23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy...

16
98 egzemplarz demonstracyjny 99 NIE DO DRUKU Oprócz strefowych formacji roślinnych należy jeszcze pamiętać o roślinności górskiej. Występuje ona w każdej ze stref klimatycznych i ma charakter piętrowy. Zazwyczaj jest uboższa od okolicznej ro- ślinności strefowej. Przykładem może być Masyw Kilimandżaro (ryc. 22.8) w go- rącej strefie równikowej Afryki. Wraz ze wzrostem wysokości, roślinność staje się coraz rzadsza, a w najwyższych partiach masywu jest już tak zimno, że nie rośnie nic i cały wierzchołek pokrywa śnieg i lód. Ryc. 22.6 W klimacie podzwrotnikowym wilgotnym występuje sucholubna roślinność śród- ziemnomorska zwana makią (A). W klimacie suchym podzwrotnikowym i zwrotnikowym – rosnąć mogą już tylko nieliczne rośliny, toteż występują tam półpustynie (B) i pustynie(C) Ryc. 22.8 Kilimandżaro (5895 m n.p.m.) – najwyższa góra Afryki. Mimo iż to go- rąca strefa równikowa, to od wysokości 5500 m n.p.m. teren pokrywa śnieg Ryc. 22.7 W klimacie podrównikowym cały czas jest gorąco, a opady występują okresowo – w takich warunkach rosną trawiaste sawanny (A). W klimacie równikowym także zawsze jest gorąco, ale deszcze padają codziennie – rozwinął się tam gęsty, wilgotny las równikowy (B) A A C B B TO JEST WAŻNE Strefy klimatyczne na świecie wyznaczono na podstawie średnich temperatur powietrza X i sum opadów atmosferycznych Dla stref tych charakterystyczne są określone formacje roślinności, które nazwano strefami krajobrazowymi, np wilgotny las równikowy, sawanna, pustynia gorąca, makia, step, las strefy umiarkowanej, tundra, pustynia lodowa PYTANIA I POLECENIA KONTROLNE Wymień strefy klimatyczne występujące na świecie W której z nich leży Polska? 1 Dlaczego najwięcej opadów notowanych jest przy równiku, a najmniej na biegunach? 2 Wykaż związki między klimatem a roślinnością występującą na wybranym obszarze 3 Najwięcej lasów na Ziemi rośnie w gorącej strefie równikowej oraz w naszej strefie umiarkowanej. Lasy z tych stref różnią się między sobą pod wie- loma względami. POłOŻENIE I KLIMAT Największy kompleks wilgotnych lasów równikowych znajduje się na Ni- zinie Amazonki w Ameryce Południowej. Ponadto duże obszary tych lasów porastają Kotlinę Kongo w Afryce i Archipelag Malajski w Azji. Mniejsze obszary lasów równikowych spotkać można m.in. na północnych wybrze- żach Australii i na wyspach Oceanii, a także w rejonie Morza Karaibskiego w Ameryce (ryc. 23.1). Na wymienionych obszarach panuje klimat równi- kowy wilgotny. Przez cały rok jest gorąco – temperatura powietrza nigdy (nawet w nocy) nie spada poniżej 20°C. Codziennie po południu padają tzw. deszcze zenitalne – nagrzane wilgotne powietrze intensywnie paruje, dzięki czemu szybko tworzą się chmury deszczowo-burzowe. Roczne sumy opadów wynoszą nawet kilka tysięcy milimetrów (ryc. 22.1). W klimacie równikowym wilgotnym nie ma pór roku, takich jakie są u nas. Lasy liściaste i mieszane strefy umiarkowanej rosną przede wszystkim na półkuli północnej – w zachodniej i środkowej części Europy oraz na wschodzie Ameryki Północnej i Azji. Na półkuli południowej lasy te zaj- mują jedynie wąskie pasy wybrzeży na południu Ameryki Południowej WAŻNE POJĘCIA: wilgotne lasy równikowe, deszcze zenitalne, klimatogram, zielone płuca Ziemi”. 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej XII XI X IX VIII VII VI V IV III II I opady [mm] 100 50 0 20 10 0 temperatury [°C] Warszawa klimat umiarkowany cieply przejściowy XII XI X IX VIII VII VI V IV III II I opady [mm] 250 200 150 100 50 0 30 20 10 0 temperatury [°C] Manaus klimat równikowy wilgotny las liściasty i mieszany strefy umiarkowanej wilgotny las równikowy 2000 km 0 Manaus NIZINA KARAIBSKIE M. KOTLINA KONGO Archipelag Malajski Nowa Zelandia AMAZONKI Warszawa EUROPA AUSTRALIA ANTARKTYDA AZJA AFRYKA AMERYKA PÓLNOCNA AMERYKA POLUDNIOWA Ryc. 23.1 Mapa rozmieszczenia stref lasów liściastych i mieszanych na świecie Ryc. 23.2 Klimatogramy dla Manaus i Warszawy – wskaż te miasta na mapie obok. Czerwona linia na wykresie poka- zuje, jak zmienia się średnia temperatura powietrza w ciągu roku. Niebieskie słupki obrazują wielkość opadów atmosferycz- nych w każdym z 12 miesięcy

Transcript of 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy...

Page 1: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

98 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 99N I E D O D R U K U

Oprócz strefowych formacji roślinnych należy jeszcze pamiętać o roślinności górskiej. Występuje ona w każdej ze stref klimatycznych i ma charakter piętrowy. Zazwyczaj jest uboższa od okolicznej ro- ślinności strefowej. Przykładem może być Masyw Kilimandżaro (ryc. 22.8) w go- rącej strefie równikowej Afryki. Wraz ze wzrostem wysokości, roślinność staje się coraz rzadsza, a w najwyższych partiach masywu jest już tak zimno, że nie rośnie nic i cały wierzchołek pokrywa śnieg i lód.

ryc. 22.6 W klimacie podzwrotnikowym wilgotnym występuje sucholubna roślinność śród-ziemnomorska zwana makią (A). W klimacie suchym – podzwrotnikowym i zwrotnikowym – rosnąć mogą już tylko nieliczne rośliny, toteż występują tam półpustynie (B) i pustynie(C)

ryc. 22.8 Kilimandżaro (5895 m n.p.m.) – najwyższa góra Afryki. Mimo iż to go- rąca strefa równikowa, to od wysokości 5500 m n.p.m. teren pokrywa śnieg

ryc. 22.7 W klimacie podrównikowym cały czas jest gorąco, a opady występują okresowo – w takich warunkach rosną trawiaste sawanny (A). W klimacie równikowym także zawsze jest gorąco, ale deszcze padają codziennie – rozwinął się tam gęsty, wilgotny las równikowy (B)

A

A

CB

B

to jeSt WaŻneStrefy klimatyczne na świecie wyznaczono na podstawie średnich temperatur powietrza Xi sum opadów atmosferycznych . Dla stref tych charakterystyczne są określone formacje roślinności, które nazwano strefami krajobrazowymi, np . wilgotny las równikowy, sawanna, pustynia gorąca, makia, step, las strefy umiarkowanej, tundra, pustynia lodowa .

pytania i polecenia kontrolneWymień strefy klimatyczne występujące na świecie . W której z nich leży Polska? 1 . Dlaczego najwięcej opadów notowanych jest przy równiku, a najmniej na biegunach?2 . Wykaż związki między klimatem a roślinnością występującą na wybranym obszarze .3 .

Najwięcej lasów na Ziemi rośnie w gorącej strefie równikowej oraz w naszej strefie umiarkowanej. Lasy z tych stref różnią się między sobą pod wie-loma względami.

� połoŻenie i kliMatNajwiększy kompleks wilgotnych lasów równikowych znajduje się na Ni- zinie Amazonki w Ameryce Południowej. Ponadto duże obszary tych lasów porastają Kotlinę Kongo w Afryce i Archipelag Malajski w Azji. Mniejsze obszary lasów równikowych spotkać można m.in. na północnych wybrze-żach Australii i na wyspach Oceanii, a także w rejonie Morza Karaibskiego w Ameryce (ryc. 23.1). Na wymienionych obszarach panuje klimat równi-kowy wilgotny. Przez cały rok jest gorąco – temperatura powietrza nigdy (nawet w nocy) nie spada poniżej 20°C. Codziennie po południu padają tzw. deszcze zenitalne – nagrzane wilgotne powietrze intensywnie paruje, dzięki czemu szybko tworzą się chmury deszczowo-burzowe. Roczne sumy opadów wynoszą nawet kilka tysięcy milimetrów (ryc. 22.1). W klimacie równikowym wilgotnym nie ma pór roku, takich jakie są u nas.Lasy liściaste i mieszane strefy umiarkowanej rosną przede wszystkim na półkuli północnej – w zachodniej i środkowej części Europy oraz na wschodzie Ameryki Północnej i Azji. Na półkuli południowej lasy te zaj-mują jedynie wąskie pasy wybrzeży na południu Ameryki Południowej

wAŻNE POJĘCIA:

wilgotne lasy równikowe, deszcze zenitalne, klimatogram, „zielone płuca Ziemi”.

23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

opady[mm]

250

200

150

100

50

0

30

20

10

0

temperatury[°C]

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

opady[mm]

250

200

150

100

50

0

30

20

10

0

temperatury[°C]

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

opady[mm]

100

50

0

20

10

0

temperatury[°C]

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

20

10

0

temperatury[°C]

100

50

0

opady[mm]

Warszawaklimat umiarkowany ciepły przejściowy

Manausklimat równikowywilgotny

Warszawaklimat umiarkowany

ciepły przejściowy

Manausklimat równikowy

wilgotny

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

opady[mm]

250

200

150

100

50

0

30

20

10

0

temperatury[°C]

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

opady[mm]

250

200

150

100

50

0

30

20

10

0

temperatury[°C]

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

opady[mm]

100

50

0

20

10

0

temperatury[°C]

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

20

10

0

temperatury[°C]

100

50

0

opady[mm]

Warszawaklimat umiarkowany ciepły przejściowy

Manausklimat równikowywilgotny

Warszawaklimat umiarkowany

ciepły przejściowy

Manausklimat równikowy

wilgotny

las liściasty i mieszanystrefy umiarkowanej

wilgotnylas równikowy

2000 km0

ManausNIZINA

KARAIBSKIEM.

KOTLINAKONGO

Archipelag Malajski

NowaZelandia

AMAZONKI

WarszawaEUROPA

AUSTRALIA

ANTARKTYDA

AZJA

AFRYKA

AMERYKAPÓŁNOCNA

AMERYKAPOŁUDNIOWA

ryc. 23.1 Mapa rozmieszczenia stref lasów liściastych i mieszanych na świecie

ryc. 23.2 Klimatogramy dla Manaus i Warszawy – wskaż te miasta na mapie obok. Czerwona linia na wykresie poka-zuje, jak zmienia się średnia temperatura powietrza w ciągu roku. Niebieskie słupki obrazują wielkość opadów atmosferycz-nych w każdym z 12 miesięcy

Page 2: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

100 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 101N I E D O D R U K U

i Australii oraz w Nowej Zelandii. Wszędzie tam panuje klimat umiarko-wany ciepły morski lub przejściowy. Występują znane nam pory roku – wiosna, lato, jesień, zima. Średnie temperatury powietrza latem nie przekra-czają 20°C, a zimą nieznacznie spadają poniżej 0°C (ryc. 23.2). Roczne sumy opadów są średnie i tylko na wybrzeżach oceanów przewyższają 1000 mm (ryc. 22.1). Zaznacza się niewielka przewaga opadów letnich (ryc. 23.2).

Ćwiczenie 1Na ryc . 23 .2 przedstawione są klimatogramy dla miast leżących w dwóch strefach klimatycznych – równikowej (Manaus) i umiarkowanej (Warszawa) . Porównaj roczny przebieg średnich temperatur powietrza oraz rozkład miesięcznych sum opadów atmosferycznych i wskaż różnice w klimacie tych dwóch miejsc .

� rośliny i zWierzętaWilgotne lasy równikowe posiadają najbujniejszą roślinność ze wszystkich formacji roślinnych na Ziemi. Wysokie temperatury i duża ilość wody sprzy- jają wzrostowi wielu gatunków drzew, krzewów, pnączy i innych roślin.

korony drzew

podszyt

runo leśne

warstwa drzew olbrzymich

warstwa drzew wysokich

warstwa pośrednia

warstwa krzewów i zarośli

warstwa przy gruncie

A

B

ryc. 23.3 Warstwy wilgotnego lasu równikowego (A) oraz lasu strefy umiarkowanej (B) – odczytaj ich nazwy. Jakie widzisz różnice w wyglądzie obu tych lasów?

Rośliny te ułożone są w sposób piętrowy (ryc. 23.3). Najwyżej, nawet do 60 metrów sięgają drzewa potrzebujące dużo światła, np. palmy, figowce, drzewa kapokowe. Nieco niżej, do około 40 m rosną m.in. drzewa kauczu-kowe i tulipanowce. Poniżej kolejną warstwę lasu tworzą młode drzewa wymienionych gatunków oraz liczne krzewy i zarośla. W warstwie przy- gruntowej roślinność jest zazwyczaj uboga, ze względu na małą ilość światła słonecznego, jaka tam dociera (bujna roślinność powyżej zasłania Słońce). We wszystkich warstwach lasu równikowego spotkać można splątane liany, które pną się ku górze, w stronę światła.Roślinność, a także zwierzęta żyjące w lasach strefy umiarkowanej po-winny być ci znane z lekcji przyrody w klasie 4.

ryc. 23.4 Wybrane zwierzęta żyjące w wilgotnym lesie równikowym. Które z nich są ci znane?

Ćwiczenie 2a) Przypomnij, jakie gatunki drzew liściastych rosną w polskich lasach (strefa umiarko-wana) . Jakie zwierzęta można tam spotkać?b) Na ryc . 23 .4 rozpoznaj zwierzęta lasu równikowego: goryla, szympansa, pytona ty- grysiego, okapi, lamparta, jaguara, bongo, świnie rzeczne, łuskowca długoogonowego, gerezę rudą . Możesz skorzystać z internetu .

Page 3: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

102 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 103N I E D O D R U K U

� działalność człoWiekaWilgotny las równikowy jest słabo zagospodarowany przez człowieka z kilku powodów:

trudnodostępny, często podmokły teren porośnięty gęstą roślinnością;• niesprzyjający klimat – cały czas gorąco i wilgotno;• słabe na ogół gleby – padające deszcze wypłukują składniki mineralne;• występowanie wielu dzikich zwierząt, często groźnych dla ludzi i zwie-• rząt hodowlanych (węże, goryle, jaguary i inne drapieżne koty, owady przenoszące choroby, np. mucha tse–tse).

ryc. 23.6 W wilgotnym lesie równikowym ludność osiedliła się głównie nad rzekami. Trudno dostępny teren nie sprzyja budowie dróg, toteż ludzie pływają łodziami po rzekach i często jest to jedyny sposób przemieszczania się na większe odległości

Jednak stanowczo nie należy dążyć do większego zagospodarowania lasów równikowych, gdyż mają one olbrzymie znaczenie dla życia ludzi i in-nych organizmów na całej kuli ziemskiej. Lasy Niziny Amazońskiej nazy-wane są „zielonymi płucami Ziemi”. To dlatego, że w tym wielkim kom-pleksie leśnym na gigantyczną skalę zachodzi proces fotosyntezy – rośliny pochłaniają szkodliwy dwutlenek węgla (CO2) i produkują potrzebny do od- dychania tlen. Nadmierne wykarczowanie lasów równikowych może do-prowadzić do zachwiania stanu równowagi w całej naszej przyrodzie – może zmienić się klimat, mogą wyginąć niektóre gatunki zwierząt i roślin.Natomiast zupełnie inna jest dziś rola i znaczenie lasów liściastych i miesza-nych strefy umiarkowanej. Lasy te w większości zostały wykarczowane już w dawnych czasach, do czego przyczyniły się korzystne warunki naturalne:

łagodny klimat, sprzyjający rolnictwu i tym samym osadnictwu;• na ogół dobre gleby brunatne tworzące się w podłożu.•

Warto wiedziećSzczególnym rodzajem wilgotnych lasów równikowych są lasy namorzynowe . Rosną one na wybrzeżach morskich i przy ujściach rzek . Cecha charakterystyczna tych lasów to korzenie drzew znajdujące się na powierzchni ziemi .

ryc. 23.5 Korzenie drzew w lasach namorzynowych

okresowo są zalewane przez wodę

to jeSt WaŻneWilgotne lasy równikowe występują wzdłuż równika w strefie wilgotnego i gorącego Xklimatu równikowego . Z kolei w umiarkowanym klimacie morskim i przejściowym rosną lasy liściaste i mieszane strefy umiarkowanej .

Zarówno lasy równikowe, jak i lasy strefy umiarkowanej mają piętrowy układ roślinności . XJednak lasy równikowe posiadają więcej warstw i znacznie bujniejszą roślinność .

Wilgotne lasy równikowe są słabo zagospodarowane przez człowieka, z uwagi na nie- Xsprzyjające warunki naturalne (gorący klimat, gęsto zarośnięty, często podmokły teren, słabe gleby, dzikie zwierzęta) . Lasy liściaste strefy umiarkowanej w dużej części dawno już zostały wykarczowane, a uzyskane tereny przeznaczono pod rolnictwo i osadnictwo .

Wielki kompleks lasów amazońskich ma znaczenie dla życia organizmów na całej Ziemi . X

Ćwiczenie 3a) Dowiedz się z internetu lub innych źródeł, jakie rodzaje drewna, przyprawy i owoce oraz inne surowce pozyskuje się z wilgotnych lasów równikowych .b) Przypomnij, jakie jest znaczenie gospodarcze lasów strefy umiarkowanej; do jakich celów człowiek wykorzystuje te lasy?

pytania i polecenia kontrolneWskaż na mapie i nazwij główne obszary wilgotnego lasu równikowego na świecie .1 . Porównaj warunki klimatyczne lasów równikowych i lasów strefy umiarkowanej .2 . Podaj przykłady drzew rosnących w lasach równikowych i w lasach strefy umiarko-3 . wanej . Jakie zwierzęta można spotkać w tych lasach?Porównaj wykorzystanie gospodarcze lasów równikowych i lasów strefy umiarkowanej .4 . Wyjaśnij termin „zielone płuca Ziemi” . Co można zrobić zrobić, by je lepiej chronić?5 .

Page 4: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

104 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 105N I E D O D R U K U

� połoŻenie i kliMatW gorącej strefie równikowej, ale nie przy samym równiku, teren pokry-wają trawiaste sawanny. Największe obszary zajmują one w Afryce – jest to praktycznie cała tamtejsza strefa międzyzwrotnikowa, poza wilgotnymi lasami równikowymi i terenami górskim. Sawanny zajmują też znaczne powierzchnie w Ameryce Południowej (Wyżyna Brazylijska), Azji (Pół-wysep Indyjski) i Australii (ryc. 24.1).Sawanny występują w klimacie podrównikowym. Podobnie jak w klimacie równikowym, przez cały rok jest tam gorąco – średnie temperatury zbliżają się do 30°C. Jednak w klimacie podrównikowym notowanych jest mniej opadów – średnie sumy roczne wynoszą 1000–2000 mm i maleją w miarę oddalania się od równika (ryc. 22.1). Co ważne opady te są rozłożone bardzo nierównomiernie w ciągu roku. Deszcze padają intensywnie przez kilka miesięcy w roku – wtedy mamy porę deszczową – a w pozostałych miesiącach opady są bardzo niewielkie – wtedy jest pora sucha.

wAŻNE POJĘCIA:

sawanna, pora sucha, pora deszczowa, step, preria, pampa.

24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step

Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują w strefie umiarkowanej, w klimacie ciepłym kontynetalnym. Zajmują wnętrza kon-tynentów, z dala od mórz i oceanów. Największe obszary stepów znajdują się na półkuli północnej – w centrum wielkiego lądu Eurazji oraz we wnętrzu Ameryki Północnej, gdzie nazywane są prerią. Jedyne stepy na półkuli po-łudniowej to pampa w Ameryce Południowej.Z racji położenia, powietrze w klimacie umiarkowanym ciepłym konty-nentalnym jest suche – nie docierają tam masy wilgotnego powietrza mor-skiego. Dlatego opady w tym klimacie są niewielkie i na ogół nie przekra-czają 500 mm rocznie. Suche powietrze szybko się nagrzewa i ochładza, co wpływa na dużą zmienność temperatur – zarówno w ciągu doby, jak i w ciągu roku. W dzień podczas słonecznej pogody na stepach może być bardzo gorąco, po czym w nocy temperatura może spaść nawet poniżej 0°C. Latem średnie temperatury wynoszą około 20°C, a w zimie spadają aż o 40°C do prawie –20°C (ryc. 24.2).

2000 km0

stepsawanna

Kaduna

Barnauł

EUROPA

AUSTRALIA

ANTARKTYDA

AZJA

AFRYKA

AMERYKAPÓŁNOCNA

AMERYKAPOŁUDNIOWA

WYŻYN

A BR

AZYL

IJSKA

PAMPA

WIELKIE RÓWNINY

PRERII

Płw.Indyjski

ryc. 24.1 Mapa rozmieszczenia stref roślinności trawiastej na świecie

ryc. 24.3 Baobab na sawannie w porze deszczowej (A) i w porze suchej (B). Zauważ różnice w ko- lorach krajobrazu obu tych pór roku. Na ryc. B też wędrujące słonie oraz parasolo-wate akcje w tle

ryc. 24.2 Klimatogramy dla Kaduny i Barnaułu – miast leżących w dwóch różnych strefach roślinności trawiastej. Zwróć uwagę na wielkie różnice w kli-macie obu tych miejsc

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

0

2010

opady[mm]

50

-10-20

0

temperatury[°C]

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

0

2010

temperatury[°C]

opady[mm]

500

100

200150

250

30

Barnaułklimat umiarkowanyciepły kontynentalny

Kadunaklimat

podrównikowy

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

0

2010

opady[mm]

50

-10-20

0

temperatury[°C]

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

0

2010

temperatury[°C]

opady[mm]

500

100

200150

250

30

Barnaułklimat umiarkowanyciepły kontynentalny

Kadunaklimat

podrównikowy

Warto wiedziećWystępowanie pory deszczowej związane jest górowaniem Słońca w zenicie . Jak pa- miętamy, na równiku Słońce góruje w zenicie lub w jego pobliżu każdego dnia i dla-tego przez cały rok jest tam „pora deszczowa” . W klimacie podrównikowym, im dalej od równika, tym rzadziej Słońce góruje w pobliżu zenitu i pora deszczowa trwa krócej .

Ćwiczenie 1Przyjrzyj się dwóm klimatogramom na ryc . 24 .2 i porównaj:

roczny przebieg średnich temperatur powietrza;•rozkład miesięcznych sum opadów atmosferycznych .•

Zapisz w zeszycie różnice między klimatem podrównikowym a klimatem umiarko-wanym ciepłym kontynentalnym .

� rośliny i zWierzętaRoślinność sawanny to oczywiście przede wszystkim różnego rodzaju trawy. Na ich tle w krajobrazie wyróżniają się pojednycze drzewa, np. po- tężne baobaby (ryc. 24.3) czy akacje o parasolowatej koronie (ryc. 24.3B). Spotkać również można rozmaite krzewy i zarośla.Krajobraz sawanny uzależniony jest od pór roku. W czasie pory deszczowej rośliny mają odpowiednią ilość wody, toteż bujnie rozwijają swoje liście, łodygi, źdźbła – na sawannie dominują wtedy kolory zielone (ryc. 24.3A). W porze suchej trawy żółkną, a liście drzew i krzewów opadają (ryc. 24.3B). A B

Page 5: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

106 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 107N I E D O D R U K U

Świat zwierzęcy sawanny należy do najbogatszych na Ziemi. Wielkie ilości trawy stanowią pokarm dla dużych ssaków roślinożernych – słoni (ryc. 24.3), hipopotamów, nosorożców, bawołów, żyraf (ryc. 24.5), a także zebr i antylop (ryc. 24.4). Mniejsze z tych zwierząt są z kolei pożywieniem dla mięso-żernych drapieżników – lwów (ryc. 24.7), gepardów (ryc. 24.6), lampartów czy likaonów. Ponadto na sawannie żyją szakale, hieny (ryc. 24.8), sępy (ryc. 24.8), marabuty (ryc. 24.9), które żywią się padłymi zwierzętami.Zwierzęta sawanny prowadzą wędrowny tryb życia. Roślinożercy w poszu-kiwaniu pokarmu i wody opuszczają tereny, na których aktualnie panuje pora sucha. Za nimi podążają zwierzęta mięsożerne i padlinożerne. Dlatego w krajobrazie sawanny często widoczne są wielkie stada przemieszczają-cych się zwierząt – zwłaszcza roślinożernych bawołów, antylop czy zebr.

Świat roślinny i zwierzęcy stepów strefy umiarkowanej jest raczej ubogi. W roślinności występują praktycznie tylko trawy oraz inne niskie rośliny zielne. Wiele z nich – np. sasanka, zawilec, hiacynt, chaber, tulipan, nie-zapominajka – kwitnie na wiosnę tworząc wielobarwne „dywany kwiatów” (ryc. 24.10). Na stepach nie ma drzew i krzewów, gdyż mała ilość opadów nie pozwala na rozwój większych roślin. Całą wodę przejmują drobne rośliny przygruntowe, a tam gdzie opady są nieco wyższe, trawy osiągają nawet 2 metry wysokości.Warunki życia dla zwierząt są na stepie dość trudne – brak drzew i krzewów uniemożliwia schronienie się przed Słońcem czy też drapieżnikami. Toteż dużo jest małych gryzoni ryjących norki w ziemi, np. susłów, chomików, bo- baków, norników. Są też większe ssaki roślinożerne, odporne na niedobory wody, np. suhaki czy dzikie osły. Wilk, lis, kojot, sęp, grzechotnik to nie-liczne drapieżniki. Na stepach amerykańskich – w pampie i na preriach – żyją nieco inne zwierzęta niż na stepach azjatyckich (ryc. 24.11).

ryc. 24.4 Roślinożerne zebry (na pierwszym planie) oraz antylopy gnu (w tle).

ryc. 24.6 Geprady pędzące po zdobycz ryc. 24.7 Najedzone lwy

ryc. 24.8 Padlinożerne hieny i sępy

ryc. 24.10 Wiosenny krajobraz stepu

ryc. 24.11 Zwierzęta stepowe – w pampie (A), na prerii (B), w Azji Centralnej (C)ryc. 24.9 Marabuty także żywią się padliną

ryc. 24.5 Żyrafy, dzięki długim szyjom, mogą też żywić się liśćmi, owocami i gałęziami z drzew

A B C

Ćwiczenie 2Na ryc . 24 .11 rozpoznaj zwierzęta stepów strefy umiarkowanej:a) w pampie – wilka grzywiastego, wiskacze, marę, strusie nandu, jelenie pamapsowe;b) na prerii – pieski preriowe, kojota, grzechotnika, bizony, widłorogi;c) w Azji – bażanta, chomiki, susły, dropa, konie Przewalskiego, suhaki, orła stepowego .W razie trudności skorzystaj z internetu .

Page 6: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

108 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 109N I E D O D R U K U

� działalność człoWiekaPodstawowy problem w zagospodarowaniu stref roślinności trawiastej to niedobory wody. Ponadto na sawannach dokuczliwa jest wysoka tempera-tura, a na stepach – duże wahania temperatury oraz silne wiatry, które często wieją na bezleśnych, otwartych przestrzeniach. Takie warunki pozwoliły na pewien ograniczony rozwój rolnictwa, a zwłaszcza hodowli zwierząt. Na sawannie działalność człowieka skupia się w obszarach bliższych równikowi, gdzie pora sucha jest krótka i trwa około 3 miesięcy. Im dalej od równika, tym pora sucha trwa dłużej (nawet 9 miesięcy) i tamte obszary są słabiej zagospodarowane. Hoduje się głównie bydło i kozy, rzadziej owce. W uprawach dominuje proso i sorgo (zboża) oraz maniok (odpowiednik na- szych ziemniaków), a także orzeszki ziemne. Pod uprawę roślin zajmuje się kolejne obszary trawiaste, które po kilku latach są porzucane, ponieważ gleby zostają wyjałowione, tj. pozbawione składników odżywczych.Dzisiejsze stepy wykorzystywane są niemal wyłącznie do hodowli zwie- rząt – bydła, koni, kóz, owiec, osłów. Jednak część dawnych obszarów ste-powych została trwale przekształcona przez człowieka na ziemie uprawne. To dlatego, że w podłożu trawiastych stepów tworzą się najlepsze gleby – czarnoziemy. Obecnie uprawia się na nich głównie pszenicę, a ponadto kukurydzę, buraki cukrowe, słonecznik. W uprawach tych na świecie przo-dują takie państwa jak Ukraina, Rosja, Kazachstan (Eurazja), Stany Zjedno- czone (Ameryka Północna) i Argentyna (Ameryka Południowa).

to jeSt WaŻneObszary trawiaste leżą w dwóch strefach klimatycznych – sawanny w strefie równikowej X(klimat podrównikowy) oraz stepy w strefie umiarkowanej (klimat ciepły kontynentalny) .

Na sawannach występuje bogaty świat zwierząt roślinożernych, mięsożernych i padlino- Xżernych . Na stepach zwierząt jest mało, bo nie mają gdzie się ukryć (brak drzew i krzewów) .

pytania i polecenia kontrolneOpisz krajobrazy sawanny w porzej suchej i w porze deszczowej . Uwzględnij zwierzęta .1 . Jakie warunki naturalne panują na stepach? W jaki sposób człowiek je wykorzystuje?2 .

ryc. 24.12 Hodowcy zwierząt z azjatyckich stepów mieszkają w jurtach. Jurta to rodzaj więk-szego namiotu o wzmocnionej konstrukcji, pokrytego skórami zwierząt i grubszymi tkaninami

Pustynia to duży obszar o skrajnie trudnych warun- kach klimatycznych, na którym nie żyją stale żadne organizmy lub jest ich bardzo mało. Wyróżnia się pu-stynie gorące, gdzie życie uniemożliwia brak wody i wysoka temperatura oraz pustynie lodowe, gdzie głównym ograniczeniem jest niska temperatura.

� połoŻenie i kliMatPustynie gorące utworzyły się przede wszystkim na obszarach wzdłuż zwrotników (ryc. 25.1). W północnej części Afryki wzdłuż zwrotnika Raka rozciąga się największa gorąca pustynia świata – Sahara. Jej przedłużenie stanowią pustynie na Półwyspie Arabskim w Azji. Znacznie mniejsze ob-szary pustynne występują w Ameryce Północnej i Południowej oraz w Aus- tralii. Pustynie gorące powstały również w strefie podzwrotnikowej, w głębi wielkiego lądu Azji – największa z nich to pustynia Gobi.Na pustyniach gorących panuje klimat zwrotnikowy suchy (ryc. 25.2) lub podzwrotnikowy suchy. Znikoma ilość opadów na zwrotnikach jest skut- kiem pionowego ruchu powietrza w tym miejscu. Suche powietrze opada tam z wyższych warstw atmosfery i gromadzi się przy ziemi. Z tak utwo- rzonego pasa wysokiego ciśnienia powietrze cały czas odpływa – na północ i na południe. Nie ma więc możliwości dopływu wilgotnego powietrza znad oceanu i wystąpienia opadów.

wAŻNE POJĘCIA:

pustynia, oaza, półpustynia, Arktyka, Antarktyka, noc polarna, dzień polarny, lądolód, góra lodowa, lodowiec szelfowy.

25 Krajobrazy pustyń: gorącej i lodowej

2000 km0

Asuan

Przyl. Czeluskin

EUROPA

AUSTRALIA

ANTARKTYDA

AZJA

AFRYKA

AMERYKAPÓŁNOCNA

AMERYKAPOŁUDNIOWA

Grenlandia

PustyniaAtakama

Płw.Arabski

PustyniaGobi

Kalahari

S a h a r a

pustynialodowa

pustynie i półpustyniegorące

OCEAN ARKTYCZNY

ryc. 25.1 Mapa rozmieszczenia obszarów pustynnych na świecie

ryc. 25.2 Klimatogramy dla Asuanu w Afryce i Przylądka Czeluskin w Arktyce. Jakie widzisz różnice oraz podobieństwa między klimatem zwrotnikowym suchym i klimatem polarnym??

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

010

temperatury[°C]

opady[mm]

500

-20-30

-10

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

010

temperatury[°C]

opady[mm]

500

3020

Asuanklimat

zwrotnikowy suchy

Przylądek Czeluskinklimat

polarny

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

010

temperatury[°C]

opady[mm]

500

-20-30

-10

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

010

temperatury[°C]

opady[mm]

500

3020

Asuanklimat

zwrotnikowy suchy

Przylądek Czeluskinklimat

polarny

Page 7: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

110 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 111N I E D O D R U K U

Na pustyniach gorących występują bardzo wysokie temperatury – w dzień często przekraczają 50°C. Jednak w nocy mogą spaść nawet do 0°C. Dzieje się tak dlatego, że w suchym powietrzu zwrotnikowym nie tworzą się chmury – w dzień mogłyby one ograniczać ogrzewanie promieniami sło-necznymi, a w nocy mogłyby zatrzymywać ciepło uciekające do atmo-sfery. Średnie temperatury dobowe na pustyniach gorących są najwyższe na świecie – tylko tam przekraczają 30°C.Pustynie lodowe powstały na obszarach za kołami podbiegunowymi – pół-nocnym i południowym. Na północy mamy region zwany Arktyką, w skład której wchodzi Ocean Arktyczny z licznymi wyspami i archipelagami oraz północne wybrzeża Eurazji i Ameryki Północnej. Na południu znajduje się oddzielny kontynent – Antarktyda, która wraz z oblewającymi ją wodami oceanów tworzy region zwany Antarktyką.Na pustyniach lodowych panuje klimat polarny, w którym występują bardzo niskie temperatury powietrza. Za kołami podbiegunowymi przez kilka mie- sięcy w roku Słońce w ogóle nie pojawia się na niebie i nie ogrzewa powierz- chni Ziemi – jest wtedy noc polarna. Z kolei w innych miesiącach Słońce w ogóle nie zachodzi – jest wtedy dzień polarny – ale świeci nisko nad linią widnokregu i bardzo słabo ogrzewa powierzchnię Ziemi. W najcieplejszych miesiącach klimatu polarnego temperatura powietrza nie przekracza 10°C, a w najzimniejszych może spadać nawet do –80°C. Takie zimne powietrze jest zazwyczaj suche i nie tworzą się w nim chmury. Dlatego w klimacie po- larnym występuje mało opadów atmosferycznych i prawie zawsze jest to śnieg. Nad gładkimi powierzchniami lodowymi wieją też silne wiatry.

Warto wiedziećNajwyższą na świecie temperaturę powietrza, jaka powstała w warunkach natural- •nych, zanotowano 10 lipca 1913 roku w Dolinie Śmierci na Pustyni Mojave w Ame-ryce Północnej – wynosiła ona +56,7°C .Najniższą na świecie temperaturę zmierzono 21 lipca 1983 roku w stacji badawczej •Wostok na Antarktydzie, gdzie wynosiła ona –89,2°C .Na Antarktydzie i na całej półkuli południowej najzimniej jest w tych miesiącach, •w których w Polsce i na całej półkuli północnej jest najcieplej .

� pokrycie terenuW przypadku pustyń głównym składnikiem pokrycia terenu nie może być roślinność. Na pustyniach gorących teren pokrywają piaski, żwiry lub ka-mienie – w zależności od tego wyróżnia się pustynię piaszczystą, pustynię żwirową i pustynię kamienistą (ryc. 25.3). Charakterystycznym składnikiem krajobrazu pustyni piaszczystej są wydmy, które usypuje wiatr – osiągają one nawet kilkadziesiąt metrów wysokości względnej.

Na pustyni lodowej powierzchnia ziemi (lub morza) pokryta jest warstwą śniegu i lodu. Gruba warstwa lodu zalegająca stale na dużym obszarze lądowym nazywana jest lądolodem (ryc. 25.5). Lądolód pokrywa prawie całą Antarktydę oraz większą część Grenlandii – największej wyspy świata leżącej w Arktyce. Stała warstwa lodu pokrywa też środkową część Oceanu Arktycznego, przy czym zimą lód zajmuje większą powierzchnię, a latem mniejszą. U wybrzeży Antarktydy występują lodowce szelfowe – płaskie lo-dowe płyty pokrywające płytkie wody przybrzeżne oceanu. W wodach Ark- tyki i Antarktyki często pływają góry lodowe (ryc. 25.6). Są to wielkie bryły lodu, które pod wpływem wyższej temperatury oderwały się od lądolodu.

A B C

ryc. 25.3 Różne rodzaje pustyni gorącej. Na Saharze mają one swoje nazwy: pustynia piasz-czysta to erg (A), żwirowa to serir (B), a kamienista to hamada (C)

ryc. 25.5 Potężne czoło lądo- lodu na Antarktydzie

ryc. 25.4 Schematyczny przekrój pionowy przez Antarktydę. Lądolód o grubości kilku kilo-metrów pokrywa niemal cały kontynent. Wolne od lodu pozostają tylko niektóre wybrzeża oraz najwyższe szczyty wystające ponad powierzchnię lodowca

ryc. 25.6 Góry lodowe na wodach Antarktyki. Większa ich część znajduje się pod wodą, co jest niebezpieczne dla statków

Page 8: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

112 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 113N I E D O D R U K U

ryc. 25.15 Polska stacja badawcza im. H. Arctowskiego na wyspie King George u wybrzeży Antarktydy

ryc. 25.14 Igloo – domek z lodu bu- dowany przez myśliwych w Arktyce

ryc. 25.7 Dromader – wielbłąd jednogarbny żyjący na Saharze i Płw. Arabskim

ryc. 25.12 Oaza na afrykańskiej Saharze ryc. 25.13 Krajobraz półpustyni na Wyżynie Meksykańskiej w Ameryce Północnej

ryc. 25.10 Białe niedźwiedzie polarne na pustyni lodowej. Żyją tylko w Arktyce na półkuli północnej

ryc. 25.11 Pingwiny żyją głównie na An-tarktydzie. Nie spotkamy ich w Arktyce

ryc. 25.8 Baktrian – wielbłąd dwugarbny żyjący na pustyniach Azji Centralnej

ryc. 25.9 Fenek – saharyjski lis pustynny z charakterystycznymi dużymi uszami, przez które może szybciej oddawać ciepło

Mimo niesprzyjających warunków naturalnych na pustyniach żyją nieliczne zwierzęta. Naj- bardziej znanym zwierzęciem pustyni gorącej jest wielbłąd (ryc. 25.7 i 25.8). Może on prze-trwać nawet kilka miesięcy bez picia wody – ko-rzysta wtedy z tłuszczu zgromadzonego w swoim garbie. Innym przykładem jest drapieżny fenek (ryc. 25.9). Poluje on na drobne gryzonie, ja-szczurki i węże, które żyją w norkach i szcze- linach skalnych. Na pustyni gorącej gdzieniegdzie występują też rośliny – trawy, suchorosty i słonorosty, a także sukulenty, do których zaliczają się znane nam z doniczek kaktusy. Szczególnym miejscem na pustyni jest oaza (ryc. 25.12). To zagłębienie terenu, w którym płytko zalegają wody gruntowe, dzięki czemu mogła się tam rozwinąć bujniejsza roślinność. Więcej roślin jest też na obrzeżach pustyń, gdzie występuje nieco więcej opadów. Powstały tam półpustynie (ryc. 25.13), przechodzące w inne formacje roślinne, np. sawannę. Życie zwierząt na pustyni lodowej związane jest z wodami oceanicznymi. Foki, morsy, pingwiny (ryc. 25.11), niedźwiedzie polarne (ryc. 25.10) spot-kać można zarówno w wodzie, jak i na powierzchni lodu. Żywią się one głównie rybami, których w chłodnych wodach oceanu jest bardzo dużo. Rybami żywią się też liczne ptaki, np. mewy, albatrosy, rybitwy, kormorany.

� działalność człoWiekaNa pustyniach gorących działalność człowieka ogranicza się praktycznie tylko do oaz. Mając dostateczną ilość wody, można tam uprawiać rośliny – zboża (pszenicę, jęczmień), warzywa (fasolę, pomidory), owoce cytrusowe (pomarańcze, cytryny). Rosną też duże drzewa – palmy daktylowe i figowce. Nieliczne osiedla ludzkie – wsie i miasteczka – rozwinęły się przeważnie na obrzeżach pustyń, czyli na półpustyniach.Podobnie słabo lub w ogóle nie zaludnione są obszary pustyń lodowych. W Arktyce na niepokrytych lodem wybrzeżach mieszkają Innuici, nazywani też Eskimosami. Od dawnych czasów zajmują się oni rybołówstwem i po-lowaniem na foki, morsy czy też niedźwiedzie. Z kolei na Antarktydzie nie ma stałej ludności. Okresowo przebywają tam jedynie pracownicy licznych stacji naukowo-badawczych z różnych krajów. Wśród nich jest założona w 1977 roku polska stacja im. Henryka Arctowskiego (ryc. 25.15).

to jeSt WaŻneNa pustyniach gorących i lodowych panują skrajnie trudne warunki klimatyczne, które Xbardzo ograniczają możliwości życia organizmów .

Na pustyniach gorących notowane są najwyższe temperatury na Ziemi, a na pustyniach Xlodowych – temperatury najniższe . Na pustyniach tych występują bardzo małe opady .

pytania i polecenia kontrolneGdzie na Ziemi znajdują się obszary pustyń? Wyjaśnij, dlaczego są one właśnie tam .1 . Wskaż różnice i podobieństwa w krajobrazach pustyni gorącej i pustyni lodowej .2 . Podaj przykłady „życia” na pustyniach gorących i pustyniach lodowych .3 .

Page 9: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

114 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 115N I E D O D R U K U

Pas tundry rozciąga się na północ od tajgi, wzdłuż koła podbiegunowego, na wybrzeżach Eurazji i Ameryki Północnej. Skrawki tundry znajdują się też na półkuli południowej – w Ameryce Południowej i na wyspach Antarktyki. W tundrze panuje klimat subpolarny, który jest nieco łagodniejszy od kli-matu polarnego, a także od klimatu umiarkowanego chłodnego kontynen-talnego (ryc. 26.2). W klimacie subpolarnym zimy są cieplejsze, ze względu na nadmorskie położenie i napływ wilgotnego powietrza. Powietrze to daje też trochę więcej opadów. Jednak w czasie krótkiego lata jest wyraźnie zim- niej niż w klimacie umiarkowanym – średnia temperatura dobowa nie prze-kracza 10°C, a w dzień nigdy nie osiąga 20°C. Nie pozwoliło to na rozwój bogatego świata roślinnego i zwierzęcego w tundrze.

� rośliny i zWierzętaW tundrze mało jest roślin, a te które są mają niewielkie rozmiary. Rosną tam głównie mchy, porosty, glony, trawy, turzyce oraz drobne krzewinki. Najwyższą rośliną jest brzoza karłowata, która osiąga do 30 cm wysokości. Roślinność tundry można zobaczyć tylko w czasie 3–4 najcieplejszych miesięcy (ryc. 26.3). Przez większą część roku w krajobrazie dominuje tam biała pokrywa śnieżna.Roślinność tajgi to przede wszyst-kim wymienione wcześniej drzewa iglaste – sosny, świerki, modrzewie, jodły. Oprócz nich w lasach spot-kać można też drzewa liściaste, które są odporne na zimno, np. to-pole, brzozy, olchy, wierzby. Sporo jest także mniejszych drzew i krze- wów, takich jak czeremchy, jało-wce czy jarzębiny. W runie leśnym występują borówki, jagody, mchy, paprocie, grzyby. Obecność wielo-letniej zmarzliny w podłożu tajgi sprawia, że latem jest tam dużo terenów podmokłych (ryc. 26.4).

26 Krajobrazy tajgi i tundry� połoŻenie i kliMatTajga to las iglasty rosnący w klimacie umiarkowanym chłodnym. Natomiast tundra jest formacją roślinną wy-stępującą w klimacie subpolarnym.Tajga rośnie tylko na półkuli północnej. Zajmuje przede wszystkim sze-roki pas terenu na północy Eurazji – jest to największy kompleks leśny na świecie. Prawie w całości znajduje się on na terenie Rosji, głównie w jej azjatyckiej części – Syberii. Ponadto tajga występuje w Ameryce Północnej, głównie w Kanadzie (ryc. 26.1).Dla tajgi typowy jest klimat umiarkowany chłodny kontynentalny. Cha-rakteryzuje się on długą i mroźną zimą oraz krótkim i niezbyt ciepłym latem; opady są raczej niewielkie. Do takich trudnych warunków klima- tycznych najlepiej przystosowane są drzewa iglaste – sosny, świerki, jodły, modrzewie. Potrafią one przetrwać w zimie skrajnie niskie temperatury, spadające nawet do –60°C. Warto zauważyć, że w klimacie umiarkowanym chłodym kontynentalnym temperatury są niemal tak niskie, jak w klimacie polarnym. To dlatego, że w zimie w strefie tajgi Słońce także świeci nisko nad linią widnokręgu. Ponadto duża odległość od morza sprawia, że tam-tejsze powietrze jest suche i szybciej się chłodzi. Suche powietrze oznacza też mało opadów i można by się spodziewać niedoborów wody. W tajdze jednak wody nie brakuje, a wielkie drzewa iglaste pobierają ją z gleby. Ze względu na niskie temperatury, ziemia przez większą część roku jest zamarznięta – to tzw. wieloletnia zmarzlina. Rozmarza ona latem i wtedy dostarcza wodę drzewom, kiedy najbardziej potrzebują jej do wzrostu.

wAŻNE POJĘCIA:

tajga, tundra, wieloletnia zmarzlina.

2000 km0

Jakuck

EUROPA

AUSTRALIA

ANTARKTYDA

AZJA

AFRYKA

AMERYKAPÓŁNOCNA

AMERYKAPOŁUDNIOWA

S Y B E R I A

Dawson

tundra tajga

ryc. 26.1 Rozmieszczenie tundry i tajgi na świecie ryc. 26.4 Krajobraz tajgi tworzą drzewa iglaste

ryc. 26.3 Roślinność tundry jest bardzo uboga

ryc. 26.2 Klimatogramy dla Fort Ross i Jakucka – miast leżących w tundrze i tajdze. Jakie są podstawowe różnice między klimatami obu tych miejsc?

Dawsonklimat

subpolarny

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

opady[mm]

5000

10

temperatury[°C]

-20-10

-30

Jakuckklimat umiarkowany

chłodny kontynentalny

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

opady[mm]

5000

10

temperatury[°C]

-20-30-40

-10

Fort Rossklimat

subpolarny

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

opady[mm]

5000

10

temperatury[°C]

-20-10

-30

Jakuckklimat umiarkowany

chłodny kontynentalny

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

opady[mm]

5000

10

temperatury[°C]

-20-30-40

-10

Warto wiedziećIglasta tajga syberyjska jest największym kompleksem leśnym na świecie, ale to lasy amazońskie noszą miano „zielonych płuc Ziemi” . Jest tak dlatego, że w lasach równi-kowych występuje mnóstwo gatunków liściastych, które produkują więcej tlenu .

Page 10: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

116 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 117N I E D O D R U K U

Warto wiedziećFormacją przejściową między tajgą a tundrą jest lasotundra . Uboga roślinność tundrowa pokrywa w niej głównie odsłonięte tereny wzgórz, a drzewa tajgi rosną zwykle w dolinach .

Najbardziej znanymi zwierzętami tundry są renifery (ryc. 26.6B). Żyją one zarówno w stanie dzikim, jak i w hodowlach. W Ameryce Północnej wystę-puje podgatunek zwany karibu. Tam też żyją największe ssaki tundry – woły piżmowe (ryc. 26.6A). Ponadto w tundrze spotkać można zwierzęta o białym futrze, które ułatwia im ukrycie się w zimowym krajobrazie. Zaliczają się do nich sowy śnieżne i lisy polarne (ryc. 26.8), a także gronostaje i pardwy (ryc. 26.9), które mają zmienne ubarwienie w zależności od pory roku.W tajdze żyje wiele zwierząt, które znamy z naszych lasów – jelenie, sarny, łosie, wilki, lisy, zające, wiewiórki. W tajdze syberyjskiej częściej niż u nas spotkamy niedźwiedzia brunatnego. Cennymi zwierzętami futerkowymi są tam gronostaje i sobole. Natomiast coraz rzadszym zwierzęciem jest ty- grys syberyjski (ryc. 26.7B). Z kolei w tajdze kanadyjskiej żyją nieco większe od naszych szare niedźwiedzie grizzly (ryc. 26.7A) oraz czarne baribale.

ryc. 26.5 Lasotundra na Półwyspie Labrador w Kanadzie

� działalność człoWiekaZarówno tajga jak i tundra są obszarami słabo zagospodarowanymi przez człowieka. W tundrze do osadnictwa zniechęca przede wszystkim zimny klimat przez cały rok, który m.in. uniemożliwia uprawę roślin. W tajdze na przeszkodzie stoi gęsty las na podmokłym terenie, przemarznięte i raczej słabe gleby oraz niezbyt sprzyjający klimat, zwłaszcza długie i mroźne zimy. W tundrze człowiek zajmuje się głównie myśliwstwem oraz hodowlą re- niferów (ryc. 26.10), z których uzykuje mięso, mleko i skóry. W Rosji i Ka- nadzie wydobywane są surowce mineralne, m.in. ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel kamienny, rudy metali.Z tajgi człowiek pozyskuje głównie drewno, a poza tym runo leśne oraz dzikie zwierzęta. Południowe krańce lasów zostały częściowo wykarczowane i przeznaczone do celów rol-niczych – na słabych glebach uprawia się tam żyto, owies, ziemniaki oraz warzywa i owoce. Na Syberii i w Kanadzie wydoby-wane są liczne surowce mineralne, m.in. ropa naftowa i gaz ziemny, rudy metali (żelaza, miedzi, niklu, cynku i ołowiu) surowce szla-chetne (złoto, srebro, platyna, diamenty). Na rzekach działają duże elektrownie wodne.

ryc. 26.6 Zwierzęta tundry – północnoamerykański piżmowół (A), euroazjatyckie renifery (B)

ryc. 26.7 Zwierzęta tajgi – niedźwiedzie grizzly w Kanadzie (A), tygrys syberyjski w Rosji (B)

ryc. 26.8 Lis polarny (piesiec)

ryc. 26.10 Renifery w tundrze wyko-rzystywane są też do transportu

ryc. 26.9 Upierzenie pardwy w lecie (A) i w zimie (B)

to jeSt WaŻneUboga w roślinność tundra jest związana z klimatem subpolarnym i rozciąga się wzdłuż Xkoła podbiegunowego północnego . Rozwój roślinności ogranicza krótkie i chłodne lato .

Strefa roślinna tajgi rozwinęła się w klimacie umiarkowanym chłodnym kontynentalnym Xna wielkich obszarach północnej Eurazji i Ameryki Północnej . Drzewa lasów iglastych czerpią wodę z wieloletniej zmarzliny, która zalega w podłożu i rozmarza podczas lata .

pytania i polecenia kontrolneCzym się różni krajobraz tundry od krajobrazu tajgi? Uwzględnij pory roku – lato i zimę .1 . Wyjaśnij, dlaczego na półkuli południowej nie ma tajgi .2 .

A

A

B

B

A B

Page 11: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

118 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 119N I E D O D R U K U

27 Krajobraz śródziemnomorski� połoŻenie i kliMatStrefa roślinności śródziemnomorskiej całkiem prawi- dłowo kojarzy nam się z Morzem Śródziemnym. Ale na-leży pamiętać, że roślinność ta występuje również w in-nych miejscach świata. Jest ona bowiem związana z klimatem podzwrot- nikowym wilgotnym, który panuje też na krótkich odcinkach wybrzeży obu Ameryk, południowej Afryki i Australii (ryc. 27.1). Choć oczywiście

wAŻNE POJĘCIA:

makia, wulkan, trzęsienie ziemi.

2000 km0 roślinność śródziemnomorska

EUROPA

AUSTRALIA

ANTARKTYDA

AZJA

AFRYKA

AMERYKAPÓŁNOCNA

AMERYKAPOŁUDNIOWA

AtenyMORZE

ŚRÓDZIEMNE

ryc. 27.1 Roślinność śródziemnomorska na świecie

ryc. 27.3 Mapa krajobrazowa basenu Morza Śródziemnego

ryc. 27.2 Klimatogram dla Aten – miasta leżącego w strefie roślinności śród-ziemnomorskiej

Atenyklimat podzwrotnikowy

wilgotny

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII0

2010

temperatury[°C]

opady[mm]

100500

30

Wody Morza Śródziemnego oblewają południowe wybrzeża Europy. Jednocześnie oddzielają nasz kontynent od gorącej Afryki. Na wschodzie morza znajdują się brzegi Azji. Obszary leżące wzdłuż wybrzeży określane są mianem basenu Morza Śródziemnego.Lato nad Morzem Śródziemnym jest długie, gorące i suche. Średnie tem-peratury dobowe dochodzą wtedy do 30°C, a w dzień mogą przekroczyć nawet 40°C. Natomiast zima jest krótka i deszczowa z temperaturami około 10°C (ryc. 27.2).

największe tereny roślinność śródziemnomorska pokrywa nad wspomnianym Morzem Śród-ziemnym i dlatego ten obszar po-znamy teraz nieco dokładniej.

� ukSztałtoWanie terenuUkształtowanie poziome – przebieg linii brzegowej Morza Śródziemnego jest bardzo urozmaicony w Europie (ryc. 27.4) oraz raczej wyrównany w Azji i Afryce. W Europie wyróżniają się trzy duże Półwyspy – Iberyjski, Apeniński i Bałkański; poza nimi jest też wiele mniejszych, np. Istria czy Peloponez. Na mapie (ryc. 27.3) widzimy także duże wyspy – Sycylię, Sardynię, Korsykę, Kretę, Cypr – a ponadto wiele małych, których naj-więcej znajduje się na Morzu Egejskim i u wybrzeży Chorwacji. Urozma-icony przebieg linii brzegowej wyznaczył na wodach Morza Śródziemnego liczne mniejsze morza oraz zatoki i cieśniny.Ukształtowanie pionowe terenu nad Morzem Śródziemnym również wy-kazuje znaczne urozmaicenie. Dominują pofałdowane obszary górzyste, gdzie strome stoki często opadają wprost do morza (ryc. 27.5). Największe pasma górskie to Alpy, Pireneje, Góry Betyckie, Apeniny, Góry Dynarskie w Europie oraz Atlas w Afryce i Taurus w Azji. Terenów płaskich jest bar-dzo mało, a największy z nich to Nizina Padańska na północy Włoch.

MorzeMartwe

T a u ru

s

Gó r y P o n t y j s k i e

Ćwiczenie 1

Z mapy na rycinie 27 .3 odczytaj:nazwy mniejszych mórz wchodzących w skład Morza Śródziemnego; •nazwy państw europejskich leżących nad Morzem Śródziemnym; •nazwy państw afrykańskich i azjatyckich znad Morza Śródziemnego .•

Odpowiedz na pytania: nad którym morzem leży Chorwacja?•wybrzeża którego europejskiego państwa oblewają wody Morza Egejskiego?•

ryc. 27.4 Linia brzegowa Morza Śródziemnego ryc. 27.5 Góry Dynarskie nad Adriatykiem

Page 12: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

120 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 121N I E D O D R U K U

Na południu Włoch znajdują się czynne wulkany, m.in. Etna na Sycylii (ryc. 27.6). To najwyższy wulkan w Europie o wysokości 3323 m n.p.m. Wybuchy, czyli erupcje wulkanów są bardzo niebezpieczne. Na powierz-chnię ziemi wypływa wtedy gorąca lawa, czyli roztopione skały. Do po-wietrza emitowane są zaś wielkie ilości szkodliwych pyłów i gazów.Nad Morzem Śródziemnym dosyć często występują trzęsienia ziemi. Są to równie niebezpieczne zjawiska naturalne, które mogą skutkować ofiarami śmiertelnymi wśród ludzi. Powodują wielkie zniszczenia – za- walenia budynków (ryc. 27.7) i mo-stów, pęknięcia dróg, osunięcia skał, wylanie rzek. Takie silne, katastro-falne w skutkach trzęsienia ziemi po-jawiają się co kilka, kilkanaście lat głównie we Włoszech, na Półwyspie Bałkańskim i w Turcji.

� pokrycie terenu i działalność człoWiekaW pokryciu terenu basenu Morza Śródziemnego wyróżniają się trzy grupy składników krajobrazu:

roślinność naturalna• , zwana makią – tworzą ją sucholubne, twardolistne krzewy kolczaste (ryc. 27.8), np. wrzosy, mirty, lawendy, pistacje; poje- dynczo lub w małych grupach rosną drzewa, np. palmy, pinie (sosny śród-ziemnomorskie), cyprysy, wawrzyny (drzewa laurowe), dęby korkowe;roślinność uprawiana przez człowieka• – przeważają plantacje owo-cowe z winoroślą, pomarańczami, cytrynami, arbuzami, brzoskwiniami, figami, kiwi; częstym widokiem są też gaje oliwne (ryc. 27.9), w których uprawia się oliwki;

ryc. 27.6 Wulkan Etna na Sycylii ryc. 27.7 Skutki trzęsienia ziemi we Włoszech

Ćwiczenie 2 Na mapie z ryc . 27 .3 odczytaj nazwy:

większych i mniejszych śródziemno- •morskich wysp oraz półwyspów;pasm górskich i wulkanów .•

Odpowiedz na pytania: częścią którego wielkiego półwyspu •jest Peloponez?jak nazywa się największa wyspa •archipelagu Balearów? do którego państwa należy Korsyka?•

tereny zabudowane• – wielkie miasta, np. Barcelona, Rzym, Ateny, Stambuł oraz mniejsze miejscowości mające przeważnie charakter tu-rystyczny; sporo jest też zabytków z czasów starożytnych, zwłaszcza w Grecji, Turcji i Włoszech (ryc. 27.10).

Wymienione składniki krajobrazu występują nad Morzem Śród-ziemnym obok siebie. Poza mia-stami bardzo często sąsiadują ze sobą tereny rolnicze, roślinność naturalna i obiekty zagospodaro- wania turystycznego (ryc. 27.11).

ryc. 27.9 Gaj oliwny w Hiszpaniiryc. 27.8 Sucholubna makia na Sardynii

ryc. 27.10 Ruiny starożytnego Rzymu ryc. 27.11 Letni wypoczynek w Grecji

Ćwiczenie 3Wskaż na mapie z ryc . 27 .3 miejsca, w któ-rych mogły zostać wykonane fotografie z ryc . 27 .4–27 .11 . Wybierz jeden z widocznych na nich krajobrazów i opisz go w zeszycie .

to jeSt WaŻneRoślinność śródziemnomorska – makia – występuje w klimacie podzwrotnikowym Xwilgotnym, który latem jest suchy i gorący, a zimą deszczowy .

Krajobraz śródziemnomorski możemy zobaczyć jadąc na wakacje do takich krajów, Xjak Chorwacja, Grecja, Turcja, Włochy, Francja, Hiszpania, Maroko, Tunezja, Cypr .

pytania i polecenia kontrolneWymień naturalne i przekształcone składniki krajobrazu śródziemnomorskiego .1 . Jakie znasz miasta lub inne miejsca znad Morza Śródziemnego? Z czego one słyną?2 .

Page 13: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

122 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 123N I E D O D R U K U

zachodzie po dolinę Brahmaputry na południowym wschodzie. Od południa sąsiadują z płaską Niziną Gangesu, a od północy z rozległą, wysoką i pofałdo- waną Wyżyną Tybetańską – najwyższą wyżyną świata. Himalaje znajdują się na terytorium pięciu państw: Chin, Indii, Nepalu, Pakistanu i Bhutanu.W ukształtowaniu terenu Himalajów wyróżniają się przede wszystkim wysokości – zarówno względne, jak i bezwględne. Wysokości względne osiągają niebotyczne wartości nawet kilku tysięcy metrów (czyli kilku kilo-metrów!). Przyczyniają się do tego strzeliste szczyty gór i głębokie doliny rzeczne. Wysokości te są dobrze widoczne zwłaszcza od strony Niziny Gangesu, która leży zaledwie około 100 m n.p.m. A najwyższe szczyty Hi-malajów mają wysokości bezwględne powyżej 8 tys. m n.p.m. (ryc. 28.2). Szczyty takie nazywane są ośmiotysięcznikami i jest ich na świecie tylko 14 – znajdują się w Himalajach oraz w sąsiadujących z nimi górach Kara-korum (tab. 28.1).

Krajobraz wysokogórski został już przedstawiony w rozdziale 8 – dotyczył on Tatr, które są najwyższymi górami Polski. W tym rozdziale poznamy krajobraz Himalajów, które są najwyższymi górami świata. Kraj- obrazy Tatr i Himalajów różnią się między sobą pod wie- loma względami, np. wielkością powierzchni, wysokoś-ciami, klimatem, roślinnością, zwierzętami, ludnością.

wAŻNE POJĘCIA:

ośmiotysięcznik, monsun letni, monsun zimowy, klimat górski, himalaiści, szerpowie.

28 Wysokogórski krajobraz Himalajów

P at k

a j

Nizina Gangesu

T y b e t a s k a

W y y n a

K a r a k o r u m

T r a n s h i m a l a j e

Kot l ina Kaszgarska

K u n l u n

H

im

a l a je

Delhi

Patna

Ludhijana

Lahore

Dżajpur

zwrotnik Raka

Kanpur

Lakhnau

Waranasi

Agra

Bhopal

Śrinagar

Islamabad

Dardżiling

Lhasa

Katmandu Thimphu

Czerapundżi

BANGLADESZ

BHUTANNEPAL

C H I N Y

PAKISTAN

BIRMAINDIE

GangesBrahm

aputra

Ganges

Jangcy

Mekong

Saluin

Gha ghara

Yamuna

S atledż

Indus

Cz

ambał

8126NangaParbat K2 (Czogori)

8611

Shilla7026

Nanda Devi7817

Kanczendzonga 8586

8850Mt Everest

8091Annapurna8167

Dhaulagiri 7089Kangto

7723Muztag 7720

6096

7086

7315

7060

6802

7282

Saramati3826

1961

Wysokościlądów

[m n.p.m.]

stolica państwainne miasto

granicapaństw

7720 szczyt0 250 500 km250

200500100020003000400050006000

ryc. 28.1 Mapa Himalajów i okolicznych terenów

ryc. 28.2 Krajobraz Himalajów z najwyższą górą świata – Mount Everestem (8850 m n.p.m.)

tabela 28.1 Ośmiotysięczniki na Ziemi

L.p. Szczyt Wysokośćbezwzględna

Łańcuch górski Państwa

1. Mount Everest 8850 m n.p.m. himalaje Chiny/nEPAL2. k2 (Czogori) 8611 m n.p.m. karakorum Chiny/PAKiSTAn3. kanczendzonga 8586 m n.p.m. himalaje inDiE/nEPAL4. Lhotse 8516 m n.p.m. himalaje Chiny/nEPAL5. Makalu 8463 m n.p.m. himalaje Chiny/nEPAL6. Czo oju 8201 m n.p.m. himalaje Chiny/nEPAL7. dhaulagiri 8167 m n.p.m. himalaje nEPAL8. Manaslu 8156 m n.p.m. himalaje nEPAL9. nanga Parbat 8126 m n.p.m. himalaje PAKiSTAn

10. Annapurna 8091 m n.p.m. himalaje nEPAL11. Gaszerbrum i 8068 m n.p.m. karakorum Chiny/PAKiSTAn12. Broad Peak 8047 m n.p.m. karakorum Chiny/PAKiSTAn13. Gaszerbrum ii 8035 m n.p.m. karakorum Chiny/PAKiSTAn14. Sziszapangma 8013 m n.p.m. himalaje Chiny

� połoŻenie i ukSztałtoWanie terenuHimalaje leżą w południowej części Azji, u „nasady” Półwyspu Indyjs- kiego (ryc. 19.3). Rozciągają się łukiem od doliny rzeki Indus na północnym

Ćwiczenie 1 Łańcuch Himalajów ma około 2,5 tys km długości i 300 km szerokości . Zajmuje powierz- chnię blisko 600 tys . km2 (prawie dwukrotnie więcej niż Polska), a najwyższe szczyty prze- kraczają wysokość 8 tys . m n .p .m . Znajdź w rozdz . 8 podobne dane dotyczące Tatr i ob- licz, ile razy większy, dłuższy, szerszy i wyższy jest łańcuch Himalajów od pasma Tatr .

Ćwiczenie 2 a) Na mapie z ryc . 28 .1 wskaż wszystkie obiekty geograficzne wymie-nione w tekście .b) Na tej samej mapie za- znaczono 6 ośmiotysięcz- ników – odszukaj je (po- zostałe z tabeli 28 .1 znaj-dują się bardzo blisko tych oznaczonych) .c) Znajdź w internecie lub w innych źródłach opis wyprawy na jeden z ośmiotysięczników . Przeczytaj go uważnie – poznasz wtedy warunki panujące w Himalajach .

Page 14: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

124 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 125N I E D O D R U K U

PIĘTRO NIWALNE – rozciąga się powyżej granicy wiecz-nego śniegu, która leży na wy-sokości około 6000 m n.p.m.Ekstremalne warunki klima-tyczne, jakie tam panują (temperatura spadająca po-niżej -40°C i silne wiatry, których prędkość dochodzido 300 km/h) nie pozwalają żadnym roślinom na osied-lenie się. To strefa wiecznych śniegów i górskich lodowców.

PIĘTRO SUBNIWALNE, ALPEJSKIE I SUBALPEJSKIE– strefy położone powyżej górnej granicy lasów(3500 m n.p.m.).Piętro subniwalne to nagie skały, gdzieniegdzie pokryte mszakami i porostami.Strefa alpejska to wysoko-górskie łąki.W stre�e subalpejskiej wystę-pują krzaczaste zarośla – róża-neczniki, jałowce, wierzby kar-łowate, berberysy, pojedyncze krzewy rododendronów i in.

PIĘTRO REGLA DOLNEGO i GÓRNEGO – strefa sięgająca od 2000 do 3500 m n.p.m.Regiel górny to lasy iglaste, gdzie występują m.in. sosny, świerki i cedry himalajskie. Natomiast regiel dolny to lasy liściaste, w których dominują dęby, klony, kasztanowce, wa-wrzyny, jarzębiny i magnolie.

POGÓRZE – powyżej 1000 m n.p.m. rozciąga się wiecznie zielony las zwrotnikowyz bambusami, palmami,f igowcami i drzewiastymi paprociami. Poniżej 1000 m n.p.m. pogórze pokrywa wil-gotny i bagnisty las o charak-terze dżungli, zwany terajem.

orłosęp brodaty

6000 m n.p.m.

3500 m n.p.m.

2000 m n.p.m.

3900 m n.p.m.

2600 m n.p.m.

1000 m n.p.m.

4300 m n.p.m.pantera śnieżna (irbis)

muflon

porosty, nagie skały

lodowcei wieczne śniegi

łąkikrzaczaste zarośla

las iglasty

las liściasty

las zwrotnikowy

dżungla

jakpardwa

gronostaj

kot marmurkowy goral

panda mała

niedźwiedź himalajski

rezusryc. 28.4 Piętra roślinne i wybrane zwierzęta występujące na południowych stokach Himalajów

� kliMat, rośliny i zWierzętaŁańcuch Himalajów stanowi granicę między dwiema strefami klimatycz-nymi – zwrotnikową i podzwrotnikową.Na południe od Himalajów panuje klimat zwrotnikowy wilgotny, który charakteryzuje się dość wysokimi temperaturami przez cały rok i bardzo dużymi opadami w porze letniej (ryc. 28.3). Opady te są skutkiem monsunu letniego – wilgotnego wiatru wiejącego od maja do października z po- łudnia, znad Oceanu Indyjskiego. Roczna suma opadów wynosi tam kilka tysięcy mm (ryc. 22.1).Z kolei na północ od Himalajów występuje klimat podzwrotnikowy suchy. Cechują go niższe tempera-tury, a przede wszystkim znacznie mniejsze opady. Wilgotne powietrze oceaniczne z południa nie przebija się tam przez barierę gór. Ponadto w chłodnej części roku z północy wieje monsun zimowy – suchy wiatr znad wnętrza wielkiego lądu Azji. Roczna suma opadów po północnej stronie gór nie przekracza 500 mm.

Ćwiczenie 3 Przeczytaj opisy himalajskich pięter roślinnych podane na rycinie 28 .4 . Na tej podstawie wypisz w zeszycie nazwy roślin i zwierząt występujących w Himalajach .

ryc. 28.3 Klimatogramy dla Katmandu i Lhasy – miast leżących po południowej i północnej stronie Himalajów

Lhasaklimat podzwrotnikowy suchy

– odmiana górskatemperatury[°C]

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

0

2010

opady[mm]

15010050

Katmanduklimat zwrotnikowy wilgotny

– odmiana górskatemperatury[°C]

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

0

2010

opady[mm]

15010050

250200

350300

Lhasaklimat podzwrotnikowy suchy

– odmiana górskatemperatury[°C]

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

0

2010

opady[mm]

15010050

Katmanduklimat zwrotnikowy wilgotny

– odmiana górskatemperatury[°C]

XIIXIXIXVIIIVIIVIVIVIIIIII

0

2010

opady[mm]

15010050

250200

350300

W Himalajach panuje klimat górski, będący odmianą opisanych wyżej kli-matów strefowych. Charakteryzuje się on:

spadkiem temperatur powietrza wraz ze wzrostem wysokości – o około • 0,6°C na każde 100 m, czyli 6°C na każde 1000 m wysokości;wzrostem sum opadów atmosferycznych wraz ze wzrostem wysokości, • ale tylko do 2000–3000 m n.p.m.; powyżej opady zmniejszają się.

Jak więc widzimy klimat Himalajów jest bardzo zróżnicowany – inny na północnych i na południowych stokach, a do tego dochodzą zmiany temperatur i opadów wraz ze wzrostem wysokości. Taka sytuacja ma oczy- wisty wpływ na organizmy żyjące w tych górach. Znacznie bujniejszy świat roślinny i zwierzęcy rozwinął się na południowych stokach Hima- lajów. Jest tam względnie ciepło, a organizmy mają wystarczającą ilość nie- zbędnej do życia wody. Dzięki temu np. dolne partie Himalajów porasta gęsta dżungla – taka jak wilgotny las równikowy. Powyżej niej w układzie piętrowym rozwinęły się inne formacje roślinne (ryc. 28.4).

Warto wiedziećCzerapundżi na przedpolu Himalajów słynie z najwyższej sumy opadów na świecie, która wynosi ponad 11 000 mm rocznie . Znajdź tą miejscowość na mapie (ryc . 28 .1) .

Page 15: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

126 e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y 127

są aparaty tlenowe, gdyż panuje tam bardzo niskie ciśnienie atmosferyczne. Z kolei niskie temperatury i silne wiatry zmuszają do używania bardzo ciepłej odzieży, która jednak nie może być zbyt ciężka. Po stale oblodzonych szla- kach należy chodzić w specjalnych butach z tzw. rakami (kolcami). Zdoby-wanie najwyższych szczytów trwa zwykle kilka lub kilkanaście dni, toteż trzeba zabierać ze sobą namioty i śpiwory oraz zapasy żywności. Himala- istom pomagają szerpowie – miejscowa ludność mieszkająca kiedyś na wy-sokościach nawet do 6000 m n.p.m. i zajmująca się wypasaniem zwierząt na górskich łąkach. Dziś są oni najlepszymi przewodnikami i tragarzami.Wyprawy w Himalaje są bardzo niebezpieczne, z uwagi na skrajnie trudne i zmienne warunki pogodowe oraz terenowe. Wielu doskonale przygotowa-nych himalaistów nie przeżyło swoich ostatnich wypraw i zostało w górach na zawsze, m.in. znani Polacy – Wanda Rutkiewicz i Jerzy Kukuczka.

� działalność człoWiekaŻycie człowieka w górach ograniczone jest do pewnych wysokości. W Hi- malajach stałe osadnictwo występuje do około 2500 m n.p.m. Do tej wy- sokości warunki klimatyczne pozwalają na uprawę roślin, np. ryżu, herbaty, owoców cytrusowych, warzyw. Wyżej, na górskich łąkach można już tylko wypasać zwierzęta hodowlane – kozy, owce, jaki, muły, osły. Rolnictwo jest głównym rodzajem działalności ludności mieszkającej na południowych stokach Himalajów. Wyjątek stanowi Nepal, w którym to państwie wielkie znaczenie ma turystyka.Co roku do Nepalu przyjeżdża kilkaset tysięcy turystów, by wędrować po Hima- lajach i podziwiać przepiękne krajobrazy wysokogórskie. Ale wypraw na najwyższe szczyty podejmują się jedynie himalaiści, którzy mają odpowiednie przygotowanie zdrowotne i sprzętowe (ryc. 28.5). Powyżej 6000 m n.p.m. do oddychania konieczne ryc. 28.5 Himalaista na Mount Evereście

to jeSt WaŻneHimalaje to najwyższe góry świata . W krajobrazie dominują tam strzeliste szczyty o ol- Xbrzymich, kilkukilometrowych wysokościach . Wierzchołki gór cały czas pokrywa śnieg .

Południowe stoki Himalajów leżą w wilgotnym klimacie zwrotnikowym i tam występuje Xbujniejsza roślinność, ułożona piętrowo . Stoki północne to suchy klimat podzwrotnikowy .

pytania i polecenia kontrolneCo to jest ośmiotysięcznik? W których państwach można je spotkać?1 . Wyjaśnij, jak monsun letni i zimowy wpływają na klimat i krajobraz Himalajów .2 .

A nr stronyaglomeracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64Antarktyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110antropogeniczne (przekształcone) składniki krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26archipelag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .82Arktyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

Bbarwy hipsometryczne . . . . . . . . . . . . . . . . .20

Cczarnoziemy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68

Ddelta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56depresja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17deszcz zenitalny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99droga morska do Indii . . . . . . . . . . . . . . . . . .89dziedzictwo kulturowe . . . . . . . . . . . . . . . . .72dziedzictwo przyrodnicze . . . . . . . . . . . . . . .70dzień polarny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

Fformy ochrony przyrody . . . . . . . . . . . . . . . .70formy terenu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17

Ggeografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5globus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75głaz narzutowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50góra lodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111górale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37Górnośląski Okręg Przemysłowy . . . . . . . . .65góry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

Hhale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36himalaista. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126

Jjezioro przybrzeżne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56jezioro rynnowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51

KKarpaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34klif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54klimat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

INDEKS POJĘĆ klimat górski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124klimatogram. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .100koło podbiegunowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91kontynent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79konurbacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64kosodrzewina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36kraina geograficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23Kraina Wielkich Jezior Mazurskich . . . . . . .51krajobraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26krajobraz antropogeniczny (przekształcony). 31krajobraz krasowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40krajobraz miejski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58krajobraz naturalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31krajobraz nizinny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44krajobraz przemysłowy . . . . . . . . . . . . . . . . .62krajobraz rolniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67krajobraz wysokogórski. . . . . . . . . . . . . . . . .35krajobraz wyżynny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40kras. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35krasowe formy skalne . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Llądolód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111legenda mapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6less . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67linia brzegowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26lodowiec. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49lodowiec szelfowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Mmakia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120mapa cyfrowa (elektroniczna) . . . . . . . . . . . .14mapa geograficzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5mapa hipsometryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . .20mapa krajobrazowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29mapa ogólnogeograficzna (przeglądowa) . . .20mapa poziomicowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18mapa turystyczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13mapa wielkoskalowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12miasto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58mierzeja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54monsun letni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124monsun zimowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124

Nnaturalne składniki krajobrazu . . . . . . . . . . .26nawigacja satelitarna GPS . . . . . . . . . . . . . . .14nazwa geograficzna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7nizina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22noc polarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

N I E D O D R U K U

Page 16: 23 Krajobrazy lasów w strefach równikowej i umiarkowanej · 2018. 2. 8. · 24 Krajobrazy trawiaste – sawanna i step Stepy są również trawiastą formacją roślinną, ale występują

128

Ooaza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112odkrycie Ameryki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88opłynięcie Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89orientacja mapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16ośmiotysięcznik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123

Ppampa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105pasy krajobrazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22piętra roślinne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36plan miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12plaża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54podziałka liniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9pojezierza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22Pojezierze Mazurskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . .48Pojezierze Pomorskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . .48Pojezierze Wielkopolskie. . . . . . . . . . . . . . . .48pokrycie terenu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28polodowcowy krajobraz pojezierny. . . . . . . .49południk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76pora deszczowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104pora sucha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104poziomica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18półkula . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77półpustynia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112preria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105procesy krasowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39przekształcone (antropogeniczne) składniki krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26przemysł przetwórczy . . . . . . . . . . . . . . . . . .62przemysł wydobywczy . . . . . . . . . . . . . . . . .62pustynia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109Puszcza Kampinoska. . . . . . . . . . . . . . . . . . .47

Rregiel dolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36regiel górny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36rodzaje map geograficznych . . . . . . . . . . . . . .8rolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68równik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77równoleżnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76rzeka nizinna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44rzeźba terenu (ukształtowanie pionowe terenu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19

Ssawanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104sieć osadnicza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45skala liczbowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

skala mapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9skala mianowana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9składniki krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26step . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105stolica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60strefy klimatyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95strefy krajobrazowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96strefy oświetlenia Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . .92szerpowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126szkody górnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Szlak Orlich Gniazd . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Ślązacy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65

Ttajga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114Tatry Wysokie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35Tatry Zachodnie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35treść mapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6trzęsienie ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120tundra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114turnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36

Uukształtowanie pionowe terenu (rzeźba terenu) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19ukształtowanie poziome terenu. . . . . . . . . . .26użytki rolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45użytki rolne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68

Wwąwóz lessowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67wejście na najwyższy szczyt Ziemi. . . . . . . 90Wielkie Odkrycia Geograficzne . . . . . . . . . .87wieloletnia zmarzlina . . . . . . . . . . . . . . . . . 114wilgotne lasy równikowe. . . . . . . . . . . . . . . 99wszechocean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79wulkan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120wydma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57wysokość bezwzględna . . . . . . . . . . . . . . . . .17wysokość względna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17wyspa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53wyżyna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

Zzabytek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72zdobycie biegunów Ziemi . . . . . . . . . . . . . . 90„zielone płuca Ziemi” . . . . . . . . . . . . . . . . .103znaki graficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5zwrotnik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91

e g z e m p l a r z d e m o n s t r a c y j n y