ANDRZEJ CHWALBA

HISTORIA POWSZECHNA WIEK XIX

Od Autora Przeskok midzy wiatem z 1789 a 1914 by olbrzymi. Potny rozwj w kadej dziedzinie nastpowa teraz ju nie w przecigu wiekw, a w przecigu lat. Sia zwierzt pocigowych szybko zastpiona zostaa kolejami, a pniej samochodami. rda energii rwnie ulegy zmianie, gdy z wody i siy mini, szybko przeistoczyy si w zapotrzebowanie na gaz, rop i elektryczno. Wiek ten rwnie to czas formowania si narodw, wiek emancypacji, nacjonalizmu, socjalizmu. Wiek XIX nazywany by dugim wiekiem, za pocztek przyjmuje si 1789, a koniec 1914. W Polsce przyjmuje si i koczy si w roku 1918. Wiek ten jest nazywany rwnie wiekiem Europy, lub te wiekiem siy europy. Osiga ona bowiem w tym czasie apogeum swego znaczenia na wiecie. Tyle w tym oglnikw, reszta za to jedynie notka o przeznaczeniu i powstawaniu podrcznika.

CZ PIERWSZA CYWILIZACJA

Pojcie cywilizacji, wprowadzaj intelektualici epoki owiecenia. Uwaaj oni, e w Europie formuje si jedyna w skali globu wysoka jako intelektualna i technologiczna, co te racz nazywa cywilizacj. Sdzono, i tam, gdzie znajduj si Europejczycy, jest cywilizacja, w innych miejscach za, to stan barbarzystwa i dzikoci. W poowie XX wieku, pojawio si inne pojcie a wic og rodkw, ktre ludzie wytworzyli, by opanowa przyrod, i zapewni sobie dogodne warunki egzystencji. Wyrnione cywilizacje: europejska, pnocnoamerykaska, latynoska, afrykaska, islamska, hinduska, chiska, japoska. Europejska i pnocnoamerykask traktuje si czsto jako jedn. Zwana bya rwnie Europ poza Europ, lub zamorsk Europ. Z czasem powstaje rwnie cywilizacja rosyjska i indochiska. Cywilizacje wyodrbniay si czsto dziki religii. Chrzecijastwo Indii inne byo od wartoci Europy, zislamowane ludy Afryki czyli si z Arabami z Mekki i Medyny. Cywilizacja Europejska zmierza do podporzdkowania wiata. Przenosi na kontynenty technologie, organizacje pastwa, pracy, styl ycia czy te religi. Kraje Wschodu wybieraj izolacje.

ROZDZIA 1 LUDNO. RODZINA 1.1. Prokreacyjny zapa ludzkoci? XIX wiek to wiek przyrostu demograficznego. Koczy si powolny przyrost liczby ludnoci, zaczyna si natomiast przyrost skokowy. ,,Ludzi ogarnia zapa w dziedzinie prokreacji. Jak mawiano. Europejscy intelektualici obawiali si o przeludnienie, wystpujce w wyniku tak wielkich wzrostw demograficznych. Thomas Malthus jeden z pierwszych ,,prorokw przedstawiajcy wizje przeludnienia. Wydaje anonimowo ,,Prawo ludnoci, ktre publikuje w 1798. Wedug tego dziea, ludzkoci grozi przeludnienie, gdy zasoby ziemi s ograniczone, mieszkacy za wzrastaj szybciej ni s w stanie wyprodukowa ywnoci. Wizja zyskuje propagatorw, zwanych maltuzjanistami. W 1900 roku proroctwo nadal istnieje, jednak traktowane jest mniej powanie. Skokowe zwikszenie ludnoci nastpuje gwnie na Zachodzie, zwaszcza w I poowie XIX wieku. Dziao si to pomimo znacznych emigracji do Ameryk. Przykadowy przyrost: Europa (Z Rosj) w 1800 roku wynosia 190 milionw, w 1900 ju 400 milionw. Azja to w 1800 roku 650 milionw, w 1900 za, 930 milionw. Ameryka Pnocna, z 4 milionw, wzrasta do 80 milionw. Przyczyn tego stanu rzeczy byo wiele. Urbanizacja oraz uprzemysowienie, oraz migracje miay na zasadniczy wpyw. Badania Pasteura, Kocha, Semmelweisa i Mortona, pozwalay na lepsza ochron ycia, wzrost urodze, oraz spadek miertelnoci. Poprawia si zdrowotno i higiena. Uodparnianie si na drobnoustroje. Osoby starsze przestaj by obcieniem, a dziki kolejom, ywno moga by swobodnie przerzucana przez wiksze tereny. rednia ycia podnosi si w Anglii na przeomie 1871-1910 z 42 do 51 lat, w Niemczech z 37 do 47, w Szwecji z 44 do 52, w Hiszpanii z 30 do 36. Na Dalekim Wschodzie zachodzi podobne zjawisko, jednak gwnie dziki spokojowi wewntrznemu, poprawie wydajnoci, irygacji, zwikszonej powierzchni upraw i liczby zwierzt hodowlanych. Ulega rwnie poprawie zdrowotno i higiena. W 1901 w Indiach wskanik przyrostu naturalnego wynosi 1,3 promila. 1.2. Zosta czy emigrowa? Migracje Istotny udzia w dynamice wzrostu populacji miay migracje (od aciskiego migratio przemieszcza si). Najpierw przemieszczano si w poszukiwaniu

terenw ownych, z czasem ze wzgldu na poszukiwania pracy, przeladowania religijne, itp. W XIX wieku ludno Rosji przystpuje do kolonizowania obszarw Azji Centralnej i wschodniej Syberii, po granice z Chinami i Kore. Migracje wewntrzne zaczynaj by migracjami midzykontynentalnymi, z europejskiej do azjatyckiej Rosji. Praktykowano rwnie migracje przymusowa. Czsto zsyano na Syberi winiw politycznych i kryminalnych. W 1908 na Syberi trafio przykadowo 16 tysicy winiw politycznych. Do lat 60 trafiali tam te chopi usuwani ze wsi wacicieli ziemskich. Najwikszy kontyngent na Syberii stanowili wolni chopi. Szukali oni chleba na Syberii i rosyjskim Dalekim Wschodzie. Ich transport przyspieszya Kolej Transsyberyjska. W 1861-1914 wadze przesiedlaj na Syberi 1,5 milionw rodzin chopskich. Do kolonizowania zachca gd ziemi. W krajach Europy przemieszenia na skal rosyjsk miejsca nie miay. Nie byo potrzeb i moliwoci. W Niemczech przenoszono si ze wschodu na zachd, z prowincji rolniczych do przemysowych, do Zagbia Ruhry. Wedug spisu z 1907, tylko 52% Niemiec zamieszkiwao tam, gdzie si urodzio. We Francji i Woszech migrowano z poudnia na pnoc. We Francji do Parya, we Woszech do Mediolanu i Turynu. W Anglii z pnocy na poudnie, ku aglomeracji londyskiej. W Szkocji ku dolinom, w Irlandii z zachodnich wybrzey ku wschodnim. Liczni osadnicy w Stanach Zjednoczonych, wdrowali na zachd w poszukiwaniu ziemi uprawnej i bogactw mineralnych. Nie tak powszechne byy migracje kontynentalne. Najczciej migrowano z krajw sabo do krajw lepiej rozwinitych. Na licie pastw imigracyjnych, pierwsze to Francja, potem Belgia i Szwajcaria, Niemcy, Holandia, Dania. W XIX wieku, pastwa te notoway niski przyrost ludnoci. Wynikao to z przyczyn kontroli urodze (antykoncepcja, aborcja). Poczo brakowa ludzi do pracy, zaczto wic sprowadza ich z za granicy. We Francji przykadowo w 1900 zameldowanych byo 1,3 miliona cudzoziemcw. Za spraw odkrycia Ameryki, wystpuj migracje midzykontynentalne, stajce si wanym rdem wzrostu liczby ludnoci. Im bliej 1914, tym wicej osb na migracyjnych szlakach. Sprzyjaa temu myl o migracji jako sposobie ycia, oraz rozwj kolei i parowcw. Midzy 1815 a 1914 Stary Kontynent egna najprawdopodobniej okoo 60 milionw osb, z czego okoo 35 przybywa do USA, a okoo 15 milionw do Ameryki latynoskiej. Najwicej wyjechao z Wielkiej Brytanii, a wic okoo 18 milionw. Do lat 80 drugim po

Wielkiej Brytanii krajem emigracji staj si Niemcy, ktre przestaj by eksportem siy roboczej, na rzecz importu teje. Europejczycy kolonizuj Australie, ktrej liczba ludnoci w latach 50 XIX wieku wzrasta do 1,2 miliona, gwnie Brytyjczykw i Irlandczykw. Francuzi kolonizuj Algieri, uznajc j za sw prowincje. Hiszpanie emigruj do Maroka, Wosi za do Tunezji i Libii. Afryka Poudniowa zostaje skolonizowana przez Brytyjczykw. Europejczycy emigruj z powodw ekonomicznych i spoecznych. Nowe ziemi postrzegali jako eden. Jeden z emigrantw pisa ,,Teraz myl drogi Ojcze, e to jest wanie Ziemia Obiecana. Motywem bya ciekawo wiata, ch zrealizowania marze i ambicji. Uciekali przed wierzycielami i wymiarem sprawiedliwoci. Kraje jak USA, gdzie zarobki byy o 50% wiksze ni w Anglii, i trzykro wiksze ni w Irlandii kusiy. W 1913 w USA, PKB na jednego mieszkaca to 1353, podczas kiedy w Wielkiej Brytanii jest to 1034. Wosi pisali ,,Co zarobisz w kraju w 2 lata, to w Ameryce w 5 miesicy. Emigranci w Nowym wiecie mieli nadzieje zasta zasady rwnoci. ,,Tu rzemielnik jest rwny hrabiemu [...]. W USA nie ma panw, bo wszyscy s panami. To samo jedz i tak samo chodz. W 2 poowie XIX wieku, na szlakach migracyjnych pojawiaj si na wiksz skal Chiczycy. Migruj gownie do USA. Tam zwano ich kulisami, od Chiskiego sowa ku-li, co oznaczao czowieka cikiej pracy. Nazywano ich ,,tymi, uznawano za gorszych. Odmawiano im prawa do naturalizacji. W Kalifornii pozbawiono ich prawnej ochrony. Nie mogli kupowa, dzierawi ziemi. Nie tolerowano rwnie imigracji Japoskiej. 1907 - ,,ukad dentelmeski Japonia nie wydaje paszportw tym, ktrzy chcieli przenie si do stanw. 1910 Azjaci w stanach pozbawieni s zwierania maestw z biaymi kobietami. Statki Chiskie i Japoskie nie byy wpuszczane do Ameryki. W miastach Kalifornii i Oregonu organizowano pogromy Azjatw. W Kanadzie dochodzi do zamieszek. Std wywodziy si Azjatyckie dzielnice, by atwiej broni siebie, sw tradycje i tosamo. Nienawi miaa podoe religijne i rasowe. Tylko biali protestanci mieli by osobnikami wartociowymi, zdania min. White Anglo-Saxon Protestants. Nienawi miaa rwnie podoe ekonomiczne, imigranci podobno psu mieli rynek pracy, przez ich skromne wynagrodzenia. Nasiliy si protesty biaych pracownikw. Rwnie w Australii w 1902 wprowadzono polityk budowy ,,biaej Australii.

Hindusi migrowali gwnie do Malajw, Singapuru, Indii Holenderskich. Znajdowali zatrudnienie na plantacjach, lub trudnili si handlem. Imigracji sprzyjaa propaganda USA i Kanady, ktre obrazoway si jako kraje idealne. ,,Kanada, ostatnia ziemia do wzicia. Itp. Do przyjazdu zachcaa te Argentyna, gdzie trafiali Wosi i ydzi. Obok Nowego Jorku, to najwaniejsza diaspora ydowska. Wadze Chile i Urugwaju rwnie prowadz polityk pro imigracyjn. Zbir kawy w Sao Paulo wymaga wielu rk do pracy, dlatego nastpuje likwidacja niewolnictwa, rozpoczyna si rwnie propaganda na rzecz imigracji. Porozumienie z Niemieckimi Liniami eglugowymi, oraz wydanie komiksu o emigrantach dorabiajcych si na dochodowych gospodarstwach. W Brazylii chleb sam mia rosn na drzewach, owoce gni z obfitoci itp. Papieskie wioski wedug autora z Polski: Pobudowa z korali, Co je w morzu zebrali, Bardzo due kocioy, Gdzie s ywe anioy [...]. Pobudowa on chaty, Papie bardzo bogaty. Pomimo krytycznych opinii o Brazylii w Europie, wielu ludzi udao si szuka tam szczcia. Fala ,,gorczki brazylijskiej dotara rwnie do Polski. Wadze brazylijskie nie radziy sobie z tysicami imigrantw, los ich nie by wic zbyt zadowalajcy. W latach 1820-1920 przybywa do Brazylii okoo 4,5 miliona imigrantw. Biznesem okazao si by natomiast organizowanie transportu dla emigrantw, zwaszcza midzy Europ a Amerykami. Zarabiali na tym agenci zachcajcy do podry, biura emigracyjne, transportowe, linie eglugowe, przekupni stranicy. Nie brakowao rwnie oszustw wykorzystujcych naiwno i niewiedze. Wyprawa do raju czsto koczya si dramatem, i strat caego mienia. Bywao e agencje kazay podpisywa dokumenty, ktrych analfabeci nie potrafili przeczyta. Sprzedawano im prospekty informacyjne jako bilety. Niektrzy yli przez to w wikszej biedzie ni na ojczynie, spacajc swe dugi. Kolejne fale byy ju jednak lepiej przygotowane. Wyposaeni byli rwnie w lepsze informacje. Czciej podrowano w grupach po uprzednich naradach. Jechali czsto do kogo, do rodziny, przyjaci, spoecznoci parafialnych. Efektywniej korzystali z kapitau

rodowisk imigracyjnych. Tworzyy si cigi acuchowe i szlaki migracyjne. Coraz czciej imigracji byli wiadomi tego, co czekao ich w kraju imigracyjnym. Najczciej podrowali ci, ktrzy posiadali cho skromny majtek i wyksztacenie. Zdarzali si wrd Brytyjczykw i Niemcw take ludzie zamoni. Biedacy byli rzadkoci. Ludzie wyjedali przez wielkie porty, takie jak Triest, Genua, Neapol. Firmy przewozowe przestrzegay podrnych przed zagroeniami. Na samym pocztku, podr do USA trwaa okoo 3, a do Australii okoo 8 miesicy. Na statkach nie byo wentylacji, panowaa ciasnota, wszawica i robactwo. Brak higieny by powodem zachorowa. Podrowano ze zwierztami. Niejeden emigrant nie przey trudw podry. W 1847 umiera w trakcie przeprawy okoo 17 tysicy osb. Statki postrzegano jako pynce trumny, co nieco przyhamowao emigrantw. Warunki podry jednak z czasem ulegay poprawie. W 1890 podr z Europy do USA trwaa jedynie 3 tygodnie. Do Australii jedynie 2-3 miesice. Lepsze warunki oferoway linie do USA, gorsze do Brazylii. Wielu podrnych problemy miao z chorob morsk. Konkurencja midzy liniami wymuszaa wzrost standardw. Najwikszym krajem imigracyjnym stao si USA. Midzy 1815 a 1860 przybywa do okoo 4-5 milionw imigrantw, pniej kolejne 30 milionw. 60% ogu stanowi mczyni. Najwicej imigrantw w latach 1901-1910 okoo 8,8 miliona. Wtedy napyno najwicej kapitaw. Europejczycy ruszaj do Ameryki w latach 40. W Europie panuje klska godu, spowodowana zaraz ziemniaczan. Najliczniej przybywali Irlandczycy. Byli przyjmowani tam niechtnie, gdy Amerykanie wierzyli, e irlandzkiego katolicyzmu nie sposb poczy z ich religi. Powrcia propaganda papiea jako dyktatora wiata. Cz jednak uwaaa i imigrantw naley wita chlebem i sol. Ruchy natywistyczne ruchy przeciwko obcym, pojawiajce si w latach 40. Nasilay si w latach 80 i 90. Natywici uaktywnili si kiedy po Irlandczykach, przybywali Wosi, a wic nowa imigracja. Dao to pocztek o pogosce spisku papieskiego. 5 milionw Wochw dociera do USA. Pniej z kolei pojawiaj si Polacy, kolejni ,,agenci papiescy. W 1906 uchwalone zostaj utrudnienia dla imigrantw, rwnie w Australii. Frank Oliver pisa: ,,Nie chcemy przywizywa sobie na szyi tego myskiego koa w postaci sowiaskiej ludnoci. Amerykanie nie akceptowali rwnie Grekw. Krytycznie przyjmowano te ydw, wiadectwem czego byo np. pismo ,,The Menace. Kolejne fale imigrantw witane byy obelgami, wyzwiskami, przemoc i gwatem.

Pogardzano emigrantami z Europy Wschodniej i Poudniowej, nie uwaano ich za biaych. Zwizki zawodowe day ograniczenia praw politycznych dla robotnikw imigrantw. W 1882 zostaje wydany zakaz przyjmowania na ld skazanych prawomocnymi wyrokami, oraz ndzarzy. Pniej rozszerzono to na anarchistw, wieloecw, chorych psychicznie i chorych na choroby zakane. Poza kwestionariuszem odnotowujcym ras, byy take badania lekarskie. Ani prawo feudalne ani stanowe nie ograniczyo imigracji. Ameryka bowiem bya jej owocem, i tak musiao pozosta. W latach 1880-1913 wic odesano mniej ni 2% przybyszw. Nie wszyscy imigranci pozostawali w USA na stae. Cz zakadaa e wraca po pewnym okresie czasu. Zostawali na duej jedynie wtedy, gdy zarobili zbyt mao by powrci. Emigranci wracali do rodzin i bliskich z tsknoty, lub nie przystosowania do nowych warunkw ycia. Nie zawsze witano ich z otwartymi ramionami, towarzyszyy powrotom wic decyzje o ponownej emigracji. Reemigranci nie mniej upowszechnili nowe wzorce zachowa i postaw. Propagowali te podpatrzone nowinki techniczne. 1.3. Rozkwit miast XIX wiek to znaczny rozwj miast. Wioski przemieniay si w haaliwe miasta, osiedla w metropolie. Dziki migracji na znaczeniu zyskiway due miasta. Przycigay nowych przybyszw i asymiloway ich. Dziao si to mimo ostrzee przed tzw. ,,morowym powietrzem, czyli zgnilizn moraln i bezbonoci. Szybki postp by nastpstwem uprzemysowienia, rozwoju miast oraz rozbudowy sieci usug, w tym publicznych. W Europie powstaway miasta przemysowe oraz grnicze, budowane od podstaw, jak Manchester i Birmingham. Jeszcze wicej miast przybywao w Amerykach. Urbanizacja prowadzia do zmniejszenia liczby zatrudnionych w roli, przenika bowiem miejski wzorzec ycia. Z miastem przemysowym kojarzya si punktualno, systematyczno, praca zespoowa, co byo nieznon nowoci dla chopskich imigrantw. W 1800 jedynie 5-7% ludnoci wiata mieszkaa w miastach. Jedynie Wielka Brytania i Holandia miay swoje 30% ludnoci miejskiej. W 1850 ta pierwsza osiga ju 40%, a w 1910 75%. W 1800 roku 23 miasta Europy licz powyej 100 tysicy mieszkacw, sto lat pniej jest to ju 135, i mieszka w nich 10% ogu ludnoci. W maym zakresie urbanizacja obejmuje Bakany, Rosj i Finlandie.

Miasta stoeczne rozwijay si najszybciej, dziki masowym migracj. Lizbona w Portugalii np. liczya w 1900 roku 350 tysicy mieszkacw. Ateny w Grecji przekroczyy 110 tysicy obywateli. Warszawa wczesna ludniejsza bya ni Rzym, Madryt czy Bruksela. Pierwsza trjka najwikszych miast: Londyn: 1800 1117 tysicy ; 1850 2685 tysicy ; 1910 7256 tysicy Pary: 1800 547 tysicy ; 1850 1053 tysicy ; 1910 2888 tysicy Berlin: 1800 172 tysicy ; 1850 419 tysicy ; 1910 - 2071 tysicy Warszawa (Miejsce 10, dla porwnania): 1800 80 tysicy ; 1850 160 tysicy ; 1900 872 tysicy W 1800 w USA mieszkao mniej ni 7% ogu, w 1860, tylko jeden na szeciu Amerykanw mieszka w miecie, ale w 1900 co trzeci. Powstaway metropolie, jak Nowy Jork, Chicago, Boston, Detroit. Liczba mieszkacw Nowego Jorku wzrosa w 1900 roku do 3,5 milionw. Po tym roku proces urbanizacji Kanady i USA zdecydowanie przyspiesza. Toronto pretenduje do statusu jednomilionowej metropolii. Umiastowienie obejmuje rwnie Ameryk latynosk, ktra w 1800 miaa jedynie Meksyk liczcy 100 tysicy ludnoci. Reszta za oscylowaa znacznie niej, po 1914 nie mniej, istniay ju miasta Jednomilionowe. Za najpikniejsze miasto uchodzio Buenos Aires, od 1880 roku oficjalna stolica Argentyny, przeksztacone w miasto zachwycajce rozmachem oraz wietnoci infrastruktury. Sao Paulo imponowao amerykaskim rozmachem, brazylijscy dziennikarze oceniali w ten sposb - ,,Ma wszystkie cechy miasta amerykaskiego, stepowego, budujcego si z dziwnym popiechem. Urbanizacja i europeizacja wystpuje w Chinach. Szybko rozwijaj si orodki miejskie, jak Pekin, Szanghaj, czy Hongkong. Wskanik umiastowienia jednak nawet przed I wojn nie przekracza 10%. Bangkok w Synaju mia ponad 200 tysicy mieszkacw. Hanoi okoo 150 tysicy. Miasta Azji Wschodniej stanowiy lun konfederacje centrum podmiejskich osiedli i wsi. Obok metropolii istniay miasta kilkunastotysiczne, ktrych ksztat nie zmienia si przez wieki. Nadal byy fortyfikowane do obrony przed zbrojnymi piratami, wojowniczymi plemionami itp. Miay zapewni kupcom spokojny handel. Jedynym duym miastem w Afryce jest Kair, ktry w 1800 liczy okoo 250 tysicy, za w 1917 ju okoo 800 tysicy. Powstaje rwnie Heliopolis, miasto ogrd. Poza pnoc kontynentu, niewiele byo miast w Afryce. W zwizku z rozwojem przemysowym poudnia dopiero, w Afryce wyrastaj sporej wielkoci miasta, z Johannesburgiem na czele. Istniay rwnie redniej wielkoci miasta ,,czarnego islamu.

Europa i Ameryka posiaday miasta na tzw. strukturze plastra miodu. W duym miecie byy trzy dzielnice centralne, z rozlegymi placami i promenadami, ulice pene reklam, gmachy publiczne, sklepy odzie, hotele, pensjonaty, restauracje i kawiarenki. Tam te byy gwne dworce kolejowe i kliniki medyczne oraz katedry i kocioy. Rwnie robotnicze dzielnice o konsekwentnym rodzaju zabudowy. Z nimi ssiadoway dzielnice biedoty. Poza centrum znajdoway si dzielnice willowe, zamieszkane przez najlepiej sytuowanych. Wrd nowych miast wyrniay si miasta przemysowe i grnicze, ktre do 1914 zachoway klimat proletariatu, gdzie nad skromnym centrum dominoway dzielnice robotnicze. W tym miecie stawiano na klientele robociarsk, a instytucje byy dopasowane do ich kieszeni. Najbardziej charakterystyczny by Manchester, ktry w 1801 liczy 75 tysicy mieszkacw, gwnie robotnikw. Obok typowych przemyswek, byy rwnie swoiste raje dla robotnikw, np. Pullman czy Zyrardw. Niektre posiaday chaotyczn zabudow, czego wynikiem bya ch jak najszybszej eksploatacji terenu, przez co naleao postawi osad jak najszybciej. W XIX wieku nastpuje przebudowa redniowiecznych miast europejskich, ktra wizaa si z wyburzaniem niektrych obiektw. Nie zwracano uwagi wtedy na walory kulturowe, przewaaa ch modernizacji. W pierwszej poowie XIX wieku Pary by otoczony murami i bramami, 32 rogatkami itp. Obok niego rs klasycystyczny Pary Napoleona i Burbonw, z ukiem Triumfalnym, replik rzymskiej wityni itp. Obmurowania te ewentualnie zburzono. Cakowitej przebudowie ulegay stare miasteczka na Bakanach po wycofaniu si Turkw, burzono bowiem wszystko co kojarzyo si z Orientem. Poza kilkoma wyjtkami, stare miasta rozwijay si w sposb ywioowy, przynajmniej do 70-80 lat. Rzadko zastanawiano si nad planem rozwoju przestrzennego. Pienidz decydowa o charakterze zabudowy. Nie zwracano uwagi na interes spoeczny, estetyk czy funkcjonalno. Budowano w popiechu, tandetnie, w miastach panowa chaos i nieporzdek. Przebudowane miasto stawao si mieszanin stylw. Niektre jak Pary czy Wiede, zyskiway ad architektoniczny przy wikszym wkadzie finansowym. We Wiedniu zburzono stare redniowieczne mury, na miejsce ktrych wytyczono Ringstrasse, wznoszc przy niej masywne budowle. Rwnie Londyn poddano odmianie, wskutek projektu Johna Nasha, przebudowano Glasgow.

Przebudowa Parya jej autorem by Georges Eugene Haussmann, ktry w nastpstwie wyburzenia 27 tysicy domw, postawi Pary z szerokimi ulicami, gwiadzistymi placami i 40 tysicem domw zaopatrzonych w sie wodocigow. Po 1870 nastpia rwnie rozbudowa Berlina, ktrej symbolem bya wzniesiona w 1873 roku Kolumna Zwycistwa. Budowano nowe parki oraz gmachy, zakady elektrotechniczne, nowe katedry. W latach 80 i 90 pojawia si profesjonalny nadzr budowlany, ktry zastanawia si, jak zmieni miejsk przestrze by staa si przyjaniejsza dla mieszkacw. Dziki ich presji wprowadzono przepisy nakazujce trosk o czysto. W USA np. za plucie na chodniki i miecenie karano grzywnami. W Europie uruchomiono programy taniego budownictwa spoecznego dla pracownikw. W miastach przybywao terenw zielonych. Miasta poczynay stawa si pikniejsze. Na jezdniach wyznaczano przejcia dla pieszych. Pod koniec XIX wieku, w miastach amerykaskich powstawa poczy tzw. ,,yrafy z cegie i cementu. Z czasem zwane zostay drapaczami chmur, na znak ich prestiu. Do ich budowy przekonyway wysokie koszty gruntw oraz rozwj technologii. Pierwsze powstaj w 1885 roku w Chicago i Saint Louis. Nowe technologie pozwalay wznosi coraz wysze i wyposaone wieowce. W 1913 zbudowano 60 pitrowy Woolworth Building. W wieowcach wprowadzano centralne ogrzewanie, klimatyzacje, budowano pywalnie, sale gimnastyczne, windy hydrauliczne. Jazda wind uchodzia za ekscytujc przygod. Do wielkich miast czsto przybywali ludzie spragnieni sukcesu. Nie wszyscy byli jednak spenieni, za brak pracy pomnaa ebrakw. Nie jednemu miasto kojarzyo si z sodomi i gomor. Kojarzone byy rwnie z zepsutymi do cna ludmi. Haas miejski rwnie dawa si we znaki, jak pisa Wells: ,,Szalona i lepa energia wzrostu [...], haas i popiech to jego dominujce cechy. Miasto byo rwnie rajem dla kanciarzy i szulerw. Liczba prostytutek sza w tysice. W miecie te narodzia si zorganizowana przestpczo. Sprzyjay temu sabe wizi spoeczne i nike owietlenie. W pocztkach epoki instalowano w miecie lampy olejowe, daway one jednak niewiele wiata. Lampy gazowe byy nieco wydajniejsze. W 1854 w Gorlicach uruchomiona zostaje pierwsza lampa naftowa. Latarnie te zaczy konkurowa z lampami gazowymi, a do czasu owietlenia elektrycznego. W 1829 w metropoliach Paryu i Londynie, powoano formacje policyjne. Obie nie zawiody, dlatego coraz wicej miast w Europie korzystao z nich. Najbardziej ceniono t londysk, zwan od siedziby Scotland Yard. Zaczli

rwnie pojawia si prywatni detektywi i ochroniarze. W USA i Kanadzie odwoano si do instynktu obywatelskiego. W wielu miastach nie byo policji. Decydowao prawo silniejszego. Pod wpywem Europy, zmieniay si miasta na wiecie, ulegajc modernizacji. Novum byo nadawanie im praw miejskich. Niejednokrotnie otrzymyway je miasta o pokanym zaludnieniu. Miastem europejskim staa si marokaska Casablanka, senegalski Dakar, itp. Europeizacja bya rwnie widoczna w miastach chiskich, gdzie wizerunek zmieniy np. Bomba czy Kalkuta. Urbanizacja jednak nie obja setek miasteczek Europy, zwanych zgniymi. Byy reliktem odchodzcej epoki, i powiadano, e czas si w nich zatrzyma. Ulice byy le owietlone, dominowa brak chodnikw. Jednak to nie miasto czy miasteczko, a wie skupiaa olbrzymi ilo mieszkacw. Okoo 1800 roku, w skali wiata, rolnicy i hodowcy to 90% ogu ludnoci zawodowo czynnej. Na wsi tradycje mieszay si z nowoczesnoci. W USA Kanadzie i Australii wsie w ogle nie powstay, zakadano tam co najwyej pojedyncze farmy, ktre nie byy ogradzane parkanami. W Ameryce latynoskiej natomiast, zakadano kreolskie hacjendy, czyli zespoy paacowe. Ideologie XIX wieku ukazyway na miasto jako znak postpu i nowoczesnoci. Wystpowaa jednak rwnie fascynacja wsi i yciem wiejskim. Wie miaa reprezentowa bowiem to co typowe dla danego narodu. 1.4. On i Ona. Rodzina, mio, ycie seksualne We wszystkich spoecznociach rnych kontynentw rodzina stanowia podstawowa komrk spoeczn, bya instytucj opart o sie zalenoci, jednostk prawn i ekonomiczn. Rodziny europejskie Rodziny europejskie posiaday wiele wsplnych cech. Penoletnie dzieci przewanie opuszczay rodzin, zakadajc wasn, nawet jeli nie wstpoway w zwizki maeskie. Prawo, tradycja i religia faworyzoway rwnie mczyzn jako gow rodziny, ojca i ma. Uwaano to za rzecz oczywist, i zgodn z natur, i dominowao to przez cay XIX wiek. Uprzywilejowani byli rwnie w maestwie, gdzie starsi mczyni mogli zawiera maestwo z mod dziewczyn, acz odwrotnie, byo uznawane to za skandal. W wielu krajach Europy gdzie dominowa kodeks cywilny Napoleona, mczyzna rwnie dysponowa prawem do wadania majtkiem i

zawieraniem transakcji. Bez jego zgody, ona nie moga docieka swych racji w sdzie, czy te podejmowa dziaa prawnych. Wyjtkiem byy Prusy i Austria. Dopiero w 1882 zyskaa prawo do rozporzdzania majtkiem i dochodami. Mczynie na mocy prawa naleny by szacunek. To on okrela miejsce maonki, i decydowa o doborze partnerw dzieci. Kobieta miaa go chroni, by bogobojna, religijna, suszna i skromna. W rodzinach robotniczych i chopskich, musiaa by rwnie pracowita i zapobiegliwa, w rodzinach zamonych wytworn dam, w rodzinach mieszczaskich wsppracownikiem ma i jego doradc. W zamonych rwnie, musiaa wita goci oraz by w trakcie spoywania posikw, dlatego uczono j etykiety. Maestwo byo najczciej rodzajem kontraktu. Zwykle uwzgldniano urodzenie oraz majtek, swoi enili si ze swoimi. Czasem zdarzao si sugerowanie opini modych. Pod koniec XIX wieku za, coraz czciej podejmowali oni wasn decyzje o doborze partnera. Gwnym celem zwizku nie mniej bya prokreacja. Kobiety z rodzin zamonych, po rodzeniu dziecka dugo odpoczyway, a ich potomstwo karmione byo przez mamki. Kobiety z rodzin robotniczych za, po urodzeniu wracay waciwie do pracy. ycie seksualne maonkw w innych celach ni dawanie potomstwa uwaano za niewaciwe. Pojawiaj si opinie i jest to niedopuszczalne i zwierzce. Kapani wszelacy w seksualnoci widzieli grzech. Innej natury argumenty przytaczali lekarze. Przekonywali e przyjemno pynca ze zblie intymnych jest faszywa, gdy powoduje fizyczne i duchowe wyczerpanie. W 2 poowie XIX powstay organizacje ktre nakazyway celibat, co zostawao uznawana za atrybut gentelmana. Gdzieniegdzie wymagano od urzdnikw bezennoci, do 1882 profesorami uniwersytetw mogli by tylko kawalerowie. Uwaano to za zawody powane, wymagajce skupienia i nie zaprztania sobie gowy innymi sprawami osobistymi. W USA od kandydatek na nauczycielk dano zawiadczenia o dziewictwie. Laicyzacja jednak sprawiaa pewne rozlunienie obyczajw. Szybciej w mieszczaskich rodzinach, wolniej w rolniczych i zachowawczych rodzin Wschodu. Saba jednak pozycja Kociow, oraz kocielnych zalece. Cieszyy si popularnoci czasopisma i ksiki o seksie. Matki wiejskie nie instruoway crek w sprawach intymnych, matki miejskie zalecay prokreacyjn bierno. Odsonicie ciaa nie uznawano ju jako grzeszne.

Niezalenie od zamieszkania, mczyzn dawano prawo do zaspokajania jak mwiono temperamentu w domach uciech. Bezpodne maestwa le oceniano i nie szanowano. Jedynie w krajach protestanckiej pnocy, samotne kobiety nie byy szykanowane z racji ich stanu. Czciej te mona je byo wpatrze w duym miecie. W rodzinach ydowskich maestwo byo czym koniecznym, wynikajcym z religii. Na abstynencj seksualn naleao zyska zezwolenie rabina. Mczyni odgrywali dominujc rol w rodzinie. Ich pieczy powierzano wychowanie religijne potomka. Kobiety nie byy ubezwasnowolnione, a wdowa uprawniona bya do dziedziczenia majtku. W Europie powszechna bya wielodzietno, co dawao gwarancje utrzymania przy yciu cho kilkorga wobec duej miertelnoci. W 2 poowie XIX wieku, obserwowa mona tendencje odwrotn, zwracanie ku bardziej wiadomemu macierzystwu. Dzieci rodzio si mniej ale i mniej ich umierao. Dzieci wychowywano w surowej dyscyplinie. Bezwzgldnie byy poddane rodzicom. Dzieci powinno by wida, ale nie sycha. Do ojca zwracay si ,,panie ojcze, a do matki ,,pani matko. Dzieci chtnie i czsto karano. Kary miay wzmacnia moralnie i uczy poszanowania. Johann Heinrich Pestalozzi zaleca on aktywizacje metody nauki szkolnej, traktowanie dzieci w sposb partnerski, i dowartociowywanie uczniw. Przeciwnik lepej dyscypliny, zaleca dostosowanie metod do moliwoci. W gronach liberalnych, pogldy te zyskiway due uznanie, wkrtce te powstawa poczy place zabaw, parki, ogrody dzieci i domy dzieci. W przedszkolach dzieci wybieray rodzaj zabawy. Na szkolnych cianach nie mniej nadal widniay rzgi symbol dyscypliny. Surowsze zasady obowizyway dziewczta, ktre jeli nie chodziy do szkoy lub nie pracoway, powinny spdza czas w domu, a do zampjcia. Dziewcztom z dobrych domw zawsze musia towarzyszy opiekun, samotnie, uznawane byy za prostytutki. Nie wolno byo uywa alkoholu, rozmawia przez telefon, pali tytoniu. Rodziny amerykaskie Rodzina amerykaska oparta bya na zasadach rwnoci. Ranga kobiet bya wysza ni w Europie, co wynikao z przewagi liczebnej mczyzn nad kobietami. Amerykanie na ich widok zdejmowali kapelusze. Znakiem rangi bya wysoka pozycja on politykw.

Pozycja mczyzn bya najsilniejsza w okresie pionierskim, choby ze wzgldu na potrzeb zapewnienia kobiet ochrony. Saba natomiast w miar stabilizowania si. W Stanach ranga maestwa bya wysoka. Uwaano e maeskie zwizki intymne maj cel prokreacyjny. Zmiana pogldw wystpia podczas wojny secesyjnej, jako konsekwencja rozlunienia obyczajw. Spowodowao to apel duchownych do opamitania. W 80 i 90 latach powstaje Ruch Mskiej Czystoci, ktry propagowa ograniczenie popdu, uwaanego przez nich za rodzaj choroby. Zalecali rwnie specjaln diet, ktra prowadzi miaa do zanienia popdu, aczkolwiek nigdy nie potwierdzono jej skutecznoci. W Ameryce akceptowano rozwody, ich liczba bya jedn z najwyszych na wiecie. W Brytanii w 1910 odnotowano 831 rozwodw, we Francji do 12 tysicy, w Ameryce a 83 tysicy. Rodziny Amerykaskie nie byy wielopokoleniowe, najczciej realizowano je w sposb rodzice plus dzieci. Kuzyni nie mieszkali wsplnie, a dzieci szybko opuszczay dom rodzinny. Dorose dzieci mao utrzymywao kontakt z rodzicami. Dzieci za szybko wyruszay w wiat. Szybko staway si niezalene majtkowo. Rodziny latynoskie W XIX wsp egzystoway rodziny indiaskie i kreolskie. Indiaskie z plemion Keczua, Araukaria itp., yy w patriarchalnych wsplnotach. Mczyzna by gow rodziny, a ona niewolnic. Kobiety pracoway wicej ni mczyni. Indianin mg mie kolejn on. Wrd plemion praktykowano zwyczaj zjadania mapy na znak zawartego maestwa. W niektrych plemionach zgoda rodzicw nie bya konieczna do ceremonii. Kobiety nie bray udziau w mskich tacach, grach i zabawach. Jedynie w plemionach w dolinie Orinoko i Amazonki, kobiety przewodziy. Chopcy czsto byli bici, w celu wewntrznego wzmocnienia. Obie pcie dorastay niezalenie od siebie, co prowadzio do czstych zwizkw homoseksualnych. Kreolskie wzorce rodzinne przywieziono z Europy. Rodziny dobrze sytuowane byy wiksze liczebnie, a w ich skad wchodzili biedniejsi kuzyni. Rodzinie przewodzi mczyzna, ktrego czas wolny nie by przez kobiet kontrolowany. Dla kobiet nie przewidywano moliwoci rozrywki. wiat kobiet odseparowany by od wiata mskiego. Kobiety yy w krgu swoich spraw, pdzc ycie niemale klasztorne. ony politykw i urzdnikw nie byy znane, gdy nie pokazywali si z nimi publicznie. Kobiety jaday rwnie w osobnej cianie. Wieczorem mogy spacerowa po parku, a rano w

kociele. Dzieci bawice si na ulicy byy le oceniane. Kobiety zamieszkujce hacjendy natomiast nie rzadko dominoway. W 2 poowie wieku, pta obyczajowe saby. Kobiety mogy spdza swj czas na inne osoby, urzdzano spacery, ruchy na wieym powietrzu, upowszechniay si salony. Byway na balach maskowych i w teatrze. Mogy by rwnie obecne przy stoach i na spotkaniach towarzyskich. Dziewczta wydawano za m modo. Dziewczyna dwudziestoletnia to ,,gnijcy ju owoc. O wyborze partnerki decydowali kawalerowie a nie ich rodzice. Bywali oni szarmanccy, rycerscy, grali na mandolinie. Dzieci byy silnie uzalenione od rodzicw. Chopcy mieli nisk rang, czsto starali si podkrela sw doroso. Stada maeskie mniej stabilne od Europy. Rozpowszechniano lune zwizki, konkubinaty, dlatego wiele urodze z nieprawych , gwnie w miastach. Zdarzay si zwizki kazirodcze. Rodziny chiskie Gwny wpyw na rodzin chisk mia konfucjanizm. Zgodnie z jego przesaniem, rodzina to podstawa systemu spoecznego i fundament pastwa. Obowizywaa w niej pena harmonia. Starsi winni mie posuch u modszych. Kady mia swoje miejsce. Jeli kto przestrzega praw, mg si czu bezpieczny. Kto nie, ponosi swoist mier cywiln. Czonkw trenowano w posuszestwie starszym i wyszym rangom. Nieposuszestwo rwne byo przestpstwu. O zampjciu decyduje gowa rodu. Mg to by jedynie mczyzna, ktry by potomkiem zaoyciela rodu. Maestwo zostao zawierane dla rodziny i jej potrzeb. Nawet podczas ceremonii pan mody czsto nie wiedzia jak wyglda jego wybranka. Odpowiednikiem biaego koloru sukni by tu czerwony. Pan mody mg si rozwie z wybrank, jeli nie odpowiada mu jeden z 7 przypadkw. Min. Z powodu defektu urody, o ktrej decydowa rozmiar stp. Czstokrotnie wiec, dla zwikszenia szans, wykrcano dziewczynk palce, silnie je krpujc, czyniono tak za okoo 13 15 roku ycia, kiedy czynnoci wzrostu zanikay. Ciao zaczynao krwawi i gni. Okoo 10% dziewczynek nie przezywao tego zabiegu. Mczyzna, m i ojciec, decydowa o wszystkim bez wzgldu na status. Dysponowa majtkiem, i wszystko zaleao od niego, nic nie chronio przed tyrani ojca. Powicano ycie innych by uratowa jego. Z braku ywnoci

umiercano dzieci i sprzedawano on, by on mg y dalej. Rol syna wyobraano sobie tak: Za ycia rodzicw suy im wedle regu. Po mierci pochowa ich wedle regu. I wedle regu skada im ofiary. Dzieci miay wic obowizek pomaga rodzicom. Ojcu nalea si zawsze szacunek, nawet gdy zosta skazany. W skali pastwa odpowiednikiem ojca by cesarz. Temu nalea si najwyszy szacunek. Uczucie mioci w rodzinie uznawano za niestosowne. Uczono powcigliwoci, panowania nad emocjami, i przenoszenia obiektw moc woli jak prawdziwych Jedi. Najbardziej w rodzinie radowano si z narodzin chopca, syn zapewnia biologiczn cigo rodu. Mwiono e lepiej mie psa ni crki. Dziewczta umacniane byy w przekonaniu o swej niskiej wartoci. Kobiety w nowej rodzinie podlegay wadzy ma i teciw. Nie uwzgldniano ich w drzewach genealogicznych ojcw, a w tych od mw. Relacje midzy kobiet a mczyzn odbyway si na zasadzie dwch wiatw, nie kontaktowali si oni ze sob poza potrzebami prokreacyjnymi. Mieli osobne gospodarstwa, wasne kredensy, itp. Wsplna kpiel bya niewyobraalna. Nie zwracano si rwnie do siebie po imieniu. Kobieta miaa by pogodna i opanowana, posuszna i pracowita, bogobojna, skromna, pilna, maomwna. Regularnie zaywa kpieli, oraz musiaa umie czyta i pisa, by zabawia ma. Ju jednak okoo 1000 roku kobiety wyrobiy sobie szyfrowe pismo, tylko im znane. ycie seksualne maonkw byo zdefiniowane, jak liczba kontaktw intymnych. Wicej natomiast wiadomo o yciu intymnym poza maestwem. Chiczycy mogli bywa w domach schadzek, spoecznie akceptowanych. Kobiety rwnie wychodziy szuka ,,przygd, za co nie byy o dziwo surowo karane. ,,Kobieta niewierna ma wyrzuty sumienia, kobieta wierna al. Wdowa powinna opakiwa swego pierwszego i ostatniego ma, za ze uznawane byo ponowne za m pjcie. Rodziny japoskie Kultura samuraja blisza bya konfucjanizmowi, a ludu, buddyzmowi. Czonkowie rodzin z ludu nie posiadali wasnych nazwisk. Niezalenie od statusu, rodzina japoska bya liczna, i przypominaa klan. Na czele stali mczyni, ktrzy okrelali obowizki jego czonkw. Chtnie pozbywano si

jednostek mao wartociowych, gdy sdzono i nie mog przynie korzyci. Czowiek jako indywidualno w Japonii nie istnia. Na wsi rodzina stanowia jednostk pracy. Inaczej ni w rodzinach samurajw, chopska kobieta miaa takie prawa i obowizki jak m. Pozycja ich bya znacznie lepsza ni w Europie, o Chinach nie wspominajc. Ranga aktu maestwa bya nie mniej wysoka we wszystkich rodzinach. Modzi zawsze chcieli by szczliwi, zabiegali wic o przychylno bogw. Czsto rwnie chrzecijaskich od przybytku nie boli. Rnice wieku byy due. Zalecany wiek partnerki to 20 lat, a partnera 37. Nie obowizywao to w rodzinach chopskich. W rodzinach chopskich tolerowano zwizki intymne przed lubem. W rodzinach samurajw, przyapana na tym para czsto popeni musiaa samobjstwo. Sensem maestwa bya prokreacja, aczkolwiek seksu nie traktowano jako nieczystego. Na mio przewanie nie byo miejsca. Mczyni trafiali w rki gejsz, jeli spragnieni byli wrae. Gejsze byy dobrze wyksztaconymi artystkami, dbajcymi o swj wygld, i noszcymi biuterie. Dyskutoway, taczyy, prowadziy herbaciarnie. ony uznaway to za naturalne. Gejsze wywieray istotny wpyw na politykw i ministrw, stay wysoko w hierarchii, obsypywane zaszczytami, zapraszane do domw i traktowane z uwag. Prostytucja bya silnie akceptowana i zakorzeniona. Jedynie te wiadczce usugi obcym byy odrzucane. Po pewnym czasie uznano proceder prostytucji za habicy, nakadajc na podatek. Pozycja dzieci bya nieco lepsza ni w Chinach. Po ogoleniu gowy, niemowl zanoszono do wityni, by pokaza je bogom. Zajmowanie si dzieckiem spoczywao na matce, ktre karmiy dzieci do okoo 4-5 roku ycia piersi. Wraz z ukoczeniem 7 lat, wkraczali w wiek obowizkw i dyscypliny. Rodziny muzumaskie Najwikszy wpyw na rodziny miaa religia, dyktujca wszystkie sfery ycia wyznawcw, i tosamo rodziny. Niejednokrotnie obok rodzin istniay rwnie wielkie rodziny i rody. To do nich naleay pola, spichrze i zbiory. Ze wsplnej ziemi wydzielano poletka dla maej rodziny. System oparty na wsplnotach gwarantowa stabilno i poczucie bezpieczestwa. Droga do rodziny wioda przez maestwo, ktre wedle Koranu jest najwyszym dobrem i nakazem Mahometa. ycie w pojedynk jest sprzeczne z boskim pragnieniem. Wszystko byo od pocztku do koca kontrolowane. Kobietom, zwaszcza matkom okazywano szacunek, ale to mczyzna sta na gowie rodziny.

Po wyjciu za m, kobiety zachowyway swe imi, jak rwnie osobowo prawn, mogy te bywa w kobiecej czci meczetu. Podatne byy jednak kontroli ma, ktry sprawowa nad nimi wadz. Tylko on posiada penie praw, a w rodzinie zajmowa dominujc pozycje. Musia zapewni im pene utrzymanie, dom, poywienie, itp. Rzadko ktrego byo sta na przysugujce mu prawo do posiadania czterech on. Noce naleay wycznie do on. Potomstwo z niewolnic miao takie samo prawo jak zrodzone z on legalnych. lub to kontrakt handlowy, za m wydawano dziewczynki ktre byy w stanie rodzi. Dzieci wczenie zaczynay pracowa, nawet w zamonych rodzinach, gdy bezczynno potpiano. Koran nie traktowa seksu jako grzesznego, Mahomet mwi e erotyzm jest kulminacj boskiego dziea, praktyka jednak sprowadzaa si do ograniczenia intymnoci. Popularna bya klitoridektomia, pozbawiajca kobiety przyjemnoci ze stosunku seksualnego. Zwano to aktem resekcji, nad ktrym czuwa miay inne kobiety jako straniczki tradycji. Jak nie trudno si domyle, czsto zabieg koczy si mierci. Podczas intymnych kontaktw, partnerzy czsto byli czciowo zasonici. Mczynie nie wolno byo patrze na nagie ciao maonki. Chore mogy by badane tylko przez kobiety, gdy lekarz mg dotkn jedynie rki chorej. Do obowizkw kobiety naleao prowadzenie gospodarstwa, przygotowywania posikw. Czynia to w swej czci domostwa, zwanej haremem, gdzie mieszkaa z dziemi i kobiec sub. Dwa trzy razy wychodziy na targ, w celu poczynienia zakupw. Czsto towarzyszya im osoba zaufana przez ma. Zawsze chronia je zasona, hidab, nobilitujca je jako znak skromnoci. Dlatego te gardzono kobietami Europejskimi, ktre wystawia miay swe wdziki. W przypadku profanacji islamu i honoru, kobietom groziy kary, od chosty po kar mierci. Nawet matki akceptoway mier crek habicych rodzin. Rozwody byy czste i atwe do przeprowadzenia. W sdzie kobiety miay bardzo due szanse na uwolnienie si od zych mczyzn. Po otrzymaniu rozwodu, kobiety mogy wyj ponownie za m, bez zgody rodziny. Rodziny afrykaskie Rodziny te silnie zczone byy wizami krwi. Byo to rdo ich wewntrznej solidarnoci. Mczyni okaleczali si i pili wasn krew. Zawierali pakty krwi. Wyraao to istot pojmowania zwizkw rodzinnych w Afryce, zwaszcza w jej wschodniej i centralnej czci. Krewni byli rodzajem instytucji i

wzajemnego ubezpieczenia i pomocy. Rodzina organizowaa prac w rolnictwie czy hodowli. W plemionach yjcych w rejonie sawann, mczyni polowali, a kobiety zajmoway si gospodarstwem i dziemi. Kobiety posiaday czsto spor niezaleno. Najsabsza pozycj i najmniej wolnoci miay kobiety w chrzecijaskiej Etiopii. W rodzinach rolniczych ich ranga bya wysza. Pozycj szczegln uzyskay na Madagaskarze, gdzie matriarchat mia si dobrze. Maestwo inicjowali przywdcy rodziny. Maestwo byo kontraktem zawieranym w ramach rodziny z reguy nie ekonomicznym. Miao umocni zwizek z rodzin. W niektrych kulturach afrykaskich, praktykowano system labola, w ktrym za maonk naleao da wspomnian w kontrakcie liczb sztuk byda. Mio nie miaa znaczenia w kontrakcie, i traktowane maestwo byo praktyczne, bez emocji. Uatwiao to rozwizywanie wielu yciowych problemw. Np. kiedy m okazywa si bezpodny, kobieta moga da od rodziny kolejnego mczyzny, a potomstwo rodzio si w imieniu ma. Popularny by te lewirat, polegajcy na wspyciu brata z owdowiaa szwagierk, i podzeniu dzieci w imi zmarego. Stosunki midzy pciami byy swobodne, za sprawy pci i seksu nie byy tematami tabu. ROZDZIA 2 CYWILIZACJA PRZEMYSOWA 2.1. Rolnictwo i hodowla W roku 1789 Europ i inne kontynenty zamieszkiwali gwnie rolnicy oraz hodowcy. Stanowili oni 90% oglnego zatrudnienia. Jedynie w zurbanizowanych krajach, liczyli mniej ni poow ogu. W cigu stuleciu, odsetek zatrudnionych w rolnictwie i hodowli mala. Najszybciej osigay to uprzemysowione kraje. W pastwach zacofanych, rnice nie byy tak oszaamiajce, a rolnictwo cieszyo si dalsz popularnoci. Na pocztku XX wieku, jedynie Wielka Brytania miaa rolnictwo nie przekraczajce 10% ogu. W Holandii i Belgii, liczba zatrudnionych to okoo 20-25%. W Serbii i Bugarii dla porwnania, to odpowiednio 86 i 84%. Poza najbardziej uprzemysowionymi krajami Europy, Ameryk Pnocn, Australi i Japoni, wikszo dochodu narodowego wytwarzao rolnictwo. Wraz ze spadkiem liczby zatrudnionych w zawodach rolniczych, postpuje proces modernizacji i uprzemysowienia. Rozpoczyna si w Holandii, i Wielkiej

Brytanii, gdzie znosi si uprzywilejowania stanowe. W miejscu trjpolwki wprowadzony zostaje podozmian, co przynosi zwikszenie produkowanych zb. Uprawiane zostaj roliny motylkowe, jak wyka, ubin, koniczyna. Mona byo zlikwidowa ugorowanie, co nazwano rewolucj agrarn. Zurbanizowane regiony gwarantoway zbyt produktw ywnociowych po korzystnych cenach. Na potrzeby producentw pracowali wynalazcy, ktrych innowacje propagowaa prasa. Od koca XVIII wieku, liderem stay si Wyspy. Wikszo gospodarstw rolnych stanowiy farmy zdolne do intensywnej pracy i produkcji towarowej. W 1851 tylko 25% gospodarstw liczyo mniej ni 40 ha. To zapewnio wzrost wydajnoci zb, ziemniakw, itp. Wysze zbiory uzyskiwano dziki drenowaniu i pracom irygacyjnym. Gbsza ork zapewniao zastosowanie pugw elaznych, a pniej trzyskibowych. Pojawiaj si siewniki konne, elazne brony. Produkcja w Europie Poudniowej i Wschodniej ustpowaa Zachodniej. Spniona bya likwidacja poddastwa, i uwaszczenie. Nie doprowadzio to do zmiany struktury posiadania ziem. Olbrzymie woci zajmoway wielkie latyfundia, ktrych poziom agrotechniczny by niski. Nie ulegao to poprawie. le zarzdzane i mao efektywne. Cz rl pozostawiano odogiem, mimo e pojawi si gd ziemi. Bya to zapowied konfliktw w przyszoci. Szybciej ni na Wschodzi i na Bakanach, zmiany przebiegay w Europie rodkowej. Dobre wyniki przynosz przeobraenia wasnociowe i strukturalne. Pojawia si majtna grupa chopw posiadajcych nawet po 100 hektarw. Chopi pruscy wytwarzali prawie tyle ywnoci co duscy i holenderscy. Jeszcze lepiej rozwijao si rolnictwo na ziemiach pruskiego zaboru w Polsce. Tam rolnicy uzyskali plony wysze ni w Czechach i Austrii. W hodowli rwnie odnotowuje si wiele zmian, ale ograniczonych na pocztku jedynie do kilku krajw, min. do Wielkiej Brytanii. Obory zastpuj wypas. Podawana jest specjalna karma gwarantujca jako mleka. Chlewy stay si czyste. Zagwarantowano pomoc weterynaryjn. Hodowcy nie maj problemw ze sprzeda, gdy szybko wzrasta liczba konsumentw. Bez hodowli nie nastpi by demograficzny wy i transformacja. Znacznie wolniej zmiany zachodziy w Europie Wschodniej, a najwolniej na Bakanach. Konie tam naleay do rzadkoci, a hodowla speniaa podstawowe funkcje nawozu, weny, skry i siy pocigowej. Zwierzta byy drobne chude i ylaste. W Wielkiej Brytanii zwierze wayo 2-3 razy tyle. Podnoszeniu kwalifikacji rolnikw Zachodu i Europy rodkowej, sprzyjaa aktywno obywatelska, oraz lepsza jako produktw. Ju w poowie wieku

hodowcy organizowali szkolenia, wystawy, prezentacje. Wszystko to prowadzio do podniesienia kwalifikacji i profesjonalizmu. Im bliej 1914 tym aktywno by wiksza. Z wysokich plonw zb znane byy gospodarki Nowego wiata. Imponujce pogowie byda oraz owiec, pozwalao im na zaspokojenie popytu krajowego i eksport. Ziemie byy rozlege, nie trzeba byo wic przeprowadza inwestycji zwikszajcych wydajno. Ziemia bya tania, a farmerzy nie byli zbytnio z ni zwizani. Droga za bya robocizna. Znaczny udzia w wynalazkach mieli Amerykanie. Eli Whitney wynalaz maszyn do czyszczenia baweny. W USA wprowadzono mechaniczne niwiarki Cyrusa McCormicka, a nastpnie kosiarki do sprztu siana. Cz z nich eksportowano. Znaczenie miaa hodowla byda rzenego. Zastosowanie w 1874 drutu kolczastego do ogradzania pl pozwolio na racjonalizacje hodowli i krzyowanie ras. Amerykanie odnosz na tym sukcesy. Po wojnie secesyjnej umacnia si warstwa farmerw, posiadajcych 3-5 tysicy ziemi ornej oraz hodowcw. W 1850 hodowano 11 milionw sztuk byda, a w 1900 ju 35 milionw. Wok duych miast powstaway olbrzymie rzenie, najwiksze w Chicago. 1904 podczas targw w St. Louis wylansowano hamburgera. W Argentynie, Urugwaju, Australii itp., kwita hodowla byda rzenego i owiec. Pastwiska byy wykorzystywane mniej ekstensywnie. Argentyna to jeden z najlepszych eksporterw owczej weny. Jedna owca dostarczaa jej rocznie okoo 4 kilogramy. Od lat 60-80, kraje te coraz wicej przeznaczay na upraw zb, zwaszcza pszenicy. Cz produkcji trafia na eksport. W Australii i Nowej Zelandii, zamoni farmerzy dominuj w gospodarce rolnej i hodowlanej. Wydajno zaludnienia bya bardzo wysoka. Tamtejsze firmy byy znacznie mniejsze pod wzgldem areau. Ich powierzchnia to okoo 80 hektarw. W krajach poudnia Ameryki latynoskiej, rynek producentw zdominowaa grupa latyfundystw, jednoczenie wacicieli mynw. W drugiej poowie XIX wieku do wysokie plony zb, pszenicy i kukurydzy oraz tytoniu i burakw cukrowych uzyskiwali waciciele folwarkw na Ukrainie, gwnie Polacy. Sprzyjay ku temu warunki klimatyczne, oraz wysoka jako ziemi ornej. Szybkie zagospodarowanie yznych ziem Stanw, wprowadzenie przez Kanadyjczykw nowych gatunkw zb odpornych na ostry klimat, doprowadzio w latach 70 do nadprodukcji ywnoci, co nazwano wielk recesj. Tanie zboe przewoono na transoceanicznych parowcach,

skutecznie zalewajc rynki europejskie. To najtrudniejszy okres w dziejach rolnictwa europejskiego, i dugo przez farmerw pamitany, wielu producentw splajtowao. Byy to ze lata dla producentw wina, gdy mszyce przywiezione ze stanw, zagraay winorolom. W Azji Poudniowo Wschodniej, dominowao tradycyjne rolnictwo, takie jak w cigu wiekw, i tak samo jak dotychczas wydajne i intensywne, o wysokiej kulturze rolnej. Plony ryu sigay 25 q z ha w Chinach, 13 w Wietnamie. Przewaay mae gospodarstwa chopskie. Ziemie ceniono bardziej ni prace. Hodowla z braku wolnych przestrzeni nie miaa wielkiego znaczenia. Nie rozwina si mechanizacja. Przeszkod bya rwnie forma uprawy, ry sadzono rcznie w botnistej ziemi. Bogatsi rolnicy zaczli specjalizowa si w wytwarzaniu atrakcyjnych produktw wiatowych rynkw herbaty, suszonego imbiru, itp. Na pozostaych obszarach Azji, w Indiach, Persji, oraz na wikszoci terytorium indiaskiej czci Ameryki latynoskiej, przewaao do prymitywne rolnictwo. Rolnicy tam nie byli przystosowani mentalnie na zmiany. Narzdzia czsto pozbawione byy czci elaznych. Zboa zbierano za pomoc sierpa. Na Bliskim Wschodzie plony zaleay od iloci wody i postpu prac irygacyjnych. Wanym wydarzeniem byo oddanie do uytku pierwszej tamy w Nilu, ktra powikszya powierzchnie upraw, zwaszcza baweny. W krajach afrykaskich, gospodarka rolna miaa charakter ekstensywny. Warunki nie sprzyjay kontaktom z innymi kulturami i zmianami. Z pewnoci intensywnoci nie sprzyja rwnie gorcy klimat, tropikalne trudne do przebycia lasy i pustynie. Afrykanie nie byli zainteresowani ulepszaniem techniki rolnej, po wyeksploatowaniu ziemi przenosili si dalej, sklecajc w nowym miejscu lekki i proste chaty. Nie funkcjonowa mechanizm konkurencji, ktry mgby wyzwoli trosk o lepsze wyniki czy zmiany. Dlatego wydajno rolnictwa bya bardzo niska. W Afryce egzystoway te spoecznoci ktre nie znay ani rolnictwa ni hodowli, a yy ze zbieractwa i polowania m.in. na hipopotamy i sonie. W polowaniach uczestniczyy dziesitki myliwych, mier stworzenia hucznie czczono. W rolnictwie krajw kolonialnych, coraz wiksze znaczenie miay plantacje. Zakadano je w Afryce, Azji, na Karaibach. Oprcz miejscowych robotnikw, zatrudniano robotnikw z Chin, Wietnamu i Indii. Werbowano czasem za pomoc oszustw, alkoholu, opium. Oni za podpisywali kontrakty, nie

wiedzc co ich czeka. Plantacje byy fermami sztucznie hodowanych rolin. Prowadziy do monokultury. 2.2 Przemys. Usugi finansowe. Handel Do 1850 roku Rozwj kapitalizmu rozbija tradycyjne agrarne i stanowe spoeczestwo, tworzc nowe industrialne spoeczestwo nieprzerwanego rozwoju i wzrostu wydajnoci. Efektowne funkcjonowanie wymagao nowego podziau pracy. Nieraz dostrzegano zagroenie dla dotychczasowego systemu wartoci i starego wiata. Zdarzao si e ludzie niszczyli maszyny, zatrzymywali pocigi doprowadzajc je do wykolejenia. Warunkiem modernizacji i industrializacji byo skutecznie dziaajce pastwo. Ono to wymagao przydzieleniu robotnikom opieki socjalnej i medycznej, kontroli jakoci fabryk, ograniczenie emisji spalin. Industrializacja rozpocza si w Anglii i Szkocji. Tam wanie nastpia komasacja czynnikw przyjaznych uprzemysowieniu. W Anglii system manufaktury osign apogeum swej produkcji. Nie mogc wytwarza wicej. Znalezienie sposobu na zwielokrotnienie produkcji, stao si wic podstawowym problemem. Na wynalazki czekay pienidze przedsibiorcw i bankierw, ktrzy chcieli podj ryzyko ich wdroenia, liczc jednoczenie na zyski. Pojawiy si warunki dla rozwoju wolnego rynku poprzez zniesienie systemu koncesji. Alfred North Whitehead pisze e ,,Najwikszym wynalazkiem dziewitnastego wieku byo wynalezienie metody robienia wynalazkw. W Anglii opatentowano ich okoo 1000. fabryka i maszyna staj si znakiem przewrotu technologicznego. Wzrasta liczba produkowanych towarw, ktre s jednoczenie tasze. James Watt wynajduje maszyn parow, na pocztku miaa bardzo sab moc, jednak to wystarczyo, by zrewolucjonizowa przemys. Z ujarzmieniem pary, rozpocza si pierwsza faza rewolucji przemysowej. Osignicie Wattsa stao si symbolem przewrotu technologicznego. Sukces jego sta si rdem inspiracji dla innych poszukiwaczy technicznych ulepsze. Edmund Cartwright wynajduje krosno, suce w przemyle wkienniczym. Poczy powstawa nowe rodzaje fabryk, swoiste czarne diabelskie myny. Wbudowane w pobliu rde wody i surowcw mineralnych. Wgiel kamienny i elazo przesdziy o rozwoju przemysu, wszdzie tam gdzie j eksploatowano. Nazwano to ukadem wgla i elaza.

W 1800 przemys Wielkiej Brytanii dawa prac okoo 18% zatrudnionych, i dostarcza okoo 20% dochodu narodowego. Dane urosy odpowiednio w poowie wieku do 34% i 40%. Najwicej uzyskiwano w przemyle wydobywczym i hutniczym. Dynamika wzrostu w tych dziedzinach bya znacznie wysza od innych krajw. Wyspy wytwarzay jedn pit przemysowej globu, zyskujc opinie warsztatw wiata. Ziemianie yli w miastach, nie byo klasy chopskiej, a farmerzy wyznawali kapitalistyczny i miejski system wartoci. 1851 pierwsza wystawa gospodarcza wiata w Londynie w zbudowanym na t okazje Crystal Palace. Wielka Brytania przoduje rwnie w handlu. Miaa towary na sprzeda, oraz flot handlow pozwalajc przewozi je do krajw wiata. Wolno eglugi z 1815 przyniosa jeszcze wicej korzyci. W 1800 okoo 70% eksportu Brytanii trafio na rynki pozaeuropejskie. Byo to moliwe dziki udoskonaleniu funkcjonowania specjalistycznych gied towarowych. Handel krajowy i eksport rozwijay si te dziki sezonowym wyprzedaom, sprzeday ratalnej, katalogom itp. Na caym wiecie Brytyjczycy zakadali faktorie, magazyny, sklepy, gildie. W ich lad szli Europejczycy z kontynentu. Wkrtce zmonopolizowali handel midzynarodowi, decydujc o gustach, smakach, modzie. Oni te ulegali wpywom zewntrznym, wprowadzajc do domw elementy innych cywilizacji. Spoeczestwo nowego wiata potrzebowao coraz wicej atrakcyjnych towarw. Prawie wszystkie statki naleay do Europejczykw, czsto do Brytyjczykw. Najwicej jednostek pywao midzy Europ a Ameryk Pnocn. Wymiana towarowa i eksploracja zasobw spowodowaa przenoszenie kultur rolnych. Duy udzia mieli Brytyjczycy, Hiszpanie i Portugalczycy. W Ameryce pojawiaj si nowe gatunki zwierzt domowych. W Europie pojawiaj si ziemniaki, tyto, pomidory, morwy na skale masow. W zakresie operacji finansowych przodowali Brytyjczycy. Londyn sta si siedzib najwikszych bankw. Industrializacja pocigna za sob rozwj usug finansowych. Banki rodzinne cz si tworzc banki akcyjne. Niektre posiadaj fille w centrach finansowych Europy. Szczeglne zadanie mia bank narodowy, otrzymujcy prawo emisji pienidzy, w tym czsto pienidzy papierowych. Bank przechowywa te rezerwy kruszcowe, gdy waluty zostay oparte na parytecie kruszcw. Tu za przodujc Brytani, plasowaa si Belgia, ktra pod koniec XIX wieku, dziki kopalniom wgla, hutnictwu, szka, rosa na lokaln potg gospodarcz. Po 1815, na rozwj uprzemysowienia korzystny wpyw miay

stabilizacja Europy, zakoczenie blokady, likwidacja ogranicze. Due znaczenie miay czynniki takie jak bogate zasoby kapitaowe. Sprzyjay te europejska mentalno, ruchliwo, potrzeba sukcesu. Zalegoci rwnie prbuje odrobi Francja, specjalizujca si w wyrobach luksusowych, jak wyroby ze skry, perfumy itp. Francja stawia na jako nie ilo, dobrze na tym wychodzc, bowiem nabywanie ich towarw byo znakiem zamonoci. Przewaay niewielkie zakady, powstaway jedynie enklawy wielkiego przemysu. Dominowao nie mniej nadal rolnictwo, stanowice 48% dochodu. Po kongresie wiedeskim, odnotowuje si sukces Prus. Powstaje Niemiecki Zwizek Celny, skupiajcy pod sob 18 pastw niemieckich. W latach 20 podrnik Angielski zauwaa, e na Wezerze s co najmniej 22 komory celne. Procedura celna bya najwiksza barier wzrostu. Znoszenie wewntrznych ce, pozwolio na ksztatowanie si rynku oglno niemieckiego, przynoszc korzyci wszystkim. Zyskuje nadreskie Zagbie Ruhry, ktre w cigu lat wyroso na jeden z najwaniejszych okrgw grniczych i przemysowych. W rozwoju przemysu partycypowali bankierzy oraz kupcy z Kolonii i Frankfurtu. Gospodarka w Prusach jak w innych krajach, nie rozwija si tak jak brytyjska, a to ze wzgldu na jej etatyczno. W Prusach dziaaj liczne przedsibiorstwa pastwowe z udziaem kapitau pastwowego. Polityka ta pozwolia na gromadzenie duych rodkw potrzebnych do inwestowania w infrastruktur, zwaszcza w kolejnictwo. Panujce w Rosji stosunki feudalne, nie sprzyjay przemysowi. Huty i kopalnie na Uralu, manufaktury tekstylne Moskwy i Petersburga, zakady przemysowe dzielnicy imperium, Krlestwa Polskiego, opieray si na tradycyjnych rdach energii. W Rosji pracowali rwnie paszczyniani chopi, ktrych wydajno nie bya najlepsza. W Finlandii powstay nowoczesne, niewielkie zakady przemysowe. Drugim orodkiem nowoczesnej gospodarki staj si Stany Zjednoczone. Amerykanie skazani byli na sukces, przedsibiorczo sprzyjaa rozwojowi. Miay na koncie du liczb wynalazkw. Wrd wynalazcw znaleli si obaj prezydenci, Washington i Jefferson, do ktrych doczy Franklin. Opony wynajduje Charles Goodyear, maszyna do szycia wynalazkiem Isaaca Singera, Samuel Colt wynajduje szeciostrzaowy rewolwer. Walter Hunt za wynajduje agrafk, wszyscy oni za s znakiem rozwoju i udoskonalenia. Przemys amerykaski produkuje gwnie na rynek krajowy. Rozwojowi sprzyjay banki.

Do koca XVIII wieku to Azja Poudniowa wytwarzaa najwicej wiatowego bogactwa. U schyku XVIII nic nie zapowiadao poraki Chin. Synne z wysokiej jakoci produkcji rzemioso, oraz produkty manufaktur cieszyy si uznaniem konsumentw. Niezy by handel, gorzej z bankami. Podczas kiedy Zachd wkroczy jednak na drog coraz to wikszego rozwoju, Wschd zatrzyma si. Na Zachodzie pojawiay si coraz to nowsze wynalazki, podczas gdy na Wschodzie, uywano cigle tych samych rodkw. W latach 30 50, w krajach andyjskich i Meksyku, budowane jest wiele nowoczesnych kopalni metali, oraz saletry. Tylko z Peru midzy 40 a 70 latami wywieziono 9 milionw ton guana, traktowanych jako doskonay nawz. W latynoskiej industrializacji uczestniczyy gwnie kapitay zewntrzne. Lokalne silniej angaoway si w budow mynw i rzeni. ,,Jej Krlewska Mo Cukier sta si rdem prosperity Kuby, dziki czemu osiga status najbogatszego i najlepiej rozwinitego obok Argentyny kraju latynoskiego. Industrializacja tu bya zwizana gwnie z eksportem. Wiele wsi yo swoim yciem, w sposb samowystarczalny. Indianie uwaali, e artykuy w sklepach s dobrem wsplnym, dlatego w regionach gdzie ludno stanowia wikszo, towary byy ukryte na zapleczu. Na Bliskim i rodkowym Wschodzie w krajach arabskich, industrializacja nie wystpia. Wyroby z Europy docieray gwnie do miast wybrzea regionu, dlatego tradycyjne rzemioso miao si nie najgorzej. Byo ono oparte na surowcach, ktre dostarczaa palma daktylowa. Pierwsze prby stworzenia przemysu fabrycznego podja Turcja, ograniczajc si jednak prawie wycznie do budowy zakadw sucych armii i zbrojeniom. Ambitniejszy program naszkicowa wadca Egiptu, Muhamad Ali. W Egipcie inwestorem by panujcy. Industrializacja miaa inny charakter ni w Europie, bya oderwana od rachunku ekonomicznego, zgodna z kaprysem panujcego. Ten typ industrializacji jednak nie sprawdza si. Egiptu nie byo sta na wielkie wydatki. Budowa nowoczesnego przemysu w nienowoczesnym otoczeniu, w momencie kiedy muzumaskie spoeczestwo byo temu przeciwne, musiaa si zaama. Po 1850 roku Druga poowa stulecia to gwnie rozwj produkcji energii elektrycznej. Okazao si, e moe mie ona rne zastosowanie. Istotny udzia mia tu Ernst Siemens, ktry zbudowa prdnice elektryczn, oraz Amerykanie, np. Bell i Edison. Dokonywanie wynalazkw Edison traktowa jako zawd, I

sposb na dostatnie ycie. Upowszechnienie elektrycznoci uczynio ulice miast bezpieczniejszymi, pozwalao na caodobow prac w fabrykach i zakadach komunalnych. atwiej ni przy wiecach przeprowadzi mona byo zabieg chirurgiczny. 1859 W Pensylwanii zaczto uywa ropy do celw handlowych. Pojawiaj si produkty, nafty uywa si do lamp, a wreszcie silnikw spalinowych. Wraz z nowymi wynalazkami, rosa pozycja przemysu chemicznego, elektrycznego, elektrotechnicznego. Zmniejszyo si znaczenie cikiego przemysu, metalurgicznego i maszynowego, a take lekkiego. Mimo to nadal ceniono wgiel kamienny. W drugiej poowie XIX wieku, zagorzaa debata midzy zwolennikami wolnego handlu i liberalizmu gospodarczego a adherentami polityki protekcjonistycznej. Ci pierwsi byli wspierani przez Brytyjczykw, entuzjastw wolnego handlu i zniesienia taryf celnych hamujcych import zboa na Wyspy. Pewien wpyw na przebieg dyskusji miay cykle koniunkturalne. Po nagych wzrostach przychodzio zaamanie. Z powodu najwyej musiao nastpi powstrzymanie dalszego wzrostu, tak by dostosowa wielko produkcji do wielkoci konsumpcji. Wielka Brytania jako pierwsza zbudowaa gospodark rynkow, wic pierwsza odczua kryzys. Zawsze pomnaa on liczb zwolennikw protekcjonalizmu, dowodzcych e za pomoc instrumentw pastwowych, broni naley wasnej gospodarki. Konsekwencj sukcesu zwolennikw protekcjonizmu, zwanego etatyzmem, by wzrost roli pastwa, ktre producentom przyznawao subwencje i kredyty, ksztacio kadry, rozwijao szkolnictwo zawodowe. W czasie kryzysu z lat 70 i 80, zwolennicy wolnego handlu znajduj si w defensywie, gdy okazao si e towary amerykaskie i niemieckie s chtniej kupowane. Parlament przyjmuje ustaw o markach handlowych, ktra zobowizywaa do zaznaczenia na towarze miejsca produkcji. Te oznakowania przyjy si na caym wiecie, nie powstrzymay te konsumentw brytyjskich od kupna zagranicznych towarw. W latach 90 na Wyspach znw gr entuzjaci wolnego handlu. Wolny handel zaczyna powraca, gdy powody dla ktrych w latach 70 by ograniczony, w znacznej mierze ustpuj. Z ekonomicznych kalkulacji, wynika e liberalizacja handlu, jest bardziej zyskowna dla uprzemysowionych gospodarek, ze wzgldu na moliwoci zapacenia niszych kwot. Rosnca konkurencja midzy przedsibiorstwami, oraz zwikszajce koszty inwestycji, zmuszay producentw do wspdziaania, a nieraz i czenia

kapitaw. Zaczy pojawia si korporacje, ktre czyy kapitay wielu wacicieli, aby wsplnie inwestowa. Powstay kapita dzielono na tzw. Akcje, a ich waciciele uzyskiwali prawo do dywidendy, czyli zysku od wartoci zainteresowanego. To zachcao do inwestowanie w akcje przedsibiorstwa. Wielkie przedsibiorstwa, poszukujc rde kapitau, zaczy zawiera midzy sob porozumienia, w celu uzgodnienia wsplnej polityki cenowej. Wynikay one z potrzeby wdraania drogich i bardziej zaawansowanych technologii oraz wzrost kosztu bada. Porozumienia te zwano kartelami. Silniejsi na rynku podporzdkowywali sobie sabszych, narzucajc im sw polityk cenow. Zabieg ten nazywano trustami. Porozumienia producentw wspierane byy przez wielkie banki, udzielajce dugoterminowych kredytw. Banki coraz silniej zaangaowane byy w sytuacje, a kapita ich czy si z przemysowym, tworzc kapita finansowy. Dzieliy one rynek na wasny sposb, psuy go, sztucznie utrzymujc wysokie ceny. Powstanie monopoli przyczynio si do osabienia wolnego rynku, ale te do wzrostu wpywu na polityk pastw. Wadze pastwowe w Ameryce i Europie, dostrzegy niebezpieczestwo monopolu, to i mog zabi one wolno konkurencji. Utrudniay one ten proces, jednak nie powstrzymay procesu konsolidacji. 2.3. Gospodarcze centra i peryferie wiata Europa po 1850 wkroczya w trwajc 20 lat faz prosperity. Gospodarka kontynentalna pdzi do przodu, i stopniowo zblia si do poziomu rozwoju Wielkiej Brytanii. Ta z kolei stopniowo sabnie. W latach 80 wida wyranie i gospodarka brytyjska rozwija si wolniej, zbyt szybko si starzeje, cho w wielu branach zachowuje przodownictwo. Na wyspach opornie zomowano instalacje przemysowe, niechtnie inwestowano w nowe linie. Inne kraje natomiast szybko si rozwijay. W 1890, w produkcji stali i surwki, Brytani przecigaj Stany Zjednoczone, a Niemcy czyni to nieco pniej. Mimo to, Wyspy pozostaj wyznawc idei wolnego handlu, elastycznoci i stabilizacji. Przestaj by pierwsza potg, ale mimo to pozostaj w centrum midzynarodowego handlu. Zachowuje te przodownictwo w finansach i na rynku kapitaowym. Pierwsza potg przemysow staj si Stany Zjednoczone, w ktrych przyspiesza rozwj gospodarczy, na co wpyw miao zakoczenie wojny secesyjnej. Stany przecigaj Brytanie w produkcji na jednego mieszkaca. Amerykaska mentalno, optymizm, wola posiadania, przyczyniaj si do

tego w duym stopniu. Do walki o wydajno wzywa Herrington Emerson, autor Dwunastu zasad wydajnoci, wydanego w 1912. Nowy Jork staje si centrum finansowym wiata. Tutaj na Wall Street, sw siedzib maj najwiksze banki, a gieda nowojorska wspdecyduje o losach gospodarki wiatowej. Znakiem rozwoju byy liczne wystawy przemysowe. Po wojnie rozwija si rnorodny przemys, w tym stalowy, ze stolic w Pittsburgh. Andrew Carnegie sta si najsynniejszym producentem stali. Flagowym produktem Ameryki staj si samochody Forda, wychowanego na farmie, budujcego fabryk w Detroit, a pniej uruchamiajcego tamow produkcj. W 1908 Fort kosztowa 850 dolarw, okazujc si towarem dla redniej kadry. Samochd, drapacze chmur i reklamy, stay si symbolem nowej Ameryki. Reklama gloryfikowaa czowieka, wspieraa marzenia o jego amerykaskim nie, i karmia zudzeniami o dostpnoci produktw. Przed reklam nie byo ucieczki, pojawiaa si wszdzie, katalogach, ulotkach, bilbordach. Nowoci byo to dla Europejczykw, ktrzy twierdzili e dobry towar nie wymaga reklamy. Najwicej zarabiali ci, ktrzy potrafili zaskoczy. W XIX wieku do grupy zamoniejszych krajw latynoskich docza Brazylia, dziki rozwojowi grnictwa w Minas Gerais, i znacznej iloci imigrantw. Osiga dziki temu przychody wiksze ni w Portugalii. wiadectwem tego jest wielka wystawa krajowa w Rio de Janeiro. Dochody w Ameryce byy nie rozoone, obok zamonych, wystpoway masy biedakw. Nadal due znaczenie gospodarcze ma rolnictwo, 90% produkcji srebra przypada na kraje latynoskie, gwnie Meksyk. Grnik natomiast pracuje za ndzne pienidze, naraony na wszelkie niedogodnoci, np. pylic. Do midzynarodowej wymiany wkrtce doczaj si kraje anglosaskie jak Kanada, Australia, Nowa Zelandia. Pniej Afryka, synca jako kraj bogaty w diamenty. Dziki zoom metali i zota, Afryka szybko si bogacia. W Europie najszybciej rozwijay si Niemcy. Po 71 perfekcyjnie wykorzystuj spniony start. Fabryki jakie stawiali byy nowoczeniejsze od brytyjskich. Du role odgryway uniwersytety i instytucje badawcze. Doceniano znaczenie bada i inwestowano w nowe technologie. Szczeglnie dobrze prosperowaa chemia, w ktrej to dziedzinie Niemcy staj si potentatem wiatowym. Rozwija si rwnie przemys kosmetyczny, wraz z np. mark Beiersdorf z Hamburga. Gospodarka niemiecka rozwijaa si rednio o ponad 3% rocznie, a w przeliczeniu na 1 mieszkaca, prawie 2%, mimo to, wielu pracowao jeszcze w rolnictwie.

Francja rwnie zacza unowoczenia swj przemys, produkujcy na potrzeby kolejnictwa i armii. Marki jak Renault, Michelin, Citroen, stay si rozpoznawalne na wiecie, tak jak francuskie wynalazki np. piece hutnicze braci Martin. Mocna bya francuska waluta, silny by sektor finansowy. Kraj rozwija si bez gwatownych przyspiesze, spoeczestwo zmieniao si wolno. Wochy rwnie szy za ciosem, ich saboci jednak by brak podstawowych surowcw, oraz kontrast midzy pnoc a poudniem. Pnoc bya wysoko rozwinita, tam powstaway due banki, firmy handlowe i ubezpieczeniowe, tam znajduj swoj siedzib firmy, marki znane do dzi, jak Fiat, Pirelli. Poudnie pozostaje zacofane, zastyge w swych redniowiecznych pogldach i strukturach. U Habsburgw industrializacja przebiegaa stabilnie. Wyrniay si okolice Wiednia, Styria, Czechy zachodnie itp. Poziom ycia i dochody nie rni si zbytnio od francuskiego i niemieckiego. Prowincje pnocno wschodnie, Galicja, Bukowina, byy jednak w gorszym pooeniu, odbiegajc od redniej austriackiej. Wgry za byy jednym z biedniejszych regionw Europy. Industrializacja obejmuje rwnie kraje bakaskie. W Bugarii, Serbii i Czarnogrze, nie byo cikiego przemysu, poza grnictwem metali. Rumunia rwnie nie zaistniaa w niczym specjalnym. Grecja miaa najlepiej rozwinity sektor usug na Bakanach. W 1861 zniesione zostaje poddastwo i uwaszczenie chopw, co wykorzystuje Rosja. Znacznie rozbudowuje przemys, zwaszcza wydobywczy, ciki i tekstylny, a na Ukrainie cukrowniczy i spoywczy. Staje si wielkim producentem cukru, mki, wyrobw tytoniowych i bawenianych. Od 90 lat naley do najszybciej rozwijajcych si gospodarek wiata. Bez inwestycji w koleje elazne i bez udziau kapitau zagranicznego nie byo by to moliwe. Poniesione nakady szybko jednak zwracay si w kolejnych latach. Rosja bya krajem atrakcyjnym dziki surowcom oraz taniej sile roboczej, wsparciu wadz, oraz chonnemu rynkowi wewntrznemu. Istniao jednak rwnie tysice zakadw rzemielniczych o zacofanym charakterze. W XIX wieku rozpocz si rwnie spniony proces industrializacji w poudniowej i wschodniej Azji. Fabryki powstaj w Indiach, w tym metalurgiczne, spoywcze oraz wkiennicze. Bombaj i Kalkuta staj si orodkami przemysu, i mocy gospodarczej Indii. Wrd przemysowcw przewaaj Brytyjczycy, ale pojawiaj si te pierwsi rodzimi przedsibiorcy. Brytyjczycy i Hindusi zakadali kopalnie wgla kamiennego, ktrego produkcja

wynosia 10 milionw ton rocznie. Mimo to okoo 85% Hindusw znajdowao zatrudnienie w rolnictwie. Chiny do 1914 przewaay w tradycyjnych metodach. Gwnym inwestorem zwaszcza w przemyle zbrojeniowym byo cesarstwo, lecz wiele zakadw opierao si na faszywych zaoeniach a nie na rachunku strat i zysku. Lepiej rozwijaj si zakady prywatne. Rodzcy si przemys by sabo powizany z rynkiem wewntrznym, a gospodarka nie moga si lepiej rozwija ze wzgldu na przeszkody prawne. Rozwj kapitalizmu hamoway prawo oraz zasady dziedziczenia. Ojciec dzieli ziemi miedzy synw po rwno. Taki podzia blokowa akumulacje kapitau, i oznacza jedynie rwne dzielenie biedy. Japonia natomiast bya przykadem przeszczepienia zasad industrializacji z Europy, gwnie Niemiec. Zbudowali oni od podstaw nowa gospodark, pastwo, spoeczestwo, i nie wyrzekajc si przy tym tradycji. Japoczycy doskonale widzieli i nowoczesne inwestycje przeprowadzone w kraju zacofanym nie doprowadza do niczego. Na mod Europejsk wiec, postanowili zmieni wszystko a niebo pociemniao od dymu fabryk. Musieli oni importowa wgiel kamienny i rudy elaza. Zaibatsu koncerny japoskie, nawizujce do tradycji solidarnoci grupowej Japoczykw. ROZDZIA 3 CZOWIEK: CODZIENNO I JAKO YCIA 3.1. Od dyliansw do samochodw. (Nie)przyjemno podrowania XIX to zmiany w zakresie jakoci ycia. Przeom nastpuje w momencie, kiedy moliwe jest przemieszczanie si na dalsze odlegoci w krtszym czasie, i w przystpniejszy sposb. W pierwszych latach podrowano jak przed wiekami. Uywano karety, konia, statkw aglowych, i barek wykorzystujcych ludzkie minie. Krloway dylianse konne, ktre przewoziy poczt i pasaerw. Obsugiwali je konduktorzy lub pocztylioni. Jako poczty bya coraz lepsza, dylianse sprawniejsze, ale ceny wysokie. W Tybecie uywano do transportu muw. Rwnie w Meksyku. Na Karaibach uywano wozw dwukoowych. Uywano rwnie rikszy, do ktrej zaprzgani byli ludzie. Podre zawsze naleay do mczcych. Wymagay dobrego zdrowia, i psychicznej oraz fizycznej kondycji. Pojazdy podatne byy na wiele uszkodze, np. odpaday koa, pkay resory. Podrnym przeszkadza kurz, upay, ulewy. Czsto upijano si by znosi trudy lepiej. Podre za nie naleay do tanich.

Szybko przemieszczania zaleaa od jakoci drg. W 1810 najlepsze drogi miaa Francja, a Pary mia poczenie ze wszystkimi najwaniejszymi stolicami i portami Europy. Wielka Brytania konstruuje natomiast drogi z tuczenia, ze specjalnym spoiwem. Dobry system drg posiadaa te Holandia. W pozostaych pastwach Europy i wiat drg szosowych byo niewiele. Przewaay polne, moliwe do przejechania w sprzyjajcych warunkach. Po wielu krajach, podr bya niebezpieczna ze wzgldu na bandytw. Byo to prawdziw plag. Bywao e wynajmowano ich z kolei do ochrony przed innymi im podobnymi. Na Bakanach, hajdukowie atakowali nawet eskortowane przez onierzy karawany kupieckie. W pierwszej poowie wieku, w Europie, zamoni korzystali ze swoich rodkw komunikacji. Podrowali ze sub, z kredensami, a wic z domem na kkach, i z ochron. Noclegi znajdywali w paacach u zaprzyjanionych rodzin. Dobrze urodzeni chtnie jedzili konno. Dopiero pod koniec XIX jazda dyliansem staa si mniej uciliwa dziki nowej jakoci drg, ktre wirowano i brukowano. Nowe drogi brukowane zaczto budowa nawet w Japonii, gdzie z reguy byy szerokie i dobrze utrzymane. Koleje elazne Rewolucyjne zmiany w kwestii transportu niewtpliwie zawdzicza mona kolejom, ktre zwano elaznymi. Rozpoczy si one w 1825 roku, kiedy po wielu prbach, uruchomiona zostaje pierwsza linia kolejowa na wiecie, ze Stockton-on-Tees do Darlington. Obsugiwaa j lokomotywa parowa, wynaleziona przez Georga Stephensona, ktra cigna 34 wagony. Pocztkowo suy jej musiay tory drewniane. Drewniano elazne pojawiy si kilkanacie lat pniej. Pocztkowo do korzystania z tych usug znacznie atwiej przekona byo rozwocych towary ni pasaerw. Koleje zreszt byy zawodne, wybuchay poary, wypaday z szyn. Najgorzej podrowao si w niszych klasach, w wagonach otwartych bez awek. Po 1850 liczba pasaerw ronie, jak i szybko jazdy pocigami. Bez problemu przekraczaj one prdko 15 km/h, pierwszy pocig za przekracza 50 km/h. Podr ldem z Parya do Petersburga skraca si z 25 dni do 36 godzin. Najmniej przez pierwsze dziesiciolecia podrowano kolejami jak dyliansami, rwnie ze wzgldu na bezpieczestwo oraz brak toalet. Noc

spdzano w hotelu. Pierwsze wagoniki z zamonymi podrnymi, wyglday jak dylianse. Stacje stylizowane byy na dwory. Od lat 30 koleje regularnie budowane s w Belgii, Austrii, Hiszpanii, Danii. W 1830 roku powstaje pierwsza linia kolejowa w Nowym wiecie w okolicach Baltimore. W 1836 drogi elazne s ju w Ameryce latynoskiej, najwczeniej na Kubie. Nie wszdzie jednak kolej zyskiwaa powszechn akceptacje. Nieraz gos zabierali kapani i politycy, majc je za diabelskie nasienie. Bali si ich rzemielnicy, kolej bowiem woono towary fabryczne. Starano si udowodni na si szkodliwy wpyw kolei, co prowadzio do zabawnych z punktu widzenia sytuacji. Mimo tych utrudnie, ju wkrtce kolej staa si symbolem siy, ktra cignie za sob przemys i nauk. Korzyci z produkcji lokomotyw i szyn za, byy spore. W drugiej poowie wieku, kolej cigle rozwija si szybko, czc kolejne kraje i miasta na kontynentach. W Europie linie kolejowe licz 280 tysicy kilometrw. Najwiksz central kolejow na wiecie by Nowy Jork, z ktrego codziennie odjedao 2 tysice skadw pocigw. Najszybciej i najwicej budowano w Afryce Poudniowej, ktrej kolonialne wadze realizoway strategi Rhodesa. Bardzo szybko rozwijao si kolejnictwo w Japonii. Od 1872 roku kiedy oddano do uytku pierwsza linie kolejow, Japoczycy polubili koleje, ale dlatego tylko e skracay znacznie czas podry. Lubiano je te w latynoskiej Ameryce, gdzie skracay czas podry midzy plantacjami. Z roku na rok wprowadzane zostay coraz to nowsze ulepszenia. Parowozy dostay stalowe kaduby, wagony przedzielane byy korytarzami. Olbrzymi udzia mia Amerykanin G.M. Pullman, ktry zbudowa pod Chicago najwiksz fabryk pocigw. Najbardziej znanym pocigiem sypialnym by Orient Express z Parya do Stambuu. W wielu krajach, budowa linii kolejowych to pokonywanie powanych przeszkd terenowych, jak na przykad w USA. Musiano przeprowadzi tam w 1869 tory przez masyw Gr Skalistych. Kolej zostaa te przeprowadzona przez kanadyjski odcinek gr, w 1885 roku. Ernest Malinowski podj si budowy kolei przez Lim do grskiej La Oroya. Najbardziej znan lini kolejow bya trasa BB, ktra prowadzia z Berlina przez Belgrad do Bagdadu zatok Persk.

Tory kolejowe nie zawsze biegy w linii prostej, o ich kierunku czsto decydowali wpywowi obywatele, interesujcy si tym, by przebiegay jak najdalej od ich posiadoci. W 1844 zosta wprowadzony telegraf, przez Samuela Morsa, traktowany jako dodatek do kolei. Okaza si on by wietnym urzdzeniem do przekazywania informacji zarwno militarnych jak i kolejowych. Rozwj kolei upowszechnio take zegary, co z kolei sprawio wprowadzenie stref czasowych. Parowce i kanay Maszyna parowa znalaza swe zastosowanie w egludze wodnej. W 1807 zbudowany zostaje pierwszy statek parowy, ktry pyn w gr rzeki Hudson z Nowego Jorku do Albany. Wynalazc by amerykaski inynier irlandzkiego pochodzenia, Robert Fulton. W pierwszej kolejnoci parowce sprawdzay si w egludze rdldowej, na duych rzekach w USA i Kanadzie, oraz w Europie. Wkrtce parowce pojawiay si na rzece Ohio, oraz na Wielkich Jeziorach. W 1830 kursowao w USA 400 parowcw, a 25 lat pniej, 700. Stay si one wic podstawowym rodkiem transportu, inwestowano wic w nie due pienidze. Parowce pojawiaj si rwnie na Renie, abie, Rodanie i Dunaju. Brytyjczycy wprowadzaj je rwnie na Eufracie, Tygrysie, Gangesie, Rosjanie na Wodze. Nie odgrywaj jednak wikszej roli w dziedzinie transportu. Budowano rwnie kanay, gdy wiele rzek zwyczajnie nie nadawao si do funkcji transportowych. Na morzach i oceanach, parowce dugo czekay na swe zastosowanie. aglowce byy nadal niezawodne, parowce za czsto ulegay uszkodzeniom. Zastpienie drewna wglem, zwikszyo zainteresowanie parowcami. Jedynie w liniach europejskich szybciej przyjmoway si, a eglug uatwiay latarnie morskie. 5 stycznia 1818 uruchomiono lini parowcow, midzy Nowym Jorkiem a Liverpoolem. Tum na wybrzeu bi brawo. Ceny biletw byy wysokie i jedynie dla zamonych. W latach 40 zaczto eksploatowa linie parowcow Boston Liverpool. eglug transatlantyck dominuj Brytyjczycy, a tona ich floty wynosi 47% tonau wiatowego w 1850. Od koca XIX coraz wikszym tonaem dysponuj jednak Niemcy i Japonia, ta druga posiadaa w 1912 roku 5400 parowcw. 16 listopada 1869 otwarcie Kanau Sueskiego, jednej z najwaniejszych arterii transportu wiatowego.

15 sierpie 1914 otwarcie Kanau Panamskiego, umoliwiajcego transport towarw drog morsk midzy zachodnimi a wschodnimi portami USA. Afera panamska Francuzi, nie Amerykanie, rozpoczli budow kanau. Budowniczym by Lesseps, podczas prac za, doszo do wielu malwersacji, tuszowanych dziki skorumpowanych urzdnikw. Kiedy projekt zbankrutowa, do pracy wczyli si Amerykanie, natykajc na opr Kolumbii. Podjudzajc lud, ogosili ewentualnie jej niepodlego, cho faktycznie Kolumbia bya od nich zalena. Wadze Panamy byy podporzdkowane USA, a wiec dokoczenie kanau byo moliwe. Samochody, samoloty, jazda po miecie Maszyna parowa nie zostaje zaadoptowana do podry po drogach. Parowe pojazdy odnosz sukces co najwyej w roli. Budowa nowych drg zachcaa jednak do prac nad wynalezieniem pojazdu nie tak zalenego jak pocig, od szyn. Karol Benz jako pierwszy konstruuje w 1885 trjkoowy pojazd na benzyn zwany Motorwagenem. Francuz Andre Michelin z kolei w 1888 opatentowa opony produkowane pniej na skale przemysow. W kilka lat pniej powstaj pierwsze wytwrnie samochodw, a na pocztku XX wieku samochd to czynna konkurencja dla dyliansw i tramwajw. Do pewnego czasu jednak, byy one jedynie inn wersj dyliansu, z kierowc zamiast wonicy. Nie mg on jeszcze rywalizowa z kolej. W 1911 zarejestrowanych byo nieco ponad 2 miliony samochodw, by on bowiem gwnie zabawk bogatych. Znakomicie jednak suy w wycigach i rajdach samochodowych. Uznanie zyskiwa te w oczach wodarzy miast, prowadzcych go do suby jako sanitarki lub jako wozy policyjne. Take w ograniczonym zakresie jako transport miejski. W Paryu 1898 wprowadzono pierwsza takswk. Samochody powoli zdobywaj popularno. Budz liczne wtpliwoci, nieraz ludzie reagowali drogo, rozsypywali gwodzie i szko na drogach. Na pocztku ograniczano prdko samochodu na drogach do 4 kilometrw. Szybko jednak przyzwyczajono si do samochodw, wprowadzono te szybko kary za amanie przepisw drogowych, oraz jazd po pijaku. Obok samochodu, furor robi samolot, prezentowany na pokazach i wycigach. By on ostatnim wielkim wynalazkiem XIX wieku. Za pocztek lotnictwa uwaa si przelot samolotem w pobliu Dayton w 1903 roku. Lot trwa jedynie 559 sekund. Autorami byli Orville i Wilbur Wright,

producenci rowerw. W 1908 roku, Louis Bleriot przelatuje nad kanaem La Manche. Prace nad konstrukcj postpoway. Samoloty wygryway ze sterowcami Ferdinanda Zeppelina. Sterowce byy zbyt wolne. Jako pojazd miejski dominoway konie wynajmowane u prywatnych przewodnikw. Opaty uiszczano w budkach, modne stay si rwnie jednokonne doroki, synce z oszukiwania klientw i pryncypaw. Prba wprowadzenia taksomierzy nie powioda si. Przed 1914 samochody nie wypary jeszcze doroek i karoc, stanowiy ju jednak pewn konkurencje. W duych miastach czsto pojawiay si korki, a dua liczba pojazdw przekadaa si na haas. Stukot kopyt, przekrzykiwanie si wonicw. Jazda nie naleaa rwnie do bezpiecznych, konie wpaday na siebie, pkay spryny, itp. W wielu krajach popularno zyskuj lektyki, wyposaone w numer oraz dwie latarnie, naliczajce podwjnie za kurs nocny. Pierwsza poowa XIX to czas omnibusw, krytych pojazdw wieloosobowych. Pierwsze linie uruchomiono w 1826 w Paryu. Wadze powoyway towarzystwo eksploatacji omnibusowych. Omnibusy zwane byy rwnie amerykaskimi tramwajami, amerykaskie za skaday si z kilku pojazdw. W latach 80 i 90 pojawia si tramwaj elektryczny, wypierajcy tramwaje konne. Jedzi on po tych samych torach co jego poprzednik. Nawizaniem do linii tramwajowych byo metro, bezkolizyjna kolej miejska, biegnca podziemnym tunelem. Najwczeniej pojawia si w Londynie, w 1863 roku, zostao ono obsugiwane przez specjalne parowozy. W 1900 roku rusza rwnie metro w Paryu i Nowym Jorku. W miastach bez metra i tramwajw, efektywny stawa si rower pojawiajcy si w latach 60, najpierw jako welocyped, potem bicykle. Szerokie zainteresowanie kolarstwem przyczyniao si do zainteresowania si tym rodkiem transportu. W 1914 w Europie i Ameryce, tysice osb dojedao rowerem do pracy. Zasadniczo yo si coraz wygodniej, chocia nie we wszystkich krajach dostpne byy owe nowinki. Podre i turystyka Ludzie podrowali od zawsze, nigdy jednak w tak licznym gronie i tak czsto. A przede wszystkim tak szybko. Popularne byy podre artystyczne, czy te prowadzce do wielu interesujcych miejsc. Podrowano rwnie w celach naukowych, np. w paszporcie Alexandra von Humboldta, znajduje si zapis ,,Podr w celu zdobywania wiedzy. onierze mogli poznawa wiele

regionw i krajw. Podre przyczyniay si do rozbudzania uczu patriotycznych. Na szersz skale jednak, podre umoliwione zostay przez wprowadzenie patnych urlopw. Wielka Brytania ustanowia w 1833 roku 8 p dni wolnych w roku dla robotnikw poniej 18 roku ycia, a w 1871, przeduono do 7 dni urlop dla wszystkich pracownikw. Sport wyczynowy nagabywa do podry, robia to rwnie literatura podrnicza, sawica magiczne miejsca do wyprawy. Okoo 1880 turystyka masowa staje si faktem. Przybieraa rne formy, zorganizowane i spontaniczne, indywidualne i grupowe. Dziki podrom wiat si kurczy, by poznawany coraz lepiej. Turysta podrujcy do krajw Wschodu, nie musia ju jak niegdy zaopatrzy si w zapas ywnoci, ekwipunku itp. Lord Byron zachwala tanio przedsiwzicia. W 1900 roku ksztaci si sie usug turystycznych. W duych nakadach wydawane s ksiki podrnicze i przewodniki. Agencje informuj podrnych o cenach hoteli, biletach kolejowych i tych na parowce. Thomas Cook by organizatorem pierwszej wycieczki zbiorowej. 3.2. Komunikacja spoeczna. Obieg informacji. Prasa rdem wymiany informacji na pocztku wieku byy listy. Gwarantoway przepyw wieci ze wiata, suyy do nawizywania nowych kontaktw i umacniania wizw rodzinnych. Nisze ceny papieru i postp alfabetyzacji, upowszechnia sztuk pisania. Niektrzy intelektualici otrzymuj po kilkanacie listw dziennie. Obieg wiadomoci w skali globu zwielokrotnia telegraf i telefon. W XIX koczy si epoka ktra przekazywanie informacji dyktuje jedynie szybkoci przemieszczania si. W 1875 konstruowany jest aparat szybko piszcy, uatwiajcy przesyanie depesz. Dziki Bellowi i Edisonowi, wprowadza si publiczny telefon, dziki czemu gos ludzki przekazywany by na odlego. W krajach skandynawskich zarejestrowano najwicej aparatw. Stale unowoczeniana poczta rwnie bya przyczyn wymiany informacji. Rozwj usug wraz z mod na podrowanie przyczynia si do podwojenia liczby przesyanych listw. Wprowadzenie znaczkw rwnie byo dobrym pomysem. Opat za wysyk ponosi bowiem teraz nadawca. Kosztem do tej pory obarczony by odbiorca. W 70 i 80 latach, popularne byy kartki pocztowe.

Funkcjonowanie rynku pocztowego, regulowa traktat przyjty w Bernie. Poczty wiata zaczynaj pracowa szybciej i wydajniej. List z Warszawy do Rzymu szed 2-3 dni. Szybko informacji nabiera wartoci komercyjnej, decyduje o popularnoci i sprzeday tytuw prasowych. Prasa staje si istotnym skadnikiem codziennoci, a gazety skaday si wedug ,,The Liverpool Adviser, na jeden z czynnikw ycia. Rosy stopniowo nakady i poczytalno gazet, a informacje byy coraz aktualniejsze. Najwczeniej powsta Havas, w 1835. ,,New York Times powstaje w 1851. Duym zainteresowaniem cieszy si ,,The Times, ukazujcy si od 1785. Pojawiay si take gazety dla czytelnikw sabiej wyksztaconych. Pojawia si nawyk czytania. Nowy czytelnik oznacza rozwj rynku. Personalizacji towarzyszy komercja. Gazety z du liczb reklam staj si nie maym dochodem. ycie byo coraz bogatsze, a nowe tytuy wiadczyy o nowej klienteli. Najwicej gazet byo w USA, co spowodowane byo agresywn metod marketingu i reklamy. Nie mniej mogy trafi dziki temu do duej iloci czytelnikw. Joseph Pulitzer funduje szko dziennikarstwa, oraz nagrod swojego imienia, przyznawana do dzi. Rynek rozwija si rwnie w Ameryce latynoskiej, peruwiaski ,,El Commercio pojawia si nawet w Europie. Gazety tam miay wpyw na ksztatowanie si elit intelektualnych. Czsto poziom dorwnywa najlepszym gazetom europejskim. Azja rwnie staa si bogatym rynkiem prasowym, zwaszcza Japonia, np. ,,Hochi Shimbun z 1872. Gazety pojawiaj si rwnie w krajach arabskich. Rwnie Liban i Syria doczekay si swej prasy. Na rozwj prasy w Wielkiej Brytanii mia duy wpyw traktat o wolnoci druku z 1835 roku. Prawo prasowe ulegao liberyzacji, cho w wielu pastwach istniaa nadal cenzura, i to ona decydowaa o zawartoci magazynw i gazet. Najgorzej byo w Prusach, gdzie gazety byy czasem konfiskowane. Prasa zmieniaa wiat i jego mieszkacw, rozbudzaa ciekawo i wywoywaa gd sowa drukowanego. Miaa udzia w modernizacji i demokratyzacji pastw i spoeczestw, speniaa te funkcje edukacyjne. Rozwoju rynku towarzyszy proces polaryzacji. Zaostrzaa si konkurencja i walka o klienta. Gazety stosoway rne techniki marketingowe by przyciga uwag. Obok dziennikw, zaczy pojawia si kolorowe czasopisma dziedzinowe i branowe. Zdecydowana ich wikszo miaa charakter

komercyjny. Pojawiaa si rwnie prasa bulwarowa, ktrej zasad byo ,,dawa krew na pierwsza stron. Pojawia si nowy typ dziennikarstwa, polujcego na sensacje, czy te nawet jej celowym wywoywaniu. Z reguy osobnik taki nie opatrywa artykuu wasnym nazwiskiem. W Ameryce ten styl zwano tym dziennikarstwem. ,,Kiedy pies gryzie czowieka, to nie jest news, bo zdarza si to czsto. Za to kiedy czowiek gryzie psa to news. Znajduj si firmy, apice sensacyjne historie. Prasa pocza wywoywa emocje, i czsto bardzo skutecznie na nich graa. Przygotowaa ona grunt dla wojny amerykasko hiszpaskiej. Miaa udzia rwnie w podgrzewaniu konfliktu marokaskiego midzy Niemcami a Francj. Pras nazywano czwartym stanem. Nowinki techniczne miay wpyw na rozwj edytorstwa, prasa cylindryczna zostaa zastosowana po raz pierwszy przez londyski ,,The Times. Maszyna znalaza zastosowanie take na kolei, na poczcie, w urzdach. Zmienia si te sposb kolportau gazet, a zwaszcza dziennikw. W pierwszej poowie otrzymywali je jedynie prenumeratorzy. Potem zaczto je sprzedawa w takich miejscach, jak dworce kolejowe tudzie restauracje. W kocu do boju o klienta ruszaj gazeciarze. 3.3. Przestrze prywatna. Dom. Mieszkanie Dla ludzi XIX przestrze prywatna miaa najwiksze znaczenie i warto. Szczeglnie j te ochraniali. Najwaniejszym obiektem by dom, mieszkacy czuli si w nim wolni. Bez zaproszenia nikt obcy nie bdzie nachodzi. W domu odbyway si rodzinne ceremonie i uroczystoci. W domu troszczono si o poywienie, zabiegano by spiarnie byy zaopatrzone, przyrzdzano posiki. Domy budowano zalenie od kultury, z cegy, kamienia, lodu, skr, somy. W Europie i Ameryce ludzie z reguy mieszkali we wasnych domach. We wikszych miastach posiadali je nieliczni. Rzemielnicy i robotnicy gniedzili si w kamienicach czynszowych. W miastach przemysowych dua liczba osb ya w fatalnych warunkach, w jednej izbie mieszkao po kilkanacie osb. Jako mieszka warstw biedniejszych zacza ulega poprawie zwaszcza w XX wieku. Niektrzy robotnicy dorabiali si wasnych domkw. Poprawi si ich stan higieniczny. Pozytywy te nastpuj gwnie w krajach zamonych, zwaszcza w Wielkiej Brytanii i Ameryce. Domy proletariackie w biedniejszych regionach wiata niewiele si zmieniaj.

Im bliej centrum miast, tym warunki byy lepsze. Wille zamonych rodzin okalay miasta obu Ameryk, Europy i Rosji. W Rosji Piotr I zacz przyjmowa zwyczaj budowy drewnianych domw w pobliu miast. W Europie i Ameryce niemae rnice istniay w jakoci domw wiejskich. Koo 1914 roku, na farmach zachodniej Europy i Ameryki pnocnej, domy z kominem byy czym oczywistym, a w Europie Wschodniej oraz na Bakanach, rzecz niezwyk. Powszechne byy tam kurne chaty. Z reguy w domach biedoty nie byo podogi lecz klepisko. W domach farmerw nastpuje rozdzielne budowanie domw. Na wschodnim kracu, wiejskie domy kryy strzechy, na Zachodzie ju dachwki. Styl ycia farmerw zacz si upodabnia do stylu ycia rednich warstw miejskich. Na przestrzeni wiekw zmienia si owietlenie mieszka, zwaszcza w Europie i Ameryce. wiece zostaj zastpione przez lamy gazowe i naftowe, a od koca stulecia w elektryczne. Do zapalania wiec uywano zapaek, w niektrych rejonach wiejskich jednak nie uywano nawet wiec, bo byy za drogie. W Japonii szczegln popularno odnioso owietlenie gazowe. Kto grosza chciaby oszczdzi, Kto zdrowie swoje szanuje, Unikn pragnie poaru, Niech kuchni gazow kupuje. W Ameryce rodkowej, Karaibach, w Amazonii oraz w gorcych rejonach Azji, domy byy proste, lekkie, otoczone rolinnoci chronic przed upaem i deszczem. Biedniejsi buduj domostwa z kory palm. Ich domy czsto nie miay cian zewntrznych, a jeli tak, to bez szyb w oknach. ycie toczyo si gwnie przed domem, ktry przez to nie mia tej wartoci co w Europie. W czasie upaw, spano gwnie w hamakach. Na Bliskim i rodkowym Wschodzie, oraz w Afryce, w pejzau wsi i miast, dominoway domy murowane z kamienia, cegy i gliny. Z zewntrz wyglday nieciekawie, wewntrz byy zdobione, urzdzano ogrody z krzewami i rzdami kwiatw. Znajdowao si mao mebli, za to podogi byy ozdabiane, za na dywanach klczano i siadano. Chodzono w mikkim obuwiu, tak zwanych papuciach. Biedni budowali swe domy z trzciny. W Chinach poza bogatymi kwartaami, wszechobecne byy lepianki z drewna i gliny, oraz z suszonej cegy i bambusa. W Tybecie wiejskie i miejskie domy byy murowane z powodu braku drewna. W Tokio natomiast dominoway domy drewniane.

3.4. Higiena. Zdrowie Na pocztku XIX stulecia, ludzie byli tolerancyjni wobec nieczystoci, brudu, kurzu, itp., nie znana bya bowiem zaleno tych czynnikw wobec dugoci ycia. W pastwach europejskich jednak, zaczto zwraca uwag n