy 2 8 6 . C P R O prze ją ł l iczne funkcje, k t ó ­re p r z e d u c h w a l e n i e m U s t a w y o R o z m i e s z c z e n i u P o l a k ó w n a l e ż a ł y do k o m ­petencji komi t e tu brytyjskiego minis ters twa skarbu dla spraw p o l s k i c h — Inter im Treasury. Instytucja ta p ł a c i ł a za transport k l a s ą t u r y s t y c z n ą i d a w a ł a z a s i ł e k do 50 £.

P r z y k ł a d e m udanego p r z e d s i ę w z i ę c i a gospodarczego z a ł o ż o n e g o i pro­wadzonego p rzez P o l a k ó w by ł Warsztat Int rol igatorski A K w Londyn ie , k t ó r y p o w s t a ł w 1948 r o k u , a w maju rok późn ie j z a t r u d n i a ł j u ż 10 o s ó b , w t y m 1 k o b i e t ę , b y ł e g o ż o ł n i e r z a A K 2 8 7 . W s z y s c y m ę ż c z y ź n i to b y l i of icerowie , od p o r u c z n i k ó w do p u ł k o w n i k a . K i e r o w n i k i e m warsz ta tu i k u r s ó w b y ł Tadeusz C i e s z k o w s k i . Z a k ł a d o b s ł u g i w a ł 16 l o n d y ń s k i c h bibl io tek n a u k o w y c h i 1 m u ­zeum. M ł o d z i in t ro l iga torzy po s k o ń c z e n i u ku r su , zaczyna l i od 4,10 £ tygo­dniowo, ale ł a t w o m o g l i o s i ą g n ą ć 7 £, spec ja l i śc i — ponad 10 £ (jak j eden major, k t ó r y ś w i e t n i e n a k ł a d a z ł o c e n i a ) .

A n t o n i B o g u s ł a w s k i a p e l o w a ł w p i ś m i e do emigracji , by w uzasadnionej pogoni z a odna lez i en iem się w n o w y m kraju osiedlenia, nie z a p o m n i a ł a m y ś l e ć po p o l s k u 2 8 8 . P i sa ł , ż e nacze lnym zadan iem u c h o d ź s t w a jest u t r z y m a ­nie p o j m o w a n i a ducha p o l s k i c h dzie jów, b l a s k ó w polskiej literatury. T w ó r c z o — poprzez d z i a ł a l n o ś ć n a u k o w ą i l i t e racką , k s z t a ł c ą c o — poprzez u t r z y m y ­wanie w ś w i a d o m o ś c i narodowej j a k naj l iczniejszych rzesz P o l a k ó w . C h c i a ł , by t a k i m i i d e a ł a m i emigracja , p ó k i jest z a g ran icą , p r o m i e n i o w a ł a n a K r a j . O s t r z e g a ł , ż e nie u d a s ię tego o s i ą g n ą ć bez w y s i ł k u . B o c h o ć w W i e l k i e j B ry t an i i n ik t nie na r zuca P o l a k o m w r o g i c h i m p rawd i w i e r z e ń (tak j a k w K r a j u — proces rusyf ikac j i i komunizac j i ) , c h o ć mają c a ł k o w i t ą s w o b o d ę m y ś l e n i a , k s z t a ł c e n i a s ię i wypowiadan ia , „obce powiet rze dz ia ła" . Z w r a c a ł u w a g ę na to, ż e o b c z y z n a w y w i e r a codzienny, nieuchwytny, n i ebezp ieczny wpływ.

285 Tylko niezdolni do pracy zostaną w PKPR po 1 września 1949 roku, DPiDŻ 1949, nr 86, s. 1, 4.

286 p o m o c przy emigracji zamorskiej, DPiDŻ 1949, nr 69, s. 3. 287 Stoisko introligatorów AK na wystawie rzemiosł, DPiDŻ 1949, nr 128, s. 3. 2 8 8 A . B o g u s ł a w s k i , Abyśmy nie zapomnieli myśleć po polsku, DPiDŻ 1949, nr 57,

s. 2.

C u d z o z i e m s z c z e j e m y . O d d a l a m y s ię od w i e r z e ń i u m i ł o w a ń , k t ó r e n a s z y m i i n a s z y c h o j c ó w były. N a w e t my, k t ó r z y p a m i ę t a m y . C ó ż dop ie ro m ó w i ć o t ych , k t ó r y c h p a m i ę ć nasycana jest z drugiej r ę k i , o m ł o d y c h i n a j m ł o d s z y c h u c h o d ź -c z e g o p o k o l e n i a ? Z o b c o ś c i ą , n i e ś w i a d o m o ś c i ą , z o b o j ę t n i e n i e m m a m y do tocze­n i a , t ę d r u g ą , t ę t u t e j s z ą w a l k ę . 2 8 9

A u t o r w y r a z i ł p rzekonanie , ż e n a l e ż y energicznie d z i a ł a ć p o p r z e z szko­ły, w y k ł a d y , odczyty, przedstawienia , p r a s ę , p o ł o ż y ć s z c z e g ó l n y nac i sk n a n a u k ę h i s t o r i i i l i teratury polskie j .

Z o f i a A r c i s z e w s k a p o d j ę ł a temat 30 tys. u c h o d ź c z y ń , kobie t p o l s k i c h na W y s p a c h B r y t y j s k i c h , k t ó r e by ły z rzeszone w Zjednoczeniu P o l e k n a E m i g r a ­c j i i k t ó r e s t a r a ł y s ię o zebranie funduszy na zakup D o m u P o l e k 2 9 0 . D o m Zjed­n o c z e n i a P o l e k m i a ł b y ć o ś r o d k i e m życ i a organizacyjnego, s p o ł e c z n e g o i k u l ­t u r a lnego k o b i e t p o l s k i c h na o b c z y ź n i e . A r c i s z e w s k a poprzez D P i D Ż apelo­w a ł a do o f i a r n o ś c i i z rozumien i a P o l a k ó w , z a k t ó r e g o r ą c o d z i ę k o w a ł a da j ąc s p r a w o z d a n i a z u z y s k a n y c h funduszy na D o m poprzez kwesty, organizacje i m p r e z z fan tami . P o s t u l o w a ł a , by w i a d o m o ś ć o planowanej p l a c ó w c e d o t a r ł a do w s z y s t k i c h ins tytucj i i o ś r o d k ó w p o l s k i c h i , by p r z y l i k w i d o w a n i u o b o z ó w , k a n t y n , k a s y n i tp. w z i ę t o pod u w a g ę t r o s k ę Zjednoczenia P o l e k o zo rgan i ­z o w a n i e i u r z ą d z e n i e D o m u . Zjednoczenie Po lek z a j m o w a ł o s ię r ó w n i e ż spó ł ­d z i e l c z o ś c i ą , o p i e k ą nad m a t k ą i dz ieck iem, szko ln ic twem. Organ izac ja is tnia­ł a o d 1946 r o k u , g r u p u j ą c kobie ty o r ó ż n y c h orientacjach p o l i t y c z n y c h i spo­ł e c z n y c h .

B y l i o f icerowie P K P R na kurs ie k r e ś l a r s k i m z y s k a l i uznan ie s w y c h w y k ł a d o w c ó w 2 9 1 . Gazeta p o i n f o r m o w a ł a , ż e bryty jski min is te r k o m u n i k a c j i A . Ba rnes s t w i e r d z i ł w pisemnej odpowiedz i udzielonej j e d n e m u z p o s ł ó w w Izbie G m i n , ż e o k o ł o 450 b y ł y c h c z ł o n k ó w P K P R jest z a t r u d n i o n y c h na s t a t k a c h p ł y w a j ą c y c h p o d b ry ty j ską b a n d e r ą h a n d l o w ą 2 9 2 .

Z a m i e s z c z a n o r ó w n i e ż informacje o pracy p r z y c h o d n i l e k a r s k i c h d la P o l a k ó w z a m i e s z k a ł y c h w L o n d y n i e 2 9 3 , k to m ó g ł o t r z y m a ć w i z ę na s t a ł y pobyt w W i e l k i e j B r y t a n i i 2 9 4 . K u s z o n o m o ż l i w o ś c i ą emig rowan ia do S t a n ó w Zjedno­c z o n y c h , k t ó r e o t w i e r a ł y s ię d la 18 tys. P o l a k ó w z W i e l k i e j B r y t a n i i 2 9 5 .

2 8 9 Tamże . 290 Listy do redakcji. Z . A r c i s z e w s k a , Dom Polek, DPiDŻ 1949, nr 68, s. 2; W. P e ł ­

c z y ń s k a , Zjednoczenie Polek na Emigracji, DPiDŻ 1949, nr 75, s. 3; S. K u s z e l e w s k a , Dom Kobiet, DPiDŻ 1949, nr 135, s. 3.

291 B. oficerowie PKPR na kursie kreślarskim, DPiDŻ 1949, nr 82, s. 3. 2 9 2 450 Polaków na statkach brytyjskich, DPiDŻ 1949, nr 74, s. 3. 293 Jak pracują przychodnie lekarskie dla Polaków w Londynie, DPiDŻ 1949, nr 84, s. 3. 2 9 4 Kto może otrzymać wizę na stały pobyt w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1949, nr 86, s. 3. 295 Wizy do USA dla 18 000 Polaków z Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1949, nr 93, s. 1; V i g i l ,

USA przyjmą 18 000 b. żołnierzy polskich w ramach kontyngentu 339 000 uchodźców z Eu­ropy, DP iDŻ 1949, nr 136, s. 1, 4.

Ś l e d z o n o obchody w s z y s t k i c h p o l s k i c h ż o ł n i e r s k i c h świą t i rocznic , np . obchody ś w i ę t a p u ł k o w e g o 15 P u ł k u Ułanów, kolejnej roczn icy bi twy o M o n t e Cassino, pod Falaise, n a d R e n e m , pod A r n e m , roczn i ca ś m i e r c i gen. W S i ­korskiego, roczn icy pows tan i a warszawskiego, w y m a r s z u 1 Kadrowej , Ś w i ę t a Ż o ł n i e r z a , roczn icy pows tan ia Brygady Spadochronowej , Ś w i ę t o N i e p o d l e g ł o ­ś c i 2 9 6 .

Dop ie ro 27 maja 1949 r o k u dz i enn ik m ó g ł p o i n f o r m o w a ć b y ł y c h c z ł o n ­k ó w P K P R , ż e nie są obywa te l ami drugiej kategori i , że z r ó w n a n o i c h z B r y ­ty jczykami w sprawie z a t r u d n i e n i a 2 9 7 ! W l ipcu na ł a m a c h gazety u k a z a ł s i ę c y k l pt. Brytyjskie związki zawodowe wobec Polaków, gdzie zapewniano, ż e i ch szeregi są otwarte d la P o l a k ó w , ż e wszyscy c z ł o n k o w i e k o r z y s t a j ą z t y c h s a m y c h p r a w 2 9 8 . D z i e n n i k p r z e p r o w a d z i ł w y w i a d z p r z e w o d n i c z ą c y m V. Featherem.

O normal izac j i poby tu P o l a k ó w w Wie lk ie j B r y t a n i i ś w i a d c z y ć m o ż e z jawisko na tura l izowania s i ę w t y m k r a ju 2 9 9 . O d 1945 r o k u 40 tys. cudzoz iem­c ó w o t r z y m a ł o obywatels two brytyjskie , w t y m P o l a c y Z a r a z jednak ukazy­w a ł y s ię publ ikacje p r z e c z ą c e optymistycznej w i z j i życ i a P o l a k ó w na W y ­spach. N a l e ż a ł a do n i c h ana l i za adminis t racyjnych o p i e k u n ó w — d o b r y c h i z ł y c h — p o l s k i c h hostel i p i ó r a R y s z a r d a K i e r s n o w s k i e g o 3 0 0 . A n t o n i D r w ę s k i o p i s y w a ł do tk l iwy b rak m i e s z k a ń , k t ó r y s t a n o w i ł nada l p r z e s z k o d ę w połą­czeniu s ię r o d z i n 3 0 1 . O d n o t o w a ł wprawdz ie l e k k ą p o p r a w ę w s z ę d z i e p o z a o ś r o d k a m i p r z e m y s ł o w y m i . Po jawi ły s ię doniesienia, ż e w e d ł u g Bry ty jczyków, R z ą d J K M zbyt d ł u g o d o p ł a c a do h o s t e l i 3 0 2 .

2 9 6 O jedność narodową, DPiDŻ, 1949, nr 99, s. 1, 3; Akademia w rocznice bitwy o Monte Cassino, DPiDŻ 1949, nr 119, s. 3; Rocznica śmierci gen. W. Sikorskiego, DPiDŻ 1949, nr 150, s. 3; W 6. rocznicę śmierci gen. Sikorskiego, DPiDŻ 1949, nr 156, s. 1; Uczczenie pamięci gen. Sikorskiego w 6. rocznicę katastrofy pod Giblartarem, DPiDŻ 1949, nr 159, s. 1, 4; Odezwa na dzień 1 sierpnia, DPiDŻ 1949, nr 180, s. 1; cały numer 181 z 1949 r. poświęcono powstaniu warszawskiemu; 35 rocznica wymarszu 1 Kadrowej, DPiDŻ 1949, nr 188, s. 3; 15 sierpnia — dzień Święta Żołnierza, DPiDŻ 199, nr 193, s. 1; Obchód 5. Rocznicy bitwy pod Falaise, DPiDŻ 1949, nr 199, s. 3; W 8. rocznicę powstania Brygady Spadochronowej, i w 5. rocznicę walk nad Renem. Polacy, weterani bitwy pod Arhem — gośćmi Holendrów, DPiDŻ 1949, nr 227, s. 3; W Dniu Święta Niepodległości — orędzie Prezydenta Rzeczypospolitej A. Zaleskiego, DPiDŻ 1949, nr 269, s. 1; tamże: Odezwa Rządu RP na dzień 11 listopada, s. 3; Polacy w Wielkiej Brytanii uroczyście uczcili Święto Niepodległości. Odczyty, przemówienia i koncerty listopa­dowe, DPiDŻ 1949, nr 276, s. 3.

2 9 7 By li członkowie PKPR zrównani z Brytyjczykami w sprawie zatrudnienia, DPiDŻ 1949, nr 125, s. 1.

298 Brytyjskie związki zawodowe wobec Polaków (1), DPiDŻ 1949, nr 158, s. 3; cz. 2, DPiDŻ 1949, nr 159, s. 3.

299 Coraz więcej Polaków naturalizuje się, DPiDŻ 1949, nr 176, s. 1. 3 0 0 R. K i e r s n o w s k i , O złych i dobrych wardenach hosteli, DPiDŻ 1949, nr 183, s. 3. 3 0 1 A . D r w ę s k i , Brak mieszkań przeszkadza połączeniu rodzin, DPiDŻ 1949, nr 194,

s. 3. 302 Rząd zbyt długo dopłaca do hosteli, DPiDŻ 1949, nr 203, s. 1, 4.

D z i e n n i k o d p o w i a d a j ą c na masowe pytania c z y t e l n i k ó w d r u k o w a ł p rze ­p i s y oraz sposoby sprowadzenia rodz iny do Wie lk ie j B r y t a n i i 3 0 3 . Specja lne c y k l e , tj. Ubezpieczenia społeczne w Wielkiej Brytanii c z y Przepisy brytyjskie­go prawa pracy u m o ż l i w i a ł y zor ientowanie się w g ą s z c z u k o l e j n y c h p r z e p i ­s ó w , a z a r a z e m do tyczy ły w s z y s t k i c h e m i g r a n t ó w 3 0 4 . Redakc j a z a l e c a ł a czy­t e l n i k o m , by t rak towal i te a r t y k u ł y j ako porady, k t ó r e „wyc ina s ię i c h o w a na p r z y s z ł o ś ć . Zawar te w n i c h informacje m o g ą się zawsze p r z y d a ć " 3 0 5 .

P o k a z a n o t eż k o l e j n o ś ć d z i a ł a ń , j ak u z y s k a ć spadek po z m a r ł y c h P o l a ­k a c h w W i e l k i e j B r y t a n i i 3 0 6 , j ak s p o r z ą d z a ć testamenty 3 0 7 , czy j a k u b i e g a ć s i ę o u l g i poda tkowe z ty tu łu pomocy udzielanej rodzin ie w K r a j u 3 0 8 . C y k l Nasze mieszkania ś l edz i ł powolne szukanie docelowej s i edz iby p rzez P o l a k ó w na te ren ie ca łe j Wie lk i e j Bry tan i i , w d u ż y c h o ś r o d k a c h i na p r o w i n c j i 3 0 9 . P o z n a ­l i ś m y stare i ciasne domy w Wal i i , pokoje z u t r zymaniem i prywatne „ h o s t e l e " , t r u d n o ś c i z w y n a j ę c i e m poko i , na jak ie n a p o t y k a ł y r odz iny z d z i e ć m i , ł a t w o ś ć z n a l e z i e n i a miejsca przez samotne kobiety, kupno d o m u z a ostatnie o s z c z ę d ­n o ś c i , z b i o r o w e kwatery, w s p ó l n e domy.

Da tą , k t ó r a s k o n s o l i d o w a ł a p o l s k i c h e m i g r a n t ó w w W i e l k i e j B r y t a n i i b y ł a 10. r o c z n i c a najazdu na P o l s k ę 1 w r z e ś n i a 1939 r o k u . D P i D Ż z a m i e ś c i ł Orędzie P rezyden ta KP, o k o l i c z n o ś c i o w e p r z e m ó w i e n i e gen. A n d e r s a (Cel: niepodległość, kierunek: Polska) oraz tekst w j ę z y k u a n g i e l s k i m pt. The war started 10 years ago... How the Poles fought in World War II, z p o l e c e n i e m d l a C z y t e l n i k ó w , by go wycię l i i da l i do przeczytan ia a n g i e l s k i m przy jac io ­ł o m 3 1 0 . D w a d n i p ó ź n i e j , na pierwszej stronie w ramce w i d n i a ł o o g ł o s z e n i e :

O b o w i ą z k i e m k a ż d e g o P o l a k a z L o n d y n u i o k o l i c jest p r z y b y c i e n a w i e l k ą m a n i f e s t a c j ę p a t r i o t y c z n ą w n i e d z i e l ę 4 I X br. o godz . 3 po p o ł u d n i u . W c z e ś n i e j z ł o ż e n i e w i e ń c a p o d P o m n i k i e m P o l e g ł y c h (Cenotaph) n a W h i t e h a l l u . 3 1 1

303 „Dziennik" odpowiada na pytania Czytelników, DPiDŻ 1949, nr 191, s. 3. 304 Ubezpieczenia społeczne w Wielkiej Brytanii (Cz. 1), DPiDŻ 1949, nr 213, s. 3; Cz. 2,

nr 214, s. 3; Cz. 3, nr 221, s. 3; Cz. 4, nr 224, s. 3; Cz. 5, nr 229, s. 3; Cz. 6, nr 242, s. 3; Przepisy brytyjskiego prawa pracy (Cz. 1), DPiDŻ 1949, nr 278, s. 3; Cz. 2, nr 283, s. 3; Cz. 3, nr 287, s. 3; Cz . 4, nr 293, s. 3.

305 Przepisy brytyjskiego prawa pracy. Cz.l, DPiDŻ 1949, nr 278, s. 3, 306 Spadki po Polakach zmarłych w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1949, nr 216, s. 3; Przepisy

spadkowe w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1950, nr 309, s. 3, 307 Testamenty Polaków w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1949, nr 254, s. 3, 308 Jak ubiegać się o ulgi podatkowe z tytułu pomocy udzielanej rodzinie w Kraju,

D P i D Ż 1949, nr 246, s. 3. 309 Nasze mieszkania, ich ceny i warunki znalezienia. Cz. 1, DPiDŻ 1949, nr 211, s. 3;

C z . 2, nr 216, s. 3; Cz. 3, nr 218, s. 3; Cz. 4, nr 220, s. 3; Cz. 5, nr 222, s. 3; Cz. 6, nr 228, s. 3; Cz . 7, nr 233, s. 3; Cz. 8, nr 240, s. 3.

3 1 0 DPiDŻ 1949, nr 208. 3 1 1 DPiDŻ 1949, nr 210, s. 1.

N a s t ę p n e g o dnia dz i enn ik z a m i e ś c i ł sprawozdanie z p o t ę ż n e j manifesta­cji polskiej w Londyn ie w y r a ż a j ą c e j uczuc ia patr iotyczne c a ł e g o u c h o d ź s t w a oraz zd jęc ie z 1939 r o k u 3 1 2 . B o l e s ł a w W i e r z b i a ń s k i u w a ż a ł , ż e ten protest w r z e ś n i o w y s t a ł s ię w y r a z e m j e d n o ś c i emigracji , ż e Po lacy pokaza l i , iż nie są b i e r n ą m a s ą u c h o d ź c ó w 3 1 3 .

S topniowo na ł a m y gazety p o w r ó c i ł y codzienne sprawy, tj. np . p r ó b a odpowiedz i na pytanie k to m a s ię za jąć , po l i kwidac j i S ł u ż b y O p i e k i P K P R , sp rawami rodz in , k u l t u r ą i w y c h o w a n i e m f i z y c z n y m P o l a k ó w 3 1 4 . Odpowie ­d z i a l n o ś ć m i a ł a s p a ś ć na po lsk ie organizacje s p o ł e c z n e . Znamienny charakter mia ł fel ieton Tadeusza N o w a k o w s k i e g o , k t ó r y u k a z a ł s i ę po jego powroc ie z Francj i , ś w i a d c z y ł b o w i e m o t ę s k n o c i e z a codz i ennym l o n d y ń s k i m , emigra­cyjnym ż y c i e m :

A teraz p ę d e m do L o n d y n u . P r z e c z y t a ć B y w a l c a i H e s t i ę [red. w D P i D Ż r u b r y k ę Zwierciadło pani — J.C.-K. ], o d p o c z ą ć po m ę c z ą c e j F ranc j i , p r z y j ś ć do s iebie , u c a ł o w a ć z m i ł o ś c i ą d rog ie k a m i e n i e Ea r l s Cour t u i — t r w a ć , w a l c z y ć , s t rzec , b u d o w a ć , k r z e p i ć , z j e d n o c z y ć s i ę narodowo, o ś w i e c a ć s i ę po k o m b a t a n c k u . W s p ó l n y m i s i ł a m i , w z g o d n y m ry tmie , k u lepszej p r z y s z ł o ś c i . 3 1 5

W p a ź d z i e r n i k u o g ł o s z o n o , ż e ostateczne r o z w i ą z a n i e P K P R n a s t ą p i ł o 30 w r z e ś n i a 1949 r o k u po s p e ł n i e n i u pos tawionych m u z a d a ń 3 1 6 . D o K o r p u s u ws tąp i ło 103 tys. P o l a k ó w ; pracuje 68 tys., e m i g r o w a ł o 10 tys., 2 tys. studiuje, 3 tys. z m a r ł o na skutek odn ie s ionych ran w czasie wojny, 400 s ł u ży na s t a ł e w wo j sku bry ty jsk im. P r z y p o m n i a n o , ż e ce lem P K P R b y ł o rozmieszczen ie P o l a k ó w , k t ó r z y nie m o g l i w r ó c i ć do P o l s k i . W i ę k s z o ś ć z n i ch z a m i e s z k a ł a w hoste lach Na t iona l Serv ice Hoste ls Corpora t ion ( N S H C ) p r o w a d z o n y c h przez t rzy instytucje: komi te ty ro ln icze hrabstw, p a ń s t w o w ą r a d ę w ę g l o w ą (NCB) i minis ters two pracy. Inn i m i e s z k a l i w obozach p o d z a r z ą d e m a r m i i brytyjskiej . O b o z y te wojsko p r z e k a z a ł o N S H C . P o n i e w a ż instytucja ta nie p r z y j m o w a ł a rodz in , w ł a d z e wo j skowe z a c z ę ł y o r g a n i z o w a ć osiedla (Hous ing Estates) p rzeznaczone d l a r o d z i n P o l a k ó w za t rudn ionych w danej okol icy. S a m o r z ą d y miejscowe z a j m o w a ł y s ię g ł ó w n i e p o p r a w ą w a r u n k ó w m i e s z k a ­n i o w y c h w tych os iedlach. W g rudn iu 1948 roku wszys tk ie j ednos tk i z o s t a ł y p o d p o r z ą d k o w a n e b ry ty j sk iemu o k r ę g o w i w o j s k o w e m u Western C o m m a n d . O d marca 1949 r o k u p o ł ą c z o n o funkcje d o w ó d c y P K P R i adminis t ra tora P o l ­sk i ch Sił Zbrojnych. Os ta tn ią fazą l ikwidac j i k i e r o w a ł brygadier W Carden Roe .

312 „Jeszcze Polska nie zginęła" śpiewa kilkutysięczny tłum w Whitehallu, DPiDŻ 1949, nr 211, s. 1, 4.

3 1 3 B. W i e r z b i a ń s k i , Protest wrześniowy stał się wyrazem jedności emigracji, DPiDŻ 1949, nr 235, s. 2.

314 Sprawy rodzin, kultury i wychowania fizycznego po likwidacji PKPR, DPiDŻ 1949, nr 221, s. 3.

3 1 5 T. N o w a k o w s k i , „Lovely", czyli nasi za granicą, DPiDŻ 1949, nr 227, s. 2. 316 Ostateczne rozwiązanie PKPR, DPiDŻ 1949, nr 235, s. 1, 4.

P u b l i c y s t a k ry j ący s ię pod pseudon imem Er., p o k u s i ł s ię o a n a l i z ę t r z e c h lat i s tn ien ia P K P R , ale nie w n i ó s ł n ic nowego do o m ó w i o n y c h j u ż k w e s t i i 3 1 7 .

To, ż e o g ł o s z o n o oficjalne r o z w i ą z a n i e P K P R nie z n a c z y ł o , ż e p r o b l e m y z n i m z w i ą z a n e z n i k ł y z ł a m l o n d y ń s k i e g o dz ienn ika . Podano w i a d o m o ś ć o p r z y z n a n i u p rzez r z ą d brytyjski rent i n w a l i d z k i c h b y ł y m ż o ł n i e r z o m p o l ­s k i m 3 1 8 oraz, ż e War Office w y p ł a c i „ p o w a ż n ą s u m ę " Funduszowi W d ó w , S ie ­ro t i I n w a l i d ó w 3 1 9 . R o z w a ż a n o z w i ę k s z e n i e m o ż l i w o ś c i p o d j ę c i a samodz ie lne j p r a c y 3 2 0 . T a k i m b u d u j ą c y m p r z y k ł a d e m m ó g ł b y ć „ L e c h " — f a b r y k a i p r z e d ­s i ę b i o r s t w o hand lowe pod Lancas ter z a ł o ż o n e p rzez 24 u d z i a ł o w c ó w P o l a ­k ó w 3 2 1 . W w y d z i e r ż a w i o n y m d u ż y m b u d y n k u dawnej fabryki l i n o l e u m s p ó ł k a w y p o s a ż y ł a n o w o naby tymi o t r z y m a n y m i i w y p o ż y c z o n y m i o d S t o w a r z y s z e ­n i a P o l s k i c h K o m b a t a n t ó w m a s z y n a m i n a s t ę p u j ą c e warsztaty p racy : mecha ­n i c z n y , samochodowy, elektryczny, t k a c k i , m a l a r s k i i budowlany. By ły t a m w i e l k i e maszyny, agregatory, frezerki , maszyny stolarskie, tokark i , k u ź n i a , spa-w a l n i a ace ty lenowa i e lek t ryczna . F a c h o w o ś ć w s p ó ł w ł a ś c i c i e l i i u r z ą d z e n i a warsz ta towe p o z w a l a ł y na wykonan ie najbardziej precyzyjnych z l e c e ń . W y k o ­n y w a l i k a ż d y rodzaj z a m ó w i e n i a .

N a ł a m a c h p i s m a p o w r ó c o n o do kwes t i i m a ł ż e ń s t w m i e s z a n y c h p o l s k o -a n g i e l s k i c h o g ł a s z a j ą c w gazecie a n k i e t ę w tej sp rawie 3 2 2 . T ł u m a c z o n o , ż e D P i D Ż od lat p r o w a d z i badania s t ruktury s p o ł e c z n o - g o s p o d a r c z e j emig ra ­c j i po l sk ie j w W i e l k i e j Bry tan i i , p o s ł u g u j ą c s ię w s z e l k i m i m a t e r i a ł a m i , r ó w ­n i e ż g r o m a d z o n y m i w drodze ankiet , zb ie ranych p rzez r edakcy jnych w y s ł a n ­n i k ó w , k t ó r z y o d w i e d z a j ą wszys tk ie o ś r o d k i po l sk ie albo c z e r p a n y c h z obf i ­tej ko re spondenc j i z czy te ln ikami . Rezul ta tem tych b a d a ń b y ł y a r t y k u ł y , k t ó ­re o m a w i a ł y n a j w a ż n i e j s z e b o l ą c z k i i po t r zeby s p o ł e c z n o ś c i po l sk i e j w W i e l k i e j B r y t a n i i , z a w i e r a j ą c e t e ż konkre tne w s k a z ó w k i i p r a k t y c z n e ra­dy, j a k r ó w n i e ż „ k i l k a n a ś c i e t y s i ę c y odpowiedz i udz i e lonych do tychczas c z y t e l n i k o m w dziale Odpowiedzi redakcji lub w b e z p o ś r e d n i e j k o r e s p o n ­denc j i " . A n k i e t a w sprawie m a ł ż e ń s t w polsko-bry ty jsk ich d o t y c z y ł a g ł ó w ­n ie s p r a w soc ja lnych i na rodowych , k i e r o w a ł a 12 p y t a ń do m ę ż ó w i 12 py­t a ń w j ę z y k u ang ie l sk im do i c h bry ty jsk ich ż o n 3 2 3 . N a d e s z ł o 517 odpowie -

3 1 7 Er., Koniec PKPR, DPiDŻ 1949, nr 236, s. 2. 3 1 8 Brytyjskie renty inwalidzkie dla b. żołnierzy polskich, DPiDŻ 1949, nr 239, s. 3; Renty,

świadczenia i praca dla inwalidów w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1950, nr 291, s. 3. 319 War Office wypłaci „poważną sumę" Funduszowi Wdów, Sierot i Inwalidów, DPiDŻ

1949, nr 274, s. 1, 4. 320 p r a c a samodzielna cudzoziemców w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1949, nr 247, s. 3. 321 ,Wspólnota pracy" 24 Polaków pod Lancaster, DPiDŻ 1949, nr 269, s. 3. 222 Ankieta „Dziennika Polskiego" w sprawie małżeństw polsko-brytyjskich, DPiDŻ 1949,

nr 260, s. 1. 323 pytania do mężów: 1. Czy brałeś ślub kościelny, czy tylko cywilny? 2. C z y rozmawiasz

z żoną tylko po angielsku, czy też próbujesz uczyć ją języka polskiego? 3. Jeśli masz dzieci — w jakiej religii są wychowywane i czy uczysz je Twego języka? 4. Czy przebywasz głównie w ś rodowisku żony, czy też próbujesz wciągnąć ją do towarzystwa Twoich polskich przyjaciół?

d z i 3 2 4 . Gaze ta w y n i k i ankiety z a c z ę ł a d r u k o w a ć od 8 k w i e t n i a 1950 r o k u o m a w i a j ą c w k a ż d y m o d c i n k u p o s z c z e g ó l n e pytania , d r u k u j ą c f ragmenty od­p o w i e d z i r e s p o n d e n t ó w , a s k o ń c z y ł a 19 maja. O k a z a ł o s ię , ż e mieszane m a ł ­ż e ń s t w a na o g ó ł b y ł y udane i s z c z ę ś l i w e . W i ę k s z o ś ć P o l a k ó w c h c i a ł a b y osie­dlić s ię w Polsce, w d o m a c h p o s ł u g i w a n o s ię j ę z y k i e m p o l s k i m i j ę z y k i e m ang ie l sk im, po l ska galanter ia p o d b i j a ł a serca bryty jsk ich kobiet , sp rawa na-tura l izac j i t rak towana b y ł a p rzez P o l a k ó w czysto utyl i tarnie . Ż o n a w ł a d a j ą c a j ę z y k i e m ang ie l sk im u ł a t w i a ł a e g z y s t e n c j ę , u s u w a j ą c kompl ikac je p o w s t a j ą c e w c o d z i e n n y m obcowan iu ze ś r o d o w i s k i e m bry ty jsk im. B r a k z n a j o m o ś c i j ę ­z y k a angielskiego u t r u d n i a ł P o l a k o m życ ie , w k t ó r y m n a l e ż a ł o w y p e ł n i a ć nie­z l i czone formularze , z a ł a t w i a ć sp rawy z p r a c o d a w c ą , w L a b o u r Exchange , w pol ic j i , u r z ę d z i e ska rbowym, ubezpieczeniach , z w i ą z k a c h z a w o d o w y c h .

Korespondent gazety, A . H a l e d a n a d e s ł a ł r e p o r t a ż z Leeds z od l ewn i ru r miedz ianych , k t ó r a od d w ó c h i p ó ł r o k u z a t r u d n i a ł a 140 P o l a k ó w 3 2 5 . The Yorksh i r e Cooper Works L T D by ła j e d n ą z p i e rwszych fabryk, k t ó r a za t rudn i ­ła d e m o b i l i z u j ą c y c h s ię c z ł o n k ó w P K P R , P o l a k ó w , b y ł y c h ż o ł n i e r z y z 2 War­szawskiej D y w i z j i Pancernej . A n g i e l s k i przeds tawicie l firmy, W Hayes z uzna ­n i e m w y r a ż a ł s ię o P o l a k a c h p o d k r e ś l a j ą c , ż e są so l i dn i w pracy, punk tua ln i , k o l e ż e ń s c y , ku l tu ra ln i . W s z y s c y Po lacy za t rudnieni b y l i na tych s amych w a ­r u n k a c h co Ang l i cy . Jedynie n i e w y s t a r c z a j ą c e opanowanie j ę z y k a angie lskie­go, s z c z e g ó l n i e s tarszych o s ó b , b y ł o powodem, p rzez k t ó r y n ie raz Po lacy b y l i p r zydz i e l an i do mniej p ł a t n y c h za j ęć . P r z e c i ę t n e z a r o b k i to o k o ł o 7 £ tygo­dniowo, „a le j a k podejdzie, to i 12 £ t e ż czasem w koperc ie z a k l e j ą " 3 2 6 .

8 l i s topada 1949 r o k u na pierwszej stronie zamieszczono o s t r z e ż e n i e do g ó r n i k ó w p o l s k i c h d o t y c z ą c e wrogiej p ropagandy skierowanej do P o l a k ó w , a uprawianej p rzez k o m u n i s t ó w s z k o c k i c h 3 2 7 . C z y t a m y w n i m , ż e w i e l u g ó r ­n i k ó w n a d e s ł a ł o do redakcj i b r o s z u r ę pt. Scottish Miners delegation to Po­land, autors twa komun i s ty szkock iego A b e Moffata . D P i D Ż p o s t a n o w i ł o d p o w i e d z i e ć na te b r o s z u r ę :

5. Czy zabierasz żonę na polskie imprezy i czy rozmawiasz z nią o polskich sprawach? 6. Czy utrzymujesz bliższe stosunki z rodziną żony i czy czujesz się dobrze w domu jej rodziców? 7. Czy starasz się szanować angielskie zwyczaje Twojej żony i jej środowiska, czy też zwyczaje te drażnią Cię? 8. Czy przyzwyczaiłeś się do kuchni angielskiej, czy też tęsknisz za potrawami polskimi? 9. Czy t rudności językowe wpływają na wasze wzajemne stosunki, wywołują niepo­rozumienia, spory? 10. Czy pragniesz w razie zmiany warunków, powrócić do Polski wraz z Twoją brytyjską żoną? 11. Czy dzięki małżeńs twu z Brytyjką zmieniły się w czymkolwiek Twoje warunki pracy i czy w ogóle odczuwasz jakieś ułatwienia życiowe? 12. Czy starasz się o natural izację? Pytania skierowane do żon miały podobny charakter.

324 Wyniki ankiety na temat małżeństw polsko-brytyjskich, „Dziennika Polskiego", DPiDŻ 1950, nr 82, s. 1; Ogólne uwagi o rezultatach ankiety, DPiDŻ 1950, nr 83, s. 3.

3 2 5 A . H a l e d a, Odlewnia rur miedzianych w Leeds zatrudnia 140 Polaków, DPiDŻ 1949, nr 265, s. 3.

3 2 6 Tamże. 327 Uwaga górnicy!, DPiDŻ 1949, nr 266, s. 1.

N a s z a o d p o w i e d ź opar ta b ę d z i e p rzede w s z y s t k i m na w y j ą t k a c h z r apo r tu bry­tyjskiego, oficjalnej de legacj i N a t i o n a l U n i o n of M i n e w o r k e r s . Rapo r t t en zadaje k ł a m t w i e r d z e n i o m o w o l n o ś c i i dobrobyc ie g ó r n i k a w Polsce . O d p o w i e d ź n a s z a w y d r u k o w a n a zos tanie w j ę z y k u a n g i e l s k i m w c z w a r t k o w y m n u m e r z e D z i e n n i ­k a (10 l i s topada) . P o w i n n a ona t r a f i ć do j a k na j sze r szych k ó ł g ó r n i k ó w brytyj ­s k i c h . D a j ą c c z w a r t k o w y e g z e m p l a r z „ D z i e n n i k a " w a s z y m b r y t y j s k i m towarzy ­s z o m pracy, p o k a ż e c i e i m p r a w d ę o W a s z y c h b r a c i a c h w P o l s c e . 3 2 8

Z a p o w i e d z i a n y a r t y k u ł u k a z a ł s i ę pod t y t u ł e m The Truth abouththe mi­ners in Poland329. Z n a l a z ł a s ię t a m r ó w n i e ż informacja, ż e w b roszurze roz­powszechn iane j p rzez o d d z i a ł s z k o c k i z w i ą z k u zawodowego g ó r n i k ó w N O M , b ę d ą c e j s p r a w o z d a n i e m z w i z y t y jej p rzeds tawic ie l i w Polsce nie napisano, ż e 1/4 w y d o b y c i a w Polsce w y s y ł a n a jest do Z S R R z a darmo. D z i e n n i k s t w i e r d z i ł r ó w n i e ż , ż e to brednie , ż e w Polsce jest w o l n o ś ć rel igi jna i po l i t yczna .

W p o ł o w i e l i s topada u k a z a ł s ię a r t y k u ł m ó w i ą c y o tym, ż e P o l a c y ma­j ą j u ż d o ś ć c y g a ń s k i e g o ż y c i a na w a l i z k a c h w hostelach, ż e c h c ą wreszc ie p r z e j ś ć na w ł a s n ą g o s p o d a r k ę d o m o w ą 3 3 0 . A n t o n i D r w ę s k i o p i s a ł w y s i ł k i ro­d a k ó w , by z m i e n i ć ten stan rzeczy, j ak hostele p o w o l i p r z e m i e n i a ł y s ię w osie­d l a 3 3 1 . M a r e k Ś w i ę c i c k i r ó w n i e ż d o s t r z e g a ł n o r m a l i z a c j ę ż y c i a w p o l s k i m o s i e d l u w Penrhos , p i s z ą c o „ p s y c h i c z n e j m ł o d o ś c i w b r e w p rawdz ie la t" 3 3 2 .

M a r i a n C z u c h n o w s k i d a ł sprawozdanie z „ Ż y w e g o D z i e n n i k a " w hoste lu T h e o b a l d Park , k o ł o Els t ree w B o r c h a m W o o d 3 3 3 . A u t o r u d a ł s ię t a m w r a z z J ó z e f e m G a r l i ń s k i m , L u d w i k i e m B o j c z u k i e m i Tadeuszem D r w ę s k i m . Była to p i e r w s z a i m p r e z a ku l t u r a lna z o r g a n i z o w a n a w t y m hostelu p r z e z miejsco­w e k o ł o S P K . N a p rog ram „ Ż y w e g o D z i e n n i k a " z łoży ły s ię : a r t y k u ł w s t ę p n y , s p r a w y organizacyjne, dz ia ł poe tyck i i l i teracki , aktualne w i a d o m o ś c i i „ m a s a " h u m o r u . P r z y s z ł o o k o ł o 50 s ł u c h a c z y (na 150 m i e s z k a ń c ó w , s a m o t n y c h Po ­l a k ó w p r a c u j ą c y c h w oko l i cy ) , w w i ę k s z o ś c i m ł o d y c h , p o c h o d z ą c y c h ze w s z y s t k i c h r e g i o n ó w P o l s k i . R e a g o w a l i żywo , c h ę t n i e . Po w i d o w i s k u t o c z y ł a s i ę s z c z e r a p ros ta p o g a w ę d k a p r z y fajansowych k u b k a c h hos t e lowych z her­b a t ą i c i a s t k a c h miejscowego w y r o b u . Z a r o b k i r o b o t n i k ó w p r a c u j ą c y c h na b u d o w a c h , p r z y drogach, o k o l i c z n y c h fabrykach, r ó w n i e ż z a k ł a d a c h f i lmo­w y c h w y n o s i ł y o d 5 £ do 8 £ tygodniowo, r z a d k o 12 £ p r zed o d t r ą c e n i e m

3 2 8 Tamże . 329 Wytni; i daj do przeczytania swemu brytyjskiemu towarzyszowi pracy — The Truth

about the miners in Poland, DPiDŻ 1949, nr 268, s. 3. 330 Dość już mamy cygańskiego życia, DPiDŻ 1949, nr 272, s. 3. 3 3 1 A . D r w ę s k i , Gdy hostel przemienia się w osiedle..., DPiDŻ 1949, nr 282, s. 3. 3 3 2 M . Ś w i ę c i c k i , Osiedle polskie w Penrhos, DPiDŻ 1949, nr 288, s. 3, 3 3 3 M , C z u c h n o w s k i , Z „Żywym Dziennikiem" w hostelu Theobald Park, DPiDŻ 1949,

nr 296, s. 3.

poda tku . Hos te l c h o c i a ż by ł nowy, schludny, czysty, so l idny — nie by ł d rog i , d a w a ł d w a p o s i ł k i dziennie , a w n i e d z i e l ę trzy. Życ ie ku l tu ra lne dopiero k i e ł ­k o w a ł o . C z u c h n o w s k i nie z a d a w a ł więce j p y t a ń , bo z d a w a ł sobie s p r a w ę , ż e k a ż d y zamias t ż y ć w hoste lu w o l a ł b y m i e ć swój skromny, ale w ł a s n y ką t . „To dz i ś jest g ł ó w n y m p rzedmio tem t rosk i wszys tk i ch s amodz ie lnych r o b o t n i k ó w p o l s k i c h w Wie lk i e j B r y t a n i i " 3 3 4 .

G a z e t a z a b ry ty j sk im minis ters twem pracy p o d a ł a , ż e w ś r ó d P o l a k ó w nie m a bezroboc ia , ale 2 tys. b y ł y c h ż o ł n i e r z y P K P R p o z o s t a w a ł o jeszcze bez z a j ę c i a 3 3 5 . Ostrzegano p r z e d u t r a t ą ś w i a d c z e ń w razie upo rczywego u c h y l a n i a s ię od p r acy oraz, ż e z dn i em 31 X I I 1949 roku u p ł y w a t e r m i n z g ł a s z a n i a r o s z c z e ń w z w i ą z k u ze s ł u ż b ą w P S Z 3 3 6 .

Po l i t yczne obl icze emigracj i n a b i e r a ł o nowych j a k o ś c i , rozmai te po l sk i e s t ronnic twa, partie i frakcje p r ó b o w a ł y o s i ą g n ą ć po rozumien ie , t w o r z ą c w g r u d n i u 1949 r o k u P o l s k ą R a d ę P o l i t y c z n ą 3 3 7 . Mie s i ąc p ó ź n i e j Ju l i u sz Sa-k o w s k i d o n o s i ł o p e ł n y m zjednoczeniu po l sk i ch sił p o l i t y c z n y c h 3 3 8 .

N a j w a ż n i e j s z a w i a d o m o ś ć z n o s z ą c a ograniczenia d la b y ł y c h c z ł o n k ó w P K P R p o j a w i ł a s ię w gazecie 30 g rudn ia ozna jmia jąc , ż e g ó r n i c y i r o ln i cy m o ­gą z m i e n i a ć z a w ó d w Wie lk i e j B ry t an i i od 1 s tycznia 1950 r o k u 3 3 9 . By ło to z a r z ą d z e n i e brytyjskiego minis ters twa pracy. W s tyczniu 1950 r o k u d z i e n n i k p o i n f o r m o w a ł 2 tys. b y ł y c h l o t n i k ó w po l sk i ch zare jes t rowanych w P K P R , ż e u z y s k a l i p r awo do doda tkowych o d p r a w 3 4 0 oraz, ż e 18 tys. b y ł y c h ż o ł n i e r z y P S Z (i P K P R ) m o ż e p o d j ą ć starania o w i z y do S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h na m o c y rozszerzonej us tawy imigracyjnej przez Komis j ę P r a w n ą Senatu ame­r y k a ń s k i e g o 3 4 1 . J e d n o c z e ś n i e r z ą d brytyjski z a p o w i e d z i a ł s t o p n i o w ą l i k w i d a ­cję hos te l i , ze w z g l ę d u na i c h wysok ie koszty u t r zyman ia i u ł a t w i e n i a emi ­gracj i P o l a k ó w z W i e l k i e j B r y t a n i i 3 4 2 . Odnotowano coraz mnie j k a n d y d a t ó w na w y j a z d do Argentyny , koniec masowej emigracji do B r a z y l i i 3 4 3 . M a r e k Ś w i ę c i c k i o m ó w i ł w c y k l u Problemy Polaków w Wielkiej Brytanii sposoby ra­dzen i a sobie z c o d z i e n n o ś c i ą na gruncie brytyjskim, p o g o ń z a n o r m a l i z a c j ą

3 3 4 Tamże. 335 Ministerstwo Pracy: nie ma bezrobocia wśród Polaków, DPiDŻ 1949, nr 282, s. 1. 3 3 6 M e można zgłaszać po 31.12.1949 pretensji z racji służby w PSZ, DPiDŻ 1949, nr

304, s. 1. 337 W wyniku porozumienia PPS, PRW, NiD i Stronnictwo Narodowe utworzono Polską

Radę Polityczną, DPiDŻ 1949, nr 290, s. 1. 3 3 8 J . S a k o w s k i , Pełne zjednoczenie polskich sił politycznych, DPiDŻ 1950, nr 18, s.2. 339 Górnicy i rolnicy mogą zmieniać zawód od 1.1.1950 roku, DPiDŻ 1949, nr 309, s. 1. 340 2000 byłych lotników polskich ma prawa do dodatkowych odpraw, DPiDŻ 1950, nr

22, s. 1. 341 Wizy do USAS dla 18 000 b. żołnierzy polskich, DPiDŻ 1950, nr 23, s. 1, 4. 3 4 2 Rząd zapowiada stopniową likwidację hosteli, DPiDŻ 1950, nr 25, s. 1, 4; Czy hostel

Theobalds będzie wkrótce zlikwidowany?, DPiDŻ 1950, nr 76, s. 3. 343 Polska Walcząca. Kombatant Polski na Obczyźnie, DPiDŻ 1950, nr 27, s. 3.

i l e p s z y m i z a r o b k a m i , wyboiste ś c i e ż k i samotnych kobie t , organizacje spo­ł e c z n e , w s p ó ł ż y c i e z s ą s i a d a m i 3 4 4 .

N a ł a m a c h p i sma zamieszczono o m ó w i e n i e o b o w i ą z k u a l imentacyjnego m ę ż a wobec ż o n y w świe t l e p r z e p i s ó w p r a w a b ry ty j sk i ego 3 4 5 . P o r ó w n a n o b u d ż e t d o m o w y robotn ika oraz intel igenta — b y ł y c h c z ł o n k ó w P K P R w W i e l ­k i e j B r y t a n i i 3 4 6 . Robo tn ik po o d c i ą g n i ę c i u poda tku z a r a b i a ł p r z e c i ę t n i e 5,94 £ t y g o d n i o w o , intel igent — 11.7.1 £. V i g i l n a d e s ł a ł ze S t a n ó w Z j e d n o c z o n y c h k o r e s p o n d e n c j ę , w k tó re j donos i ł , że b y l i ż o ł n i e r z e P K P R m o g ą s t r a c i ć p r a w a d o w i z U S A 3 4 7 . Ś ledz i ł na b i e ż ą c o od t rzech lat losy us tawy imigracyjnej , d z i e l ą c s ię s p o s t r z e ż e n i a m i z czy te ln ikami D P i D Ż . W k w i e t n i u p o i n f o r m o w a ł , ż e p r a w o do w i z y U S A b ę d ą m i e l i ty lko Polacy, b y l i ż o ł n i e r z e zare jes t rowani w k o n s u l a t a c h U S A , k t ó r z y w dn iu podpisan ia us tawy zna jdowa l i s ię w W i e l ­k i e j B r y t a n i i 3 4 8 . W maju — ż e nowa us tawa o imig rac j i do U S A z n ó w s i ę o p ó ź n i a 3 4 9 . B o l e s ł a w W i e r z b i a ń s k i , w ob l i czu n o w y c h pe r spek tyw emigrac j i d o U S A a p e l o w a ł do b y ł y c h c z ł o n k ó w P K P R , by z a n i m z d e c y d u j ą s ię na w y ­j a z d z Wie lk i e j Bry tan i i na da l szą t u ł a c z k ę , d o k ł a d n i e oszacowa l i swoje m o ż l i ­w o ś c i 3 5 0 . D z i e n n i k z a m i e ś c i ł na s w y c h ł a m a c h procedury, j a k i m m u s i s ię p o d ­d a ć by ły ż o ł n i e r z P S Z e m i g r u j ą c do U S A 3 5 1 .

10 m a r c a 1950 r o k u u k a z a ł s ię Dekre t d la b y ł y c h ż o ł n i e r z y P K P R zno ­s z ą c y p r z y m u s o w e sk ie rowania do pracy, p r z y w r a c a j ą c y s w o b o d ę w y b o r u z a t r u d n i e n i a w s z y s t k i m jego c z ł o n k o m 3 5 2 . Po lacy z P K P R m o g l i swobodnie z m i e n i ć za t rudnienie bez p o ś r e d n i c t w a b iur L a b o u r E x c h a n g e 3 5 3 . J a k w y n i ­k a ł o z o ś w i a d c z e n i a minis t ra E d e n a w Izbie G m i n z k w i e t n i a 1950 roku , na W y s p a c h B r y t y j s k i c h oficjalnie zare jes t rowanych b y ł o 150 212 P o l a k ó w 3 5 4 . 6 c z e r w c a 1950 roku m i a ł n a s t ą p i ć kon iec w y p ł a t z t y t u ł u P K P R 3 5 5 . P o w r ó -

3 4 4 M . Ś w i ę c i c k i , Problemy Polaków w Wielkiej Brytanii, [Cz. 1] DPiDŻ 1950, nr 31, s. 3; Cz. 2, nr 32, s. 3; Cz. 3, nr 33, s. 3; Cz. 4, nr 40, s. 3; Cz. 5, nr 42, s. 3; Cz. 6, nr 43, s. 3; C z . 7, nr 49, s. 3; Cz. 8, nr 53, s. 3; Cz. 9, nr 60, s. 3; Cz. 10, nr 65, s. 3; Cz. 11, nr 66, s. 3; t e n ż e , Notatki z podróży — 3 hostele wokół Brendon, DPiDŻ 1950, nr 108, s. 3.

345 Obowiązki alimentacyjne męża wobec żony w świetle przepisów prawa brytyjskiego, D P i D Ż 1950, nr 44, s. 3.

346 Budżet domowy robotnika i inteligenta w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1950, nr 44, s. 3. 3 4 7 V i g i l , By l i żołnierze PKPR mogą utracić prawa do wiz USA, DPiDŻ 1950, nr 46,

s. 1, 4. 348 v i g i l , Ustawa imigracyjna może wejść w życie jeszcze w tym miesiącu, DPiDŻ 1950,

nr 80, s. 1, 4. 349 V i g i l , Nowa ustawa o imigracji do USA znów się opóźnia, DPiDŻ 1950, nr 106,

s. 1, 4. 3 5 0 B. W i e r z b i a ń s k i , Wobec nowych perspektyw emigracji do USA, DPiDŻ 1950,

n r 113, s. 2. 351 Procedura przy emigracji b. żołnierzy polskich do USA, DPiDŻ 1950, nr 182, s. 3. 352 Dekret niezwykle ważny dla byłych żołnierzy PKPR, DPiDŻ 1950, nr 59, s. 1. 353 Polacy z PKPR mogą swobodnie zmienić zatrudnienie, DPiDŻ 1950, nr 60, s. 1, 4. 354 150 212 Polaków znalazło się w Wielkiej Brytanii po wojnie, DPiDŻ 1950, nr 80, s. 1. 355 W dniu 6.6.1950 r. koniec wypłat z tytułu PKPR, DPiDŻ 1950, nr 82, s. 1, 4.

cono do kwes t i i n a b y w a n i a d o m ó w na w ł a s n o ś ć p rzez P o l a k ó w w W i e l k i e j B r y t a n i i 3 5 6 . Były to po rady śc i ś l e p rawne o m a w i a j ą c e rodzaje w ł a s n o ś c i , spo­sób zbadania s tanu nabywanego obiektu , f o r m a l n o ś c i p rawne kupna-sprze­daży, uzyskanie k redy tu hipotecznego i s p ł a c a n i e p o ż y c z k i . Redakcja u w a ż a ł a , że a r t y k u ł y tego rodza ju p o w i n n y ustrzec niejednego czy te ln ika D P i D Ż p r z e d „ b ł a h y m i m n i e m a n i a m i lub nawet — p rzed zawarc i em niekorzystnej t ransak­c j i " 3 5 7 .

I n t e r e s u j ą c o p r zeds t awia s ię sprawozdanie Z jednoczen ia Po l sk iego w Wie lk ie j B ry t an i i z a r o k 1949, k t ó r e p rzynos i wie le in formacj i na temat sytuacji u c h o d ź c ó w p o l s k i c h w dz iedz in ie życ ia gospodarczego, organizacyj ­nego, ku l tura lnego 3 5 8 . W y n i k a z niego, ż e skup iska polsk ie na Wyspach k s z t a ł ­t o w a ł y się w z a l e ż n o ś c i od potrzeb mie j scowych r y n k ó w pracy. W pierwszej fazie osiedlania s ię P o l a k ó w znalez ienie pracy w p r z e m y ś l e w ę g l o w y m , tkac­k i m i rolnic twie nie n a t r a f i a ł o na t r u d n o ś c i , ale b y ł y to prace n a j c i ę ż s z e i najmniej p ł a t n e . Sytuacja po zn ies ien iu o g r a n i c z e ń u l e g ł a poprawie . Po l scy fachowcy p o w o l i z a c z ę l i a w a n s o w a ć . P r o b l e m s t a n o w i ł o nada l za t rudnienie intel igencji oraz o s ó b s ta r szych i o s ł a b s z y m z d r o w i u . Odnotowano tworzenie się s t a ł y c h skup isk b y ł y c h c z ł o n k ó w P K P R , w p o b l i ż u miejsc pracy. Hostele , k t ó r e by ły symbo lem po l sk iego życ i a zb iorowego s topniowo t r a c i ł y na zna­czeniu , bo ich l oka to rzy z a c z y n a l i m i e s z k a ć prywatnie . Po okresie rozpro­szenia Polacy z a c z ę l i o d c z u w a ć p o t r z e b ę z rzeszania s ię . S t o p i e ń zorgan izo­w a n i a s p o ł e c z n o ś c i polsk ie j w y k a z y w a ł t e n d e n c j ę w z r o s t o w ą . N a ok. 160 tys. p o l s k i c h e m i g r a n t ó w 3 5 9 p r z e b y w a j ą c y c h w Wie lk ie j B ry t an i i , 30 tys. b y ł o j u ż zorganizowanych.

W w i ę k s z y c h s k u p i s k a c h organ izowano D o m y Po l sk ie , w mnie j szych świe t l i ce lub loka le k l u b o w e u t r zymywane ze s k ł a d e k e m i g r a n t ó w — 20 do­m ó w i podobnych ins ty tucj i w Londyn ie , na p rowinc j i 18 d o m ó w i 100 ś w i e ­t l ic .

Zjednoczenie o p r a c o w a ł o w z o r c o w y statut s a m o r z ą d u osiedl i , da j ący s w o b o d ę d z i a ł a n i a o r g a n o m w y k o n a w c z y m i z a p e w n i a j ą c y demokra tyczna k o n t r o l ę . O b o w i ą z k i , j ak i e c iąży ły na s a m o r z ą d o w y c h w ł a d z a c h bry ty j sk ich z t y t u ł u p r z e j ę c i a o p i e k i nad tego rodzaju os ied lami podobne b y ł y do obo­w i ą z k ó w w ł a ś c i c i e l a d o m u w s tosunku do l o k a t o r ó w . Admin i s t r ac j a l o k a l n a m i a ł a o b o w i ą z e k p r z e b u d o w y w a n i a b a r a k ó w tak, by n a d a w a ł y się do zamiesz­k a n i a przez rodziny. W n i e k t ó r y c h os iedlach w ł a d z e o p ł a c a ł y s tanowisko „wardena" , k t ó r y b y ł ł ą c z n i k i e m m i ę d z y nią a os iedlem. M i e s z k a ń c y o p ł a c a l i czynsz od 5 do 10 s z y l i n g ó w tygodniowo od m i e s z k a ń c a ba raku plus o p ł a t a

356 Jak należy kupować dom w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1950, nr 90, s. 3. 3 5 7 Tamże. 358 Budżety rodzinne Polaków w Wielkiej Brytanii. Jak powstały skupiska polskie. Wpływ

rynku pracy. Organizacje. Osiedla, DPiDŻ 1950, nr 113, s. 3. 359 162 000 Polaków mieszka w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1950, nr 123, s. 3.

z a ś w i a t ł o . D o adminis t rac j i brytyjskiej n a l e ż a ł p r z y d z i a ł m i e s z k a ń . Bry ty jczy­cy nie i n g e r o w a l i w życ ie w e w n ę t r z n e osiedl i , k t ó r e r e p r e z e n t o w a ł y p o w o ł a n e w w y n i k u w y b o r ó w s a m o r z ą d y Pomieszczen ia na kap l ice , św ie t l i c e , sale te­atralne i tp. p r zydz i e l ane by ły b e z p ł a t n i e . N a w s p ó l n e cele os iedla , n a pod­s tawie u c h w a ł s a m o r z ą d ó w , m i e s z k a ń c y o p o d a t k o w y w a l i s ię . W 26 os i ed lach p o l s k i c h z a m i e s z k i w a ł o 1,5 tys. r o d z i n (ok. 4,5 tys. o s ó b , w t y m d z i e c i w wie ­k u s z k o l n y m ok. 900, bardzo d u ż o dz iec i w w i e k u p r z e d s z k o l n y m ) . O s i e d l a z a m i e s z k i w a l i l udz i e m ł o d z i , z d o l n i do pracy i z a r o b k u j ą c y , co p r z y c z y n i a ­ło s ię do s tab i l i zac j i ż y c i o w e j P o l a k ó w . W i e l u z n i c h d z i a ł a ł o s p o ł e c z n i e 3 6 0 .

D P i D Ż nie u s t a w a ł w swej akc j i ochrony u c h o d ź s t w a po l sk iego w W i e l ­kie j B r y t a n i i , t a k ż e jego i n t e r e s ó w mater ia lnych . Redakc ja p o s t a n o w i ł a w i n ­teresie o g ó ł u p r z e p r o w a d z i ć badan ia nad z a r o b k a m i i b u d ż e t a m i r o d z i n n y m i i a p e l o w a ł a do P o l a k ó w , by odpowiedz ie l i na n o w ą a n k i e t ę 3 6 1 . Py tano o: l i c zbę o s ó b w r o d z i n i e , miejsce pracy, p r z e c i ę t n y za robek tygodniowy, w a r u n k i mie­s z k a n i o w e , w y d a t k i ( ż y w n o ś ć , p o s i ł k i p o z a domem, komorne , ś w i a t ł o i o p a ł , z a k u p s p r z ę t u domowego, odz ieży , przejazdy, a lkoho l , t y t o ń , r o z r y w k i k u l ­tura lne , s k ł a d k i na ubezpieczenie , z w i ą z k o w e , s t o w a r z y s z e ń , z a k u p prasy i in . ) . A n k i e t a p r z y n i o s ł a nadspodziewane w y n i k i . Redakc ja p i s a ł a :

... t y s i ą c e o t r z y m a n y c h p r z e z nas o d p o w i e d z i to d o w ó d n i e z w y k l e w y s o k i e g o w y r o b i e n i a s p o ł e c z n e g o i obywate l sk ie j d y s c y p l i n y naszego u c h o d ź s t w a . 3 6 2

P i e r w s z y a r t y k u ł o m a w i a j ą c y s y t u a c j ę m a t e r i a l n ą p o l s k i c h u c h o d ź c ó w gaze ta z a m i e ś c i ł a 11 w r z e ś n i a 1950 r o k u 3 6 3 . Redakcja d z i ę k o w a ł a c z y t e l n i k o m z a szczere , skrupula tne i w w i ę k s z o ś c i podpisane ankiety, co w e d ł u g niej ś w i a d c z y ł o o zaufan iu do niej. O k a z a ł o s ię , ż e Po lacy w Wie lk i e j B r y t a n i i od d a w n a p r o w a d z i l i z o ł ó w k i e m w r ę k u swoje wyda tk i . Jeden z r e s p o n d e n t ó w z a r z u c i ł r edakc j i , ż e w ankiecie z a b r a k ł o pytania o z a k u p k s i ą ż e k . R e d a k c j a w y j a ś n i ł a , ż e ankie ta z o s t a ł a oparta o schemat d o ś w i a d c z e ń ostatniej ana l i zy b u d ż e t u r o d z i n y robotniczej w Wie lk i e j Bry tan i i . Z l i s t ó w c z y t e l n i k ó w gazety w y w n i o s k o w a n o , ż e Polacy b y l i zaradni , żyl i bardzo sk romnie ale d a w a l i sobie r a d ę w n o w y m kra ju os ied len ia 3 6 4 . W najgorszej sytuacj i b y l i i n w a l i d z i w o -

360 Potwierdzają to również inne publikacje dziennika, np. Dorobek społeczny górników polskich przedstawiony na zjeździe delegatów kół Związku Rzemieślników i Robotników Pol­skich w Wielkiej Brytanii. Oddział Walia, DPiDŻ 1950, nr 126, s. 3; Dziesięć lat istnienia ZRRP — jednej z najstarszych organizacji uchodźczych, DPiDŻ 1950, nr 186, s. 3; 8500 Polaków na manifestacji w Londynie zorganizowanej w Dniu Święta Żołnierza przez SPK, DPiDŻ 1950, nr 192, s. 1; Uczczenie pamięci lotników polskich poległych w „Battle of Britain", DP iDŻ 1950, nr 226, s. 3.

3 6 1 N o w a ankieta „Dziennika", DPiDŻ 1950, nr 113, s. 3. 362 Wyniki ankiety „Dziennika", DPiDŻ 1950, nr 212, s. 3. 3 6 3 Czytelnicy przeprowadzili dokładną analizę swych wydatków poprawiając i uzupeł­

niając postawione pytania, DPiDŻ 1950, nr 216, s. 3. 3 6 4 Czy zaradność jest naszą cechą narodową?, DPiDŻ 1950, nr 133, s. 3.

jenni , by l i ż o ł n i e r z e P S Z , k t ó r z y nie m i e l i rent i żyli z z a s i ł k u (z doda tk iem mieszkan iowym) w y p ł a c a n e g o przez Na t i ona l Ass is tance B o a r d 3 6 5 . Z b i e d ą w a l c z y l i r ó w n i e ż bezrobotni , zarejestrowani w Labour Exchange , k t ó r a nie m o g ł a z n a l e ź ć i m stosownej pracy, dlatego pobiera l i tzw. unemploymen t benefit — £ 2 (7 s.), co nie w y s t a r c z a ł o na najskromniejsze ż y c i e 3 6 6 . P o w o l i w y z b y w a l i s ię r o w e r ó w , a p a r a t ó w fotograf icznych i i nnych s p r z ę t ó w oraz żyl i z dawnych o s z c z ę d n o ś c i .

W l i pcu 1950 roku podano do w i a d o m o ś c i , za o ś w i a d c z e n i e m brytyjskie­go min i s t ra spraw w e w n ę t r z n y c h , C lu te rem Ede w y g ł o s z o n y m w Izbie G m i n , że na d z i e ń 1 cze rwca 1950 r o k u w Wie lk i e j Bry tan i i p r z e b y w a ł o 162 756 Po ­l a k ó w — w t y m o k o ł o 17 000 dz iec i i m ł o d z i e ż y do lat 16 3 6 7 . Rapor t M i n i s t r y of Pensions m ó w i ł o p rzyznan iu 2450 rent i nwa l idzk i ch b y ł y m c z ł o n k o m P K P R w latach 1949/1950 3 6 8 . O g ó ł e m renty z tej instytucji p o b i e r a ł o 5800 i n w a l i d ó w z P S Z , 360 w d ó w oraz 270 innych rodz in woj skowych . P rzyznan ie renty ozna­cza ło poza pobieraniem pien iędzy , pomoc i o c h r o n ę p a ń s t w a . P o z a doda tkami za s t o p i e ń wo j skowy i r odz innym, i n w a l i d a m ó g ł o t r z y m a ć t a k ż e dodatek ze w z g l ę d u na w i e k dzieci , dodatek na i c h k s z t a ł c e n i e , dodatek z u w a g i na nie­m o ż n o ś ć zatrudnienia , dodatek za o b n i ż o n ą z d o l n o ś ć w y k o n y w a n i a w ł a s n e g o zawodu, dodatek o d z i e ż o w y i td. W i ę k s z o ś ć i n w a l i d ó w wojennych b y ł a j ednak za t rudniona . Brytyjskie w ł a d z e z a c h ę c a ł y do korzys tan ia z p o m o c y o r g a n ó w o p i e k u ń c z y c h , j a k i m i by ły Rehabi l i ta t ionand Welfare Uni ts i D isab lement Re­settlement Offices, czynnych we wszys tk i ch u r z ę d a c h l o k a l n y c h minis ters twa. Inwa l idz i m o g l i k o r z y s t a ć z op iek i lekarskiej w szpi ta lach o g ó l n y c h i M i n i s t r y of Pensions. A d m i n i s t r o w a ł o ono po l sk imi szpitalami d y s p o n u j ą c y m i 1400 miej­scami.

Ba rdzo w a ż n ą s p r a w ą , k t ó r a d o t y c z y ł a w s z y s t k i c h b y ł y c h ż o ł n i e r z y P S Z i b y ł y c h c z ł o n k ó w P K P R by ły tzw. Fundusze W ł o s k i e 3 6 9 . P r z e d w y j a z d e m II K o r p u s u z W ł o c h do Wie lk ie j Bry tan i i brytyjskie w ł a d z e wojskowe p o l e c i ł y w p ł a c i ć fundusze s p o ł e c z n e , zebrane p rzez ż o ł n i e r z y po l sk i ch oraz gospodar­cze fundusze o d d z i a ł o w e , g ł ó w n e m u p ł a t n i k o w i brytyjskiemu, k t ó r y m i a ł s i ę za jąć p r zekazan iem p i e n i ę d z y do Wie lk i e j Bry tan i i . Po p rzen ies ien iu II K o r ­pusu na W y s p y Brytyjskie i r o z w i ą z a n i u p o l s k i c h jednostek, t y t u ł w ł a s n o ś c i znacznej c z ę ś c i tych f u n d u s z ó w z o s t a ł p rzen ies iony p r a w o m o c n y m i ak t ami na S towarzyszenie P o l s k i c h K o m b a t a n t ó w . O d 1946 roku po l sk ie w ł a d z e wo j -

365 Dramat inwalidów bez rent Odpowiedzi czytelników na ankietę „Dziennika" o bu­dżetach rodzinnych, DPiDŻ 1950, nr 241, s. 3.

366 Bezrobotni żyją z dawnych oszczędności, DPiDŻ 1950, nr 242, s. 3. 367 162 756 Polaków w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1950, nr 163, s. 1. 3 6 8 Renty, świadczenia i praca dla inwalidów w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1950, nr 291,

s. 3. 369 Polska Walcząca. Kombatant Polski na Obczyźnie. „Fundusze włoskie", DPiDŻ 1950,

nr 200, s. 3.

s k o w e b e z s k u t e c z n i e z a b i e g a ł y o w y p ł a c e n i e tych s u m i c h w ł a ś c i c i e l o w i . D o ­p i e r o w ok re s i e l i k w i d a c j i P K P R , w lu tym 1949 r o k u Z a r z ą d G ł ó w n y S P K m ó g ł w s z c z ą ć s tarania o w y p ł a c e n i e n a l e ż n e j m u kwoty. P rzeds tawic ie l e W a r O f f i c e o ś w i a d c z y l i w ó w c z a s , ż e w g r ę w c h o d z ą s k o m p l i k o w a n e p r o b l e m y p r a w a m i ę d z y n a r o d o w e g o , bry ty jsk iego i polskiego. N a ż y c z e n i e W a r Office, Z a r z ą d G ł ó w n y S P K z łoży ł uzasadn ien ie p rawne s w y c h r o s z c z e ń , z a p o ś r e d ­n i c t w e m k a n c e l a r i i adwokack ie j . M i m o obszernej korespondenc j i , A n g l i c y n a d a l n i e c h c i e l i z w r ó c i ć P o l a k o m i c h p i e n i ę d z y . W tej sytuacji Z a r z ą d G ł ó w ­n y S P K w y z n a c z y ł j ako osta teczna d a t ę roz l i czen i a 15 c z e r w c a 1950 r o k u . N i e u z y s k a w s z y odpowiedz i , prezes Ł a s z e w s k i z w r ó c i ł s ię b e z p o ś r e d n i o do p r e m i e r a A t t l e e o pomoc w z a ł a t w i e n i u tej tak d ł u g o c i ą g n ą c e j s i ę sprawy. W o d p o w i e d z i o t r z y m a ł p ismo, w k t ó r y m czytamy:

P o d o b n i e j a k S t o w a r z y s z e n i e P a n ó w , R z ą d r ó w n i e ż u b o l e w a iż z a ł a t w i e n i e sp ra ­w y u l e g ł o t a k z n a c z n e m u o p ó ź n i e n i u . O p ó ź n i e n i e nie b y ł o j e d n a k s p o w o d o w a n e p r z e z R z ą d l ecz w y n i k a ł o z n i e j a s n o ś c i z a g a d n i e ń p r a w n y c h w c h o d z ą c y c h w g r ę . Z b a d a n i e t y c h s k o m p l i k o w a n y c h s p r a w m u s i a ł o z a j ą ć w i e l e c z a s u , l e c z b ę d z i e o n o s z y b k o z a k o ń c z o n e . S t o w a r z y s z e n i e P a n ó w m o ż e b y ć p r z e k o n a n e , iż ze s t r o n y R z ą d u nie b ę d z i e ż a d n y c h z b ę d n y c h o p ó ź n i e ń w p o w z i ę c i u decyz j i w o b e c P a n ó w . 3 7 0

W k i l k a d n i p ó ź n i e j S P K z o s t a ł o powiadomione , ż e decyzja co do w y ­p ł a t y t zw . F u n d u s z ó w W ł o s k i c h n ie m o ż e b y ć p o w z i ę t a w drodze admin i s t r a ­cyjnej , a j e d y n i e na m o c y o r z e c z e n i a sadu. J e d n o c z e ś n i e zapewniano , ż e w ł a d z e b ry ty j sk ie z r o b i ą w s z y s t k o ze swej strony, aby orzeczenie s ą d u m o g ł o b y ć j a k najszybciej wydane, g d y ż nie zg ł a sza j ą do tych sum ż a d n y c h pretensj i .

P r z y o p i e s z a ł o ś c i c z y n n i k ó w bryty jsk ich , bezskutecznych zab iegach S P K o o d z y s k a n i e p i e n i ę d z y oraz p ropagandz ie w ł a d z w a r s z a w s k i c h , z m i e r z a j ą ­c y c h do p o d w a ż e n i a z a s a d n o ś c i r o s z c z e ń b y ł y c h ż o ł n i e r z y P S Z do F u n d u s z ó w W ł o s k i c h , t r w a j ą c y c h t rzy lata, s p r a w a z n a l a z ł a swó j f inał w s ą d z i e dop ie ro w r o k u 1953! D z i e n n i k p o i n f o r m o w a ł c z y t e l n i k ó w o procesie S P K p r z e c i w W a r Off ice , o ż ą d a n i u zwro tu £ 250 tys. II K o r p u s u z d e p o n o w a n y c h p r z e d e w a k u a c j ą z W ł o c h 3 7 1 . N a Fundusz W ł o s k i s k ł a d a ł y s ię t rzy o d r ę b n e fundusze: F u n d u s z G o s p o d a r c z y o d d z i a ł ó w p o l s k i c h — 118 m i l i o n ó w l i rów, Fundusz K u l t u r a l n o - O ś w i a t o w y — ok. 22 m i n l i rów, Fundusz S p o ł e c z n y — 78 m i n l i ­r ó w . W a r Off ice nie k w e s t i o n o w a ł , ż e p i e n i ą d z e te z o s t a ł y zdeponowane , ale o c z e k i w a ł u d o w o d n i e n i a , ż e S towarzyszen i e P o l s k i c h K o m b a t a n t ó w m a t y t u ł p r a w n y do ż ą d a n i a w y p ł a t y t ych p i e n i ę d z y . P i s m o z d a w a ł o relacje z rozpraw. A d w o k a t S P K w uzasadn ien iu r o s z c z e n i a p o w o ł y w a ł s ię na r o z k a z gen. A n -

3 7 0 T a m ż e . 371 Dziś w sądzie rozprawa SPK — War Office. Proces o zwrot £ 250 000, DP iDŻ 1953,

nr 11, s. 1.

dersa z 13 cze rwca 1944 roku p o w o ł u j ą c y do życ ia Po l sk ie S towarzyszen ie K o m b a t a n t ó w i z e z w a l a j ą c y na z b i ó r k i w ś r ó d ż o ł n i e r z y tego Funduszu n a cele s p o ł e c z n e i dobroczynne 3 7 2 . Zaprezentowano zeznan ia gen. A n d e r s a , k t ó r y s twierdz i ł , ż e b a d a ł sy tuac j ę w ś r ó d p o l s k i c h ż o ł n i e r z y w sprawie k o n i e c z n o ś c i i c e l o w o ś c i u tworzen ia Funduszu we W ł o s z e c h , dalej zeznan ia gen. K o p a ń ­skiego i p ł k K a m i ń s k i e g o d o t y c z ą c e gospodark i p i e n i ę ż n e j II K o r p u s u 3 7 3 . Wreszcie 16 s tycznia 1953 roku gazeta p o d a ł a , ż e s ąd p r z y z n a ł S P K 231 179 £, j ednak o b a r c z y ł go kosz t ami p roce su 3 7 4 . J u ż n a s t ę p n e g o dn ia zaape lowano na ł a m a c h D P i D Ż o p u b l i c z n ą k o n t r o l ę tych Funduszy, bo p o c h o d z i ł y o d żo ł ­n i e r z y 3 7 5 .

Pod kon iec s tycznia gazeta z a p e w n i ł a czy te ln ików, ż e wsze lk i e zab ieg i i nadzieje r e ż y m u warszawskiego z o s t a ł y ostatecznie p r z e k r e ś l o n e i , ż e na­tychmiast po up rawomocn ien iu decyzj i s ą d u brytyjskiego czek n a 231 179 £ od W a r Office zostanie p rzekazany S P K 3 7 6 . O d tego czasu czy te ln icy n a d s y ł a l i l isty do redakcj i z p o m y s ł a m i na co p r z e k a z a ć odzyskane p i e n i ą d z e . S p r a w a w y w o ł a ł a ogromne zainteresowanie P o l a k ó w w Wie lk i e j B r y t a n i i . P a d a ł y po­m y s ł y aby Fundusze W ł o s k i e p r z e z n a c z y ć na d o m dla a r t y s t ó w , d la d z i e c i i ubogich , p ł a c i ć b y ł y m ż o ł n i e r z o m P S Z d y w i d e n d ę , z a i n w e s t o w a ć , z w r ó c i ć ż o ł n i e r z o m II K o r p u s u , na szable i ostrogi , na Ska rb N a r o d o w y 3 7 7 .

W i a t a c h 1951-1952 u k a z a ł o s ię k i l k a pub l ikac j i d o t y c z ą c y c h b y ł y c h żo ł ­n ierzy P S Z zarejes t rowanych w P K P R . D o t y c z y ł y p r z e p i s ó w o obywate ls twie , n o w y c h u l g w w y k o n y w a n i u r z e m i o s ł a , hand lu i p r z e m y s ł u , b r a k u odp raw d la żo łn ierzy , k t ó r z y nie p r ze sz l i p rzez P K P R , p o ł o ż e n i u p r a w n y m i m a t e r i a l n y m u c h o d ź c ó w p o l s k i c h w Wie lk ie j B r y t a n i i 3 7 8 . W cze rwcu 1952 r o k u o g ł o s z o ­no na pierwszej stronie dz ienn ika , ż e b y l i c z ł o n k o w i e P K P R są z w o l n i e n i z w s z e l k i c h o g r a n i c z e ń p r z y za t rudnian iu s i ę 3 7 9 . A r t y k u ł z p a ź d z i e r n i k a oznaj­mił, ż e Polacy nie lub ią m i e s z k a ć w hoste lach i , ż e c i k t ó r z y m o g ą , o p u s z c z a j ą

372 Jak powstały Fundusze II Korpusu SPK, D P i DŻ 1953, nr 12, s. 1,4. 373 Gen. Anders: W sprawach Funduszy badałem opinie żołnierzy, DPiDŻ 1953, nr 13,

s. 1, 4. 374 Sąd przyznał SPK Ł231 179, DPiDŻ 1953, nr 14, s. 1, 4. 375 Czyje te 231 000 £?, DPiDŻ 1953, nr 15, s. 2. 376 Natychmiast po uprawomocnieniu decyzji sądu czek na £ 231 179 od War Office dla

SPK, DPiDŻ 1953, nr 22, s. 1. 3 7 7 Np. Listy do redakcji. Dr W. T a r n a w s k i , Na co wydać £ 231000? Przyznane

wyrokiem sądowym SPK?, DPiDŻ 1953, nr 36, s. 2; Listy do redakcji. Jeszcze o £ 231 000, DPiDŻ 1953, nr 40, s. 2.

378 Przepisy o obywatelstwie w Polsce i w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1951, nr 38, s. 3; Nowe ulgi dla byłych żołnierzy PKPR w wykonywaniu rzemiosła, handlu i przemysłu, DPiDŻ 1951, nr 115, s. 1, 4; Odpowiedź War Office na pytanie „Dziennika: Nie będzie odpraw dla byłych żołnierzy, którzy nie przeszli przez PKPR, DPiDŻ 1951, nr 147, s. 3; Położenie prawne i materialne uchodźców w Wielkiej Brytanii, DPiDŻ 1952, nr 34, s. 3.

379 P K P R _ zwolnieni z ograniczeń przy przyjmowaniu pracy zarobkowej, DPiDŻ 1952, nr 138, s. 1.

je masowo 3 8 0. Było to m o ż l i w e w z w i ą z k u ze zn ies ien iem o g r a n i c z e ń za t rud­nienia. Polacy dzięki temu podejmowal i lepiej p ł a t n e za j ęc i a , co d a w a ł o m o ż ­liwość zamieszkania na p rywatnych kwaterach lub k u p n a n a kredyt h ipotecz­ny własnego domu i wyjśc ia z polskiego getta hostelowego.

W 1953 roku 12 tys. Po laków, b y ł y c h żo łn i e r zy P K P R z a m i e s z k i w a ł o jeszcze w hostelach z rodz inami . W z w i ą z k u z t ym gazeta p r z e p r o w a d z i ł a kolejną ankietę w ś r ó d c z y t e l n i k ó w pyta jąc , czy d o k o n a ć w p o l s k i c h os ied lach jak iś zmian, czy n ie? 3 8 1 N i e c i e szy ła s ię ona jednak p o w o d z e n i e m , bo z ty­godnia na tydzień u b y w a ł o m i e s z k a ń c ó w tych s k u p i s k p o l s k i c h i sp rawa umar ł a śmiercią n a t u r a l n ą . Po lacy z hostelami nie w i ą z a l i swojej p r z y s z ł o ś c i . Jednak dopiero w 1955 roku u k a z a ł a się notatka m ó w i ą c a o t y m , ż e P o l a c y opuszczają hostele, bo ła twiej b y ł o z d o b y ć mieszkania s a m o r z ą d o w e 3 8 2 . N a l e ż y zaznaczyć^ że polska m ł o d z i e ż nie w y k a z y w a ł a c h ę c i e m i g r o w a n i a do S t a n ó w Zjednoczonych czy Aus t ra l i i . B y l i ż o ł n i e r z e P K P R m o g l i t e ż bez P r z e s z k ^ ze strony władz brytyjskich s t a r a ć się o sprowadzenie r o d z i n z P o l s k i . Gazeta w 1956 roku w p r o w a d z i ł a w z w i ą z k u z t y m n a s t ronie 3 specjalny dział porad, bo wie lu c z y t e l n i k ó w p y t a ł o o to w l i s t ach do r e d a k c j i 3 8 4 .

W tym okresie na terenie Wielkie j Bry tan i i p r z e b y w a ł o 135 tys. P o l a k ó w , z czego 16 tys. p o s i a d a ł o paszport b ry ty j sk i 3 8 5 . P u b l i k a c j a z 4 l i p c a 1956 r o k u zapowiedziała l ikwidację p o l s k i c h hostel i N A B d o d a j ą c , ż e w i ę k s z o ś ć miesz­k a ń c ó w kupuje w ł a s n e domy 3 8 6 . D z i e n n i k o s t r z e g a ł b y ł y c h c z ł o n k ó w P K P R przed pod różami do P o l s k i , bo by ło to r ó w n o z n a c z n e z u t r a t ą statusu uchodźcy i p r a w a do Trave l Documen t 3 8 7 . W p o w z i ę c i u ostatecznej decyzj i o pozostaniu na Wyspach na pewno p o m o g ł y l is ty z d e s p e r o w a n y c h czyte l ­n ików do gazety, k t ó r z y na w ł a s n e j s k ó r z e p r z e k o n a l i s i ę , j a k funkcjonuje demokracja w Po l sce 3 8 8 . Jeden z n i c h p o j e c h a ł do K r a j u , gdz ie zabrano m u paszport i rozpaczl iwie s z u k a ł pomocy, by w y d o s t a ć s ię z p o w r o t e m do Wielkiej Brytani i . .

Ostatnim ś l a d e m po P K P R w p i ś m i e b y ł a informacja , ż e w ł a d z e brytyj­skie ustali ły koniec s ierpnia 1960 roku , j ako osta teczny t e r m i n l i k w i d a c j i polskiego osiedla — Hos te lu Dodd ing ton k o ł o N a n t w i c h w C h e s h i r e .

™ Polacy nie lubią mieszkać w hostelach, D P i D Ż 1952, nr 237, s. 1. trt-„ Ankieta „Dziennika" w sprawie 12 000 Polaków zamieszkałych w hostelach, D P i D Ż 19^3, nr 23, s. 3.

m Ро1асУ opuszczają hostele, D P i D Ż 1955, nr 180, s. 1,4. 384 Jjak s P r o v v a c & i c rodzinę z Polski, D P i D Ż 1955, nr 141, s. 3. 385 f o r m a c J a n a 1 stronie, D P i D Ż 1956, nr 23. зев N a r e s z c i e policzono nas dokładnie, D P i D Ż 1955, nr 272, s. 2.

'J7

Likwidacja polskich hosteli N.A.B., D P i D Ż 1956, nr 158, s. 3. 388 P ° p o w r o c i e z podróży do Kraju, D P i D Ż 1957, nr 118, s. 1,4. з и

pojechał do Polski, zabrali mu paszport, D P i D Ż 1957, nr 22, s. 1. J- C z e r s k i , Ostatnie miesiące Hostelu Doddington, D P i D Ż 1960, nr 10, s. 3.

Polacy przenos i l i s ię do od leg łe j o 7 m i l miasta Crewe do zakup ionych d o m ó w na w ł a s n o ś ć lub do m i e s z k a ń o f ia rowanych przez g m i n ę , tzw. counci l houses.

S t a ł e r u b r y k i p i sma , tak ie j ak Z Anglii i Walii, Tydzień w Londynie, Z Midlandu, Ze Szkocji, Zwierciadło pani, Poradnik ogrodniczy, Oczami mat­ki, Podsłuchane, TyLon, Polacy w Wielkiej Brytanii w y r a ź n i e ś w i a d c z y ł y o normal izac j i życ ia na o b c z y ź n i e p o l s k i c h t u ł a c z y wojennych. Z a m k n ą ł s i ę okres w a h a ń i n i e p e w n o ś c i d la ostatnich po l sk i ch m a r u d e r ó w , n a s t a ł n o w y etap ż y c i a w nowej o j c z y ź n i e .