Czasy NowożytNeczasy-nowozytne.pl/Czasy_24.pdfandrzej Chwalba (kraków), karin Friedrich...

Czasy NowożytNe

ModerNages

VoL. 24

CzasyNowożytNe

toM 24

warszawa 2011

ProfesorowistaNisławowi saLMoNowiCzowi

współzałożycielowi i pierwszemu wieloletniemu redaktorowi naczelnemu „Czasów Nowożytnych”

z okazji80. rocznicy Urodzinz najlepszymi życzeniami

tom ten dedykują Przyjaciele i współpracownicy

rada NaUkowaiwan Michelangelo d’aprile (Poczdam), Hans-Jürgen Bömelburg (giessen)

andrzej Chwalba (kraków), karin Friedrich (aberdeen), Henryk gmiterek (Lublin) andrzej kamieński (Poznań) Cezary kuklo (Białystok)

Janusz Małłek (toruń) – przewodniczący, włodzimierz Mędrzecki (warszawa) krzysztof Mikulski (toruń), stanisław salmonowicz (toruń)

edward włodarczyk (szczecin)

koLegiUM redakCyJNeigor kąkolewski (warszawa), wojciech sławiński (toruń) – sekretarz

Jacek wijaczka (toruń) – redaktor naczelny

reCeNzeNCiprof. dr hab. krzysztof Mikulski

prof. dr hab. szczepan wierzchosławski

adres redakCJiPolskie towarzystwo Historyczne

zarząd głównyrynek starego Miasta 29/31

00–272 warszawa

koNtakt [email protected]

www.czasy-nowozytne.pl

wydawCazarząd główny

Polskiego towarzystwa Historycznego

sPis treśCi

Artykuły

Wojciech Sławiński (Lublin–Toruń) – Stanisław Sarnicki jako działacz reformacyjny (część II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Piotr Paluchowski (Gdańsk) – Miejsca i terminy jarmarków na terenie Prus Królewskich i Książęcych w końcu XVI wieku na podstawie wykazów z gdańskich kalendarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

Maria Bogucka (Warszawa) – Z dziejów stosunków polsko-holenderskich w XVI–XVII wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Edmund kizik (Gdańsk) – Uroczystości przy remontach szubienicy i pręgierzy w Gdańsku od drugiej połowy XVI do początku XIX wieku. Przyczynek do dziejów ceremonii publicznych w okresie nowożytnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Jerzy Dygdała (Toruń) – Jeszcze o nazwach dwóch części Prus w XVIII wieku . . . . 91Władysław Zajewski (Gdańsk) – Wybicki o meandrach rewolucji francuskiej

1789 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105kazimierz Maliszewski (Toruń) – Londyński „Spectator” jako wzorzec czasopisma

moralno-obyczajowego w epoce Oświecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117kazimierz Puchowski (Gdańsk) – Edukacja elit w szkolnictwie katolickim

i protestanckim w Prusach Królewskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133Marian Chachaj (Lublin) – Czy w XVIII wieku drukowano w Zamościu tezy

rozpraw doktorskich z prawa rzymskiego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149Andrzej kamieński (Poznań) – Uznanie królewskiego statusu Prus przez

uczestników pierwszej fazy wojny północnej (1700–1703) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163Martin Faber (Stuttgart) – Vom alten zum neuen Messianismus. Zur Rezeption

der Konföderation von Bar in der polnischen Romantik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183Michał kopczyński (Warszawa) – Edison – jak mężczyźni wyzwolili kobiety

i co z tego wynikło . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

WyDAWniCtWo źróDłoWe

Jacek Wijaczka (Toruń) – Proces o czary we wsi Osowo z 1686 roku . . . . . . . . . . . . 221

Artykuły rECEnZyJne

Stanisław Salmonowicz (Toruń) – O klasycznej monarchii pruskiej z lat 1701–1806 233Szczepan Wierzchosławski (Toruń) – W kręgu dwóch kultur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

rECEnZJE i oMóWiEniA

Stanislaus Hosius. Sein Wirken als Humanist, Theologe und Mann der Kirche in Europa, herausgegeben von Bernhart Jähnig und Hans-Jürgen karp, “Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands”, Beiheft 18, Aschendorf Verlag, Münster 2007; Kardynał Stanisław Hozjusz (1504–1579). Osoba, myśl, dzieło, czasy, znaczenie, olsztyn 2005 – Janusz Małłek (toruń) . . . . . . . . . . . . . . 261

Elżbieta Paprocka, Nielubiani, tolerowani. Katolicy w Elblągu w II połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów codziennego współistnienia wyznań, Wydawnictwo neriton, Gdańsk 2009 – Janusz Małłek (toruń) . . . . . . . . . . . . . . 263

Bogna łakomska, Miłośnicy „chińskości” w dawnej Polsce. Od siedemnastego do początków dwudziestego wieku, Wydawnictwo neriton, Warszawa 2008 – Janusz tazbir (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

The Cultivation of Monarchy and the Rise of Berlin: Brandenburg-Prussia 1700, ed. by karin Friedrich and Sara Smart, Ashgate Publishing Limited, Farnham 2010 – Andrzej kamieński (Poznań) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

Walter rummel, rita Voltmer, Hexen und Hexenverfolgung in der Frühen Neuzeit, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2008 – Jacek Wijaczka (toruń) 273

Monique Cottret, Tuer le tyrann? Le tyranicide dans l’Europe moderne, Fayard, Paris 2009 – igor kąkolewski (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277

Polnisch-österreichische Kontakte sowie Militärbündnisse 1618–1918. Symposium und Abendvortrag 11. und. 12. September 2008, Acta Heeresgeschichtliches Museum, Wien 2009 – Jerzy Dygdała (toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

Józef Zaczyński, Wspomnienia z wojny rosyjsko-tureckiej 1877–1878, opracował do druku, wstępem i przypisami opatrzył Andrzej romanow, Gdańsk 2009 – tomasz krzemiński (toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

Marek Dybizbański, Tragedia polska drugiej połowy XIX wieku – wzorce i odstępstwa, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2009 – Marzena Liedke (Białystok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

Deutschlands östliche Nachbarschaften. Eine Sammlung von historischen Essays für Hans Hennig Hahn, herausgegeben von Edmund Dmitrów, tobias Weger, Peter Lang internationaler Verlag der Wissenschaften, Frankfurt am Main 2009 – kazimierz Wajda (toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293

Aufklärung und Kulturtransfer in Mittel- und Osteuropa, herausgegeben von Agnieszka Pufelska und iwan Michelangelo D’Aprile, Wehrhahn Verlag, Berlin–Potsdam 2009 – Jerzy Dygdała (toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

Kultureller Austausch. Bilanz und Perspektiven der Frühneuzeitforschung, herausgegeben von Michael north, Böhlau Verlag, köln–Weimar–Wien 2009 – Jacek Wijaczka (toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

Jarosław kłaczkow, Historia parafii ewangelicko-augsburskiej w Radomiu (1826–2009), Wydawnictwo Adam Marszałek, toruń 2010 – Dominik krysiak (olsztyn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

noty o Autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311nota edytorska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315

sPis treśCi6

taBLe oF CoNteNts

ArtiCLES

Wojciech Sławiński (Lublin–toruń) – Stanislaw Sarnicki as an activist of the Reformation movement (part 2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Piotr Paluchowski (Gdańsk) – Time and location of the fairs in the Royal and Ducal Prussia in the late 16th century on the basis of Gdansk calendars . . . . . . . . . . . . 37

Maria Bogucka (Warszawa) – From the history of Polish-Dutch relations in the 16th–17th centuries . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

Edmund kizik (Gdańsk) – Ceremonies on occasion of the renovation of gallowses and pillories in Gdansk in the 2nd half of the 16th century until the early 19th century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Jerzy Dygała (toruń) – Again about the names of two parts of Prussia in the 18th century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

Władysław Zajewski (Gdańsk) – Wybicki’s comments on the French Revolution of 1789 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

kazimierz Maliszewski (toruń) – London “Spectator” as a model of a magazine about morality and good manners in the age of Enlightenment . . . . . . . . . . . . . . 117

kazimierz Puchowski (Gdańsk) – Catholic and Protestant education of the social elites in the Royal Prussia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Marian Chachaj (Lublin) – Were the PhD theses published in Zamość in the 18th century? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

Andrzej kamieński (Poznań) – The recognition of a royal status of Prussia by participants of the first phase of the Northern War (1700–1703) . . . . . . . . . . 163

Martin Faber (Stuttgart) – Od dawnego do nowego mesjanizmu. O recepcji konfederacji barskiej w okresie polskiego romantyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

Michał kopczyński (Warszawa) – Edison, or how men liberated women and how it happened . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

SourCE EDition

Jacek Wijaczka (toruń) – The trial for sorcery in the village of Osowo in 1686 . . . . 221

rEViEW ArtiCLES

Stanisław Salmonowicz (toruń) – About the classic Prussian monarchy 1701–1806 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

Szczepan Wierzchosławski (toruń) – In a cirle of two cultures . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

rEViEWS

Stanislau Hosius. Sein Wirken als Humanist, Theologe und mann der Kirche in Europa, herausgegeben von Bernhart Jähnig und Hans-Jürgen karp, „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands“, Beiheft 18, Aschendorf Verlag, Münster 2007; Kardynał Stanisław Hozjusz (1504–1579). Osoba, myśl, dzieło, czasy, znaczenie, olsztyn 2005 – Janusz Małłek (toruń) . . . . . . . . . . . . . 261

Elżbieta Paprocka, Nielubiani, tolerowani. Katolicy w Elblągu w II połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów codziennego współistnienia wyznań, Wydawnictwo neriton, Gdańsk 2009 – Janusz Małłek (toruń) . . . . . . . . . . . . . . 263

Bogna łakomska, Miłośnicy „chińskości” w dawnej Polsce. Ods siedemnastego do początków dwudziestego wieku, Wydawnictwo neriton, Warszawa 2008 – Janusz tazbir (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

The Cultivation of Monarchy and the Rise of Berlin: Brandenburg-Prussia 1700, ed. by karin Friedrich and Sara Smart, Ashgate Publishing Limited, Farnham 2010 – Andrzej kamieński (Poznań) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

Walter rummel, rita Voltmer, Hexen und Hexenverfolgung in der Frühen Neuzeit, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2008 – Jacek Wijaczka (toruń) 273

Monique Cottret, Tuer le tyrann? Le tyranicide dans l’Europe moderne, Fayard, Paris 2009 – igor kąkolewski (Warszawa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277

Polnisch-österreichische Kontakte sowie Militärbündnisse 1618–1918. Symposium und Abendvortreg 11. und 12. September 2008, Acta Heeresgeschichtliches Museum, Wien 2009 – Jerzy Dygdała (toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

Józef Zaczyński, Wspomnienia z wojny rosyjsko-tureckiej 1877–1878, opracował do druku, wstępem i przypisami opatrzył Andrzej romanow, Gdańsk 2009 – tomasz krzemiński (toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

Marek Dybizbański, Tragedia polska drugiej połowy XIX wieku – wzorce i odstępstwa, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2009 – Marzena Liedtke (Białystok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

Deutschlands östliche Nachbarschaften. Eine Sammlung von historischen Essays für Hans Hennig Hahn, herausgegeben von Edmund Dmitrów, tobias Weger, Peter Lang internationaler Verlag der Wissenschaften, Frankfurt am Main 2009 – kazimierz Wajda (toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293

Aufklärung und Kulturtransfer in Mittel- und Osteuropa, herausgegeben von Agnieszka Pufelska und iwan Michelangelo D’Aprile, Wehrhahn Verlag, Berlin–Potsdam 2009 – Jerzy Dygdała (toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

Kultureller Austausch. Bilanz und Perspektiven der Frühneuzeitforschung, herausgegeben von Michael north, Böhlau Verlag, köln–Weimar–Wien 2009 – Jacek Wijaczka (toruń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

Jarosław kłaczkow, Historia parafii ewangelicko-augsburskiej w Radomiu (1826–2009), Wydawnictwo Adam Marszałek, toruń 2010 – Dominik krysiak (olsztyn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

About the Contributors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311Quidlines for Contributors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315

taBLe oF CoNteNts8

artykUły

Czasy NowożytNe toM 24 RoK 2011

woJCieCH sławińskiLUBLiN–torUń

staNisław sarNiCki Jako działaCz reForMaCyJNy

(Część ii)

Synod generalny protestantów z korony w książu (13–19 września 1560) skoń-czył się, jak pamiętamy1, dla Stanisława Sarnickiego klęską, zarówno jeśli chodzi o jego pozycję, jak i wpływ jako seniora i teologa na Zbór. obradowano głównie o konflikcie doktrynalnym z Franciszkiem Stankarem i jego sojusznikami (du-chownymi i świeckimi) oraz o organizacji zboru (wybór między prezbiterialnym – przy czym starsi mieli być wybierani wśród świeckich członków zboru, czyli w praktyce szlachty, a quasi-episkopalnym modelem, oddającym władzę w ręce duchownych superintendentów).

Polemiką z poglądami teologicznymi Stankara zajął się głównie Franciszek Lismanini (pozostawał przy tym pod dużym wpływem Jerzego Blandraty), a Sta-nisław Sarnicki i Jakub Sylwiusz bronili stanowiska ministrów przeciw skupio-nej wokół Hieronima ossolińskiego szlachty. Szlachtę wsparł również Blandrata, z fałszywą troską podnosząc, czy minister głoszący Słowo Boże może być równo-cześnie administratorem2. Szlachta dodała do tego jeszcze argument o niebezpie-czeństwie wynaturzenia się władzy duchownych na wzór „jak w papiestwie między kardynałami”. rozdrażniło ich zresztą początkowe żądanie opuszczenia obrad – z kościoła mieli wyjść wszyscy, którzy nie byli formalnymi uczestnikami synodu. Dla szlachty, przywykłej do innego traktowania np. na sejmikach, okazało się to nie

1 tekst jest kontynuacją artykułu Stanisław Sarnicki jako działacz reformacyjny, zamieszczo-nego w „Czasach nowożytnych” 2005, t. 18–19, s. 69–113.

2 „Geor[g]ius Blandrata, doctor italus, dixit non licere ministrum agere presbiterum, quan-doquidem ministri sunt praecipua membra ecclesiae Christi Domini, praesbiteri vero sunt coadiutores ministrorum, ministri vero doctores et pastores”; Akta synodów różnowierczych w Polsce (dalej: ASR), wyd. M. Sipayłło, t. 2: 1560–1570, Warszawa 1972, s. 35.

woJCieCH sławiński12

do przyjęcia. Wszyscy zostali, aby się przysłuchiwać. nawet milcząc, wywierali zapewne wpływ na innych herbowych3 .

Ministrowie seniorzy na znak protestu złożyli demonstracyjnie urzędy senior-skie (dając dowód dużej naiwności albo wielkiego idealizmu – uczynili to m.in. Fe-liks kruciger, Jakub Sylwiusz i oczywiście Stanisław Sarnicki4), a wszyscy mini-strowie zgodnie protestowali, uskarżając się na postępowanie świeckich patronów wobec nich5. Szlachta wykorzystała sytuację i 16 października na czele wszystkich nowo utworzonych dystryktów postawiła wyłącznie świeckich seniorów6 .

W ten ogólny spór ministrowie – świeccy seniorzy wpisywał się konflikt Stani-sława Sarnickiego ze Stanisławem Mateuszem Stadnickim. Była to sprawa o zasa-dę wyboru duszpasterza dla zboru, jego finansowe zabezpieczenie, ale i czystość doktryny – jak utrzymywał Sarnicki („exul pro veritate”), główną przyczyną jego usunięcia z parafii przez Stadnickiego, było otwarte zwalczanie błędów Stankara7 .

kolejne zażarte spory toczono o obcokrajowców, których ktoś (kto winien?) sprowadził do Polski, a szlachta teraz musi łożyć na ich utrzymanie8, o prowadze-nie protokołów – tu także wysuwano, bezsensowny przecież argument, że jest to obyczaj „papistów” i wyrośnie z tego jakaś „tyrania” (w jaki sposób?)9, a także o to, czy od razu potępić Stankara i jego zwolenników, czy też wprowadzić cztero-miesięczne „interim”10. kłótnie już same w sobie były gorszące, ale oliwy do ognia dolewał szczególnie Hieronim ossoliński, który jak typowy szlachecki warchoł łapał za szablę i biegając po kościele, groził swoim oponentom, wyzywając ich wulgarnie: „ktokolwiek mojej dobrej powieści przymawia a przeciwko mówi, jest

3 ów milczący udział ograniczał się zresztą tylko do niebrania udziału w podejmowaniu de-cyzji w głosowaniach. Jak zapisano w sprawozdaniu z synodu sporządzonym przez braci czeskich, wskutek uporu szlachty w kościele po nabożeństwie zostali wszyscy, którzy chcieli, także „i chłopięta, i dziewki, i niewieścianki [...], z których zgiełku czasem niemała się działa przeszkadza w mówieniu”; ibidem, s. 51.

4 Ibidem, s. 34 i 51–53. 5 Jakub Sylwiusz w późniejszym dopisku zaznaczył: „nulla siquidem, ut verum fatear, interim

erat occasio pios ministros insimulandi dominatus, pauperisimi enim erant ex omni parte, extenuati spoliatque: bonam enim partem proventuum ecclesisticorum paptistica tyrannis ocupabant, alteram veram nobilites. iuxta suum arbitrium pendebant quantum volebant, non quantum iustum fuerant, licem fuerant pii quidem hospites, qui pro dignitate suos alebant ministros”; ibidem, s. 35.

6 Ibidem, t. 2, s. 36–37. 7 Ibidem, s. 42; W. urban, Dwa szkice z dziejów reformacji, kielce 1981, s. 102. Problemy fi-

nansowe ze Stadnickim miał, jak to wspomnieliśmy, także jego poprzedni minister Wojciech z iłży, który zjawiwszy się 9 marca 1555 r. w krzcięcicach narzekał, że przez cztery lata mu-siał się utrzymywać własnym kosztem; ASR, t. 1: 1550–1559, oprac. M. Sipayłło, Warszawa 1966, s. 175.

8 Chodziło przede wszystkim o Franciszka Lismanina i Piotra Statoriusa; ASR, t. 2, s. 65–66. 9 Ibidem, s. 44 i 65.10 Ibidem, s. 66.

staNisław sarNiCki Jako działaCz reForMaCyJNy 13

wyjebany pies, a zdrajca, a łże jako takowy etc. etc.”. inni herbowi, nie chcąc sobie pozwolić na takie zniewagi, zapewne nie pozostawali dłużni, bo jak odnotowano, „za tym surowym łajaniem już i do kordów się miało”. Synod religijny zamienił się w zwykłą „sejmikową” burdę11. Skutecznie jednak wielu dyskutantów zastraszono, na pewno zaś ministrów, choć niekoniecznie Sarnickiego, który przecież sam był szlachcicem. Wielu zgorszonych po prostu wyjechało z książa12 .

Mimo kłótni o rolę odgrywaną w zborze przez przybyszów z zagranicy, na ko-adiutorów bezwolnego Feliksa krucigera (ponownie ustanowionego superinten-dentem w Małopolsce) wybrano Jerzego Blandratę (kryptoantytrynitarza, jak to pamiętamy) i Franciszka Lismanina (obaj byli Włochami)13 .

Stanisław Sarnicki, najbardziej nas tu interesujący, złożonego urzędu już nie odzyskał i na dodatek nie powierzono mu żadnej parafii. Dla byłego konseniora, jak też dla pozostałych zwolenników ortodoksji trynitarnej nadeszły w Małopolsce bardzo ciężkie czasy.

Jak jednak się zdaje, te wydarzenia nie zachwiały zaufania do niego, które mu-siało żywić duże grono ministrów – był przecież rzecznikiem ich interesów. Dodat-kowo, ukrywane przed szerszym gronem antytrynitarskie poglądy Blandraty po-woli musiały wychodzić na jaw, skoro na synodzie pińczowskim w styczniu 1561 r. Stanisława Sarnickiego wybrano do komisji badającej prawowierność Włocha14 .

rosnące wpływy i pozycja przybyłego zaledwie przed dwoma laty Jerzego Blandraty musiały budzić u części ministrów tym większy niepokój, że alarmi-styczne listy na jego temat przychodziły z samej Szwajcarii! Jednak zdecydo-wane antyblandratowskie wystąpienie po synodzie pińczowskim było możliwe

11 Ibidem, s. 66–67. W. urban, Dwa szkice, s. 106, pisał o ossolińskim jako chciwym na dobra materialne i zapalczywym przywódcy szlachty małopolskiej.

12 Jak wspominał poseł braci czeskich: „Po takim zamieszaniu wszyscyśmy byli wystraszeni” i „z niektórymi pożegnawszy się, a nie mogąc już więcej tym rzeczom się przypatrywać [...], odjechaliśmy w imię Pańskie do domu”; ASR, t. 2, s. 67.

13 Wyborów dokonano 16 września i równocześnie wyznaczono dystrykty i nowych szlachec-kich seniorów; ASR, t. 2, s. 58. Blandrata następnego dnia wymawiał się (czy szczerze?) od tej funkcji, zasłaniając się m.in. nieznajomością języka polskiego, ale ostatecznie uległ namo-wom; ibidem, s. 64. odtąd każda decyzja podejmowana (między synodami) przez superinten-denta musiała być konsultowana także z Blandratą. Stało się to wbrew radom i ostrzeżeniom braci czeskich, którzy później przypominali z pretensją: „iżeście do siebie z cudzych naro-dów [...] za starsze postanowili, zarzuciwszy w tym bracię starszych poradę i przestrzeżenie zaustne i przez pisanie czynione”; ibidem, s. 155–156 (Dysputa w krakowie 2 lipca 1563). kulisy tych wyborów tak opisywał S. Sarnicki, Colloquium Piotrkowskie. To iest rozmowa ktorą mieli wyznawce prawdziwej wiary, b.m.w.1566, k. A3: „około roku 1560 niejaki z du-chownych, którego nie mianujemy, bo się potym jako mamy sam nawrócił, ten naprzód [...] począł się natrząsywać questiami o trójcy św., który szanując sam siebie, nie tak dalece się w to wdawał, ale persony niejakie włoskiej natiej do tego podszczuwał. A iżby tym bardziej władnęli, starszymi kościoła Bożego je postanowił”. S. Sarnicki pisał o Piotrze Statoriusie.

14 ASR, t. 2, s. 85.


dopiero dzięki interwencji księcia Mikołaja radziwiłła Czarnego, pragnącego wyjaśnić wszystkie oskarżenia zawarte w skierowanej do niego korespondencji Jana kalwina15 .

na tym to właśnie synodzie, zanim jeszcze zajęto się wprowadzaniem nowych, łagodzących wewnętrzne spory zasad organizacyjnych16, część obecnych (Alodia kawecka-Gryczowa za inicjatorów tej propozycji uznała Sarnickiego i Sylwiusza, którzy odtąd wysunęli się na czoło opozycji „antywłoskiej”)17 zażądała poddania wszystkich przyjętych do zboru obcokrajowców egzaminowi, mogącemu potwier-dzić ich prawowierność18. Chociaż Blandratę wybrano do specjalnej komisji, mają-cej na celu zwalczanie wpływów Stankara i prowadzonej przez Grzegorza orszaka szkoły w Dubiecku19, właśnie jego poddano szczegółowym i zapewne w sumie upokarzającym badaniom. Mimo publicznego oświadczenia, że wyznanie wiary złożył najpierw 3 marca 1558 r. przed Janem kalwinem, a 7 listopada tego samego roku przed Janem łaskim, i opowiedzenia się za Apostolskim, nicejskim i Ata-nazyjskim Wyznaniem Wiary, przy równoczesnym potępieniu Michała Serveta20, specjalnie dla Blandraty stworzono wspomnianą jedenastoosobową komisję złożo-ną z najlepszych teologów21. Jej zadaniem było odebranie od badanego pisemnej

15 „Gregorius Blandrata [...] u księcia radziwiłła w wielkiej wadze był. Dowiedziawszy się tego, kalwin i ten go cierpieć nie chciał, bo komentarz swój na Dzieje Apostolskie znów wydając, książęciu radziwiłłowi ofiarował, gdzie w liście Blandratę w podejrzenie przywodzi i chy-dzi”; Szymona Budnego relacja o początkach i rozwoju anabaptyzmu w zborze mniejszym, wyd. L. Szczucki, „odrodzenie i reformacja w Polsce” (dalej: orP) 1986, t. 21, s. 104. Sam list do księcia radziwiłła nosił datę 1 sierpnia 1560 r.; ASR, t. 2, s. 94, przyp. 1.

16 Zmiany wprowadzone na tym synodzie miały dla zboru małopolskiego podstawowe znacze-nie, łagodziły bowiem w sposób zdecydowany konflikt, który zaistniał po synodzie w książu (13–19 września 1560) między ministrami a szlachtą. Zamiast dziewięciu starych dystryktów ze szlacheckimi seniorami cały zbór podzielono na pięć nowych. na ich czele stanęli dwaj seniorowie, z których jeden musiał być wybrany spośród ministrów. Ponadto postanowio-no, że: „k temu będą obrani kilka ślacheckiego stanu, także miesckiego albo wieskiego [!] mężowie, aby ci wszyscy wespołek w kościele Bożym radzili, omnis, enim unius corpore membra esse”. Postanowiono, że diakonami opiekującymi się „skarbem kościelnym” mogą być osoby wywodzące się z dowolnego stanu; ASR, t. 2, s. 74–78, 1, 2 i 10 artykuł synodowy o „urządzeniu kościoła”.

17 A. kawecka-Gryczowa, Jakub Sylwiusz a rozłam w zborze małopolskim, „reformacja w Pol-sce” 1937–1939, t. 9–10, s. 39.

18 ASR, t. 2, s. 73.19 Ibidem, s. 82–84. komisję wybrano 27 stycznia. 20 k. Górski, Grzegorz Paweł z Brzezin. Monografia z dziejów polskiej literatury ariańskiej XVI

wieku, kraków 1929, s. 68–69, już w tej konfesji dopatrzył się elementów tryteistycznych, zwłaszcza w oświadczeniu Blandraty, że wierzy w jednego Boga ojca, jednego Pana Jezusa Chrystusa Jego Syna i w jednego Ducha Świętego.

21 W skład komisji weszli oprócz Sarnickiego m.in.: Grzegorz Paweł, Marcin krowicki, Hie-ronim Filipowski, Stanisław Lasocki, Stanisław Lutomirski, Franciszek kruciger, Franciszek Lismanini; ASR; t. 2, s. 85. obecność Lismanina wskazuje wyraźnie, że we wcześniejszym


konfesji, którą miano starannie zanalizować. niestety, zanim to uczyniono, z góry obiecano mu wystawienie odpowiednich świadectw dla Jana kalwina i księcia Mi-kołaja radziwiłła22 .

Szukając miejsca dla Stanisława Sarnickiego, zastanawiano się, czy nie powie-rzyć mu zboru w książu23 .

Z inicjatywy Jana Bonera, przy poparciu Stanisława Myszkowskiego i Hiero-nima Bużeńskiego, zdecydowano się ponownie zwrócić do braci czeskich i odno-wić z nimi unię. Jako delegatów do Bużenina (16–17 czerwca 1561) zdecydowano się wysłać doświadczonych w rozmowach z Jednotą: Hieronima Filipowskiego, Feliksa krzyżaka, Stanisława Lasockiego i oczywiście Stanisława Sarnickiego24 . nie da się ukryć, że choć podpisano akt unii, który ujęto w dziewięć precyzyjnych punktów, to zawarto ją, „ponieważ by miała konfesyja być podana królowi, a sły-szeć, iż rychło będzie sejm koronny, iż potrzeba tego, żeby była jedna oboich nas, braci wielgo- i małopolskich, iżby się nieprzyjaciele nie cieszyli a mocy nie brali z niejednomyślności a różnych konfesyj”. Dla ministrów, zwłaszcza Stanisława Sarnickiego, którego podpis pod dokumentem widnieje, ważna musiała być także nadzieja na wzmocnienie zwolenników ortodoksji trynitarnej w zborze. Wiedział, że stojący za unią w Bużeninie magnaci: Jan Boner, Stanisław Myszkowski i Hie-ronim Bużeński, w jego sporze z Jerzym Blandratą będą bronić stanowiska tryni-tarnego. inna postawa oznaczała zerwanie współpracy z braćmi czeskimi i szlachtą wielkopolską, a na to przecież politycy różnowiercy nie mogli sobie pozwolić. Jak się okazało, Stanisław Sarnicki nie zawiódł się w rachubach. unia nie była w prak-tyce egzekwowana, ale małopolscy trynitarze i bracia czescy cały czas utrzymywali wzajemne kontakty.

Zaraz potem Stanisław Sarnicki wziął udział w dyspucie z Franciszkiem Stanka-rem w Stobnicy. Prawdopodobnie w zamyśle patronującego dyspucie Marcina Zbo-

wniosku chodziło o badanie nie tyle wszystkich cudzoziemców, ile przede wszystkim Blan-draty. Może też jego ustnie złożona konfesja, ze względu na jej treść, nie u wszystkich wzbu-dziła dostateczne zaufanie.

22 ASR, t. 2, s. 85. Po otrzymaniu potwierdzenia prawowierności Blandraty „radziwiłł, jako był Zboru Bożego wielki miłośnik, posłał w poselstwie Marcina Czechowica, wileńskiego zboru ministra, aby Blandratę z kalwinem pojednał i zmirzył”; Szymona Budnego relacja, s. 103. Zob. też: ASR, t. 2, s. 86, przypis 1. Już po zbadaniu konfesji Blandraty na syno-dzie pińczowskim odżył problem oddawania czci boskiej Duchowi Świętemu. tym razem na powtórne wątpliwości Chełmskiego odpowiedział już samodzielnie Statorius. W wysłanym przez siebie liście opisał także perypetie Blandraty, deklarując się jako jego zdecydowany zwolennik; S. Lubieniecki, Historia Reformationis Polonicae, in qua tum Reformatorum, tum Amtitrinitariorum orgio et progressus in Polonia et finitimis in finitimis provinciis narrantur, Freistadii 1685, wyd. S. Barycz, Warszawa 1971, s. 147–151.

23 ASR, t. 2, s. 87.24 Ibidem, s. 92–95; H. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki Stanisław, w: Polski Słownik Biograficz-

ny (dalej: PSB), t. 35, s. 218.


rowskiego, który był tam starostą, miała ona służyć pogodzeniu zwaśnionych stron, a tym samym wzmocnieniu obozu różnowierczego. Do zgody jednak nie doszło25 .

Przygotowując się do synodu generalnego w Włodzisławiu, Stanisław Sarnicki 1 wrzesnia 1561 r. wysłał do Jana kalwina list, w którym potwierdziwszy swą pra-wowierność na temat nauki o Bogu trójjedynym, powiadomił go o swoich podej-rzeniach co do ortodoksyjności Blandraty oraz doniósł o badaniach jego wyznania przez zbór małopolski. Wyznawszy, że jego zdaniem pytania Blandracie należy da-lej stawiać, poprosił o jak najwięcej informacji na jego temat i zabiegał o wysłanie przestrogi do Lismanina, który wpływom Blandraty coraz bardziej się poddawał. Do listu dołączył napisaną wraz z Sylwiuszem, a zaaprobowaną przez krowickiego i krucigera konfesję de Trinitate26 .

Prowadząc swoje sprawy w krakowie (objął jako minister zbór we Włodzisła-wiu)27, Sarnicki zaniedbał obecność na zjeździe synodalnym w książu 3 wrześ- nia 1561 r., co zaowocowało szybkim odzyskaniem wpływów przez Blandratę i uchwaleniem nowej, podpisanej przez superintendenta krucigera konfesji, nad którą, jak napisał konrad Górski, unosił się duch Piemontczyka28 .

Sytuacja stawała się tym dramatyczniejsza, że od stycznia od września 1561 r. drugi senior zboru, Franciszek Lismanin, aby ostatecznie przezwyciężyć (mało już ważny, oczywiście z perspektywy interesującego nas tematu) spór ze Stankarem, sam stanął na krawędzi herezji antytrynitarnej, opowiadając się za potępionym już przez pierwszy sobór nicejski subordynacjonizmem29. Coraz energiczniej zaczął forsować opinię, „że nasi zwiedzeni bracia nigdy nie przemogą stankaryzmu, jeśli zupełnie jasno nie zostanie powiedziane, w jaki sposób Syn jest równy ojcu oraz w jaki sposób ojciec jest większy od Syna przed jego wcieleniem”30, która mimo

25 W. urban, Dwa szkice, s. 113; ASR, t. 2, s. 113.26 Jan Kalwin w Polsce. Bibliografia, wyd. W. Mincer, toruń 2000, poz. 118, list wysłany

z krakowa datowany jest na 1 września 1561 r.; W. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 218.27 ASR, t. 2, s. 115. H. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 218, podali, że jego patronem był

Stanisław Szafraniec z Pieskowej Skały („na synodzie występował już jako minister we Wo-dzisławiu, a więc mógł liczyć na swego patrona, wpływowego Stanisława Szafrańca z Pies-kowej Skały”). tymczasem według ASR, t. 1, s. 369, i t. 3: Małopolska 1571–1632, oprac. M. Sipayłło, Warszawa 1983, s. 671 (indeksy), właścicielem Włodzisławia był najpierw Hiero-nim, a potem Samuel Lanckoroński.

28 k. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 71–72. W tej konfesji małopolscy ewangelicy jeszcze „z czcią” uznawali trzy symbole wiary: Apostolski, nicejski i św. Atanazego.

29 t. Wotschke, Francesco Lismanino, „Zeitschrift der historische Gesellschaft für die Provinz Posen” 1903, t. 18, s. 285 i n. Subordynacjonizm – to jedna z opinii głoszonych w ii i iii w., według której Logos i Duch Święty nie tylko pochodzą od ojca, lecz są Jemu w pewien spo-sób podporządkowane. nie mają także w pełni istoty boskiej (homousios), nie są po prostu w rzeczywistości Bogiem, ale są „boskimi siłami”, za których pomocą Bóg ojciec „ekono-micznie” kieruje światem i historią zbawienia; Mały słownik teologiczny, wyd. k. rahmer, H. Vorglimler, Warszawa 1987, s. 436–437.

30 Cyt. za: k. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 74.


„antywłoskich” wystąpień Mikołaja oleśnickiego31 i Stanisława Sarnickiego32 nie została odrzucona przez odbywający się już z udziałem Blandraty synod generalny we Włodzisławiu (21–25 września 1561)33 .

Po zakończeniu synodu Stanisław Sarnicki wysłał 28 września do Henryka Bul-lingera list oskarżający wprost, ale przecież nie bezpodstawnie, Jerzego Blandra-tę i Franciszka Lismanina o arianizm, a w październiku odebrał odpowiedź Jana kalwina, który pochwalił jego wyznanie wiary i zganił w ostrych słowach jego przeciwników34 .

kolejny synod z grudnia 1561 r. został „zaczęty od listu kalwinowego, w którym oznajmuje, iż pisał do P. radziwiłła wojewody wileńskiego przez Marcina Czecho-wica, detegento haeresiu Blandratae, upominając braci w krakowskim i pińczow-skim zborze, aby się go strzegli [...] wiele ich winowali Blandratę i Lismanina, mówiąc, że wnoszą nową naukę”35. Szczególnie ostro obu seniorów atakowali czy-tający listy Jana kalwina Stanisław Sarnicki i Hieronim ossoliński, z wyraźnym niepokojem mówiący o krążącym w Polsce piśmie de Trinitate36. Jerzy Blandrata, broniąc się przed wysuwanymi zarzutami, winę złożył przede wszystkim na szata-na, zawsze „turbującego” prawdziwy kościół Boży. Akcentował swe przywiązanie do czystej i prostej nauki Chrystusa, przyjmując dość zaskakującą taktykę obrony przez atak… Po raz pierwszy wystąpił publicznie przeciw nicejskiemu i Atanzyj-skiemu Wyznaniu Wiary, jako sprzecznym z wyznaniem apostolskim37. Franciszek

31 ASR, t. 2, s. 118. 32 Ibidem, s. 120. 33 Ibidem, s. 116–123. Zgromadzeni na nim uczestnicy zgodzili się wysłać w swoim imieniu list do

Szwajcarii, który zawierał tezy Lismanina. Czekano na odpowiedź Helwetów; ibidem, s. 119. 34 Jan Kalwin w Polsce, poz. 74; W. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 218.35 ASR, t. 2, s. 125. Czytano zapewne list kalwina do ministrów i seniorów zboru wileńskiego

wysłany z Genewy 9 października 1561 r., którego duże fragmenty poświęcone są Blandra-cie; Miscellanea arianica, wyd. J. Domański, L. Szczucki, „Archiwum Historii i Filozofii i Myśli Społecznej” (6) 1960, t. 6, s. 203. Wspomniany list, skierowany bezpośrednio do Stanisława Sarnickiego, był datowany na 7 października.

36 H. ossolińskiemu (ASR, t. 2, s. 126), mogło chodzić o dzieło W. Gentilisa Confesio evangelica, theologiae protheses piae ae doctae in symbolum Athanasii adnotationes, rozpowszechniane przez G. Alciatego; M. Wajsblum, Dyteiści małopolscy Stanisław Farnowski i farnowianie, „reformacja w Polsce” (dalej: rP), 1928, t. 5, s. 39, przypis 6. Gianpaolo Alciati kolporto-wał w odpisach także swoje pismo „De deo trino et uno”; M. Wajsblum, Alciato Gianpaolo, w: PSB, t. 1, s. 56. W Polsce literatura ariańska rozprzestrzeniała się bardzo szeroko. Znano np. i czytano dialogi Bernarda ochina w polskiej (ktoś to musiał przetłumaczyć!) i łacińskiej wersji, które jeszcze kilkadziesiąt lat później Faust Socyn znajdował w domach szlacheckich; t. Grabowski, Literatura aryańska w Polsce 1560–1660, kraków 1908, s. 14. Były to – jak podał L. Szczucki, Ochino Bernard, w: PSB, t. 23, s. 490 – prace: O zwierzchności papieskiej z 1558 r. i O mszej z 1560 r.

37 ASR, t. 2, s. 125. Zastrzegł się jednak, że jeżeli ktoś na podstawie Pisma św. udowodni mu błąd, to przy swoich poglądach nie będzie się upierał. Całe przemówienie Blandraty podał


Lismanini zaś posunął się do tego, że (chyba będąc zdenerwowanym) powiedział: „niechaj mi wszyscy doktorowie zostawią Boga jednego i niechaj go nie dzielą [...], to gdy oni cało zostawią, niechaj mają Medyjatora, jakiego chcą wymyślić. Efekt był taki, że ostatecznie to atakujący obu Włochów i walczący o ortodoksję trynitarną dyskutanci, w tym i Stanisław Sarnicki, zostali skarceni, a Jerzy Blan-drata zobowiązany do przedstawienia na najbliższym planowanym synodzie swej konfesji na piśmie38. Wysłano także kolejne listy do Szwajcarii: dwa do Jana kal-wina i jeden do Henryka Bürlingera. Zawierały one: tradycyjnie już poświadczenie prawowierności dla Blandraty i konfesję zboru małopolskiego39. obejmowała ona uznanie symbolu apostolskiego z powodu jego prostoty i czystości oraz warunko-we zaakceptowanie symboli nicejskiego i atanazyjskiego, a to po to, aby odeprzeć mogące pojawić się oskarżenia o herezję. Wyznano wiarę w ojca jako Boga praw-dziwego, w Jego Syna, także prawdziwego Boga oraz w Ducha Świętego, który też jest prawdziwym Bogiem. Zaznaczono (aby nikt ich nie posądził o tryteizm), że brzydzą się wielością bogów i uznają jedność Boga nie jako osoby, lecz niezróżni-cowanej natury40 .

Bezpośrednio po synodzie w krakowie Stanisław Sarnicki udał się w paro-miesięczną podróż do Padwy, gdzie odwiedził krzysztofa trecego. nie omieszkał wkroczyć do „jaskini lwa”, czyli do trydentu, gdzie akurat trwała kolejna sesja soboru41 .

nie sposób rozstrzygnąć, w jakim celu Stanisław Sarnicki w tak długą podróż się udał. Powód na pewno dla niego musiał być niebłahy. na pewno bowiem zdawał sobie sprawę, że jego nieobecność wykorzystają przeciwnicy doktryny trynitarnej.

i faktycznie, trzymiesięczny okres między synodami Blandrata jako senior zboru wykorzystał do dalszej, wzmożonej pracy organizacyjnej i propagandowej42, tak że

S. Lubieniecki, Historia Reformationis, s. 127.38 ASR, t. 2, s. 126; S. Lubieniecki, Historia Reformationis, s. 126; H. kowalska, J. Sikorski,

Sarnicki, s. 218.39 k. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 80–81. 40 treść konfesji zamieścił t. Wotschke, Lismanino, s. 317–318. Jest to list kalwinów (?) ma-

łopolskich do Bürlingera z 13 grudnia 1561 r.: „Patrem verum deum esse, Christum quoque filium dei esse verum deum, spiritum quoque sanctum esse verum deum, pluralitatem deorum dedestamur, unum esse deum, non persona sed indiferenti natura credimus”. „Propter purita-tem et simplicitatem apostolico simbolo contetni sumus. Sed ne calumnatur nos hostes, etiam nicaneum cum Athanasii Symbolo contra haereticos mergentes recepimus”. Szczególnie znaczące było warunkowe uznanie symbolu wiary z soboru nicejskiego, który przezwyciężył wiele antytrynitarnych herezji: arianizm, subordynacjonizm.

41 H. Barycz, Wojski sandomierski contra wojski krasnostawski, w: For Wiktor Weintraub. Es-says in Polish Literature, Language and History, Hague 1975 (dalej: Wojski krasnostawski), s. 69; H. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 218–219.

42 ASR, t. 2, s. 126. Jednak list, który k. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 79–80, za: Najstarsze synody arian polskich, wyd. S. Zachorowski, rP 1921, t. 1, s. 213–215, uznał za list Blan-


wystąpiwszy 10 marca 1562 r. w książu, mógł żądać publicznej dyskusji nad przygo-towanym przez siebie wyznaniem wiary. Seniorzy, w tym i Stanisław Sarnicki, który ze swej tajemniczej wyprawy zdążył już wrócić, nie zgodzili się na to, ponieważ: „Było między nimi siła kontrowersyjej”, gdyż materiał, który najpierw Blandrata im przedstawił, „jednym się cale podobał, drugim po części, a niektórym zgoła nic się nie podobał”43. ostatecznie kilkunastoosobowe grono postanowiło wziąć ze sobą konfesję Włocha do domów i opinie przedstawić 2 kwietnia w Pińczowie44 .

tam to niestety, podczas kolejnej nieobecności Sarnickiego – dlaczego się nie pojawił nie wiemy, i po łatwym rozprawieniu się z bezsilnym w pojedynkę Jaku-bem Sylwiuszem45, obecni niemal:

[...] konkludowali zgodnie, aby żaden z ministrów, ucząc, nie używał modos dicen-di o trójcy, które mają filozofowie, o esencyjach, o generacyjej, de modo procedendi a Patre, quae omnia sunt extra verbum Dei et Sacram Scripturam, ale aby każdy miał kres zamierzony i opisany w mowie swej według kreda apostolskiego i pism prorockich i apostolskich46 .

Po tak otwartym nawiązaniu do nauki Michała Serveta synod kolejny raz wy-stosował listy do Genewy, znów ręcząc za czystość wiary (!) Jerzego Blandraty i proponując kalwinowi (sic!) pojednanie się z nim. tym razem do prośby (jeśli takie postawienie sprawy można nazwać prośbą) Włoch dołączył warunki. Blan-drata żądał wycofania z obiegu egzemplarzy Komentarza do Dziejów Apostolskich ze znanym oskarżeniem przeciw niemu, domagał się, aby Genewczyk pozwolił na uznanie, że Jezus jest synem Boga najwyższego (!) – i nie chodziło tu o nic innego jak o deklarowany co najmniej subordynacjonizm – i głoszenie o Jednym Bogu bez żadnych specjalnych interpretacji; ewentualnie zaaprobował poprzesta-nie na „prostym” Słowie Bożym i Apostolskim Symbolu Wiary. W listach tych znalazło się więc uznanie wyższości Boga ojca nad Jezusem Chrystusem. Było to konsekwencją uznania przez synod ksiąski subordynacjonistycznych tez Lismani-

draty, M. Sippayło uważał za list anonimowego kalwina francuskiego; ASR, t. 2, s. Viii–iX, s. 319–322.

43 ASR, t. 2, s. 129. treść konfesji podał S. Lubieniecki, Historia Reformationis, s. 130. k. Gór-ski, Grzegorz Paweł (III), s. 84, wśród oceniających na synodzie konfesję Blandraty wymie-nił m.in. Lutomirskiego, krucigera, Diskordię, krowickiego, Wirtelina, Sarnickiego i Syl-wiusza. Jednak M. Sippayłło, ASR, t. 2, s. 129, przypis 2, przytoczył fragmenty listów Feliksa krzyżaka wysłanych do Genewy, które obecności Sarnickiego i Sylwiusza na tym synodzie nie potwierdzają.

44 ASR, t. 2, s. 130. 45 A. kawecka-Gryczowa, Jakub Sylwiusz, s. 46. konfesja Blandraty „była przed wszystkimi

czytana i wiele czasu zabawiła [...] minos pars była przeciwstawiających się, a replikować nie umiejących, tedy nie była zganiona, a owszem, jakoby przyjęta”, ASR, t. 2, s. 132.

46 ASR, t. 2, s. 132. nicejskiego i Atanazyjskiego Symbolu Wiary nie wymieniono nawet już warunkowo!


na opartych na fragmentach Ewangelii św. Jana (J 14.28). Powodem skłaniającym uczestników synodu do podjęcia tej decyzji była chęć ostatecznego przezwycięże-nia herezji Stankara47. Stanisławowi Sarnickiemu i Jakubowi Sylwiuszowi dodat-kowo zarzucano rzucanie kalumnii na czołowych działaczy kościoła. Pismo ich autorstwa, krytykujące zawartość listu Franciszka Lismanina do Stanisława iwana karnińskiego zostało przez zebranych bardzo źle przyjęte. Cięgi zebrał osobiście tylko Sylwiusz48 .

Po tak pomyślnie skończonym dla Włochów synodzie Jerzemu Blandracie przybył kolejny, i to bardzo ważny sojusznik – Grzegorz Paweł z Brzezin. Minister zboru krakowskiego, tak aktywnie biorący udział w życiu małopolskich różnowier-ców49, „po synodzie pińczowskim [...] o Panu Bogu [...] po prostu wedle Pisma św., wedle kreda Apostolskiego [...] uczył”50. Postępowanie Grzegorza Pawła spotkało się jednak z niezadowoleniem części mieszczan krakowskich, inspirowanych za-pewne przez obecnego już Sarnickiego51, który wierny doktrynie trynitarnej, po-wiadomił o wszystkim opiekuna zboru krakowskiego kasztelana bieckiego Jana Bonera i starostę malborskiego Stanisława Myszkowskiego52 .

W wyniku jego interwencji dla złagodzenia sporu zorganizowano dwa spotka-nia, jedno w Balicach Bonera (11 lipca 1562), drugie w rogowie S. Szafrańca (20 lipca 1562). one nie tylko nie doprowadziły do ugody, lecz wręcz pogłębiły konflikt. Zgromadzony bowiem w rogowie synod jeszcze raz potwierdził, będące głównym powodem niezgody, postanowienia z kwietnia tegoż roku53 .

na żądanie Sarnickiego spotkano się ponownie 5 sierpnia w krakowie54, a 12 sierpnia znów w Balicach. tam też, w czasie gorącej dyskusji, „Sarnicki zadał Grze-

47 Ibidem, s. 132–133. Wspomniany fragment Ewangelii św. Jana brzmi: „Gdybyście Mnie mi-łowali, rozradowalibyście się, że idę do ojca, bo ojciec większy jest ode Mnie”.

48 Ibidem, s. 133; H. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 219.49 o Grzegorzu Pawle znajdujemy wzmianki już od pierwszego synodu z września 1554 r.

w Słomnikach; ASR, t. 1, s. 3. uczestniczył w synodzie unijnym w koźminku; ibidem, s. 19, zwolennik surowej obyczajowości braci czeskich; ibidem, s. 73, aktywny uczestnik dysput z nimi; ibidem, s. 163–165. od kwietnia 1557 r. minister w krakowie; ibidem, s. 181. Ceniony jako teolog, członek komisji odpowiadającej na konfesję Hozjusza; ibidem, s. 295, wyjaśniał wątpliwości Chełmskiego dotyczące boskości Ducha Świętego; ibidem, s. 318. W Pińczowie w styczniu 1561 r. badał wyznanie Blandraty; ibidem, t. 2, s. 85, i został wybrany seniorem dystryktu krakowskiego; ibidem .

50 Ibidem, t. 2, s. 134. o przypuszczalnych motywach postępowania Grzegorza Pawła obszernie pisał k. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 86.

51 oprócz Sarnickiego protestowali „mieszczanie krakowscy starszy zborowi, Aichler pisarz miejski i Walenty Pernus, pisali do Lismanina, skarżąc się na Grzegorza, że w zborze krakow-skim wszczyna rozruchy nowych rzeczy ucząc i bluźnierstw”; ASR, t. 2, s. 135.

52 Ibidem, t. 2, s. 135; H. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 219.53 Ibidem, t. 2, s. 134–136. 54 Ibidem, s. 137. Podczas tej dysputy Sarnicki miał nie sprostać argumentom Grzegorza Paw-

ła.


gorzowi Pawłowi, iż gdy ty uczysz Boga nie jednego w trójcy, nie jedną istność w trzech osobach, tedy ty po pogańsku wielości bogów uczysz”. Grzegorz, odpo-wiedziawszy zwyczajowo: „ja nie mam tej śmiałości uczyć co jest wymysł ludzki”55, najpierw się bronił, a potem złożył jawnie tryteistyczne wyznanie wiary:

A my mamy jednego Boga, który jest ojciec, z którego wszystko. Jednego Pana przez którego wszystko, jednego Ducha w którym wołamy ojcze, ojcze. A jako ci trzej nie są trzej, gdyż jeden Bóg ojciec, jeden Syn Jego, Bóg z Boga, jeden Duch Święty Bóg, tak też tych trzech zmieszać, abo zgmatwać nigdy nie chcę aby z nich jeden był56 .

Spotkanie zakończyło się ostrą kłótnią powaśnionych ministrów57 .Sześć dni później, 18 sierpnia58, zaczął się kolejny synod w Pińczowie, już bez

udziału Stanisława Sarnickiego, który mimo obietnicy nań nie przybył59. Zwolen-nicy nowości, mając zdecydowaną przewagę, uchwalili konfesję przeciw tym, któ-rzy zbór małopolski oskarżali o arianizm i wielobóstwo60; artykuły akcentujące preeminencję Boga ojca61. rzecz wielce charakterystyczna, żadnego z tych doku-mentów nie podpisał, mimo że był obecny jeden z głównych sprawców wszystkich wydarzeń, senior małopolskich protestantów Jerzy Blandrata62 .

55 Ibidem, s. 138. Efektem spotkania w Balicach były: list Grzegorza Pawła podpisany przez J. Szomana z 13 lipca 1562 r., a przeznaczony dla szlachty małopolskiej w celach propagan-dowych; Miscellanea, s. 204, 210–212, oraz anonimowe pisemko wywodzące się ze środo-wisk tryteistów Ecclesies, quae sunt in Polonia, non esse Arianos, ut Stancaros calumniatur; ibidem, s. 204–205, 213.

56 Miscellanea, s. 209. 57 H. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 219.58 Data synodu w Pińczowie jest przedmiotem ciągłej dyskusji; Najstarsze synody, s. 218 po-

dają datę 28 sierpnia 1562 r. M. Sippayło, ASR, t. 2, s. 139, przypis 1, uważała, że różnica (ona sama początek synodu wyznaczyła na 18 sierpnia 1562) może wynikać z rozbieżności w obliczeniach według kalendarza juliańskiego lub gregoriańskiego. Spotkanie zaczęło się jako synod generalny, a do końca została tylko grupa radykałów. J. Domański i L. Szczucki w Miscellanea, s. 205, zaproponowali odwrotną kolejność.

59 ASR, t. 2, s. 140. 60 Ibidem, s. 323–324. Małopolanie uznali Symbol Apostolski i warunkowo nicejski przeciw

„arianom”. oznajmili także, że mogą przyjąć Symbol Atanazego w tym, w czym nie narusza czystości Symbolu Apostolskiego. nastąpiło więc pewne złagodzenie i powrót do sytuacji z synodu krakowskiego z grudnia 1561 r.

61 Postanowienie te przyjęto za propozycją F. Lismanina 26 sierpnia 1562 r. Sprowadzały się one do czterech punktów: 1. Wszędzie tam gdzie w Piśmie św. napisane jest Bóg, należy to odczytywać jako Bóg ojciec; 2. Bóg jest praprzyczyną wszystkiego, także Syna; 3. ojciec jest większy od Syna, który jest Mu posłuszny; 4. Duch Święty jest także prawdziwym Bo-giem; Miscellanea, s. 214.

62 Zob.: k. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 93–96, 98–100. tam opis sytuacji i narad. Zob. także uwagi zawarte w artykule G. Zucchiniego, Przyczynek do pobytu w Polsce F. Negriego, orP 1977, t. 22, s. 197–200.


Stanisław Sarnicki do Pińczowa nie przybył, jak się wydaje, celowo. upadły i stracony, zdawałoby się, na rzecz tryteizmu małopolski zbór dla kalwinizmu po-stanowił uratować inaczej. Zrozumiawszy, że wszelkie dyskusje są bezzasadne63, Sarnicki zmienił całkowicie taktykę postępowania; przede wszystkim zaczął or-ganizować wokół siebie zwolenników doktryny trynitarnej. Przeciągnął na swoją stronę Pawła Gilowskiego, Jakuba Sylwiusza, Wawrzyńca Diskordię64 oraz Stani-sława Myszkowskiego, Jana Bonera i Stanisława Szafrańca oraz Marcina Zborow-skiego65. Potem, mimo energicznej akcji propagandowej tryteistów66, zdołał zwo-łać, zdominowany przez przeciwników tryteizmu i subordynacjinizmu, synod:

[...] do krakowa, gdzie też pod ten czas zjechało się było braciej i panów niamało [...] na pogrzeb J. Bonera [...] po onym pogrzebie [...] konfesję swoją spisał i [...] tamże Grze-gorza heretykiem obwołał i z ministerium złożył [...] i sam sobie ministerium w krako-wie na miejscu Grzegorzowym uzurpowawszy, zbór nowy założył [...]67 .

uchwaloną konfesję (była to reakcja na pińczowskie wyznanie wiary) oparto na Symbolu Apostolskim, odrzuconych przez Jerzego Blandratę symbolach: konstan-tynopolitańsko-nicejskim i Atanazego, artykułach zuryskich Bezy, wyznaniu opra-cowanym przez Jana łaskiego i postanowieniu synodu pińczowskiego ze stycznia 1561 r., skierowanym przeciw Stankarowi i jego nauce. oprócz tego potępiono z całą stanowczością Serveta, włoskich antytrynitarzy: Mateusza Gribaldiego, sta-rożytnego Sabeliusza i Polaka Piotra z Goniądza68. Sarnicki „swoją konfesję rozpi-sał i [...] rozsyłał, a potem wydrukowane dał przedawać”69. Wtedy też za sympatie

63 Swe przekonanie o bezcelowości rozmów z tryteistami Sarnicki wyraził jasno, gdy namawia-no go do wzięcia udziału w listopadowym (1562) synodzie pińczowskim: „Po cóż ? Aby mię wszyscy gromili i wyznanie moje podwarzali?”; ASR, t. 2, s. 142.

64 Ibidem, s. 141. 65 k. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 98. 66 kolportowano dokumenty uchwalone na synodzie sierpniowym w Pińczowie; ASR, t . 2,

s. 411. Dostał je nawet sam Sarnicki. Podobnym celom służył zapewne list napisany przez Grzegorza Pawła w krakowie 2 września 1562 r.; Miscellanea, s. 205–206, 215–216.

67 Datacja tego synodu nastręcza trudności. Dwa dokumenty zamieszczone przez M. Sippayło dwukrotnie podają datę 14 listopada jako termin jego odbycia (ASR, t. 2, s. 141 i 143), ale z ich treści wynika, że odbył się on w krótkim czasie po pogrzebie Bonera, który – jak podała sama M. Sippayło (ibidem, s. 141, przypis 3) – został pochowany 16 października 1562 r. oprócz tego konfesja uchwalona w krakowie, a zamieszczona w Miscellanea, s. 217–219, jest także opatrzona datą 16 października. A może obrady w krakowie toczyły się w dwu turach? Bezpośrednio po pogrzebie zajęto się przede wszystkim uchwaleniem konfesji, a po-tem, właśnie 14 listopada, wykorzystując to, podjęto decyzje organizacyjne; m.in. usunięto z funkcji ministra Grzegorza Pawła z Brzezin. Stałoby się to po ukazaniu się jego Tabula de Trinitate, jak zauważyła M. Sippayło (ibidem, s. 141, przypis 5), ale nie na synodzie piotr-kowskim ze stycznia 1563 r. (ibidem) .

68 Miscellanea, s. 217–219. 69 ASR, t. 2, s. 142.


tryteistyczne z funkcji superintendenta zdjęto Feliksa krucigera70. List odbierający prawo zwoływania synodów i występowania w imieniu zboru wysłano także do Franciszka Lismanina71 .

W tym gorącym przecież okresie Sarnicki nie zapomniał o dalszym szukaniu wsparcia u zagranicznych autorytetów. Dnia 6 października 1556 r. wysłał kolejny list do kalwina, w którym „ganił i oddawał złym mocom antytrynitarzy i stanka-rystów polskich”72 .

Pełną doktrynę antytrynitarzy zawarł w swej książce Grzegorz Paweł z Brze-zin. Stanisław Sarnicki, pisząc 19 listopada 1562 r. ponownie do Szwajcarii, tak tę książkę ocenił: „posyłam wam ten świstek, w którym wszystko z siebie Grzegorz wypluł i ogłosił [...] wszystko co uznali w obecnym czasie za stosowne ogłosić i między tłum rozsiać, bo tym potwornościom [...] nie ma końca”73 .

oczywiście antytrynitarze też nie zasypywali gruszek w popiele. Mimo nie-udanego synodu w listopadzie 1562 r.74 i nierozstrzygnięcia na swą korzyść sporu w bardzo ważnym zborze lubelskim75, udało im się sprecyzować swą doktrynę, czemu dał wyraz zaniepokojony Sarnicki, pisząc o tym pod koniec października tegoż roku do teologa krzysztofa trecego. Poglądy „blandratystów” zawarł w 12 artykułach, poddając je przy tym ostrej krytyce. W liście donosił, że jego prze-ciwnicy uznają za błąd wyznawanie jedności trójcy Świętej, uznają zwierzchność ojca nad Synem, który jest pośrednikiem między ludźmi a ojcem-Bogiem, właści-wym stwórcą całego świata, na który ojciec, jak też posłuszny Mu we wszystkim Syn posłali Ducha Świętego76 .

kolejnym etapem przypieczętowującym rozłam w zborze małopolskim był synod odbyty w Piotrkowie w styczniu 1563 r. podczas sejmu koronnego77. Po nieudanej

70 H. kowalska, Stanisław Szafraniec z Pieskowej Skały, orP 1958, t. 3, s. 105, F. kruciger był tą decyzją tak przybity (superintendentem został przecież już w 1550 r.), że wkrótce, 12 paź-dziernika, padł rażony nagłym atakiem apopleksji.

71 k. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 102. 72 Jan Kalwin w Polsce, poz. 128.73 k. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 104. Grzegorz Paweł swe tablice wraz z listem do

Szwajcarii wysłał 17 listopada 1563 r. (ibidem), ale nie zostały one tam, co zrozumiałe, do-brze przyjęte. Sarnicki o negatywnej ocenie Büllingera wspominał z wyraźną satysfakcją; ASR, t. 2, s. 327; Jan Kalwin w Polsce, poz. 327, 329, 330.

74 ASR, t. 2, s. 141. 75 W zborze lubelskim toczyła się, jak wszędzie, dyskusja trynitologiczna, której efektem było

wysłanie w listopadzie 1562 r. do Szwajcarii do oceny konfesji obu spierających się stron; Miscellanea, s. 206–208 i 222–227, oraz relacja Sarnickiego z 1563 r.; ASR, t. 2, s. 326.

76 k. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 102. Podobną syntezę poglądów swoich adwersarzy za-warł Sarnicki w liście do rokity z 14 grudnia 1562 r.; ASR, t. 2, s. 324–325.

77 ASR, t. 2, s. 145. k. Górski, Grzegorz Paweł (III), s. 107, uważał, że spotkanie odbyło się w pierwszej fazie sejmu piotrkowskiego w grudniu 1562 r., sądząc, że chciano ostatecznie wszystko jak najszybciej rozstrzygnąć. nie wziął jednak pod uwagę fragmentu testamentu J. Szomana, s. 618, który brzmi: „W roku 1563 zostałem wysłany przez zbór wraz ze szla-


dyspucie (także z udziałem braci czeskich)78 „Sarnicki [...] superintendenta nowego obrał, Discordię człowieka niezbożnego”. Stało się to na zwołanym tam synodzie79 .

Wróciwszy z Piotrkowa, Sarnicki wysłał kolejne listy do Szwajcarii. opisaw-szy sytuację w Polsce, zachęcał krzysztofa trecego do powrotu do kraju, prosząc jednocześnie o wyjednanie dla siebie poparcia od tamtejszych teologów. o nie-wątpliwym sukcesie protestantów, jakim było odebranie sądom kościelnym prawa wyrokowania w sprawach dziesięcin i zniesienie egzekucji starościńskiej w tym zakresie, Sarnicki powiadomił również Jana kalwina, skarżąc się jednak na kłopo-ty z arianami i utyskując na sytuację polityczną – wojnę z Moskwą80 .

Z Piotrkowa, do Małopolski „wróciwszy, w Seceminie synod złożył, a gdy mu go rozerwano, przeniósł go do krakowa”81. tam to 14 zgromadzonych ministrów postanowiło w maju tegoż roku zwołać otwarcie synod tych „którzy trwali w wierze powszechnej o trójcy Św. [...], na który też braci [czeskich] wzywali...”82. także na ten pierwszy, oficjalnie i jawnie zwołany synod trynitarski 14 maja 1563 r. (inne odbywano „przy okazji” pogrzebu lub sejmu), próbowali się dostać antytrynitarze. Do krakowa przybyło, ze Stanisławem Lutomirskim na czele, 22 ministrów, ale nie zgodzono się z nimi rozmawiać i w ogóle nie dopuszczono do obrad. reakcja Lutomierskiego była natychmiastowa: wysłał do zborów litewskich, podlaskich i małopolskich list odmawiający zgromadzeniu krakowskiemu legalności i zwołał na wrzesień 1563 r. synod generalny83 .

Postępowanie Sarnickiego potępiono także na odbytym w międzyczasie syno-dzie w Mordach (6 czerwca 1563). Mimo tego nie uchwalono tam zdecydowanego poparcia dla antytrynitarzy, a na dodatek musiano pożegnać się z Lismaninem, któ-ry opamiętawszy się, po uzyskaniu świadectwa, stwierdzającego, że „nigdy nie był arianinem”84, sam zaczął zwalczać dotychczasowych współtowarzyszy85 .

Stanisław Sarnicki zaś, otrzymawszy wreszcie ze Szwajcarii odpowiedź na swoje listy, wydał specjalnie napisaną przez Jana kalwina Brevis admonitio ad fratres Polonos i dołączony do pracy jego list. także w tej samej drukarni u Wierz-bięty ogłosił Iudicium et censura Ecclesiarum piarum de domata..., czyli opatrzone

chetnie urodzonymi i najzacniejszymi mężami; p. Hieronimem Filipowskim i p. Stanisławem Lasockim na sejm piotrkowski, aby głosić Ewangelię... tam zaraz Sarnicki i inni [...] zarzu-cili mi arianizm”.

78 „[...]ale wy [...] się rozmówić nie chcieli, jako i brat Jirzi w Piotrkowie za unią nie chciał mówić”; słowa Grzegorza Pawła. Zob.: ASR, t. 2, s. 159.

79 H. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 219.80 Jan Kalwin w Polsce, poz. 129.81 ASR, t. 2, s. 149. 82 Ibidem, s. 147 i 148. 83 Ibidem, s. 149 i 151. 84 Ibidem, s. 152 i 325–326. 85 uczynił to, wydając w 1563 r. Brevis explicatio doctrinae de sanctissima Trinitate; t. Wot-

schke, Lismanino, s. 296.


wstępem i zakończeniem jego autorstwa zebrane w jeden tomik listy innych hel-weckich teologów, które uzupełnił pismem Pawła Vermigliego w sprawie Jerzego Blandraty z 1558 r.86 nie zaniedbał przy tym dysput z Franciszkiem Stankarem. Być może szukał sojusznika?87

kolejną próbę mediacji podjęli bracia czescy. Zebrawszy 22 lipca 1563 r. w krakowie znamienitych przedstawicieli obu „zwaśnionych” stron: Stanisława Sarnickiego, Andrzeja Myszkowskiego z jednej, Grzegorza Pawła i Hieronima Filipowskiego z drugiej, z żarliwością i – trzeba uznać – z naiwnością tak prze-mawiali: „żebyście się w nim chcieli chrześcijańsko pojednać a bracko zgodzić w prawdziwej wierze o Św. trójcy, według symbolu Apostolskiego, nicejskiego, Atanazyjskiego”. Jednak jak się łatwo domyśleć, zabiegi Jerzego izraela i Jana Lo-renca nie dały rezultatu88 .

Sukcesu nie przyniosła także dysputa odbyta 7 października 1563 r. z udziałem Sylwiusza, Sarnickiego, Gilowskiego i Diskordii. Jadący przez kraków na zwo-łany do Pińczowa przez antytryniatarzy synod posłowie litewscy zapraszali nań także Stanisława Sarnickiego, ale ten się wymówił89 .

Jak pokazały wydarzenia, postąpił bardzo słusznie. ten odbyty bezpośrednio po dyspucie krakowskiej synod (9–14 października) ostatecznie przypieczęto-wał rozłam. ustalono na nim szczegółowo organizację nowego zboru i wybrano jego władze90. odtąd nie sposób mówić o dwuwładzy w zborze małopolskim, lecz o dwóch różnych organizmach kościelnych: o trwającym przy ortodoksji tryni-tarskiej Zborze Większym i popadającym w coraz większą herezję antytrynitarną Zborze Mniejszym.

kolejny raz do publicznego starcia na tle doktryny trynitarnej doszło w trakcie obrad sejmu w Warszawie (22 listopada 1563–1 kwietnia 1564), prawdopodobnie w końcu grudnia 1563 r. każda ze stron: Stanisław Sarnicki i Grzegorz Paweł, ob-wołała się zwycięzcą dysputy91. obaj zresztą ogłosili swe poglądy drukiem. najpierw Stanisław Sarnicki w książeczce O uznaniu Pana Boga wszechmogącego troje ka-zanie... (1564) bronił ortodoksji trynitarnej, przedstawiając przy tym, oprócz kazań, Confessio brevis de Congnitione Dei, która spotkała się z krytyką Grzegorza Pawła. ten wydał O wyznaniu wiary księdza Sarnickiego i Krótkie wypisanie sprawy, która była o prawdziwym wyznaniu i wierze prawdziwego Boga. Aby mieć ostatnie słowo

86 Bibliografia Polska. Część III. Obejmująca druki stuleci XV–XVIII w układzie abecadłowym, wyd. k. Estreicher, kraków 1929, t. 27, s. 143–144; H. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 219.

87 ASR, t. 2, s. 153.88 Ibidem, s. 154–155 nn. Ze strony braci czeskich byli obecni: sam Jerzy izrael i Jan Lorenc. 89 Ibidem, s. 170, s. 328–348. 90 Ibidem, s. 351. 91 Ibidem, s. 174; H. Barycz, Wojski krasnostawski, s. 69; H. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki,

s. 220.


w tej dyskusji, Sarnicki odpowiedział Collatio in qua aperte demonstratur blasphe-mia Gregorii Brzezinensis (...) conformes esse (...) doctrinae Arii92 .

Zgodzie sprzyjały nie tylko daleko posunięte różnice doktrynalne, lecz także gorące charaktery. kalwini nie mogli przezwyciężyć antytrynitarzy ani groźbą (kasztelan sandomierski Stanisław Myszkowski próbował uwięzić Grzegorza Paw-ła)93, ani prośbą (Sarnicki apelował o zgodę, argumentując, że waśnie między pro-testantami tylko pomagają „papistom”), a ci z kolei nie mogli przekonać kalwinów o prawowierności swej doktryny trynitologicznej (np. spotkania w Stobnicy)94 .

Do gwałtownych reakcji dochodziło też wśród zdawałoby się sojuszników. Do-brym przykładem może być chyba publiczne pobicie i znieważenie przez kasz-telana krakowskiego Marcina Zborowskiego właśnie Stanisława Sarnickiego. Powodem kłótni były dziesięciny kościelne, a właściwie pokościelne, o które upomniał się w trakcie przejmowania na potrzeby Zboru Większego kościoła na cmentarzu św. Marcina. Wydarzenie musiało być bardzo głośne, skoro ślad o nim znajdujemy w Korespondencji Stanisława Hozjusza i raportach Jana Franciszka Commendoniego95 .

Podział, wraz z pojawianiem się nowych nurtów w antytrynitaryzmie, jeszcze bardziej się pogłębiał, tak że dysputę piotrkowską odbytą w czasie sejmu koron-nego między 22 a 30 marca 1565 r.96 zamieniono w słowny pojedynek, w bitwę na argumenty, w której czołowi reprezentanci obu zborów nie szukali już kompromisu ani ugody, lecz rozgłosu i propagandy swoich poglądów97. Sarnicki był głównym polemistą (Halina kowalska jego postawę w trakcie dyskusji oceniła jako nielo-jalną i arogancką). Spotkanie przerwane przez Stanisława Myszkowskiego zostało

92 Bibliografia Polska, t. 27, s. 148 i 142 (druk Collatio datuje przy tym na 1563 r.); M. Sippay-ło, ASR, t. 2, s. 408, za rok wydania uznała 1564, a H. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 220, 1565 r .

93 S. Bodniak, Sprawa wygnania arian w r. 1566, rP, r. 5, 1928, s. 52–59.94 Pamiętniki o dawnej Polsce. Listy J. F. Commendoniego do K. Boromeusza, t. 1–2, wyd.

M. Malinowski, Wilno 1851, tu: t. 1, s. 165–166. Commendoni pisał o tym w liście z 6 lipca 1564 r. Zob. też list S. Hozjusza do P. Myszkowskiego z 22 sierpnia 1564 r., w: Korespon-dencja Stanisława Hozjusza, kardynała i biskupa Warmińskiego, t. 5, wyd. A. Szorc, „Studia Warmińskie” 1976, t. 13, s. 350–355.

95 S. Hozjusz w liście do S. Dąbrowskiego z 20 czerwca 1564 r. (Korespondencja (Hozjusz), t. 5, s. 311–312). Zob. też: Pamiętniki o dawnej Polsce, t. 1, s. 166–167.

96 ASR, t. 2, s. 175–192.97 o takim charakterze spotkania świadczą choćby następujące fakty: w debacie wzięło udział

18 osób. Podzielono je na dwie grupy dyskutujące (antyrynitarze 3 osoby, kalwini 4), dwie grupy świadków i sędziów (po 4 osoby), po jednym przedstawicielu do kierowania obradami i jednego do protokołowania; ASR, t. 2, s. 176–177. Aby zapewnić sobie jeszcze większą bezstronność, „potykający się” w domu wojewody lubelskiego innowiercy podobno mie-li poprosić o arbitraż samego biskupa warmińskiego Stanisława Hozjusza; Korespondencja (Hozjusz), t. 6, wyd. A. Szorc, „Studia Warmińskie” 1978, t. 15, s. 179, list S. Hozjusza do M. kromera z 22 iii 1565 r.; Pamiętniki o dawnej Polsce, t. 2, s. 110, list z 20 iii 1565 r.


oczywiście nierozstrzygnięte98, choć jak należało się spodziewać, Sarnicki uznał się za zwycięzcę99 .

Do niedźwiedzi Stanisław Sarnicki wrócił po śmierci Stanisława Mateusza Stadnickiego. W protokołach zjazdu synodalnego we Włodzisławiu już tak jest opisany. Został tam także zatwierdzony na urzędzie seniora dystryktu krakowskie-go100. Choć – jak słusznie zauważyła Halina kowalska – ster rządów w kościele wysunął mu się właściwie z rąk (przejęli go świeccy Stanisław Myszkowski, Piotr Zborowski i zapewniający „obsługę teologiczną” krzysztof trecy), to Stanisław Sarnicki dalej był aktywny. Zbór Większy, szukając sojuszników, wykorzystywał go w październiku 1567 r. do szukania porozumienia ze stankarianami101. Pojechał również na wielki synod w Bełżycach w marcu 1569 r., na którym spotkali się „ministrowie trójczacy, trójbożanie, dwójbożanie”. i chociaż obie strony mówiły o „onym żałosnym rozerwaniu” i niby szukały sposobów na porozumienie, to – co oczywiste – do zgody nie doszło. kiedy się „do jednej bardzo wielkiej izby zeszli”, po początkowych kurtuazyjnych wspominkach o „dawnej jedności” doszło do re-gularnej awantury, wywołanej zresztą przez zapalczywych dyteisów: Stanisława Farnowskiego i Jana kazanowskiego102 .

o większym zaangażowaniu Stanisława Sarnickiego w prace nad przygotowa-niem zjednoczeniowego synodu sandomierskiego mamy skąpe wiadomości. na ten temat możemy tylko snuć domysły, tak jak o treści obrad synodu generalnego w krakowie w grudniu 1569 lub w styczniu 1570(?) r.103 niewątpliwie do zwolen-

98 H. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 220.99 Bibliografia Polska, t. 27, s. 142; chodzi o wydane drukiem w końcu 1565 r. Colloqium Piotr-

kowskie .100 ASR, t. 2, s. 201 i 207.101 Ibidem, s. 215; H. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 220. W. urban, Dwa szkice, s. 113–115,

wspomniał również o innych rozmowach Sarnickiego ze Stankarem.102 ASR, t. 2, s. 222–225.103 J. Bidlo, Jednota bratrská w prvním vyhnanství, t. 2: (1561–1562), Praha 1903, s. 149–150;

o. Halecki, Zgoda Sandomierska, Warszawa 1915, s. 177; W. Sławiński, Toruński synod ge-neralny 1595 roku. Z dziejów polskiego protestantyzmu w drugiej połowie XVI wieku, War-szawa 2002, s. 25; H. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 220. opierając się na fragmenciku wypowiedzi braci Glicznerów w Sandomierzu: „nunc videmus in eam vestram Confessio- nem esse insertum articulum de Cena Domini ex Congfessione Valdensium” (ASR, t . 2, s. 259) oraz na ustaleniach J. Bidla (Jednota, t. 2, s. 150), o. Halecki (Zgoda, s. 178), pisał: „Zdaje się jednak, że już na synodzie krakowskim postanowiono w jej [konfesji Sandomier-skiej] przekładzie artykuł o wieczerzy Pańskiej przyjąć z konfesyi braci czeskich, co natych-miast zwróciło uwagę luteranów, gdy im w Sandomierzu konfesyę Małopolan przedłożo-no”. J. Lehmann, Konfesja Sandomierska na tle innych konfesji w Polsce XVI w., Warszawa 1937, s. 259–260, odrzucił to twierdzenie, zarówno na podstawie różnic układu tekstu, jak i teologicznej zawartości odnośnych artykułów z obu konfesji. Jego ustalenia z kolei poddał krytyce (m.in. opierając się na pracy F. M. Dobiaša, Učeni Jednoty bratské o věčeri Paně, Praha 1940), H. Gmiterek, Bracia czescy a kalwini w Rzeczypospolitej, połowa XVI – połowa


ników prostego tłumaczenia i przyjęcia konfesji autorstwa Henryka Bullingera nie należał104 .

Jednak Stanisław Sarnicki, wytrwały przecież w bojach synodowych taktyk, zdawał sobie na pewno sprawę, że jego pozycja jest po prostu słaba. Jako szlachcic, żywo interesujący się polityką, wiedział, że magnaci małopolscy podjęli kolejny raz grę polityczną, w której on jest raczej pionkiem, a ministrowie reprezentujący trzy konfesje (cztery, jeśli liczyć grupę stankarian) z ich zdaniem muszą bardzo się liczyć. Jedyne, co mu zostało, to zakulisowa gra i wykorzystywanie istniejącej przecież między duchownymi różnicy zdań.

Jego sojusznikiem w tych zabiegach, jak się zdaje, był Jakub Sylwiusz. Wiemy na pewno, że rozmawiał z Szymonem teofilem turnowskim, przedstawiając mu się jako sympatyk konfesji braterskiej. obiecywał go wspierać i podważał szcze-rość intencji m.in. Andrzeja Prażmowskiego105. Jak wynika z późniejszej dyskusji młodego wysłannika Jednoty z krzysztofem trecym, Stanisław Sarnicki również przychylnie wyrażał się o konfesji Augsburskiej. Miał natomiast według ministra małopolskiego o zgodzie koźminieckiej, na którą powoływał się Szymon teofil turnowski, po prostu milczeć. oczywiście słowa trecego „o zgodzie z bracią a podpisami konfesyji ich w tych stronach mało co wimy, a mało kto wi” nie mogą być traktowane poważnie106 .

Zastanowić się jednak trzeba, czy słowa o aprobacie Sarnickiego dla wyznania augsburskiego mają większe znaczenie? Co prawda trecy przypominał, że swego

XVII wieku. Studium porównawcze, Lublin 1987, s. 89–92, szeroko swą opinię uzasadnia-jąc. nie wchodząc głębiej w to zagadnienie, chcę podnieść tylko dwie sprawy. Stwierdzenie braci Glicznerów można traktować raczej jako element krytyki prezentowanego im tekstu niż stwierdzenie stanu faktycznego. niewątpliwie nawet nieuprzedzony interpretator, jakim był E. Gliczner, mógł dopatrzyć się w artykułach wiary o Wieczerzy Pańskiej obu wyznań pewnych analogii. obie konfesje zgodnie krytykowały luterańską doktrynę o realnej i sub-stancjalnej obecności Ciała Chrystusa w sakramencie. Z kolei Konfesja Sandomierska, trans-krypcja i komentarz językowy k. Długosz-kuczarbowa, Warszawa 1995, s. 199, czyniła to wprost, braterska w sposób nieco zawoalowany; Confessio, to jest Wyznanie wiary, nauki y nabożeństwa Krześciańskiego [...] iednoty Braciey Zakonu Kristusowego (...), b.m.w. 1564, (dalej: Konfesja (bracia czescy)) k. 74–74v. obie też inaczej niż Augustana wypowiadały się o manducatio oralis; Konfesja Sandomierska, s. 194 i 198; Konfesja (bracia czescy), k. 75. należy jednak podkreślić, że tezę J. Bidla i o. Haleckiego o porozumieniu się na bardzo słabo udokumentowanym synodzie krakowskim 1569/70 r. (ASR, t. 2, s. 226), braci czeskich i małopolskich protestantów trzeba odrzucić. rozstrzygającym argumentem jest to, że pogląd obu autorów nie znajduje pokrycia w źródłach. Słowa E. Glicznera wypowiedziane zostały po ostrej krytyce braci czeskich, więc w ustach wypowiadającego były one tylko i wyłącznie epitetem podkreślającym ułomność przedstawionego przez Małopolan tekstu.

104 Der Briefwechsel der Schweizer mit den Polen, red . t. Wotschke, Leipzig 1908, poz. 407a, list k. trecego do H. Bullingera z 21 i 1570 r.

105 ASR, t. 2, s. 275–276.106 Ibidem, s. 277.


czasu Sarnicki uczynił „zjednoczenie cum Helvetiis”, a śladu prywatnych rozmów Sarnickiego z Erazmem Glicznerem nie ma, to jednak nie wolno nam wykluczyć takiej możliwości, a właściwie należy przyjąć je za pewnik. Dlaczego? Dlatego, że Sarnicki i Gliczner – dwóch działaczy reformacyjnych, będących w podobnym wieku, znających się na dodatek od co najmniej 10 lat osobiście – razem bywali na małopolskich synodach (Pińczów 13–16 stycznia oraz 29 stycznia – 1 lutego 1560; książ 13–19 września 1560; Pińczów 25–30 stycznia 1561; Włodzisław 21–25 września 1561)107, studiowali, choć w zupełnie innym okresie, w królewcu i mieli związki z rodziną Górków. to przecież razem z ówczesnym wojewodą poznańskim i protektorem Erazma Glicznera łukaszem Górką i jego bratem An-drzejem pobierał Stanisław Sarnicki nauki u Jana z koźmina108. niemożliwe, aby nieco osamotniony Gliczner (w końcu to luteranie stali się przedmiotem zgodne-go ataku braci czeskich i małopolskich kalwinistów)109 nie zechciał porozmawiać z Sarnickim, a ten nie postanowił wykorzystać tak sprzyjających mu okolicz-ności! Czy dyskretna narada superintendenta zborów luterskich w Wielkopolsce z krytykiem Confessio Helvetica posterior i jej polskiego tłumaczenia wydaje się jeszcze tak nierealna? o czym rozmawiali? Pewnie o tym, czego Erazm Gliczner po obradach się spodziewa i co sądzi o ewentualnej wspólnej konfesji. Sarnicki zapewne badał go, na jakie ustępstwa może iść, a Gliczner próbował się dowie-dzieć, czy znajdzie wśród małopolan kogoś, kto do jego argumentów w obronie konfesji Augsburskiej podejdzie choćby ze zrozumieniem. na dodatek należy pamiętać o publicznym upokorzeniu doznanym przez Sarnickiego ze strony nie-żyjącego już co prawda Marcina Zborowskiego – jednym z głównych architektów polityczno-religijnego porozumienia, do którego przecież dążono na synodzie w Sandomierzu, był syn Marcina, Piotr Zborowski. Czy zadra w sercu Sarnickie-go już nie tkwiła? Dodatkowo wiemy, że i trecy, i Andrzej z Przasnysza uważali Sarnickiego za „nieprzyjaciela” – na pewno co do poglądów o nowej konfesji110 .

Zmiana postępowania Stanisława Sarnickiego, który w trakcie obrad nagle za-czął jednak chwalić przygotowane wyznanie wiary111, też nie powinna dziwić. roz-mowy, o których mówimy i wiemy, toczyły się do 9 kwietnia do obiadu. Wówczas to, jak wynika ze słów Andrzeja z Przasnysza, o tym, że konfesja „z pany jest aprobowana i z prefacyją [...] impressa”, wiedziały zaledwie cztery osoby! Byli to oprócz niego krzysztof trecy i zapewne obaj magnaci: wojewoda sandomierski

107 Ibidem, s. 1, 8, 32, 72, 115.108 H. Barycz, Jan z Koźmina, w: PSB, t. 10, s. 458.109 Zob. choćby rozmowę Szymona teofila turnowskiego z Leonardem Straszem i jego mi-

nistrem Grzegorzem z Żarnowca w czasie podróży. Specjalnie zostawiwszy E. Glicznera w tyle, de ubiquitate contra Erasmum rozmawiali; ASR, t. 2, s. 274.

110 Ibidem, s. 275.111 H. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 220.


Piotr Zborowski i wojewoda krakowski Stanisław Myszkowski112. Po rozpoczęciu obrad, albo zaraz przed nimi, o cóż walczyć miał Sarnicki? o zniszczenie całego nakładu? Wobec faktu, że ze strony braci czeskich, na których najbardziej chyba li-czył, nie przyjechał nikt znaczący, a Szymon teofil turnowski, który był wówczas tylko młodym diakonem, zapytany, „ma li sobie co poruczonego od bracij o tych rzeczach”, wyraźnie mu oświadczył: „jać nic nie mam sobie od bracij zlecenego a annotowanego”, na wielkie zmiany już liczyć nie mógł.

Jednak nie możemy nie zauważyć, że to właśnie Stanisław Sarnicki jako PiErWSZy w trakcie dyskusji oceniającej przedmowę zaproponował: „Przydać mentionem tego tu naszego zgromadzenia, a w nim na tę konfesyją zjednocenia”! nie było to nic innego jak zaproponowanie spisania dodatkowego porozumienia, czyli... recesu. Przeciwny był temu Andrzej z Przasnysza, a Sarnickiego poparł Szymon teofil turnowski. Wszystkich zebranych ostatecznie przekonała nazajutrz przekazana przez delegację z Litwy wieść, że w Wilnie 2 marca porozumieli się luteranie i kalwiniści, reces właśnie spisując. Porozumienie to zaraz przeczytano. Jasne się stało, że nieznalezienie w czytanej głośno konfesji Małopolan niczego przeciwnego własnej nauce to za mało. obiecawszy braciom Mikołajowi i Erazmo-wi Glicznerom podjęcie prac nad nową „właśnie polską spisaną od wszech społu”, postanowiono wzorem Wilna (ale to Stanisław Sarnicki zasiał ziarno i o tym w dal-szej dyskusji pamiętano) reces taki spisać113. Senior dystryktu krakowskiego, który w synodalnych sporach o to, którego kościoła konfesja jest starsza, doskonalsza, lepszymi świadectwami opatrzona, nie brał aktywnego udziału (skoncentrował się na rozmowach z jednającymi się z ortodoksją stankarianami114 i na dyskusji z Alek-sandrem Vitrelinem), do komisji piszącej reces został oczywiście wybrany115 . To, że nie wszedł w otwarty konflikt z Glicznerami, mało tego, mógł być przez nich po-strzegany jeśli nie jako ich sojusznik, to jako oponent zdeklarowanych kalwinistów (może to efekt domniemanej rozmowy?) mogło mu ułatwić mediację.

targi o każde słowo napisanego przez krzysztofa trecego i Jana thenaudusa projektu recesu zaczęły się jeszcze tego samego dnia po południu i trwały cały następny dzień. W trakcie tych spotkań zarysował się wspólny kalwińsko-brater-ski sojusz, wyraźnie zorientowany antyluterańsko. W pewnym momencie nawet, korzystając z chwilowej nieobecności, uzgodniono, jak daleko można ustąpić Era-zmowi i Mikołajowi Glicznerom i w jaki sposób zabezpieczyć się przed nieodpo-wiednią interpretacją wypracowanych formuł teologicznych.

Główny spór toczył się o artykuł o Wieczerzy Pańskiej. Żądania luteran w tym względzie były dwa: 12 kwietnia (środa) po południu domagali się, aby potwier-

112 ASR, t. 2, s. 275. oczywiście wymienić trzeba jeszcze drukarzy. 113 Ibidem, s. 280, 283, 291.114 t. Wotschke, Francesco Stancaro, „Altpreussische Monatschrift” 1910, t. 47, s. 586.115 Por.: H. kowalska, J. Sikorski, Sarnicki, s. 220.


dzono substantialem praesentiam corporis Christi (co – jak ocenił oskar Halecki – było dużym ustępstwem z ich strony, gdyż w lutym w Poznaniu domagali się od braci, by ci uznali, że w Sakramencie Chrystus jest obecny substantialiter, realiter, essentialiter i corporaliter)116, a nazajutrz, wobec rysującego się oporu, zwłasz-cza ze strony Szymona teofila turnowskiego, poprosili ut integer articulus ille Saxonicus de Cena Domini recessui addatur117. Diakon braci czeskich ostrzegał dodatkowo kalwinistów, że formuła substantialem praesentiam Christi, może być rozumiana szeroko, zgodnie z luterańską ortodoksją. Skoro przyzna się, że w sa-kramencie jest obecny Chrystus, to jak będzie można zaprzeczyć, że jest tam i jego Ciało? Aby zapobiec ewentualnym, jego zdaniem, nadinterpretacjom, proponował dodać objaśnienie, że Chrystus jest obecny secundum naturam sacramentorum, id est, sacramentaliter118. Domagał się, aby ustąpić luteranom tylko w ostateczno-ści. Zgodził się przystać na żądania Erazma i Mikołaja Glicznerów, gdy bardziej ugodowo nastawieni krzysztof trecy i Andrzej z Przasnysza dowiedli mu, że ter-minu substantialem używał teodor Beza, jak również zawarty jest w włączonym do konfesji Małopolan saskim artykule o Wieczerzy Pańskiej. niedowierzający początkowo swoim rozmówcom Szymon teofil turnowski musiał ustąpić wobec przedstawionych mu dowodów119 .

Warto odnotować, że w dyskusji nie zawsze używano tak wysublimowanych argumentów. krzysztof Miękicki w ogniu dyskusji zwrócił się do luteran tymi sło-wy: „Panowie bracia, nie dziwujcie się, iż się tak przeciwko wam zastawiamy, bo abyście wiedzieli, iż nam to o to idzie, jak powiedział rej do biskupa krakowskie-go: Jesliże mam wierzyć, z tu jest cały krystus, boję się, abych się golenią jego nie udawił”120 .

ostatecznie każda ze stron złagodziła nieco swe wymagania i 13 kwietnia 1570 r., najważniejsi uczestnicy synodu, nie wyłączając Szymona teofila turnowskiego, któremu oświadczono: „nie za posła z listy, ale za legata brackiego te congno-

116 o. Halecki, Zgoda, s. 250; ASR, t. 2, s. 239.117 ASr, t. 2, s. 293. S. t. turnowski na pierwsze żądanie luteran oświadczył: „corporis sub-

stantialem praesentiam me nullo modo subscriptum in hanc particulam, utpote quia non sit recepta a fratribus”; ibidem, s. 292. Później, jak się okazało, zmienił zdanie.

118 Ibidem, s. 293. Była to określenie stosowane przy objaśnianiu tajemnicy Wieczerzy Pańskiej w wielu edycjach braterskich konfesji. W języku polskim termin ten oddawali bracia przez słowo „poświątnie”. J. Lehmann, Konfesja, s. 251, wyjaśnił ten zwrot następująco „bracia wierzą w realną, choć duchową, a nie materialną łączność chleba i wina z ciałem i krwią Chrystusa przy wzajemnym zachowaniu przez czynniki składowe istoty substancji. różni-ca wobec luteran polegałaby na podkreśleniu łączności nie materialnej a duchowej między czynnikami składowymi sakramentu. różnica zaś wobec kalwina polegałaby na tym, że kalwinizm, choć używa wyrazu sacramentaliter, obiektywnie nie łączy ciała i krwi Chrystusa z chlebem i winem”.

119 Ibidem, s. 292–293.120 Ibidem, s. 293.


scimus”, zaczęli podpisywać uzgodniony dokument121. W zachowanych źródłach aktywność Sarnickiego w trakcie tych dyskusji w ogóle nie jest odnotowana.

Ponieważ dokładnego rozbioru sandomierskiego recesu dokonali już przed laty oskar Halecki i Jerzy Lehmann, tu ograniczę się do przypomnienia ich najcelniej-szych spostrzeżeń, kiedyś już przeze mnie opisanych122 .

Pierwsze, co uderza czytelnika dokumentu, którego pełny łaciński tytuł brzmi Consensus mutuus in religionis Christianae captibus inter ecclesias Maioris et Mi-noris Poloniae, Russiae, Lithuaniae, Samogitiae, quae iuxta confessionem Augu-stanam, fratrum Veldensium (ut vocant) et Helveticam aliquo modo a se dissentire videbantur, factus in synodo Sendomiriensi anno 1570 14 Aprilis123, to przeciwsta-wienie sobie we wstępie dwóch, a nie trzech rywalizujących ze sobą obozów reli-gijnych: kalwiniści i bracia czescy wspólnie deklarują, że nigdy nie wątpili w to, iż luteranie są prawowierni co do wiary w Boga w trójcy Świętej, wcielenia Chrystusa, usprawiedliwienia człowieka aliisque captibus fidei nostrae, w zamian za co luteranie przyznawali, że konfesjach Jednoty i Małopolan nihil agnoscere, quod sit absonum ab orthodoxa veritate et puro verbo Dei124. Zapis ten był wyraźnym potwierdzeniem kalwińsko-braterskiej współpracy w trakcie obrad synodu. Warto zauważyć, że po to, aby uniknąć ewentualnych zadrażnień, po potwierdzeniu trynitarnego dogma-tu i przedwieczności Syna przed Jego wcieleniem, nad osobą Chrystusa bliżej się nie rozwodzono. łatwo bowiem można było wywołać wilka z lasu i sprowokować dyskusję np. na temat: w jaki sposób Zbawiciel obecny jest na ziemi.

Potem w dokumencie zamieszczono artykuł o Wieczerzy Pańskiej. W nim naj-pierw powołano się na opinię św. ireneusza125: qui duabus rebus, scilicet terrena et coelesti, mysterium hoc constare dixit, odrzucając tym samym zdecydowanie

121 Ibidem, s. 294. W Sandomierzu podpisy złożyło zaledwie 20 osób, z tym że część w imieniu dystryktów, z których została delegowana. najważniejsze było oczywiście to, że reces został potwierdzony przez wszystkie biorące aktywny udział w dyskusji osoby, reprezentujące trzy rywalizujące i niejednokrotnie poróżnione ze sobą wyznania. Byli to oczywiście na pierw-szym miejscu: Stanisław Myszkowski, Piotr Zborowski, krzysztof trecy, Paweł Gilowski, Stanisław Sarnicki, Jakub Sylwiusz w imieniu kalwinistów, Stanisław Bniński – w imieniu łukasza Górki i Jana tomickiego oraz wszystkich zborów luterańskich, jak również Mikołaj Gliczner, Erazm Gliczner, Andrzej z Przasnysza i Szymon teofil turnowski – ten pierwszy w imieniu braci czeskich, ten drugi tylko w swoim własnym (choć przy nazwisku jest dopisek „unitatis fratrum legatus”). Jako jedyny przedstawiciel Litwy podpisał się Stanisław Mar-cjan, delegat Andrzeja Wiśniowieckiego, kasztelana wołyńskiego – czyli jednak koroniarza. Był on jednak ministrem w Dziewałtowie, wsi Wiśniowieckiego leżącej w województwie wileńskim. Wszystkie podpisy w: ibidem, s. 297–298.

122 W. Sławiński, Toruński Synod Generalny 1595 roku, Warszawa 2002, s. 28–30.123 tekst Zgody był wielokrotnie publikowany, ostatnie krytyczne wydanie zostało umieszczone

oczywiście w ASR, t. 2, s. 295–298. 124 o. Halecki, Zgoda, s. 265; ASR, t. 2, s. 295–296.125 Św. ireneusz, zm. około 202 r., jest zaliczany do ojców i doktorów kościoła; B. Częsz, Irene-

usz z Lyonu, w: Encyklopedia Katolicka, t. 7, kol. 448−450 .


pogląd urlicha Zwingliego, że chleb i wino są tylko symbolami, „znakami gołymi i próżnymi” Ciała i krwi Chrystusa126. Potem umieszczono z takim trudem wy-negocjowaną właściwą formułę, która – jak zauważył Jerzy Lehmann – stanowi „rzeczywiście kompromisowy elaborat trzech różnych odłamów ewangelicyzmu: za punkt wyjścia wzięto luterski, a raczej melanchtoński punkt widzenia, który sta-rano się ująć w ramy kalwińskiego i braterskiego pojmowania rzeczy”. Dlatego też oprócz sformułowań bliskich kalwinistom: „illa [...] simul reipsa credentibus exhi-bere et praestare Fide, quod significant” i braciom czeskim: „exhiberi [corpus et sanguinem Domini] symbolis adiectis ipsi rei minimi nudis, secundum sacramen-torum naturam”, na życzenie luteran pisano: „convenimus, ut credamus et confite-amur substantialem praesentiam Christi”127. rozwiązanie takie, według Lehmanna, „nie było najszczęśliwsze, bo w gruncie rzeczy zawierało wszelkie niedociągnięcia teologicznych form kompromisowych”128 .

Aby ostatecznie przekonać najbardziej niechętnych porozumieniu braci Erazma i Mikołaja Glicznerów, zaznaczono, że dla uniknięcia w przyszłości sporu o termi-ny teologiczne, uznano i przyjęto za swój „articulum Confessionis Saxonicarum ec-clesiarum de Ceana Domini ad tridentinum Concilium a.D. 1551 missae”, wpisany już do konfesji Małopolan. Choć nie ma na to dowodów, chcemy myśleć, że był to pomysł Stanisława Sarnickiego, który jako były student Wittenbergi przecież za ucznia Filipa Melanchtona w pewnym sensie mógł się uważać. Jednak w oryginal-nym tekście konsensu nie został on jednak zawarty129. Gdyby tak postąpiono, każ-demu czytelnikowi od razu rzuciłyby się w oczy wspomniane wcześniej niekon-sekwencje teologiczne. Poza tym, skoro nieco dalej w konsensie zrezygnowano z ujednolicenia obrzędów i ceremonii, umieszczanie wyjątków z konfesji Saskiej, zalecających również pewną formę nabożeństwa, byłoby bezcelowe130 .

Zobowiązawszy się do łagodzenia wszystkich sporów, które wywoływały zgor-szenie u wielu pobożnych ludzi i dawały argumenty ich nieprzyjaciołom, zobowią-

126 G . r . Potter, Zwingli, Warszawa 1994, s. 171−175, 314−340 .127 o. Halecki, Zgoda, s. 266; ASR, t. 2, s. 296. Słowa w nawiasie kwadratowym występują

w wydaniu konsensu z 1592 r. W wersji z 1574 r., oraz w tekście podanym przez M. Sipayłło jest ich brak. J. Lehmann, Konfesja, s. 344–345, zwrócił uwagę, że nie są to bynajmniej róż-nice stylistyczne, wynikające z faktu, że tłumaczem wersji z 1574 r. był k. trecy, a z 1592 r. S. t. turnowski. każda z nich jest odmienna również pod względem teologicznym.

128 J. Lehmann, Konfesja, s. 344. 129 Za taki powinna uchodzić wersja podana przez M. Sipayłło. W Sandomierzu sporządzono

„cztery egzemplarze recesu”; ASR, t. 2, s. 294. na pewno po jednym z nich otrzymali luteranie i bracia czescy. nie możemy rozstrzygnąć, czy dostał go turnowski, czy oficjalny delegat Jed-noty, Andrzej z Przasnysza. Dość, że swą edycję konsensusu M. Sipayłło oparła na rękopisie młodego diakona, który nie omieszkał go włączyć do swej relacji z synodu sandomierskiego; ASR, t. 2, s. Xi–Xii. niewielkie fragmenty artykułu o Wieczerzy z konfesji Saskiej, Szymon teofil, już jako senior Jednoty, włączył do tłumaczonej przez siebie edycji Zgody z 1592 r.

130 Konfesja Sandomierska, s. 251–252.


zali się również do usilnych starań, aby ad hunc Christianum unanimem consensum przywieść pozostałych współwyznawców. Zewnętrznym przejawem osiągniętego porozumienia miało być pełne i swobodne uczestnictwo każdego członka wszyst-kich wyznań w dostępie do posługi Słowa Bożego i Sakramentów. W tym ostatnim przypadku zastrzeżono, zapewne na żądanie braci czeskich, „observato tamen recto ordine et gradu tam disciplinae, quam consuetudinis uniuscuiusque ecclesiae”131 .

Postanowiono również zapraszać się wzajemnie na zwoływane przez siebie sy-nody generalne i potwierdzono obietnicę daną luteranom, zapisując, że mają za-miar, zebrawszy się w stosownym miejscu i czasie, przygotować jedną konfesję „ex mutuis Confessionibus compendium corporis doctrinae”, które zostanie wyda-ne „sub titulo omnium ecclesiarum Polonicarum reformatarum et Lithuanicarum et Samogiticarum”. na takim spotkaniu miano osiągnąć cel, którego nie udało się zrealizować w Sandomierzu. Jednak jak wynika z relacji Szymona teofila turnow-skiego, już w trakcie obrad część osób powątpiewała, czy będzie to konieczne132 .

oceniając szczegółowe te zapisy, oskar Halecki, idąc za J. Bidlo stwierdzał, że tekst ułożono tak zręcznie, iż każdemu nieobecnemu w Sandomierzu można było dowieść, że ogłoszona równocześnie z konsensem konfesja jest wspólnym wyznaniem trzech protestanckich wspólnot. W Zgodzie bowiem parokrotnie zapi-sano zwrot „Confessio nostra”. raz stwierdzono, że dodaje się artykuł o Wiecze-rzy, wzięty co prawda z konfesji Saskiej, ale również ten, „qui est insertus nostrae confessioni”, planowane „compendium corporis doctrinae” miało być „nostrae Confessioni consentientium”, a „nos nostraque ecclesia et Confessionem nostram” została uznana za prawowierną, co potwierdzili swoimi podpisami m.in. Stanisław Myszkowski, Piotr Zborowski, Stanisław Bniński (także w imieniu łukasza Gór-ki i Jana tomickiego), Mikołaj i Erazm Glicznerowie, Szymon teofil turnowski, Andrzej z Przasnysza, Jakub Sylwiusz, Stanisław iwan karniński, krzysztof trecy i Stanisław Sarnicki133. Dla działacza religijnego, który o porozumienie polskich różnowierczych kościołów walczył prawie od 20 lat, był to na pewno pamiętny dzień, choć mamy powody, aby przypuszczać, że nie wszystko mu, także pod względem doktrynalnym, odpowiadało. Musiało też stać się dla niego jasne, że jego miejsce, aktywnego lidera i animatora wielu zdarzeń w Zborze, ale i weterana wielu synodów, zajęli młodsi teolodzy i ministrowie. nie oznaczało to jednak, że Stanisław Sarnicki całkowicie złożył broń. Stary książę Albrecht Hohenzollern już nie żył, a jego syn, rządzący w Prusach Albrecht Fryderyk, nie miał takiego autory-tetu jak ojciec, lecz to u niego Sarnicki postanowił szukać protekcji i wsparcia dla swoich planów religijnych.

131 ASR, t. 2,s . 296–297.132 Ibidem, s. 291.133 Ibidem, s. 297–298; o. Halecki, Zgoda, s. 283–284; J. Bidlo, Jednota, t. 2, s. 162.


woJCieCH sławiński

staNisLaw sarNiCki as aN aCtiVist oF tHe reForMatioN MoVeMeNt (Part 2)

s u M M a R y

this essay is a continuation of the article Stanislaw Sarnicki as an activist of the Refor-mation movement published in “Czasy nowożytne” 2005, vol. XViii–XiX, p. 69–113. the second part published here relates to religious activity of Satnislaw Sarnicki in the years 1560–1570. At the beginning of this period the influential position of Sarnicki weakened in favor of foreign ministers – beginning from Franciszek Stankar to Jerzy Blandrata – who preached less orthodox doctrines about the trinity. Stankar taught about the mediation be-tween God and man by Christ because of the human side of Jesus’ nature and the equal-ity between Father God and his Son Christ because of the divine side of Christ’s nature. Blandrata accepted Miguel Servet’s radical theological concepts and gathered supporters, however, without propagating his true beliefs. After the first defeats Sarnicki was able to protect most of Protestant communities in Little Poland against the unorthodox doctrines regarding the holy trinity. Consequently, the Arians were forced to found a separate congre-gation (the so-called Zbór Mniejszy) while the majority of the Protestants in Little Poland became inclined to Jean Calvin’s doctrine. Eventually the Calvinist doctrine was accepted by the Protestants in Little Poland during the synod in Sandomierz in 1570. However, the Sandomierz Confession was discarded by protestant communities in other provinces of Poland. An ambiguous role was played here by Sarnicki who was critical about the new Confession. His opinion was inspired not only by pure theological arguments but also by personal prejudices which were caused by wrongs and humiliations he had experienced earlier in his life .


Piotr PaLUCHowskigdańsk

MieJsCa i terMiNy JarMarków Na tereNie PrUs króLewskiCH i książęCyCH w końCU XVi wiekU

Na Podstawie wykazów z gdańskiCH kaLeNdarzy

Jarmarki w okresie nowożytnym odgrywały jedną z ważniejszych ról w handlu krajowym i międzynarodowym. Z tej też racji znajdowały się one często w kręgu zainteresowań historyków gospodarki. Jednak dla terenu Prus królewskich i ksią-żęcych okresu nowożytnego temat sieci i kalendarza jarmarków nie został dotąd w pełni opracowany. temat ten, na uboczu swojej pracy, zasygnalizował w odnie-sieniu dla obszaru województwa pomorskiego w XVi i XVii w. Stanisław Gier-szewski1, Józef Maroszek zaś przedstawił wiejskie miejsca targowisk w koronie dla drugiej połowy XVii i XViii w.2 Prace te stanowią wyjście do dalszych badań. Ważniejsze ustalenia, ale dla późnego średniowiecza, przedstawił roman Czaja3, a okresem wcześniejszym zajął się tadeusz Lalik4 .

1 S. Gierszewski, Struktura gospodarcza i funkcje rynkowe mniejszych miast województwa po-morskiego w XVI i XVII w., Gdańsk 1966.

2 J. Maroszek, Targowiska wiejskie w Koronie Polskiej w drugiej połowie XVII i XVIII wieku, Białystok 1990; idem, Targowiska wiejskie na Pomorzu w XVII i XVIII wieku. Przemiany w strukturze rynku wewnętrznego, „Przegląd regionalny” 1992, nr 3, s. 26–43.

3 r. Czaja, Gospodarcze znaczenie jarmarków w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach, w: Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu, t. 2: Studia ofiarowane Pro-fesorowi Antoniemu Czacharowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziesto-lecie pracy naukowej, toruń 1996, s. 121–132; idem, Jahrmärkte im Ordensland Preuβen im Mittealter, w: Das Preuβenland als Forschungsaufgabe. Eine europäische Region in ihren geschichtlichen Bezügen. Festschrift für Udo Arnold zum 60. Geburtstag gewidmet von den Mitgliedern der Historischen Kommission für ost- und westpreuβische Landesforschung, red . B. Jähnig, G. Michels, Lüneburg 2000, s. 319–328, tam też wcześniejsza literatura na temat jarmarków w Prusach.

4 t. Lalik, Regale targowe książąt wschodniopomorskich w XII–XIII wieku, „Przegląd Histo-ryczny” (dalej: PH), 1965, t. 56, z. 2, s. 171–201.

Piotr PaLUCHowski38

Z racji znaczenia gospodarczego Gdańska wyników badań nad oddziaływaniem pruskich jarmarków należy poszukiwać w badaniach ogólnopolskich. rozważania nad krajową siecią jarmarczną, w tym przepływem towarów i szlakami handlowy-mi, prowadzili Jerzy topolski5, Henryk Samsonowicz6, Maria Bogucka7, Barbara Grochulska8 i Andrzej Wyrobisz9. temat sieci jarmarcznej był również przedmio-tem konferencji naukowej10 .

o ile większych prac badawczych na temat jarmarków nie prowadzono dla te-renów Prus, o tyle dla większości polskich prowincji historycy ustalili już podsta-wową sieć jarmarczną. Z prac o charakterze regionalnym należy wymienić tekst Jarosława kurkowskego11. Warto również odnotować wybrane prace dotyczące poszczególnych miast12. Stały się one przedmiotem prac o charakterze etnograficz-

5 J. topolski, Faktoren der Entstehung eines Internationalen Jahrmarktnetzes in Polen im 16. und 17. Jh., „Studia Historiae oeconomicae” 1970, vol. 5, s. 102–116; idem, Gospodarka polska a europejska w XVI–XVIII wieku, Poznań 1977, s. 167–181.

6 H. Samsonowicz, Przemiany osi drożnych w Polsce późnego średniowiecza, PH 1973, t. 64, s. 697–716; idem, Niektóre cechy charakterystyczne sieci jarmarcznej w Polsce późnego śred- niowiecza, w: Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu, red. M. Bogucka, t. 1, toruń 1996, s. 9–14. Ważniejsza zagraniczna literatura przedmiotu w: idem, Jarmarki w Polsce na tle sytuacji gospodarczej w Europie w XV–XVI wieku, w: Europa – Słowiańsz-czyzna – Polska. Studia ku uczczeniu Profesora Kazimierza Tymienieckiego, red. i. Bardach, Poznań 1970, s. 523–532.

7 M. Bogucka, Jarmarki w Polsce w XVI–XVIII wieku, w: Studia nad dziejami miast, t . 1, s. 15–24.

8 B. Grochulska, Jarmarki w handlu polskim w drugiej połowie XVIII wieku, PH 1973, t. 64, z. 4, s. 793–821.

9 A. Wyrobisz, Uwagi o kalendarzu jarmarków w miastach Korony w XVI wieku, w: Studia nad dziejami miast, t. 1, s. 27–32. Autor wspomniał o pracach magisterskich dotyczących woje-wództwa krakowskiego, lubelskiego i Mazowsza (s. 28, przypisy 1–3) i bazował na ich ustale-niach.

10 A. karpiński, E. opaliński, Sieć jarmarków w Polsce XIII–XVIII w. Warszawa, 10 V 1994 r. [sprawozdanie z konferencji], „kwartalnik Historyczny” r. 51, 1994, z. 3, s. 116–118; refe-raty zostały opublikowane w: Studia nad dziejami miast, t . 1 .

11 J. kurkowski, Sieć jarmarczna województwa lubelskiego w XVI w., „kwartalnik Historii kul-tury Materialnej” r. 34, 1986, z. 2, s. 227–247.

12 J. Wiesiołowski, Targi, targowiska, jarmarki w późnośredniowiecznej aglomeracji poznań-skiej, „kronika Miasta Poznania” 1996, nr 2, s. 7–24; J. topolski, Rola Gniezna w handlu europejskim od XV do XVII wieku, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 1962, t. 7, z. 2, s. 5–78; ten sam tekst opublikowano w: idem, Gospodarka polska a europejska w XVI–XVIII wieku, Poznań 1977, s. 182–258; J. kus, Jarosław ośrodkiem wielkiego handlu w XVI–XVII w., „Muzeum w Jarosławiu. Zeszyty Muzealne” 1996, z. 1, s. 51–70; idem, Jarmarki jarosławskie i ich wpływ na rozwój miasta w XVI i XVII wieku, „rocznik Historycz-no-Archiwalny” 1995, t. 9, s. 29–43. Autor polemizował z ustaleniami J. topolskiego, Rola Gniezna, s. 64; S. Lewicki, Targi lwowskie od XIV–XIX wieku, Lwów 1921. Autor, mimo tytułu pracy, zajął się historią lwowskich jarmarków, ówczesna historiografia bowiem nie znała rozgraniczenia na jarmarki i targi. na końcu pracy (s. 49–72) umieścił edycję źródłową

MieJsCa i terMiNy JarMarków Na tereNie PrUs 39

nym13, prawniczym14, z punktu widzenia poszczególnych towarów15, a nawet placów jarmarcznych16. W odniesieniu do czasów średniowiecznych wyznacznikami są pra-ce karola Maleczyńskiego17, Zygmunta Wojciechowskiego18 i karola Buczka19 .

Polska historiografia gospodarcza, idąc za opracowaniami zachodnimi, odróżnia jarmarki od targów. Stanowisko takie zajmują m.in. Henryk Samsonowicz20 i Ma-ria Bogucka21. Jarmarki odbywały się corocznie, w wyznaczonym z góry terminie. W okresie nowożytnym na jedną miejscowość często przypadało kilka tradycyj-nych dni, kiedy odbywały się jarmarki, których znaczenie było co najmniej mię-dzyregionalne, a najczęściej międzynarodowe, chociaż odgrywały również ważną rolę w handlu lokalnym. Mniejsze znaczenie miały cotygodniowe targi. Pierwsze jarmarki pojawiły się na ziemiach polskich w Xiii w. targi mają głębszą tradycję, sięgającą X w. Jak zauważył Henryk Samsonowicz, rozdzielenie obu instytucji nie było do końca jasne w czasach nowożytnych22 .

Gerard Labuda uważał, że na Pomorzu jarmarki i targi wytworzyły się w trzech etapach. Początkowo powstawały w miejscu spotkań osób, np. z przyczyn reli-gijnych (miejsce kultu), politycznych (stolica) itp. Później targi przenoszono na podgrodzia. od Xiii w. zaczęły powstawać targi na miejscach otwartych, a ich funkcjonowanie ustalała władza książęca23. książęta wykorzystywali te okazje do ogłaszania swoich decyzji24 .

dotyczącą tego tematu; M. Żuławnik, Płockie targi i jarmarki w XVI–XVII wieku, „notatki Płockie” 2001, nr 3, s. 3–9.

13 S. nowina-Sroczyński, Rola targów w gospodarstwie wiejskim, „Prace i Materiały Mu-zeum Archeologicznego i Etnograficznego w łodzi. Seria Etnograficzna” 1991–1995, nr 30, s. 5–22; Autor zajął się terenem księstwa łowickiego.

14 M. M. kałduński, Targi i wystawy międzynarodowe. Studium prawne poprzedzone wstępem historycznym, toruń 2002, s. 7–23, 31–50.

15 takim przykładem jest praca: J. Baszanowski, Z dziejów handlu polskiego w XVI–XVIII wie-ku. Handel wołami, Gdańsk 1977, s. 177–188.

16 r. Szczygieł, Rola handlowa placów miejskich w średnich i małych miastach Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, „kwartalnik Historii kultury Materialnej” r. 41, 1993, nr 2, s. 285–291 (tekst przedstawiony na sesji naukowej: „Funkcje i formy placów miejskich w Polsce XVi–XViii w.”, Warszawa, 7–8 maja 1992 r.).

17 k. Maleczyński, Die ältesten Märkte in Polen und ihr Verhältnis zu den Städten vor der Ko-lonisierung nach dem deutschen Recht, Breslau 1930.

18 Z. Wojciechowski, Najstarsze targi w Polsce. Uwagi krytyczno-polemiczne, Poznań 1927.19 k. Buczek, Targi i miasta na prawie polskim (okres wczesnośredniowieczny), Wrocław 1964,

s. 37–68.20 H. Samsonowicz, Jarmark, w: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t . 1,

Warszawa 1981, s. 279–280; idem, Targ, w: Encyklopedia, t. 2, Warszawa 1981, s. 380.21 M. Bogucka, Jarmarki, s. 15–24.22 H. Samsonowicz, Niektóre cechy, s. 9–10.23 G. Labuda, Targi i miasta książęce, w: Historia Pomorza, t. 1: Do roku 1466, red . idem, Po-

znań 1972, s. 506–512.24 r. Czaja, Gospodarcze znaczenie, s. 122.

Piotr PaLUCHowski40

We wszystkich wymienionych do tej pory pracach traktujących o sieci i kalen-darzu jarmarków w Polsce, oprócz tekstu Barbary Grochulskiej25, nie wykorzy-stano informacji z drukowanych kalendarzy. Autorzy skupili się na przywilejach władców ustanawiających jarmarki w poszczególnych miejscowościach. rozpro-szenie i utrata dokumentów powoduje w tym wypadku pewną wyrywkowość ta-kich badań. tymczasem pierwszorzędnym źródłem do ustalenia sieci jarmarcznej są kalendarzowe wykazy jarmarków. Pojawiły się one w XVi w., zwykle na końcu wydawnictwa. Chociaż na ich podstawie trudno określić, od kiedy w danej miej-scowości organizowano jarmark, to są dowodem na ciągłość ich organizowania przez kolejne dziesięciolecia.

Dla terenów pruskich najważniejszym ośrodkiem wydawania kalendarzy stał się Gdańsk26. W mieście tym systematycznie drukowano almanachy aż do końca XViii w. Dlatego też wykazy jarmarków z gdańskich kalendarzy są ważnym źród- łem do dziejów rozwoju sieci jarmarcznej w Prusach.

Do końca XVi w. w Gdańsku redagowaniem prognostyków i kalendarzy zajmo-wały się co najmniej cztery osoby. Pierwszy gdański prognostyk został wydruko-wany na 1577 r. Jego autorem był Wilhelm Misocacus27, astronom i doktor medy-cyny, który przybył do Gdańska z niderlandów w 1568 r. redagował on almanachy do 1595 r. równolegle z nim drukowane kalendarze sporządzali: Peter Slovacius28, Johann Moller29 oraz Michael radtzki30. Pierwszy w Gdańsku kalendarzowy spis jarmarków pojawił się w druku Petera Slovaciusa na 1587 r. Zwyczaj ten został przyjęty z zachodnich almanachów. Johann Moller pierwszy wykaz jarmarków opublikował na 1593 r., a Michael radtzki rok później. łącznie w XVi w. wydru-kowano w Gdańsku osiem spisów takich miejscowości.

We wszystkich kalendarzach gdańskich noszą one tytuł: Verzeichnis der Jahr-märckt und Messen/ so von den Kaufffleuten gehalten werden . Były zamieszczane

25 Autorka wykorzystała tylko jeden rocznik kalendarza; B. Grochulska, Jarmarki, s. 800.26 kalendarze gdańskie zostały przedstawione w: k. kubik, Kalendarze gdańskie w XVI–XVII

wieku, „rocznik Gdański” 1972, t. 32, z. 2, s. 107–155; Z. L. Pszczółkowska, Kalendarze w dawnym Gdańsku, „W kręgu książki” 1984, t. 1, s. 64–75.

27 Biblioteka Gdańska Polskiej Akademii nauk (dalej: BG PAn), sygn. Sa 2, 8˚: W. Misocacus, Prognosticum oder Practica auffs Jar [!] nach der Geburt unsers Herrn und Seligmachers Jesu Christi, r. 1577–1580, 1582, 1584–1592, 1594–1595; Biblioteka uniwersytecka w to-runiu, sygn. Pol. 6.ii.1786, Pol. 6.ii.1568, r. 1582, 1584.

28 Biblioteka narodowa, sygn. Bn.XVi.o.6251, P. Slovacius, Allmanach Auff das Jahr, r. 1587; w katalogu Biblioteki narodowej redaktor kalendarza widnieje jako Piotr Słowacki. W BG PAn egzemplarz tego druku był przechowywany pod sygn. od 24165, 8˚ – obecnie zaginiony.

29 BG PAn, sygn. od 24163, 8˚, J. Moller, Schreibkalennder Auff das Jahr, r . 1586–1589, 1592–1595, 1597 .

30 Ibidem, sygn. od 24169, 8˚, M. radtzki, Neuer und alter Schreibcalender, r . 1594, 1596–1597 .


po tabelach miesięcznych albo na końcu wydawnictwa. Wykazy jarmarków roz-mieszczono w dwóch kolumnach według kolejności alfabetycznej, ale tylko w sto-sunku do pierwszej litery, dlatego np. ressenburg znalazł się przed reden. kolejne terminy zostały ponumerowane i oddzielone ukośnikami.

Mając do dyspozycji tak długi ciąg informacyjny, postanowiłem podzielić go na trzy części. W niniejszej przedstawiona zostanie sieć jarmarczna dla końca XVi w. i skonfrontowana z ustaleniami dla czasów wcześniejszych. W kolejnych dwóch częściach (dla XVii i XViii w.) zostanie przedstawiony wzrost liczby takich miejsc w Prusach oraz zmiany następujące w kalendarzu jarmarcznym. Główną częścią jest wykaz jarmarków z wyszczególnionymi terminami. nazwy miejscowości po-dano w formie źródłowej oraz współczesnej. Z powodu różnych zapisów terminów zastosowano obecną pisownię niemiecką. Spolszczone nazwy miejscowości usta-lono na podstawie wykazu niemieckich nazw sporządzonego przez Władysława Chojnackiego31 oraz krótkiego słownika dołączonego do pracy traktującej o po-działach administracyjnych państwa zakonu krzyżackiego32. Wyjątkiem jest tutaj miejscowość określona jako Fischhau; według opracowania Mariana Arszyńskie-go i romana Czai w czasach średniowiecza określano tak Fiszewo, jednak w ka-lendarzach siedemnastowiecznych nazwa ta uzyskała brzmienie Fischhausen, co wskazywałoby na współczesny Primorsk (Fischhau).

o tym, jak cenne źródło o jarmarkach stanowią kalendarze, świadczą wyni-ki uzyskane przez Stanisława Gierszewskiego na podstawie archiwaliów33. Jak sam autor przyznał, badanie to nastręcza wielu kłopotów z uwagi na niejednolitą podstawę źródłową34. Dla drugiej połowy XVi w. badaczowi udało się określić 13 miejscowości z 30 terminami jarmarków z terenu województwa pomorskiego35. Dla tego samego okresu, ale dla terytorium Prus królewskich i książęcych, gdańskie kalendarze wymieniają 57 miejscowości i 106 terminów. Warto zaznaczyć, że po-wtarzane co roku informacje o jarmarkach są zapewne wiarygodniejszym źródłem, gdyż jak zauważył Stanisław Gierszewski: „nie zawsze bowiem posiadanie odpo-wiedniego przywileju było równoznaczne z rozwijaniem tej formy wymiany”36 .

Z 57 miejscowości, w których były jarmarki, prawie połowa, bo 23, leżała w ów-czesnych Prusach książęcych. na terenie rzeczypospolitej odnotowano w gdań-

31 W. Chojnacki, Słownik polskich nazw miejscowości w b. Prusach Wschodnich i na obszarze b. Wolnego Miasta Gdańska według stanu z 1941 r., Poznań 1946.

32 Słownik nazw miast i innych miejscowości (zamki i inne warownie), oprac. M. Arszyński, r. Czaja, w: Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Podziały administracyjne i kościelne w XIII–XVI wieku, red. Z. H. nowak, toruń 2000, s. 129–132.

33 S. Gierszewski, Struktura, s. 215, tabela 29.34 Ibidem, s. 118. o trudnościach z ustaleniem terminów na podstawie przywilejów zob.: ibi-

dem, s. 118, przypis 44. 35 Ibidem, s. 215, tabela 29.36 Ibidem, s. 117.

Piotr PaLUCHowski42

skich kalendarzach 27 miejscowości, w tym 13 leżących w Prusach królewskich, 9 na terenie Dominium Warmińskiego, a 5 na ziemiach korony. Pozostałe siedem miast to: Augsburg, Wrocław, Frankfurt nad Menem, norymberga, naumburg, By-tów i Lębork. oprócz tych dwóch ostatnio wymienionych pozostałe były ważnymi centrami wymiany handlowej w Europie. Do nich należy również zaliczyć wymie-nione miasta z terenu korony, a więc: Gniezno, Lublin, łęczycę, Poznań i toruń.

Spisy jarmarków z końca XVi w., porównane z tymi, które zestawił roman Cza-ja dla czasów średniowiecznych, dają ciekawe wyniki. Jednymi z pierwszych miej-scowości na Pomorzu Gdańskim, które miały udokumentowane prawo urządzania dorocznych jarmarków, był Gdańsk oraz Lubiszewo pod tczewem37. W późnym średniowieczu w Prusach prawo ustanawiania jarmarków leżało w gestii wielkiego mistrza lub biskupów i kapituł na terytoriach domenialnych38. Jak wskazał ro-man Czaja, pierwsze wzmianki o jarmarkach z państwa krzyżackiego pochodzą z drugiej połowy XiV w. Wymienił ostródę (135639), ornetę (1359), nowe Miasto Elbląg (1381), kwidzyn (1391), Stare Miasto królewiec (1394), Główne Miasto Gdańsk (1399), Pieniężno (1399) i Lidzbark Warmiński (1400). Z okresu póź-niejszego znane są informacje o jarmarkach w Malborku (1401), tczewie (1411), nowym Stawie (1411), Lubawie (1412), Dąbrównie (1412), Działdowie (1412), nidzicy (1412), Bartoszycach (1420), Chojnicach (1420), Świeciu (1429), Lęborku (1429), Grudziądzu (1439), Młodym Mieście Gdańsk (1446) i olsztynie (1452). W spisie tym zastanawia brak, oprócz królewca, miejscowości położonych w pół-nocnej części ziem zakonu krzyżackiego.

Porównując spis wymienionych tu miejscowości z wykazem 57 miejsc poda-nych w gdańskich kalendarzach, okazuje się, że 17 z nich w dalszym ciągu orga-nizowało jarmarki w końcu XVi w. Można więc stwierdzić trwałość utworzonej w okresie krzyżackim sieci jarmarcznej, która rozwinęła się w kolejnych dziesię-cioleciach. Wśród pięciu niewymienionych miejscowości w kalendarzach z końca XVi w. znalazły się: Lidzbark Warmiński, Dąbrówno, Działdowo, Świecie i Gru-dziądz. ich nieobecność tłumaczyć należy niedociągnięciami redaktorów spisów, które skorygowano na początku XVii w.40

kalendarze gdańskie łącznie podają 106 terminów organizowania jarmarków. Średnio dla każdej miejscowości podane są dwie daty. najwięcej terminów, bo aż po cztery, podano dla miejscowości leżących poza ziemiami pruskimi, tj. dla Wro-cławia, Bytowa i Poznania. ta maksymalna liczba zgadza się z definicją pojęcia

37 t. Lalik, Regale targowe, s. 193; J. Fankidejski, Lubiszewo, w: Słownik geograficzny Króle-stwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 5, Warszawa 1884, s. 417–419.

38 r. Czaja, Gospodarcze znaczenie, s. 122.39 W nawiasach podaję daty pierwszej wzmianki o jarmarkach za: ibidem, s. 122–123. te same

miejscowości i daty są wymienione w innym tekście; ibidem, Jahrmärkte, s. 320–321; dołą-czono mapę: s. 327.

40 Dokładne dane na ten temat w przygotowywanym tekście poświęconym XVii w.


jarmarku Marii Boguckiej, która określiła, że zjazdy te mogły się odbywać najwy-żej czterokrotnie w ciągu roku41 .

Stosowny czas uzależniano od kalendarza w dwojaki sposób. najbardziej roz-powszechnione było ustalenie dnia w roku, któremu patronował określony święty lub na który przypadało święto. Ze 106 terminów aż 77 podano właśnie w ten spo-sób. Część jarmarków (26) miała charakter ruchomy, uzależniony od przypadają-cego terminu Wielkanocy, Wielkiego Postu oraz okresu po Wielkiej nocy. trzy ter-miny odbywania jarmarków wyłamywały się poza wspomniane reguły i związane były z okresem odbywania zjazdów w danym miejscu. na przykład drugi jarmark olsztyński odbywał się w trzecią niedzielę adwentu, jarmark w reszlu – cztery tygodnie po elbląskim, do radzynia zaś kupcy zjeżdżali się w niedzielę po jarmar-ku w reszlu. takie rozwiązanie jest całkowicie zrozumiałe ze względów ekono-micznych. Jeśli te jarmarki odbywałyby się równocześnie każdy z kupców wolałby wystawić swoje towary w Elblągu niż w małym mieście na Warmii. tymczasem władze reszla i radzynia mogły liczyć, że handlarze z odleglejszych regionów po jarmarku elbląskim pozostaną dłużej i zagoszczą w ich miastach.

na podstawie wykazów jarmarków można częściowo ustalić całoroczny kalen-darz jarmarków w Prusach królewskich i książęcych. Dzieląc terminy na poszcze-gólne miesiące, można stworzyć statystykę dla każdego miesiąca. Jako że w okresie wiosennym ustalano jarmarki w zależności od przypadających świąt Wielkanocy, dokładne daty jarmarków można ustalić tylko dla okresu letnio-jesiennego. Wtedy najwięcej spotkań kupców odbywało się w październiku. Aż osiem razy wiązano datę jarmarku z 16 października, tj. dniem św. Gawła. osiem razy zjazdy handlowe zorganizowano we wrześniu, a cztery w listopadzie. Warto zauważyć, że w sierp-niu, w czasie trwania gdańskiego jarmarku dominikańskiego, w Prusach urządzały swoje zjazdy kupieckie tylko dwie odległe od Gdańska miejscowości: Ełk – 15 sierpnia, i Lubawa – w niedzielę po 24 sierpnia. inne pruskie miasta nie chciały konkurować z największym miastem regionu. Podobnie było z drugim gdańskim jarmarkiem, przypadającym 11 listopada. tylko miejscowość Sławskoje (Creutz-burg) na tydzień przed dniem św. Marcina urządzała jarmark. następne odbywały się dopiero pod koniec listopada w Pasłęku i Ełku.

Dla okresu wiosennego można podać tylko umiejscowienie chronologiczne w od-niesieniu do Wielkanocy. Święto to może przypadać najwcześniej 22 marca, a naj-później 25 kwietnia. Jak już napisano, 26 terminów z kalendarzy gdańskich uzależ-niono od największej chrześcijańskiej uroczystości, a z tego 16 w Prusach. W czasie Wielkiego Postu, który mógł się rozpoczynać najwcześniej 4 lutego, odbywało się pięć jarmarków. W pierwszą niedzielę Wielkiego Postu kupcy sprzedawali swoje to-wary w tczewie i Lęborku, tydzień później w Pucku i Bytowie. Czwarta niedziela

41 M. Bogucka, Jarmarki, s. 15.

Piotr PaLUCHowski44

Wielkiego Postu była czasem zjazdu handlowego w kwidzyniu. Aż trzy odbywały się w niedzielę Palmową: w Ełku, Gniewie i nowym Mieście Lubawskim.

W Prusach najwcześniej po Wielkanocy odbywał się jarmark w Pasłęku, a 35 dni po tym święcie – w Górowie iławeckim. W święto Wniebowstąpienia Pańskie-go kupcy ściągali do torunia. trzy kolejne zjazdy przypadały na niedzielę przed Zesłaniem Ducha Świętego, czyli 42 dni po Wielkanocy. Handlowano wtedy w Do-brym Mieście, tylży (tils) i Barczewie. W następną niedzielę jarmark odbywał się w Bartoszycach. trzy kolejne odbywały się w niedzielę po uroczystości Świętej trójcy: w olsztynie, Braniewie i królewcu. W okresie po Wielkanocy urządza-no również jarmarki w Elblągu, Malborku oraz reszlu. W czerwcu handlowano w Chojnicach, Pucku, Brodnicy i ornecie.

roman Czaja dla terenu średniowiecznego państwa krzyżackiego podzielił zjaz-dy kupieckie na wiosenne, letnie i jesienne, z uwagą, że najwięcej z nich odbywało się latem i jesienią42. Wymienił 14 terminów. tylko jarmarki gdańskie i malborskie pod koniec XVi w. odbywały się w dalszym ciągu w ten sam dzień roku. W przy-padku olsztyna nastąpiło niewielkie przeniesienie terminu z niedzieli po Zesłaniu Ducha Świętego na niedzielę po Świętej trójcy. Podobna była sytuacja w tcze-wie (wcześniej 27–29 września, pod koniec XVi w. – niedziela po 14 września), nowym Stawie (analogicznie z 27–29 września na 16 października) i Bartoszy-cach (z 24 października na niedzielę po 16 października). W wykazach jarmarków z gdańskich kalendarzy zupełnie inne daty stoją przy miejscowościach: ostróda, nidzica, Lubawa i kwidzyn. Jak wskazał roman Czaja, w średniowieczu nie urzą-dzano zjazdów kupieckich w okresie zimowym. Sytuacja ta musiała się zmienić w XVi w., kiedy to handlowano np. 6 stycznia w toruniu oraz w trzecią niedzielę adwentu w olsztynie.

uważne przestudiowanie dat jarmarków skłania do postawienia tezy, że zabie-gano o sprowadzenie na nie jak najliczniejszej grupy kupców, dlatego też mniejsze miasta nie organizowały zjazdów podczas trwania ponadregionalnych jarmarków. Dla okresu krzyżackiego roman Czaja wymienił takie trzy duże jarmarki, które odbywały się w Gdańsku, Malborku i królewcu. We wczesnym okresie czasów nowożytnych miasta te, oprócz Gdańska, częściowo straciły status miejsca dużej wymiany towarowej, właśnie na jego rzecz. Spowodowane to było m.in. zmia-ną podziałów terytorialnych po 1466 r. Podczas trwania jarmarków nie urządzano podobnych w mniejszych miastach. Malborskie, królewieckie oraz toruńskie i el-bląskie zjazdy w końcu XVi w. nie miały wypracowanej takiej pozycji jak gdań-skie jarmarki. Z powodzeniem jednak konkurowały o dogodne terminy z innymi, mniejszymi miastami pruskimi. niemniej jednak starano się nie urządzać równo-cześnie jarmarków w położonych blisko siebie miejscowościach.

42 r. Czaja, Gospodarcze znaczenie, s. 125.


Jarmarki organizowano głównie wiosną oraz jesienią. Zależność ta jest zgodna z pozostałymi ziemiami polskimi. Jednocześnie też w wielu miejscowościach orga-nizowano zjazdy kupieckie w dni odpustowe. Działo się tak np. w Bytowie (kościół św. katarzyny), Lubiszewie pod tczewem (kościół św. trójcy), Pucku (kościół św. Piotra i Pawła) i innych miejscowościach43 .

określając znaczenia jarmarków, należy pamiętać, że na terenie Prus królew-skich gospodarstwa były – silniej niż gdzie indziej w rzeczypospolitej – związane z rynkiem lokalnym44 .

Jeśli chodzi o terminy, warto jeszcze odnotować, na który dzień tygodnia przy-padały lub rozpoczynały się jarmarki. Związane z dniem świętego patrona, wypa-dały w różne dni tygodnia. Jednak w większości przypadków były to niedziele. Jarmarki poniedziałkowe odbywały się w Sławskoje (Creutzburg), Pasłęku i kor-niewie (Zinten), a sobotnie w Sławskoje (Creutzburg) i tylży (tils). nieco odmien-nie przedstawiała się sytuacja z największymi centrami jarmarków. na przykład we Wrocławiu i Frankfurcie nad Menem zjazdy kupiectwa przypadały na środę popielcową.

Gdańskie wykazy jarmarków (zob. aneksy) z pewnością nie podają wszystkich okolicznych jarmarków, dane te należałoby zestawić z informacjami pochodzący-mi z innych rodzajów źródeł. Z przedstawionych wniosków wynika jednak, że ka-lendarzowe wykazy mogą stanowić jedno z głównych źródeł dotyczących miejsc i terminów odbywania się jarmarków.

43 Fakt powiązania ze sobą jarmarków i lokalnych świąt kościelnych przedstawił J. Maroszek, Targowiska wiejskie w Koronie, s. 63–108, 200–203, tabela 7.

44 W. odyniec, O ściślejsze zespolenie z Rzecząpospolitą (1466–1569), w: Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII wieku do 1945 roku, red. S. Mielczarski, Gdańsk 1978, s. 105.

Piotr PaLUCHowski46

a N e k s y

1. wykaz JarMarków z gdańskiCH kaLeNdarzy do końCa XVi wiekU

nazwa miejscowości termin jarmarku

w oryginale współczesna w oryginale tłumaczenie1 2 3 4

Allenstein olsztyn

1. Sontag nach Trinitatis49

1. niedziela po Świętej trójcy [63 dzień po Wielkanocy]

2 . dritten Sontag des Advents

2. trzecia niedziela adwentu

Augspurg Augsburg1. S. Ulrichts Tag 1. św. udalryka [4 lipca]

2. Michaelis50 2. św. Michała [29 września]

Barten Barciany 1. Sontag nach Marie geburt

1. niedziela po narodzenia najświętszej Maryi Panny [po 8 września]

Bartstein Bartoszyce1. Sontag nach Pfingsten 1. Zesłanie Ducha Świętego

[49 dzień po Wielkanocy]

2. Sontag nach Galli 2. niedziela po św. Gawle [po 16 października]

Bisschoffstein Bisztynek 1. Sontag nach Galli 1. niedziela po św. Gawle [po 16 października]

Braunβberg Braniewo1. Sontag nach Trinitatis

1. niedziela po trójcy Świętej [63 dzień po Wielkanocy]

2. Francisci 2. św. Franciszka [4 października]

49 Według kalendarza P. Slovaciusa jarmark odbywał się w niedzielę Świętej trójcy [56 dzień po Wielkanocy].

50 W kalendarzu P. Slovaciusa brak tej miejscowości.


1 2 3 4

Breβlaw Wrocław

1. zu Mitfasten 1. środa popielcowa

2. Johannis Baptiste 2. św. Jana [24 czerwca]

3. Crucis 3. Święto Podwyższenia krzyża Świętego [14 września]

4. Elisabeth 4. św. Elżbiety [19 listopada]

Bütaw Bytów

1. Reminiscere 1. druga niedziela Wielkiego Postu

2. Sontag vor Johannis 2. niedziela przed św. Janem [przed 24 czerwca]

3. Sontag nach Marie geburt

3. niedziela po narodzeniu najświętszej Maryi Panny [po 8 września]

4. Catharina 4. św. katarzyny [25 listopada]

Conitz Chojnice1. Johannis Baptiste 1. św. Jana [24 czerwca]

2. Simonis Jude 2. św. Szymona Judy [28 października]

Creutzburg Sławskoje

1. Sontag nach Trium Regum

1. niedziela po trzech królach [po 6 stycznia]

2. Montag nach Marie heimsichung

2. poniedziałek po Święcie nawiedzenia najświętszej Marii Panny [po 2 lipca]

3. Sonnabend vor Mar-tini.

3. sobota przed św. Marcinem [przed 11 listopada]

Dantzigk Gdańsk1. 5. Augusti 1. 5 sierpnia

2. Martini 2. św. Marcina [11 listopada]

cd. aneksu 1

Piotr PaLUCHowski48

1 2 3 4

Dirschaw tczew

1. Sontag nach Crucis 1. niedziela po Święcie Podwyższenia krzyża Świętego [po 14 września]

2. Invocavit51 2. pierwsza niedziela Wielkiego Postu

Domnaw Domnowo 1. Sontag vor Marga-retha

1. niedziela przed św. Małgorzatą [przed 22 lipca]

Elbing Elbląg

1. Sontag nach Philippi Jacobi

1. niedziela po św. Filipie i Jakubie [1 maja]

2. Simon Jude 2. św. Szymona Judy [28 października]

Fischhau Primorsk52 1. tage Francisci 1. św. Franciszka [4 października]

Franckfurdt Frankfurt nad Menem53

1. zu Mitfasten 1. środa popielcowa2. 14. tage nach Bartho-lomei54

2. 14 dni po św. Bartłomie-ju [po 24 sierpnia]

Friedland Prawdinsk (Frydląd)

1. dritten Sontag nach Marie geburt

1. trzecia niedziela po narodzeniu najświętszej Maryi Panny [po 8 września]

Gnisen Gniezno1. Georgij 1. św. Grzegorza

[12 marca]

2. Bartholomei 2. św. Bartłomieja [24 sierpnia]

cd. aneksu 1

51 W kalendarzu J. Mollera data ta funkcjonuje tylko w rocznikach na 1593 i 1594 r., w kalen-darzach zaś P. Slovaciusa i M. radtzkiego pojawia się we wszystkich egzemplarzach wydru-kowanych do końca XVi w.

52 Słownik nazw miast, s. 131; miejscowością Fischau miałoby być Fiszewo, jednakże w gdań-skich kalendarzach z XVii w. nazwa ta została przemianowana na Fischhausen, czyli Pri-morsk.

53 na podstawie terminów z później wydanych kalendarzy gdańskich ustalono, że chodzi o Frankfurt nad Menem, a nie Frankfurt nad odrą.

54 W kalendarzu P. Slovaciusa brak tej miejscowości.


1 2 3 4

Gutstadt Dobre Miasto

1. Sontag vor Pfingsten 1. niedziela przed Zesła-niem Ducha Świętego [42 dni po Wielkanocy]

2. Sontag vor Galli55 2. niedziela przed św. Gawłem [przed 16 października]

3. Sontag nach Galli56. 3. niedziela po św. Gawle [po 16 października]

HeilgenbeilMamonowo (Świętomiej-sce)

1. Sontag vor Galli1. niedziela przed św. Gawłem [niedziela przed 16 października]

Hohenstein olsztynek 1. Sontag nach Petri Pauli

1. niedziela po św. Piotrze i Pawle [niedziela po 29 czerwca]

Holland Pasłęk

1. Montag nach Quasimodo

1. poniedziałek po „Quasimodo” [8 dzień po Wielkanocy]

2. Sontag vor Michaelis 2. niedziela przed św. Michałem [niedziela przed 29 września]

3. Sontag nach Catha-rine

3. niedziela po św. katarzynie [niedziela po 25 listopada]

Königsperg kaliningrad (królewiec) 1. Sontag nach Trinitatis

1. niedziela po Świętej trójcy [63 dni po Wielkanocy]

Lantzburg Górowo iławeckie

1. 14 tag vor Pfingsten 1. 14 dni przed Zesłaniem Ducha Świętego [35 dni po Wielkanocy]


cd. aneksu 1

55 W kalendarzu J. Mollera termin ten pojawia się w rocznikach na 1593 i 1595 r., w kalen-darzach zaś P. Slovaciusa i M. radtzkiego termin ten stale jest obecny.

56 termin ten pojawia się w kalendarzu J. Mollera na 1597 r.

Piotr PaLUCHowski50

1 2 3 4

Lauenburg Lębork1. Invocavit 1. pierwsza niedziela

Wielkiego Postu2. Jacobi 2. św. Jakuba [25 lipca]

Löbaw Lubawa

1. Sontag nach Barth-lomei

1. niedziela po św. Bartłomieju [24 sierpnia]

2. vierten Sontag nach Trium Regum57

2. czwarta niedziela po trzech królach [po 6 stycznia]

Löbschaw Lubiszewo tczewskie 1. Trinitatis 1. Św. trójcy [56 dni po

Wielkanocy]

Luntschitz łęczyca1. siebenden Sontag nach Trinittatis

1. siódma niedziela po Świętej trójcy [105 dni po Wielkanocy]

2. Nicolai. 2. św. Mikołaja [6 grudnia]

Lüblin Lublin

1. Liechtmeβ 1. Matki Boskiej Gromnicznej [2 lutego]

2. Pfingsten 2. Zesłanie Ducha Świętego [49 dzień po Wielkanocy]


Lyck Ełk

1. Sontag Judica 1. niedziela przed Wielkanocą

2. Marie himmelfart2. Wniebowzięcie najświętszej Maryi Panny [15 sierpnia]

3. Andree 3. św. Andrzeja [30 listopada]

Marienburg Malbork 1. Philippi Jacobi58 1. św. Filipa i Jakuba [1 maja]

cd. aneksu 1

57 W kalendarzu P. Slovaciusa pojawiają się terminy: Sontag vor Marie Geburt – niedziela przed narodzeniem najświętszej Maryi Panny [przed 8 września]; Sontag vor Pauli Bekerung – niedziela po nawróceniu św. Pawła [po 25 stycznia].

58 W kalendarzu P. Slovaciusa podano: 1 May.


1 2 3 4

Marienwerder kwidzyn

1. Letare 1. czwarta niedziela Wielkiego Postu

2. dritten Sontag nach Pfingsten

2. trzecia niedziela po Zesłaniu Ducha Świętego [70 dni po Wielkanocy]

Meelsack Pieniężno

1. Sontag nach Petri Pauli

1. niedziela po św. Piotrze i Pawle [po 29 czerwca]

2. dritten Sontag nach Galli

2. trzecia niedziela po św. Gawle [po 16 października]

Meue Gniew

1. Judica 1. niedziela przed Wielkanocą

2. Sontag vor Margaretha

2. niedziela przed św. Małgorzatą [przed 22 lipca]

Morungen Morąg

1. Sontag vor Liechtmeβ 1. niedziela przed Matką Boską Gromniczną [przed 2 lutego]

2. Sontag nach Simonis Jude

2. niedziela po św. Szymonie Judzie [po 28 października]

Naumburg naumburg 1. tag Petri Pauli59 1. św. Piotra i Pawła [29 czerwca]

Neidenburg nidzica 1. Sontag nach Trium Regum

1. pierwsza niedziela po trzech królach [po 6 stycznia]

Newmarck nowe Miasto Lubawskie 1. Judica 1. niedziela przed

Wielkanocą

Newteich nowy Staw 1. Galli 1. św. Gawła [16 października]

Nürnberg norymberga 1. Freytag nach Ostern60 1. piątek po Wielkanocy

Osterrode ostróda 1. Sontag nach Simonis Jude

1. niedziela po św. Szymonie Juda [po 28 października]

cd. aneksu 1

59 W kalendarzu P. Slovaciusa miejscowość ta nie jest wymieniona.60 W kalendarzu P. Slovaciusa miejscowość ta nie jest wymieniona.

Piotr PaLUCHowski52

1 2 3 4

Passenheim Pasym 1. Sontag nach Marie geburt


Pautzigk Puck

1. Sontag nach Invoca-vit61

1. niedziela po pierwszej niedzieli Wielkiego Postu

2. tag Petri Pauli 2. św. Piotra i Pawła [29 czerwca]

3. Ursula62 3. św. urszuli [21 października]

Posen Poznań

1. Sontag Invocavit 1. pierwsza niedziela Wielkiego Postu

2. Johannis Baptiste 2. św. Jana [24 czerwca]

3. Michaelis 3. św. Michała [29 września]

4. eine Rechenschafft auff Lucie 4. św. łucji [13 grudnia]

Rastenburg kętrzyn 1. Sontag nach Marie geburt


Reden radzyń Chełmiński

1. Sontag nach dem Reβlischen

1. niedziela po jarmarku w reszlu

Resenburg Prabuty1. Sontag nach Trium Regum

1. niedziela po trzech królach [po 6 stycznia]

2. Jacobi 2. św. Jakuba [25 lipca]

Ressel reszel

1. vier wochen nach dem Elbingschen

1. cztery tygodnie po jarmarku w Elblągu [po 1 maja]

2. dritten Sontag nach Marie geburt

2. trzecia niedziela po narodzeniu najświętszej Maryi Panny [ po 8 września]

cd. aneksu 1

61 W kalendarzu M. radtzkiego podano: ersten Montag nach Invocavit – poniedziałek po pier-wszej niedzieli Wielkiego Postu.

62 W kalendarzu P. Slovaciusa miejscowość ta nie jest wymieniona, w kalendarzach J. Molle-ra pojawia się w rocznikach na 1595 i 1597 r., w kalendarzach M. radtzkiego pojawia się w rocznikach na 1596 i 1597 r.


1 2 3 4

Schippenbeil Sępopol

1. Sontag nach Petri Pauli

1. niedziela po św. Piotrze i Pawle [po 29 czerwca]

2. Francisci 2. św. Franciszka [4 października]

Seeburg Jeziorany


2. dritten Sontag nach Trium Regum

2. trzecia niedziela po trzech królach [po 6 stycznia]

Straβburg Brodnica1. tag Johannis Baptiste63 1. św. Jana [24 czerwca]

Thorn toruń

1. Trium Regum 1. trzech króli [6 stycznia]

2. Himmelfart2. Wniebowstąpienie Pańskie [40 dni po Wielkanocy]


Tils Sowieck (tylża)

1. Sontag vor Pfingsten1. niedziela przed Zesła-niem Ducha Świętego [42 dni po Wielkanocy]

2. Sonnabend vor Mi-chaelis

2. sobota przed św. Michałem [przed 29 września]

Wartenburg Barczewo


2. Sontag vor Pfingstein64

2. niedziela przed Zesłaniem Ducha Świętego [42 dni po Wielkanocy]

Welaw Znamiensk (Welawa) 1. Sontag vor Jacobi

1. niedziela przed św. Jakubem [przed 25 lipca]

cd. aneksu 1

63 W kalendarzu P. Slovaciusa miejscowość ta nie jest wymieniona.64 W kalendarzu P. Slovaciusa podano: am tage Francisci – dzień św. Franciszka [4 październi-

ka]; Sontag nach Trium Regum – niedziela po trzech królach [po 6 stycznia].

Piotr PaLUCHowski54

1 2 3 4

Wormit orneta

1. Sontag nach Johannis Baptiste

1. niedziela po św. Janie [po 24 czerwca]


Zinten korniewo (Cynty)

1. Montag vor Jacobi 1. poniedziałek przed św. Jakubem [przed 25 lipca]

2. Sontag vor Galli.2. niedziela przed św. Gawłem [przed 16 października]

źródła: P. Slovacius, Allmanach Auff das Jahr; J. Moller, Schreibkalennder Auff das Jahr; M. radtz-ki, Neuer und alter Schreibcalender.

2. terMiNy JarMarków w PrUsaCH króLewskiCH i książęCyCH wedłUg iNForMaCJi z kaLeNdarzy gdańskiCH do końCa

XVi wiekU – JarMarki w święta stałe

Miesiąc Dzień nazwa święta

Miejsce jarmarków razem w miesiącuogółemPrusy

królewskiePrusy

książęcePrusy

królewskiePrusy

książęce1 2 3 4 5 6 7 8

Styczeń 6 trzech Króli toruń – 1 0 1

Luty – – – – 0 0 0

Marzec – – – – 0 0 0

kwiecień – – – – 0 0 0

Maj 1 św. Filipa i Jakuba Malbork – 1 0 1

Czerwiec24 św. Jana Chojnice,

Brodnica – 2 0 2

29 św. Piotra i Pawła Puck – 1 0 1

Lipiec 25 św. Jakuba – Prabuty 0 1 1

cd. aneksu 1


1 2 3 4 5 6 7 8

Sierpień

5 św. Domi-nika Gdańsk – 1 0 1

15

Wniebo-wzięcie najświęt-szej Maryi Panny

– Ełk 0 1 1

Wrzesień – – – – 0 0 0

Paździer-nik

4 św. Fran-ciszka Braniewo Sępopol,

Primorsk 1 2 3

16 św. Gawła nowy Staw – 1 0 1

21 św. urszuli Puck – 1 0 1

28 św. Szymo-na Judy

Chojnice, Elbląg, Jeziorany, toruń

– 4 0 4

Listopad11 św. Mar-

cina Gdańsk – 1 0 1

30 św. An-drzeja – Ełk 0 1 1

Grudzień – – – – 0 0 0

źródła: Jak w aneksie 1.

cd. aneksu 2

Piotr PaLUCHowski56

3. terMiNy JarMarków w PrUsaCH króLewskiCH i książęCyCH wedłUg iNForMasCJi z kaLeNdarzy gdańskiCH do końCa

XVi wiekU – JarMarki w święta rUCHoMe

Termin nazwa świętaMiejsca jarmarków Liczba jarmarkówPrusy

królewskiePrusy

książęcePrusy

królewskiePrusy

książęce1 2 3 4 5 6

7–13 stycznia niedziela po trzech królach –

Sławskoje, nidzica, Prabuty

0 3

21–27 styczniatrzecia niedziela po trzech królach

Jeziorany – 1 0

26 stycznia – 1 lutego

niedziela przed Matką Boską Gromniczną

– Morąg 0 1

28 stycznia – 3 lutego

czwarta niedziela po trzech królach Lubawa – 1 0

9 lutego – 14 marca

Wie

lki P

ost

pierwsza niedziela tczew – 1 0

16 lutego – 21 marca

druga niedziela Puck – 1 0

2 marca – 4 kwietnia

czwarta nie-dziela kwidzyn – 1 0

15 marca – 18 kwietnia

ostatnia niedziela

Ełk, Gniew, nowe Miasto Lubawskie

– 3 0

30 marca – 2 maja

poniedziałek po „Quasimodo” – Pasłęk 0 1

28 kwietnia – 30 maja

14 dni przed Zesłaniem Ducha Świętego

– Górowo iławeckie 0 1

31 kwietnia – 3 czerwca

Wniebowstąpienie Pańskie toruń – 1 0

2 – 7 maja niedziela po św. Filipie i Jakubie Elbląg – 1 0


1 2 3 4 5 6

3 maja – 6 czerwca

niedziela przed Zesłaniem Ducha Św.

Barczewo, Dobre Miasto

Sowieck 2 1


Zesłanie Ducha Świętego Bartoszyce – 1 0

17 maja – 20 czerwca trójcy Świętej Lubiszewo

tczewskie – 1 0


niedziela po trójcy Świętej

Braniewo, olsztyn królewiec 2 1

1 czerwca – 4 lipca

trzecia niedziela po Zesłaniu Ducha Świetego

– kwidzyn 0 1

25–30 czerwca niedziela po św. Janie orneta – 1 0

30 czerwca – 6 lipca

niedziela po św. Piotrze i Pawle Pieniężno olsztynek,

Sępopol 1 2

3 lipca – 9 lipca

poniedziałek po nawiedzeniu najświętszej Marii Panny

– Sławskoje 0 1

15 lipca – 21 lipca

niedziela przed św. Małgorzatą Gniew Domnowo 1 1

18–24 lipca niedziela przed św. Jakubem – Znamiensk 0 1

26 lipca – 1 sierpnia

poniedziałek przed św. Jakubem – korniewo 0 1

25–31 sierpnia niedziela po św. Bartłomieju Lubawa – 1 0

9–15 września

niedziela po narodzeniu najświętszej Maryi Panny

–Pasym, kętrzyn, Barciany

0 3

15–21 wrześnianiedziela po Podwyższeniu krzyża Świętego

tczew – 1 0

cd. aneksu 3

Piotr PaLUCHowski58

1 2 3 4 5 6

22–28 września

sobota przed św. Michałem – Sowieck 0 1

22–28 września

niedziela przed św. Michałem – Pasłęk 0 1

23–29 września

trzecia niedziela po narodzeniu najświętszej Maryi Panny

reszel, Prawdinsk 1 1

9–15 października

niedziela przed św. Gawłem

Dobre Miasto

korniewo, Mamono-wo

1 2

17–23 października

niedziela po św. Gawle

Barczewo, Bartoszyce, Górowo iławeckie, orneta

– 4 0

29 października – 4 listopada

niedziela po św. Szymonie Judzie – ostróda,

Morąg 0 2

31 października – 6 listopada

trzecia niedziela po św. Gawle Pieniężno – 1 0

4–10 listopada sobota przed św. Marcinem – Sławskoje 0 1

26 listopada – 1 grudnia

niedziela po św. katarzynie – Pasłęk 0 1

10–16 grudnia trzecia niedziela adwentu olsztyn – 1 0

źródła: Jak w aneksie 1.

cd. aneksu 3


Piotr PaLUCHowski

tiMe aNd LoCatioN oF tHe Fairs iN tHe royaL aNd dUCaL PrUssia iN tHe Late 16tH CeNtUry oN tHe Basis

oF gdaNsk CaLeNdars

s u M M a R y

Despite the fact that there are plenty of studies on fairs in the Polish-Lithuanian Com-monwealth historians have so far only scarcely taken advantage of the registers of the fairs that were published in printed calendars. referring to such publications from the late 16th century the author of this essay presents the network of the fairs at that time. He focuses mostly on the territories of the royal and Ducal Prussia establishing the geographical loca-tion of 106 fairs. the main seasons when the fairs were held were spring and autumn. Apart from this he discusses the yearly timetables of the fairs in Prussia while comparing their times and locations with earlier data relating to medieval fairs.


Maria BogUCkawarszawa

z dzieJów stosUNków PoLsko-HoLeNderskiCH w XVi–XVii wiekU

na pierwszy rzut oka trudno o dwa bardziej różne kraje. niderlandy Północne, czyli republika Zjednoczonych Prowincji (dziś koninkrijk der nederlanden), to miniaturowe państewko powstałe w XVii w. na depresyjnym skrawku wybrzeża Morza Północnego; jego terytorium ciągle się zmieniało w rezultacie stałej walki toczonej między człowiekiem a morzem. W średniowiecznej Europie mówiono: Deus mare, Batavus litora fecit – Bóg stworzył morze, ale Holender wybrzeża1 . Państwo polsko-litewskie z kolei to gigant, liczący pod koniec XV w. (bez ziem lennych) 1 115 000 km2, rozciągających się na ogromnej przestrzeni od Bałtyku do tatr. niderlandy Północne to kraj bardzo gęsto zaludniony, kraj wolnych chło-pów i przedsiębiorczych mieszczan, z licznymi bogatymi miastami, w których już w XVi w. żyła niemal połowa ludności kraju. Polska to kraj szlachty, słabego i pozbawionego praw mieszczaństwa, chłopów pańszczyźnianych, należących do pana ziemi, zmuszonych do ciężkiej, bezpłatnej pracy. oprócz różnic były jednak i analogie. najważniejsza to tranzytowe położenie na styku różnych kultur. re-publika Zjednoczonych Prowincji, w Polsce zwana skrótowo Holandią, odegrała ogromną rolę jako łącznik między kulturą zachodnioeuropejską a kulturą Europy Środkowej, pośrednicząc w sensie geograficznym (trasa podróży do Anglii i Fran-cji), a także w zakresie odgrywania roli centrum kulturalnego, promieniującego na te obszary2. rzeczpospolita obojga narodów w XVi – XVii w. była pośrednikiem

1 Por.: J. Balicki, M. Bogucka, Historia Holandii, Wrocław 1976, s. 9.2 A. Borowski, Związki kulturalno-literackie między Europą a Niderlandami w XVI–XVII w.

a formowanie się nowożytnej europejskiej kultury literackiej, w: Niderlandyzm w sztuce pol-skiej. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Toruń, grudzień 1992, Warszawa 1995,s. 25–36; idem, Iter Polono-Belgo-Ollandicum. Cultural and Literary Relationships Between the Commonwealth of Poland and the Netherlands in the 16th and 17th Centuries, kraków 2007, zwłaszcza s. 13–32.

Maria BogUCka62

między Europą Zachodnią a Wschodnią, słowiańską, prawosławną i – jeszcze dalej – z egzotycznym orientem. oba kraje były więc swego rodzaju łącznikami. nie wyklucza to oczywiście istotnych różnic psychologicznych między ich mieszkań-cami. kontakty Sarmaci – Holendrzy stanowiły zderzenie dwu postaw, dwu świa-tów, choć dla obu stron stanowiły życiową konieczność3. niemniej Filip ii, mimo sławy obrońcy katolicyzmu, nie był w rzeczypospolitej popularny jako władca absolutny i nietolerancyjny; potępiano krwawy terror księcia Alby, budzący prze-rażenie. W Gdańsku, podczas konfliktu rady miasta z władzami rzeczypospoli-tej reprezentowanymi przez biskupa Stanisława karnkowskiego, patrycjat szerzył wśród mieszkańców pogłoski, że ma on odgrywać podobną rolę jak książę Alba w niderlandach4. o nastrojach antyhabsburskich wśród polskiej szlachty świadczy odrzucenie kandydatury Habsburga na tron polski w dwu kolejnych wolnych elek-cjach (1573 i 1575). W Polsce obserwowano przebieg wojny toczącej się właśnie w niderlandach i potępiano ekscesy Hiszpanów. Między innymi dwukrotne znisz-czenie Antwerpii (1576 i 1585) zostało odnotowane ze zgrozą i żalem w polskich drukach ulotnych5 .

Polska szlachta, choć wroga absolutyzmowi, musiała jednak z obawą spoglądać na groźny ruch ludowy zagrażający stosunkom feudalnym. „Widzimy, jaka zagłada ludzi i przelew krwi chrześcijańskiej ma miejsce w niderlandach; to samo i u nas gotują niektórzy” – alarmowano w czasie pierwszego bezkrólewia6. kiedy na tron wstąpił silnie związany z Habsburgami ultrakatolicki Zygmunt iii Waza, rzecz-pospolita postanowiła czynnie wmieszać się w sprawy niderlandzkie. Za namową wysłannika króla Hiszpanii, księcia Franciszka Mendozy, wysłano w lecie 1597 r. do Stanów Generalnych w Hadze posła, Pawła Działyńskiego, którzy przekonywał zbuntowanych poddanych Filipa ii o konieczności podporządkowania się „pra-wowitemu władcy”, grożąc opornym wstrzymaniem dostaw z Polski7. Poselstwo zakończyło się fiaskiem. Holendrzy odpowiedzieli chłodno, że Polska jest panią swego zboża, tak samo jak oni panami swych pieniędzy8. Podczas rokoszu Zebrzy-dowskiego (1606–1608) w propagandzie politycznej przypominano niderlandy.

3 Por.: S. Grzybowski, Sarmaci a Holendrzy. Opinia staropolska wobec nowego narodu, „roczniki naukowo-Dydaktyczne WSP w krakowie, z. 167, Prace Historyczne 17” 1995, s. 17–30.

4 M. Bogucka, Walka opozycji mieszczańskiej z patrycjatem gdańskim w XVI wieku, „Przegląd Historyczny” 1954, z. 2–3, s. 433.

5 M. Bogucka, Rzeczpospolita szlachecka a Niderlandy, w: Rubens, Niderlandy, Polska. Mate-riały sesji naukowej łódź 25–26 lutego 1977, łódź 1978, s. 16 i n.; eadem Les relations entre la Pologne et les Pays-Bas, XVIe siècle, Cahiers de Clio, Bruxelles 1984, nr 78–79, s. 8.

6 J. Czubek, Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia, kraków 1906, s. 422.7 Por.: M. Bogucka, Misja Franciszka Mendozy i jego opinie o Polsce, w: eadem, Człowiek

i świat. Studia z dziejów kultury i mentalności XV–XVIII w., Warszawa 2008, s. 262–274.8 Ibidem s. 284.

z dzieJów stosUNków PoLsko-HoLeNderskiCH z XVi–XVii wiekU 63

„Jeśli ganicie, że Machiavel uczy, aby jeden rozumnie panował, nie wiem, jeśli bę-dziecie chwalić, kiedy ślachta przeciw królowi, a chłopi przeciw ślachcie powsta-ną i wybiwszy ślachtę, jako w Holandyjej będą” – ostrzegał jeden z publicystów9 . Jerzy ossoliński, przybywszy w 1621 r. do Zwolle w Północnych niderlandach, oburzony obcesowością władz tego miasta żądających informacji o jego misji (je-chał do Anglii jako poseł króla polskiego), określał Holendrów jako pyszałkowa-te chłopstwo, „którzy vanissimo spiritu nadęci rozumieją, że wszystek świat ich adorare ma, jako jakie fortunae et naturae miraculum”10. Zderzenie dwu mega-lomanii, szlacheckiej i nowoburżuazyjnej, musiało rodzić konflikty. Dyplomacja habsburska usiłowała wykorzystać te nastroje do przerwania kontaktów gospodar-czych między Polską a niderlandami, co oczywiście się nie udało. niemniej, choć przeciętny szlachcic polski nie był w stanie w pełni ocenić przemian zachodzących na terytorium jego głównego kontrahenta handlowego, to jednak instynkt ostrzegał go trafnie, że stanowią one groźbę także dla niego. Wydarzenia w niderlandach bowiem rozpoczynały w dziejach Europy nową erę, w której ramach szlachecka rzeczpospolita, z jej przestarzałymi zasadami społeczno-gospodarczymi i ustrojo-wymi, stawała się tworem coraz bardziej anachronicznym.

W XVi–XVii w. oba kraje „skazane” były jednak na ścisłą kooperację wynika-jącą ze współzależności. Bez eksportu zboża, drewna i smoły do budowy statków, popiołu niezbędnego w produkcji tkanin, które to towary płynęły z państwa polsko- -litewskiego w XVi–XVii w., republika Zjednoczonych Prowincji nie mogłaby się rozwijać. każde opóźnienie przybycia floty z Bałtyku groziło głodem, trudno-ściami w przemyśle okrętowym i tekstylnym, a w rezultacie zamieszkami ludności. Dla kupców holenderskich, zwłaszcza z Amsterdamu, ogromne znaczenie miały zyski osiągane w handlu zbożem, a także w eksporcie do rzeczypospolitej różnych towarów konsumpcyjnych: tkanin, korzeni, win, owoców południowych. Pierwot-na akumulacja kapitału w Holandii wiązała się w XVii w. bardziej z handlem bał-tyckim niż z wymianą z koloniami11 .

9 J. Czubek, Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego, 1606–1608, kraków 1918, t. 2, s. 317.

10 J. ossoliński, Pamiętnik 1595–1621, oprac. i wstęp W. Czapliński, Warszawa 1976, s. 110.11 M. Bogucka, The Role of the Baltic Trade in European Development from the XVIth to the

XVIIIth Centuries, „the Journal of European Economic History” 1980, vol. 9 nr 1, s. 12 i n.; eadem, Zur Problematik der Profite im Handel zwischen Danzig und Westeuropa (1550–1650), „Hansische Studien” 1981, t. 5 s. 41–50; A. Mączak, The Balance of Polish Sea Trade with the West 1565–1646, „the Scandinavian Economic History review” 1970, vol. 8, nr 2, s. 107–142; M. van tielhof, De Hollandse Graanhandel, 1470–1570. Koren op de Amster-damse molen, „Hollandse Historische reeks 23” Den Haag 1996; J. de Vries, A. M. van der Woude, Nederland 1500–1815. De eerste ronde van moderne economische groei, Amsterdam 1995; Entrepreneurs and Entrepreneurship in Early Modern Times. Merchants and Industria-lists within the Orbit of the Dutch Staple Market, red . C. Lesger, L. noordegraaf, „Hollandse Historische reeks 24” Den Haag 1995.

Maria BogUCka64

Z handlem związane były ruchy migracyjne i wymiana ludności. Przybywający już od średniowiecza na ziemie polskie Holendrzy, zwani olędrami, osuszali na Po-morzu, w Wielkopolsce, a nawet na Mazowszu i w Małopolsce podmokłe grunty, przekopywali kanały, zakładali wzorowe osady, budowali młyny wodne i wiatraki, rozwijali uprawę roli i hodowlę bydła12. Ci, którzy osiedli w miastach, zwłaszcza mennonici, organizowali warsztaty rzemieślnicze, udoskonalając techniki produkcji, wprowadzając nowe gałęzie wytwórczości (tzw. szerokie sukiennictwo, produkcja jedwabnych i aksamitnych tkanin, farbiarstwo, wyrób ozdobnych pasów i wstążek, nowych rodzajów pieczywa i alkoholu, instrumentów nawigacyjnych i optycznych, zegarów). Dzięki nim upowszechniały się operacje kredytowe i użycie weksla. W la-tach trzydziestych XVii w. Anthony kuiper z Holandii proponował w Gdańsku za-łożenie banku wzorowanego na banku funkcjonującym w Amsterdamie13 .

Z ośrodków, w których osiedlali się Holendrzy, zwłaszcza z Gdańska, różnorakie wpływy oddziaływały na całą Polskę. Polska szlachta przybywająca do gdańskiego portu w celu sprzedaży ziarna i innych płodów folwarcznych przy okazji zaopatry-wała się tu w różne produkty. oprócz win i towarów kolonialnych szlachcic kupo-wał tkaniny – sukna produkowane na Zachodzie, ale także na miejscu, w Gdańsku, wedle holenderskich wzorów, nabywał delikatne holenderskie płótna, jedwabie, złotogłowia, gobeliny i wzorzyste pasy, stanowiące niezbędny element stroju szla-checkiego. kupowano tu także meble produkowane na wzór holenderskich, ciężkie masywne szafy, komody, krzesła, fotele. Stąd rozchodziły się po całej Polsce fajanse z Delft: kubki, dzbany, misy, kafle służące do budowy pieców (takich, jakie ogrze-wały mieszkania w Amsterdamie i Haarlemie). Sprowadzane z Holandii lub na wzór holenderski, produkowane w miastach Prus królewskich naczynia kuchenne i sto-łowe, broń i narzędzia, różne instrumenty, od zegarów ściennych po małe, osobiste, rozmaite przyrządy miernicze i optyczne, kompasy, globusy, mapy, książki, obrazy i drzeworyty trafiały do wnętrz szlacheckich siedzib w całej Polsce.

12 r. Szpor, Nederlandische Nedersettinghen in Westpruisen gedurende den Poolschen tijd, en-khuisen 1913; S. inglot, Het problem van de Vlaams – hollandse kolonisatie in Duitsland en in Polen, Vlaems-Poolse tijdingen 1983, nr 1, s. 3–25; i. Baranowski, Wsie holenderskie na ziemiach polskich, „Przegląd Historyczny” 1950, t. 19, s. 54–82; k. Ciesielska, Osadnictwo olęderskie w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontraktów osadniczych, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 1958, t. 5, s. 219–256; A. Mączak, Olędrzy i gburzy w dzierżawie zajączkowskiej woj. pomorskiego, „Zapiski Historyczne” 1976, t. 41, z. 4, s. 77–91; idem, Gospodarstwo chłopskie na Żuławach malborskich w początkach XVII w ., Warszawa 1962; J. Szałygin, Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego na Mazowszu, Warszawa 2004.

13 E. kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII w., Gdańsk 1994; M. Bogucka, Gdańskie rzemiosło tekstylne od XVI do połowy XVII w., Wrocław 1956; eadem, Gdańsk jako ośrodek produkcyjny od XIV do XVII w., War-szawa 1962; eadem, Banking and Credit in Gdańsk in the XVIth and XVIIth Centuries, „Stu-dia Maritima” 2003, vol. 16, s. 27–53.


oprócz wymiany towarów, migracji i wpływów w zakresie życia codziennego istniały już od średniowiecza żywe kontakty polsko-holenderskie w sferze idei, sztuki i nauki. W Polsce już w XV w. znano dzieło północnoniderlandzkiego mi-styka thomasa Hemerkena van kempen (tomasz à kempis) De imitatione Christi . oddziaływały także na środowiska polskie idee niderlandzkiej devotio moderna . W Chełmnie na przełomie XV i XVi w. działali wywodzący się z niderlandów Fratres Vitae Communis – Bracia Wspólnego Życia.

na początku XVi w. polscy humaniści Jan łaski, Andrzej Frycz Modrzewski, Piotr tomicki, krzysztof Szydłowiecki, Jan Dantyszek i inni, nawiązywali bliskie kontakty z Erazmem z rotterdamu. Jan łaski junior, zwolennik reformacji i jej działacz, osiadł na jakiś czas we Fryzji. Do Polski przybył wybitny pedagog holen-derski Wilhelm Gnapheus z Hagi i przez pewien czas był dyrektorem gimnazjum w Elblągu. W drugiej połowie XVi i w XVii w. te kontakty, w związku z liczny-mi podróżami Polaków do niderlandów, a mieszkańców niderlandów do państwa polsko-litewskiego często na zaproszenie magnatów i zamożnej szlachty, zintensy-fikowały się. Mimo trudności językowych14, a także niechęci katolików do prote-stantyzmu, szlachta polska od schyłku XVi w. coraz częściej obierała niderlandy jako cel podróży. Wybuch wojny osiemdziesięcioletniej o wyzwolenie spod władzy Hiszpanów sprawił, że kraj ten zaczął przez polską młodzież szlachecką być po-strzegany jako poligon wojskowy, na którym można było się uczyć sztuki wojowa-nia. Już w 1584 r. mianowany właśnie namiestnik Maurycy orański przystąpił do reorganizacji armii i wkrótce otworzył w Lejdzie Szkołę inżynieryjną. kształcono tu młodych ludzi w zakresie matematyki, geodezji, astronomii i budownictwa woj-skowego, uczono również szermierki. Podobny był zakres nauczania na uczelniach we Franeker i w Hadze. oprócz możliwości studiów teoretycznych istniały też licz-ne okazje do „ćwiczeń praktycznych” w związku z toczącą się wojną. Przybysze z Polski obserwowali taktykę stosowaną przez wybitnych wodzów: hiszpańskiego Ambrożego Spinoli i dowódcy zbuntowanych księcia Maurycego, przebywając w ich obozach, biorąc udział w obleganiu i zdobywaniu twierdz (oblężenie Bredy, oblężenie Geldern, walki o Brugię i Gandawę).

Do republiki Zjednoczonych Prowincji przyciągały też powstające tu znako-mite uniwersytety. otwarto je w Lejdzie (1575), we Franeker (1585), w Groningen (1614), w Amsterdamie (1632), w utrechcie (1636) i w Hardewijku (1646). Przez holenderskie uczelnie przewinęli się liczni późniejsi polscy wybitni działacze spo-łeczni i polityczni, teologowie, pisarze, uczeni. W spisach występują m.in. Stani-sław i Jan ossowcy, kilku Morsztynów, Jerzy Lubomirski, Jerzy niemirycz, Maciej

14 Szlachcic Aleksander ługowski, wysyłając w 1639 r. na studia zagraniczne syna Jasia, nie przewidywał zapisania go na uniwersytet katolicki w Lowanium, „gdyż to w inderlandzie miasto jest i język bardzo gruby”; por.: Jasia Ługowskiego podróż do szkół w obcych krajach 1639–1643, oprac. k. Muszyńska, Warszawa 1974, s. 95.

Maria BogUCka66

Głoskowski, Janusz i Bogusław radziwiłłowie, Andrzej i Bogusław Leszczyńscy, Jan Dymitr, krzysztof i Zbigniew Gorajscy, Stanisław, Jan i Andrzej rejowie, syno-wie Mikołaja oraz jego wnukowie – Mikołaj i Władysław, Stanisław Lubieniecki, Jan i Stanisław Wylamowie. Specjalne związki łączyły z Północnymi niderlanda-mi braci polskich, tzw. arian. Zimą 1616/17 r. do Lejdy przybyli późniejsi ich przy-wódcy: Samuel Przypkowski, krzysztof Lubieniecki, Jonasz Szlichtyng z braćmi krzysztofem i Jerzym, Jan Morsztyn, Zbigniew Sienieński, Marcin ruar. tu odbyli studia, nawiązali przyjaźnie, które podtrzymywali po powrocie do Polski, tak że kontakty między Lesznem i rakowem a Holandią stały się bardzo ożywione. Po wygnaniu arian z Polski w 1658 r. wielu z nich wyjechało właśnie do republiki Zjednoczonych Prowincji. to w Amsterdamie w latach sześćdziesiątych XVii w. ukazała się Bibliotheca Fratrum Polonorum – dziesięciotomowe wydanie dzieł naj-wybitniejszych teologów i filozofów socyniańskich15. również wiele innych dzieł polskich pisarzy i uczonych opublikowano w Holandii. kazimierz Siemienowicz w Amsterdamie wydał swe nowatorskie dzieło Artis magnae artilleriae pars prima (1650), w którym zawarł opis konstrukcji rakiet swego pomysłu. W 1652 r. wydał w utrechcie historię reformacji w krajach słowiańskich (Libri quatour Slavoniae reformatum) Andrzej Węgierski. W Bredzie opublikował w 1655 r. rozprawę De iure belli krzysztof Drohojowski, opowiadając się za wolnością religijną. Świetny astronom wykształcony w Lejdzie, Stanisław Lubieniecki, który po wygnaniu arian z Polski osiadł w Amsterdamie, wydał tu w 1667 r. swe znakomite dzieło o kome-tach, zatytułowane Theatrum cometicum .

niektórzy przybysze z rzeczypospolitej zrobili w Holandii spektakularne ka-riery. W pierwszej połowie XVii w. socynianin krzysztof Arciszewski po studiach w Hadze i Lejdzie wybił się w służbie Holenderskiej kompanii Zachodnioindyj-skiej i jako admirał floty dowodził ekspedycją do Brazylii16. Przynajmniej kilku przybyszów z Polski zyskało wysokie stanowiska na holenderskich uniwersytetach. Profesorem, a jakiś czas rektorem uniwersytetu fryzyjskiego we Franeker był Jan Makowski, który przyjechał tu w 1613 r. jako opiekun braci Jana Dymitra i krzysz-tofa Gorajskich, sam odbył studia i zdobył kolejne stopnie naukowe. Jako wybitny teolog kalwiński i filozof w czasie długoletniej profesury (1615–1644) wychował cały zastęp pastorów dla zborów polskich i litewskich. o jego wżyciu się w środo-wisko holenderskie świadczy fakt, że został szwagrem rembrandta. Gdańszczanin Filip kliwer był na początku XVii w. profesorem geografii w Lejdzie. W drugiej połowie XVii w. profesorem literatury, także w Lejdzie, był inny gdańszczanin, Johann Conrad nuberus.

Absolwenci holenderskich uczelni, którzy wracali do rzeczypospolitej i wy-bierali drogę aktywności naukowej, utrzymywali z reguły żywe kontakty z Ho-

15 L. Chmaj, Bracia polscy. Ludzie, Idee. Wpływy, Warszawa 1957. 16 A. kraushar, Dzieje Krzysztofa z Arciszewa Arciszewskiego, Petersburg 1892.


landią i z tamtejszymi badaczami: Hugonem Grotiusem, Christianem Huygensem, Fransem Schootenem17. Byli wśród nich zwłaszcza gdańszczanie, elblążanie, to-runianie, którzy po powrocie do domu obejmowali wysokie stanowiska profeso-rów w gimnazjach akademickich, pastorów, sekretarzy rady miejskiej, lekarzy miejskich. Warto przypomnieć, że spośród 132 lekarzy praktykujących w XVii w. w Gdańsku aż 52 było po studiach w Lejdzie18. Holenderska medycyna cieszyła się zresztą ogromnym uznaniem w całej rzeczypospolitej. Przyboczni lekarze królów i magnatów w drugiej połowie XVi i w XVii w. byli najczęściej wykształceni we wspomnianym mieście.

oprócz wyjazdów na studia celem podróży po niderlandach było też zwiedza-nie kraju; turystyka, zwłaszcza w XVii w., stawała się coraz bardziej modna. Czę-sto zwiedzano niderlandy przy okazji podróży do Francji lub na Wyspy Brytyjskie, ewentualnie wracając z Zachodu do ojczyzny. Do zwiedzania zachęcały liczne bo-gate miasta, a w nich pełne dzieł sztuki muzea i galerie, biblioteki, gabinety, osob-liwości. Podziwiali je m.in. podróżujący tu Jakub Sobieski, a potem jego synowie – Jan i Marek19 .

Wykorzystywano podróże dla czynienia zakupów. Była to okazja do nabycia obrazów, rzeźb, medali, sztychów; w tym celu odwiedzano warsztaty artystów, studiowano ich prace, zamawiano portrety. kupowano także broń, stroje i inne to-wary, nie szczędząc przy tym grosza na luksusowy tryb życia. „Cudownie wesoło tu jesień strawiłem, w Hadze... w utrechcie i w inszych miastach holenderskich” – wyznawał w 1641 r. Bogusław radziwiłł20. Jego półtoraroczny pobyt za grani-cą kosztował ponad 200 000 zł. Wracając do Polski w 1648 r. zostawił w Paryżu i Amsterdamie niepopłacone długi na duże kwoty za wynajem gospód, zaciągnię-te kredyty itp.21 Zachowały się informacje o znaczących należnościach, jakie byli winni w połowie XVii w. swym gospodarzom panowie Wojakowscy (m.in. 5800 guldenów za stroje), Stanisław kostka i Andrzej Braniccy członkowie rodziny re-jów22. toczyły się w tego typu sprawach procesy, czasem dłużnicy osadzani byli nawet w więzieniu, czasem wracali do Polski zanim dosięgła ich holenderska spra-wiedliwość. Prowadząc kwerendę do dziejów handlu bałtyckiego, znalazłam w ho-lenderskich aktach notarialnych z XVii w. sporo wzmianek o szlachcicach z Polski mieszkających w Amsterdamie i Hadze, korzystających z różnych usług swych go-spodarzy oraz gospodyń (utrzymanie, dostawy różnych towarów, poręczenie i ży-

17 Por.: L. thijssen, Polska i Niderlandy: 1000 lat kontaktów, Zuthpen 2003, s. 101 i n.18 Ibidem.19 S. Gawarecki, Dziennik podróży po Europie Jana i Marka Sobieskich, Warszawa 1883;

J. Sobieski, Peregrynacja po Europie i droga do Baden, oprac. J. Długosz, Wrocław 1991. Por. także: k. targosz, Jana Sobieskiego nauki i peregrynacje, Wrocław 1995.

20 B. radziwiłł, Autobiografia, oprac. t. Wasilewski, Warszawa 1979, s. 125.21 Ibidem; zob. Wstęp, s. 29 i n.22 L. thijssen, Polska i Niderlandy, s. 100, 179–180.

Maria BogUCka68

rowanie weksli) i znikających bez uregulowania należności23. W pewnym stopniu wiązać się to musiało z innym podejściem do pieniądza; polski szlachcic nie zda-wał sobie sprawy z jego wartości, gdyż żył w świecie gospodarki naturalnej, w któ-rej produkty należały do niego jako właściciela folwarku i ziemi. Holender obracał się w świecie gospodarki towarowo-pieniężnej, gdzie wszystko miało swoją cenę, doskonale znał więc wartość każdego grosza. Zderzenie tych dwu światów musiało rodzić konflikty, zwłaszcza że było bardzo intensywne. o liczebności Polaków – nie tylko studentów, lecz także sprzedawców zboża, żeglarzy, kupców odwiedza-jących Holandię, a zwłaszcza Amsterdam – świadczą do dziś nazwy budynków i płaskorzeźby zdobiące ich fasady (zwłaszcza magazynów zbożowych)24 .

Zainteresowanie polskich magnatów, szlachty, zamożnego mieszczaństwa holenderską sztuką spowodowało, że liczni twórcy zaczęli właśnie w rzeczypo-spolitej szukać mecenasów i możliwości działania. Zjawisko, tzw. niderlandyzmu w sztuce polskiego renesansu, manieryzmu i baroku jest od lat dyskutowane w krę-gach historyków25. termin powstał w związku z faktem, że trudno oddzielić kon-takty i wpływy idące z południa i północy niderlandów, choćby dlatego że wielu twórców mających korzenie na południu w toku wojny przenosiło się na północ i tu kontynuowało działalność (np. sławna rodzina van den Blocke).

teren, dla którego artystycznego rozwoju wpływy niderlandzkie miały za-sadnicze znaczenie, stanowiły Prusy królewskie, a zwłaszcza Gdańsk. Miasto to w XVi–XVii w. nazywano drugim Amsterdamem, tak bardzo jego rozplanowanie (nabrzeże portowe, kanały), jego domy wznoszone z czerwonej, wzorowanej na holenderskiej drobnej cegle i gmachy publiczne (ratusz Głównego Miasta, ra-tusz Staromiejski, Dwór Artusa, Zbrojownia, Bramy Złota i Zielona, kościoły) przypominały Amsterdam26. „na początku XVii w. Gdańsk był miastem bodajże najbardziej niderlandzkim [w Europie Północnej – M. B.]” – pisał Lech krzyża-

23 Gemeente Archiev Amsterdam, not. Arch. 378, f. 454; 200, f. 230v–231; 1570, f. 151, 152, 153, 154, 266, 267, 268, 269; 1572, f. 581. Edyta Bezzubik opisała sprawę Stanisła-wa koniecpolskiego, który studiował w Holandii w latach czterdziestych XVii w., tam w 1647 r. poślubił Marię Matyldę de Bökop z utrechtu, w 1655 r. zaś ogłosił w Polsce, że jego żona zmarła i ożenił się po raz drugi. Dowiedziała się o tym porzucona Matyl-da, przyjechała do Gdańska i w 1660 r. wytoczyła koniecpolskiemu proces o bigamię. koniecpolski został skazany na banicję; por.: E. Bezzubik, Sprawy małżeńskie przed sądami kościelnymi w Polsce, mps pracy doktorskiej w instytucie Historii uniwersytetu w Białymstoku, s. 140–141.

24 M.in. spichlerz zbożowy w Amsterdamie przy kerkstraat 322 nosił nazwę „Polak” („D. Pool”), zdobiła go płaskorzeźba szlachcica w stroju polskim.

25 Rubens, Niderlandy, Polska; Niderlandyzm w sztuce polskiej; Niderlandyzm na Śląsku i w krajach ościennych, red. M. kapustka, A. kozieł, P. oszczanowski, Wrocław 2003.

26 Por.: t. Zarębska, Przebudowa Gdańska w jego złotym wieku, Warszawa 1998. Z dawniejszej literatury zob.: pracę zbiorową Gdańsk, jego dzieje i kultura, Warszawa 1969; L. krzyżanow-ski, Niderlandyzm w Gdańsku, w: Sztuka pobrzeża Bałtyku. Materiały Sesji Stowarzyszenia


nowski27. twórcami gdańskiej architektury i wystroju wnętrz byli sławni artyści z niderlandów: Antoni van opbergen (ratusz Staromiejski, Zbrojownia), Wilhelm (Brama Wyżynna) i Abraham (Brama Złota, przebudowa Dworu Artusa / van den Blocke, Hans Vredemann de Fries z Leeuwarden (obraz orfeusz wśród zwierząt dla Dworu Artusa, wystrój Sali Czerwonej w ratuszu Głównego Miasta), a także Adrian de Vries (posąg neptuna na Długim targu). na początku XVii w. izaac van den Blocke stworzył nowy wystrój stropu Sali Czerwonej ratusza, w jego centrum umieszczając słynną Alegorię Handlu Gdańskiego, zwaną także Apoteozą łączno-ści Gdańska z Polską28. również wystrój wnętrz gdańskich kościołów miał elemen-ty wykonane przez niderlandzkich artystów lub zainspirowanych ich twórczością. Przypomnieć warto chrzcielnicę w kościele Mariackim, dzieło Hinrika Willimsena i Adriana Hinrichsena z utrechtu oraz liczne obrazy. nagrobki w gdańskich kościo-łach, jak zresztą w całej strefie bałtyckiej, także w głębi Polski, a nawet na Śląsku, od XVi w. kształtowane były wedle wzorników niderlandzkiej szkoły rzeźbiarskiej Cornelisa Florisa.

Za pośrednictwem Gdańska niderlandzkie wpływy szerzyły się w toruniu, zwłaszcza w okresie prosperity miasta na przełomie XVi i XVii w. za rządów bur-mistrza Henryka Strobanda. ratusz torunia został przebudowany wedle projektu Antoniego van opbergena, zaprojektowano nowe fasady wielu kamienic miesz-kalnych i spichlerzy zbożowych. Podobne prace przeprowadzono także w Elblągu. Władze miejskie Gdańska i innych dużych miast Prus królewskich zatrudniały ni-derlandzkich specjalistów na stanowiskach miejskich inżynierów, konserwatorów kanałów oraz obwarowań.

Wpływy niderlandzkie – jak już wspomniałam – promieniowały nie tylko na Polskę północną, lecz także docierały do Małopolski (kraków, Zamość, Lwów, Przemyśl, rzeszów), a nawet Śląsk (zwłaszcza Wrocław, nysa, Brzeg)29. naj-ważniejszym architektem polskiego baroku był w XVii w. tylman z Gameren; urodzony w utrechcie, nobilitowany w Polsce jako Gamerski, całe życie spę-dził w służbie polskich królów i magnatów. Był budowniczym kościołów (św. Anny w krakowie, w Warszawie bernardynów na Czerniakowie i sakramentek na nowym Mieście) i wspaniałych pałaców (m.in. krasińskich, Gnińskich, kotow-skich i ossolińskich w Warszawie). na Litwie, w Wilnie, działał znany architekt i malarz Pieter Danckerts de rij z Amsterdamu. Jego dziełem jest tamtejsza kap-

Historyków Sztuki, Gdańsk, listopad 1976, Warszawa 1978, s. 267–275; Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. 2, Gdańsk 1982, s. 739–753.

27 L. krzyżanowski, Niderlandyzm w Gdańsku, s. 270.28 E. iwanoyko, Gdański okres Hansa Vredemana de Vries. Studium na temat cyklu malarskiego

z Ratusza w Gdańsku, Poznań 1963; idem, Apoteoza Gdańska. Program ideowy malowideł stropu Wielkiej Sali w Gdańskim Ratuszu Głównego Miasta, Gdańsk 1976.

29 Por.: t. Chrzanowski, Geografia niderlandyzmu polskiego (XV–XVII wiek), w: Niderlandyzm w sztuce polskiej, s.59–80.

Maria BogUCka70

lica św. kazimierza, naścienne malowidła w katedrze oraz projekt kościoła pod wezwaniem św. Michała.

Szczególnie silnie oddziaływały wzorce z niderlandów na przedsięwzięcia fortyfikacyjne podejmowane od schyłku XVi w. na terenach rzeczypospolitej30 . W związku z wojną o niepodległość powstała tzw. staroholenderska szkoła bu-dowy fortyfikacji bastionowych – rozległych wałów ziemnych skombinowanych z szerokimi nawodnionymi fosami. Szkoła staroholenderska stała się popularna w pierwszej połowie XVii w. zwłaszcza w Prusach królewskich, gdzie Gdańsk wraz z Wisłoujściem, toruń i Elbląg otrzymały tego typu obwarowania; w Prusach książęcych także królewiec31. opierając się na tych wzorach wznoszono również twierdze w XVii w., także w Małopolsce, w Wielkim księstwie Litewskim, na kre-sach, narażonych szczególnie na najazdy tatarsko-tureckie, a nawet na Śląsku32 .

Liczni niderlandzcy malarze, medalierzy i sztycharze sporządzali portrety pol-skich władców i członków ich rodzin, magnatów oraz zamożnej szlachty, gdańskich patrycjuszy. Już w połowie XVi w. Steven van Herwijck z utrechtu opracowywał medale z podobiznami Zygmunta Starego, Bony, Zygmunta Augusta, jego żony katarzyny Habsburżanki na podstawie miniatur pędzla Cranacha. W pierwszej po-łowie XVii w. niderlandzcy artyści odegrali wielką rolę w służbie propagandy po-litycznej kreowanej przez Wazów na polskim tronie. Liczne portrety Zygmunta iii i Władysława iV, powielane następnie przez sztycharzy i medalierów, ukazywały majestat i rycerskość polskich królów, gloryfikowały ich zwycięstwa. niderland-czycy Frans Huys, Philip i Pieter Serwouters portretowali obu Wazów wielokrotnie. W 1624 r. malarzem nadwornym polskiego króla mianowany został Pieter Sout-man z Haarlemu, autor pełnej ekspresji podobizny młodego królewicza Władysła-wa na koniu. Wilhelm Hondius z Hagi, utalentowany sztycharz i medalier, który w 1636 r. osiadł w Gdańsku, zaczął tu pracować na zamówienie dworu królew-skiego, polskich magnatów, gdańskich patrycjuszy. Podobną aktywność rozwijał wykształcony w pracowni Hondiusa gdańszczanin Jeremiasz Falck o przydomku „Polonus”. W dziełach sztuki wyrażała się ważna politycznie gloryfikacja znaczą-cych wydarzeń: oblężenia i zdobycia w 1611 r. Smoleńska, kolejne jego oblężenie i obrona w latach 1632/33 (Pieter Soutman, Wilhelm Hondius), stanowiących waż-kie momenty w zmaganiach między rzeczpospolitą a Moskwą.

30 B. Dybaś, Fortece Rzeczypospolitej. Studium z dziejów budowy fortyfikacji stałych w pań-stwie polsko-litewskim w XVII w., toruń 1998.

31 r. Woźniak, Fortyfikacje w dawnych Prusach Królewskich w pierwszej połowie XVII w., Warszawa 1974; Fortyfikacje Gdańska, red. G. Bukala, Gdańsk 2006.

32 M.in. Zamość, łańcut, Słuck, nieśwież, Birża, Żółkiew, Brody; por.: A. Gruszecki, Bastio-nowe zamki w Małopolsce, Warszawa 1962; J. Bogdanowski, Fortyfikacje łańcuckie na tle małopolskiej sztuki obronnej, łańcut 1976; A. Miłobędzki, Budownictwo militarne miast pol-skich w okresie nowożytnym, „kwartalnik Historii kultury Materialnej” 1978, z. 1, s. 29–45.


nadwornym malarzem Władysława iV był także Pieter Danckerts de rij z Am-sterdamu, autor wielu portretów tego króla, królowej konstancji, dworzan i przy-jaciół królewskich. Jego dziełem była również kolekcja historycznych płócien odtwarzających postacie poprzedników Wazów, reprezentantów sławnej dynastii Jagiellonów, władających Polską „złotego wieku”. na podstawie dzieł Danckertsa wykonywali następnie sztychy rytownicy pochodzenia holenderskiego: Pieter de Jode, Clement de Jonghe, Wilhelm Hondius.

Portrecistą Jana iii Sobieskiego, jego żony Marii kazimiery i dzieci był romeijn de Hooghe. Malarz ten sławił także pędzlem zwycięstwa Sobieskiego nad turka-mi i tatarami (sztychy bitwy pod Chocimem i trembowlą, 1673; obrazy Alegoria czynów wojennych Sobieskiego, 1675; oblężenie i odsiecz Wiednia, 1683). Znany malarz z Haarlemu Pieter Wouwermann również odtwarzał sceny walk między Po-lakami a turkami. Polskie motywy batalistyczne fascynowały też innych malarzy holenderskich; m.in. Abraham van Westerveldt z rotterdamu wykonał serię 49 ry-sunków przedstawiających wyprawy wojenne Janusza radziwiłła.

Malarze holenderscy zafascynowani byli polską kulturą szlachecką, zwłaszcza egzotycznym polskim strojem. rembrandt namalował słynnego Jeźdźca polskiego (tzw. Lisowczyk). inny znakomity malarz holenderski Ferdynand Bol przedstawił na swym płótnie Chłopca w polskim stroju. Caspar netscher, niemiec mieszkający w Holandii, na swym obrazie także umieścił Polskiego chłopca.

Malarska szkoła holenderska, podziwiana przez cały ówczesny świat, oddziały-wała silnie na malarstwo polskie. Wielu malarzy, zwłaszcza z Gdańska, pobierało nauki w niderlandach i później inspirowało się dziełami wielkich mistrzów pędzla z Amsterdamu, Haarlemu, Delft, rotterdamu. Dzięki temu rozwinęła się w Gdań-sku sztuka portretowania. Daniel Schultz, Bartłomiej Strobel, Andrzej Stech byli twórcami licznych świetnych podobizn nie tylko członków gdańskiej elity miesz-czańskiej, lecz także polskich królów i magnatów. Dzięki sztychom wykonywanym następnie przez Wilhema Hondiusa i Jeremiasza Falcka dzieła te zostawały odbite i powielone w dziesiątkach, a nawet setkach egzemplarzy. rozwinęła się również pejzażystyka, królowały w niej widoki miast i tematy z życia codziennego (Anto-ni Möller, Hans krieg, Bartłomiej Milwitz, Aegidius Dickmann), popularne były scenki rodzajowe i martwe natury (Andrzej Stech). Malarskie holenderskie prądy artystyczne dominujące w Gdańsku i na całym Pomorzu rozchodziły się stąd po całym świecie polsko-litewskim. Warto też przypomnieć, że pewna liczba polskich twórców nie tylko zdobywała wykształcenie, lecz także działała w niderlandach. na przykład synowie sławnego socynianina Stanisława Lubienieckiego, krzysztof i Bogdan, osiedlili się w 1675 r. w Amsterdamie i tutaj, po odbyciu studiów, zrobili karierę malarską.

Wspomniane kontakty artystyczne sprawiły, że nie tylko na zamku w Warsza-wie, siedzibie królów, lecz także w rozsianych po całej rzeczypospolitej zamkach i pałacach magnackich, a nawet w zamożniejszych dworach szlacheckich znajdo-

Maria BogUCka72

wały się galerie obrazów: portretów, pejzaży, scen batalistycznych, mitologicznych, biblijnych, przedstawień tzw. martwej natury pędzla niderlandzkich artystów. i tak np. w Podhorcach, na zamku zbudowanym w latach trzydziestych XVii w. przez Stanisława koniecpolskiego, znajdowały się obrazy Jana de Baena, wybitnego por-trecisty z Hagi. Liczne portrety zamawiali u niderlandzkich mistrzów Janusz, Bo-gusław i krzysztof radziwiłłowie, członkowie rodzin ossolińskich, Zasławskich, ostrogskich, Wiśniowieckich. Malarstwo holenderskie, które w XVii w. osiągnęło szczyty rozwoju, oddziaływało silnie na modę i gusta artystyczne w rzeczypospo-litej. Portrety gdańskich patrycjuszy i polskich magnatów, wychodzące spod pędzla Bartłomieja Strobla, Daniela Schultza, Andrzeja Stecha, są inspirowane zarówno technicznie, jak i ideowo (sposób widzenia modela, jego upozowanie, a nawet układ szat) przez holenderskie wzorce. twórczość mistrza światłocienia, działają-cego głównie na Pomorzu Hermana Hana, jest ogromnie zbliżona stylistycznie do dzieł rembrandta. niestety, wojny, grabieże i zniszczenia, jakie wielokrotnie od połowy XVii w. aż do ii wojny światowej pustoszyły ziemie polskie, spowodowały rozproszenie lub przepadek większości tych kolekcji i dzieł.

Migracje, podróże, różnorodne związki kulturalne zmieniały obraz Holandii i Holendrów w świadomości mieszkańców rzeczypospolitej. Zwiedzający nider-landy Północne Polacy podziwiali tamtejsze miasta: czyste, bogate, piękne. Jerzy ossoliński w 1597 r. pisał o holenderskim Zwolle: „miasto obronne wielce i cud-ne”33. W pierwszej połowie XVii w. Jakub Sobieski w podróżnym diariuszu noto-wał o Amsterdamie:

[...] miasto nad wszystkie inne holenderskie najludniejsze i najbogatsze w kupce i kupie [towary – M. B.]. Port w chrześcijaństwie sławny bardzo; stamtąd nawigacyja i wojen-na, i kupiecka do indyi się wyprawuje... Pokazowali nam tamże dom indyjski, to jest skład kupiectw i towarów indyjskich; sroga tam rzecz była korzenia, cukru i różnych galanterii w Europie naszej niewidzianych34 .

Sebastian Gawarecki też zwracał uwagę na dom indyjski, „gdzie korzenie roz-maite są, a zwłaszcza najwięcej gałek muszkatałowych... Przy każdej rzeczy po-rządek”35. Jan Zawadzki, posłujący do Stanów Generalnych, podziwiał w Amster-damie, Lejdzie i Hadze wspaniałe domy, wysadzane topolami ulice, w porcie lasy masztów, magazyny nad kanałami, pracowitość Holendrów i dobrobyt kraju36. nie brakło pochwał za wykształcenie i wysoki poziom życia codziennego. najbardziej podziwiano waleczność i dobre wyćwiczenie żołnierzy niderlandzkich. Już ano-

33 J. ossoliński, Pamiętnik, 1595–1621, s. 110.34 Dwie podróże Jakuba Sobieskiego odbyte po krajach europejskich w latach 1607–1638, wyd.

E. raczyński, Poznań 1833, s. 35.35 S. Gawarecki, Dziennik podróży, s. 45.36 Dyplomaci w dawnych czasach. Relacje staropolskie z XVI–XVII stulecia, wyd. A. Przyboś,

r. Żelewski, kraków 1959, s. 215.


nimowy autor relacji z poselstwa Pawła Działyńskiego do niderlandów i Anglii w 1597 r. tak pisał:

Lud niderlandów jest nie tylko dzielny na wojnie i doświadczony w sztuce wojennej. także w czasie pokoju niełatwo znajdziesz mu równego w znajomości literatury, umiło-waniu sprawiedliwości, wysokiej kulturze życia codziennego37 .

o wojsku niderlandzkim bardzo pochlebnie wyrażał się Szymon Starowolski w broszurze Stacyje żołnierskie (kraków 1636). W Mowie przeciw oszczercom Polski (1631) Starowolski ganił Holendrów za upór, ale w Reformacji obyczajów polskich (około 1650) stawiał ich za wzór Polakom, radząc, aby się przyjrzeli:

[...] jako oni [tj. Holendrzy – M. B.] z małych początków powstawszy, przez zgodę ustawną do takiej doskonałości rzeczypospolitę swoją w krótkim czasie przywiedli, że im straszna wielom siła króla hiszpańskiego dotąd nic radzić nie może38 .

Jednak nie tylko pochwały pod adresem Holendrów płynęły ze strony pol-skiej. Zarzucano im prostackie maniery, bulwersujące rozkochanych w przepychu Sarmatów (zwłaszcza krytykowano skromną, czarną odzież39), a także skąpstwo i chciwość40. W książce syntetyzującej badania o wyobrażeniach na temat różnych narodowości funkcjonujących w XVi–XiX w. autor tak podsumował polski obraz Holendra:

[Przypisywano im] zamiłowanie do pracy, handlu, nawigacji, żeglarstwa. W XVii w. podkreśla się znajomość sztuki żołnierskiej i rozmaitych rzemiosł. Powszechnie przypi-suje się Holendrom czystość. Są i uwagi negatywne o sknerstwie i żądzy zysku, ponu-ractwie, małomówności... Podstawowym elementem jest od XVii w. przeświadczenie Polaka o wielkiej zamożności Holendrów, wynikającej z dobrze prowadzonego handlu w Europie i koloniach... Emocje Polaków wzbudzał fakt zbuntowania się części nider-landów przeciw Habsburgom hiszpańskim i powstanie nowego państwa [...], rządzone-go już nie przez szlachtę, ale przez plebs... W XVii w. negatywnie ocenia się przyjazne związki niderlandów z turcją [...], przypisuje Holendrom szpiegostwo na dworach eu-ropejskich [...]. Posądza się Holendrów o wrogość wobec katolików41 .

Zarzuty o ponuractwo wydają się nieuzasadnione w świetle badań nad specy-ficznym, plebejskim (być może niezrozumiałym dla szlacheckiego podróżnika) hu-

37 Merkuriusz Sarmacki z Niderlandów i Anglii czyli zwięzła relacja z dwóch poselstw... któ-re... uczynił... Paweł Działyński Roku Pańskiego 1597, wyd. r. Marciniak, Wrocław 1978, s. 19–20.

38 S. Starowolski, Wybór pism, przeł. i oprac. i. Lewandowski, Wrocław 1991, s. 191, 306.39 Wierszyk Wady różnych narodów. Wiek XVII; por.: S. kot, Pochwały i przygany w dawnych

opiniach o narodach, w: idem, Polska złotego wieku a Europa, Warszawa 1987, s. 729.40 Anonimowy wierszyk z XVii w.; ibidem .41 A. niewiara, Wyobrażenia o narodach w pamiętnikach i dziennikach z XVI–XIX w., katowice

2000, s. 110–113.

Maria BogUCka74

morem, stanowiącym ważny element życia codziennego wsi i miast holenderskich w XVii w.42 niemniej Polacy obserwując stosunki panujące w kalwińskiej repub-lice Zjednoczonych Prowincji mogli istotnie mieć za złe restrykcje dotykające tu katolików i anabaptystów (w tym także socynian), prześladowania remonstrantów, wydarzenia takie jak zabójstwo braci de Witt (przywódców stronnictwa republikań-skiego). Plebejski charakter niderlandów, o których jeszcze na początku XViii w. pisano w Polsce, że „kilku gburów zasiadszy w Hadze, cały świat trzyma na wa-dze, cesarzami i królami trząsając”43, musiał budzić zdumienie i niechęć polskiego szlachcica. tak więc dwu partnerów, tak silnie związanych ze sobą przez wymianę gospodarczą, kulturalną i ludnościową, na płaszczyźnie politycznej i społecznej przeplatało niechęć z sympatią i podziwem, cały czas mówiąc, w rzeczywistości i w przenośni, bardzo różnymi językami.

Maria BogUCka

FroM tHe History oF PoLisH-dUtCH reLatioNs iN tHe 16tH–17tH CeNtUries

s u M M a R y

Polish-Lithuanian Commonwealth, a giant state (more than 1 milion km2) and the re-public of Seven Provinces, a miniature state which came into being in the 17th century on a patch of the north Sea coast, had different economic, social and political structures. Both, however, lay at points where diverse cultures met, providing a kind of linkage between West and East. Both countries were also “condemned” to the close cooperation because of their dependence on the Baltic trade. Supplies from the Commonwealth of nobles namely grain and raw materials for shipbuilding and industry were indispensable for the existence of northern netherlands. textiles, colonial goods, silver in bar and cash brought by Dutch sailors to Baltic ports (mainly to Gdańsk) enabled Polish nobles to enjoy luxurious style of life, to play the role of patrons of arts and culture. to trade related were migrations and the population exchange on different levels. the migration of common people from the neth-erlands influenced the daily life of Polish towns and the countryside. intelectual and artistic contacts shaped the cultural life of the elites. young Polish nobles travelled to the northern netherlands to study at excellent Dutch and Frisian universities and to get military training in the war between Spaniards and rebels. they studied fortifications and urban architecture, rich collections of art, wisition painters and engravers who painted their portraits. Many artists from the netherlands bagun to work for Polish kings and rich nobles and had settled

42 Por.: r. Dekker, Lachen in de Gouden Eeuw. Een geschiedenis van de Nederlandse humor, Amsterdam 1997.

43 k. Maliszewski, Obraz świata i Rzeczypospolitej w polskich gazetach rękopiśmiennych z okresu późnego baroku, toruń 1990, s. 99.


in the Polish-Lithuanian state. their impact on Polish architecture and arts was very great. in the same time close relations linked Dutch and Polish writers and sciencists. Exiled from Poland in 1658 Polish Brethern had settled mostly in Amsterdam, publishing their works there .

in spite of diverse cultural relations, the perception of th netherlands by an average inhabitant of the nobles’ Commonwealth was rather vague. A Polish nobleman was sure that the Dutch and other foreigners need Polish grain so much that would not exist without Baltic trade and such situation will last forever. the Dutch were suspected to be the enemies of Catholicism, to be gready, parsimonious and gloomy people; the republic of Seven Provinces was negatively perceived as a state ruled by “rebellious peasants who extermi-nated the nobles”. on the other hand, the people in the netherlands were admired for their high standard of everyday life, their industriousness, cleaneliss, high education, knowledge of literature and science, love of justice, military provess.

Translated by Author


edMUNd kizikgdańsk

UroCzystośCi Przy reMoNtaCH szUBieNiCy i Pręgierzy w gdańskU od drUgieJ Połowy

XVi do PoCzątkU XiX wiekUPrzyCzyNek do dzieJów CereMoNii PUBLiCzNyCH

w okresie NowożytNyM

najstarsze ze znanych obecnie przedstawień gdańskiej szubienicy odnajdujemy na pochodzącym z 1577 r. widoku Gdańska ilustrującym oblężenie miasta oraz twierdzy Wisłoujście przez wojska króla Stefana Batorego1. na przedstawieniu podmiejskie-go wzgórza przy drodze prowadzącej do majątku Do Studzienki (Heiligenbrunnen) dokładnie narysowano solidną murowaną konstrukcję, wzniesioną na planie zbliżo-nym do kwadratu. na narożnikach na wysokim cokole lub cembrowinie zaopatrzonej w drzwi osadzone były cztery czworoboczne murowane filary. Były one połączone ze sobą sześcioma żelaznymi zapewne belkami – dwie łączyły filary znajdujące się po przekątnej2. W celu zabezpieczenia przed niszczeniem filary przykryte były dwu-

1 Biblioteka Gdańska PAn (dalej: Bibl. Gd. PAn), Zbiory Grafiki, nr 5664; Die Belagerung künigklicher Majestet zu Polen des Hauses zur Weisselmunde für Danziko, geschehen im Augusto Anno 1577. Znajomość tego interesującego planu zawdzięczam uprzejmości dr Zo-Znajomość tego interesującego planu zawdzięczam uprzejmości dr Zo-fii Maciakowskiej z gdańskiej pracowni instytutu Historii PAn. Słabo czytelny fragment pla-nu opublikowany został w: E. Cieślak, C. Biernat, Dzieje Gdańska, Gdańsk 1994, s. 147.

2 tłumaczyłoby to stosunkowo niewielki przekrój owych belek. Z kolei według Dariusza ka-czora słupy oraz belki były wykonane w konstrukcji drewnianej; zob.: D. kaczor, Przedsta-wienia egzekucji i miejsc wymierzania sprawiedliwości w Gdańsku w XVII wieku. Przyczynek do ikonografii prawnej miasta wczesnej epoki nowożytnej, w: Studia z historii sztuki i kultu-ry Gdańska i Europy Północnej. Prace poświęcone pamięci Doktor Katarzyny Cieślak, red . J. Friedrich, E. kizik, Gdańsk 2003, s. 323. Z reguły konstrukcje uwzględniały miejscowe tradycje budowlane oraz powszechnie dostępny materiał. Wiadomo, że np. filary śląskich szubienic na ogół były wykonywane z ciosów kamiennych; zob. D. Wojtucki, Szubienice w województwie dolnośląskim, Wrocław 1999, s. 14.

edMUNd kizik78

spadowymi daszkami. Żelazne sztaby-belki były zakotwione w filarach. Stabilizo-wało to konstrukcję, służąc również do mocowania sznurów dla wisielców. Z drew-nianych tarcic wykonany był usadowiony na cokole podest, na który wyprowadzano delikwentów i stawiano drabiny. Gdańska szubienica wzniesiona była zapewne po połowie XV w., w 1529 r. została na nowo zbudowana („ward das Gericht vor Dant-zig neu gebaut”)3, i nie zmieniła się znacząco aż do początku XiX w.

ikonografię egzekucji i miejsc straceń w Gdańsku, począwszy od pierwszych lat XVii w. przedstawił szczegółowo przed kilku laty Dariusz kaczor4, z kolei na temat problemu usytuowania szubienic w miastach pruskich, w tym również w Gdańsku, oraz inflanckich wypowiedział się ostatnio w swojej interesującej pracy doktorskiej Paweł A. Jeziorski5. również nie bez znajomości tematu kwe-stie miejskiego szafotu dyskutuje się na internetowych forach miłośników dzie-jów i kultury miasta nad Motławą6. Dotychczasowy stan wiedzy warto uzupełnić o kilka drobiazgów źródłowych związanych przede wszystkim z uroczystościami, jakie każdorazowo związane były z planowanymi pracami budowlanych w miej-scach wymierzania kary.

Jak wiadomo, usytuowane poza murami miasta szubienice były miejscami wy-konywania wyroków na osobach skazanych na śmierć niegodną; z reguły związane to było z wymierzeniem kwalifikowanej kary śmierci, łączonej z niepochowaniem lub ewentualnym zagrzebaniem (porzuceniem) zwłok na miejscu stracenia. Szubie-

3 J . rhode, Chronica oder Handbüchlein Danziger Geschichte bis auf das Jahr 1576, Halle 1577 (kilka przedruków i wznowień m.in. w latach 1578, 1593); korzystałem z wyd. F. Schwarza, w: „Haimatblätter des Deutschen Heimatbundes” r. 3, t. 3–4, Danzig 1926, s. 20.

4 D. kaczor, Przedstawienia egzekucji, s. 315–340. Szubienica gdańska nie była jedyną w okolicach miasta. osobnymi miejscami straceń dysponowały podmiejskie osady kościelne (zob. widok Chełma Georgesa Bathasara Probsta z około 1734 r.). na weducie widać, że na górującym nad wsią wzgórzu znajdowała się prosta drewniana szubienica belkowa. na ten szczegół zwróciła moją uwagę pani Alicja Młyńska, uczestniczka kierowanego przeze mnie seminarium magisterskiego, za co jej serdecznie dziękuję. Miejscem straceń dysponował również klasztor Cystersów oliwskich. Zob. opis spraw karnych Georga Erckella i pewnej wieśniaczki z 1590 r. w pamiętniku Eberharda Böttichera, Der andere theil des Eberhard Bötchers Chronica a[nn]o 1584 biß 1595, Bibl. Gd. PAn, Ms 1282, k. 263r–263v, 271r–273v (szubienica, pal na obciętą głowę, koło).

5 P. A. Jeziorski, Margines społeczny w dużych miastach Prus i Inflant w późnym średniowieczu i wczesnych czasach nowożytnych, toruń 2009, s. 426–487.

6 Zob. anonimowy tekst w portalu miłośników historii Gdańska („Akademia rzygaczy”) Szu-bienica, http://www.rzygacz.webd.pl/index.php?id=24,475,0,0,1,0 (wejście: 1 marca 2009). W celach porównawczych warto zwrócić uwagę na artykuły zamieszczane w czasopiśmie „Pomniki Dawnego Prawa” wydawanym od 2008 r. przez Stowarzyszenie ochrony i Badań Zabytków Prawa; np.: k. Grenda, M. Paternoga, H. rutka, D. Wojtucki, Miejsca straceń w Miłkowie – badania archeologiczne 2008 rok, „Pomniki Dawnego Prawa” r. 2, 2008, s. 9–23; D. Wojtucki, Szubienice. Materiały dotyczą jednak przede wszystkim zabytków ślą-skich oraz regionów sąsiednich.

UroCzystośCi Przy reMoNtaCH szUBieNiCy i Pręgierzy w gdańskU 79

nica, podobnie jak pręgierz, służyła wykonywaniu wyroków dehonestacyjnych na sprawcach niektórych przestępstw, przede wszystkim osobach z niższych warstw społecznych. Skazanych na ścięcie tracono w XVii–XViii w. na improwizowanych szafotach, usytuowanych w kilku miejscach Głównego Miasta: plebs (nieobywate-li) przed Więżą Więzienną, żołnierzy przed Głównym odwachem przy targu Węg-lowym, obywateli i szlachciców zaś w dwóch miejscach Długiego targu. Według anonimowego zapisku na opublikowanym jako faksymile egzemplarzu kroniki rein- holda Curickego również Stare Miasto dysponowało osobnym miejscem, gdzie do-konywano straceń, a mianowicie na targu Drzewnym przy ul. kowalskiej7. Strace-nia przez ścięcie nie traktowano jako śmierci niehonorowej i z tego powodu prace przy przygotowaniu takich miejsc nie powodowały dla pracowników negatywnych skutków, analogicznych jak to było w przypadku szubienic i pręgierzy. Co nie zna-czy jednak, że wszystkie miejsca, w których ścinano skazańców, miały podobne znaczenie symboliczne. Wspomniany dopisek na kartach kroniki Curickego8 po-zwala zauważyć znamienne rozróżnienia. otóż uprzywilejowanych, tj. posiadają-cych duże, kupieckie prawo miejskie oraz szlachciców, dekapitowano na szafocie wznoszonym pomiędzy fontanną neptuna a Dworem Artusa, z kolei posiadaczy rzemieślniczego i robotniczego obywatelstwa w miejscu usytuowanym bliżej ra-tusza (prawdopodobnie na tzw. Ferkelmarkt). Znajduje to również potwierdzenie w innych źródłach, choćby wskazujących stracenie pewnego młynarza 12 kwiet-nia 1680 r. przed ratuszem „vorm rathauß”9, z kolei oficera i fałszerza monet w 1681 r. przy Dworze Artusa – „vorm königl. Artus Hoffe”10. tak też chyba nale-ży odczytywać różnice w analizowanych przez Dariusza kaczora przedstawieniach egzekucji w 1650 r. trzech młodzieńców pochodzących „z dobrych mieszczańskich rodzin” oraz dwóch francuskich emigrantów ściętych w 1653 r.11

Zupełnie inną, negatywną wartość symboliczną i prawną wiązano z miejscami, na których znajdowała się szubienica lub też pale z zatkniętymi kołami. Miejsca te traktowano powszechnie jako nieczyste12. Społeczna tabuizacja wiązana z miejsca-mi straceń oraz kata i jego pomocników była na tyle silna, że nawet przypadkowy kontakt z miejscami lub osobami egzekwującymi wyroki13 skutkował nieuchron-

7 r. Curicke, Der Stadt Danzig Historische Beschreibung, Amsterdam–Danzigk 1687, faksy-mile: Hamburg 1979, s. 60.

8 Ibidem .9 Bibl. Gd. PAn, Ms 752, k. 611r, S. Grau (scriba Regiomontus Borussus), Dantziger Ge-

schichte, t . 2 .10 Ibidem, k. 611r, 614r.11 D. kaczor, Przedstawienia egzekucji, s. 329–331.12 M. thomsen, Kary na honorze w nowożytnym Toruniu, „rocznik toruński” r. 28, 2001,

s. 57; tamże przegląd literatury dotyczącej kwestii honoru i dehonestacji.13 Według umowy z 13 października 1618 r. Georg Beerenfuß z królewca, zatrudniony na miej-

sce zmarłego kata Hansa Donnera, nie tylko miał się miarkować w kosztach ubioru, lecz

edMUNd kizik80

nym pokalaniem wszystkich uczciwych i godnych członków danej społeczności, przenosząc na nieszczęsnych odium nieczystość. równocześnie, mimo że szubie-nice były budowlami nad wyraz solidnymi, to wymagały czasowych remontów: zrujnowana szubienica, zapadające się pod katami deski podestu, urywające się belki pod ciężarem ciał i inne nieprzewidywalne rzeczy ośmieszały powagę ce-remoniału wymierzania kary, podważając autorytet władzy, w imieniu której była ona wykonywana. Prace przy szubienicy opłacane z kasy miejskiej wymagały spe-cjalistycznego zaangażowania wykwalifikowanych rzemieślników: murarzy, cieśli, kowali. kaci i ich pachołkowie jedynie używali tych urządzeń oraz zajmowali się skazanymi i ich ciałami, wnioskując w razie potrzeby do władz miejskich o prze-prowadzenie odpowiednich napraw. Dlatego też powszechnie szanowani rzemieśl-nicy z cechów budowlanych musieli nolens volens od czasu do czasu pracować na miejscach straceń, a to przy okazji budowy lub okresowej renowacji szubienicy i pręgierzy. Mimo że w karolinie (Constitutio Criminalis Carolina, 1532), którą sybsydiarnie stosowano w Gdańsku, podkreślono, że udział w pracach na miejscu straceń nie może powodować negatywnych skutków dla zaangażowanych do prac remontowych rzemieślników14, to trudno się dziwić, że mimo wszystko wzdragali się oni przed udziałem w nich15 .

Aby uniknąć utraty czci, zaangażowane w remonty cechy w porozumieniu z władzami miasta już w okresie średniowiecznym wypracowały pewien określo-ny scenariusz czynności towarzyszących pracom w miejscach dehonestacyjnych. trudno jest wskazać na konkretne źródło takiego zachowania. Dość powiedzieć, że w okresie nowożytnym, bez różnicy wyznaniowej, wzmianki o podobnych za-chowaniach rytualnych odnajdujemy w literaturze poświęconej bliższym Polsce miastom śląskim: Strzelinowi (1704)16 i Żaganiowi (1728, 1744)17, a także innym

także wyróżniać spośród innych noszonym przez cały czas niebieskim płaszczem z żółtym sznurem; Archiwum Państwowe w Gdańsku (AP Gdańsk), sygn. 300, 1/62, k. 72r i n. uwagi o ubiorze katowskim zob.: E. kizik, Kolorowy ubiór kata. Przyczynek do ikonografii odzieży na przełomie XV i XVI w., w: Kaci, święci, templariusze. Studia z dziejów średniowiecza, 14, Malbork 2008, s. 191–204.

14 Art. 215–217: „Mit was maß die werckleut inn den peinlichen gerichten nottürftige galgen zu machen und bessern schuldig sein”; Die Peinliche Gerichtsordnung Kaiser Karls V. von 1532 (Carolina), wyd. A. kaufmann, Stuttgart 1996, s. 127.

15 W. Maisel, Archeologia prawna Polski, Warszawa–Poznań 1982, s. 113–114. 16 Zanim rzemieślnicy podjęli pracę, symbolicznie wójt uderzał trzykrotnie w szubienicę mło-

tem i siekierą: „Der Stadtvogt nahm hierauf von Mauermeister den Hammer und that drei Schläge unter den Worten im namen des Vaters, des Sohnes und des Heil. Geistes, und ver-Geistes, und ver-sicherte, daß dies niemandes rechten zu nahe treten sollen. Gleiches that er mit der Axt, die ihm der Zimmermeister überreichte”; F. Görlich, Geschichte der Stadt Strehlen in Preußsich Schlesien, Breslau 1853, s. 350–351.

17 D. Wojtucki, Urządzenia penitencjarne Żagania w dobie nowożytnej, „Pomniki Dawnego Prawa” r. 3, 2008, s. 8–10.


miastom rzeszy, np. Dollenstein – 1523, norymberdze – 1690 i Frankfurtowi nad Menem – 172018. informacje dla miast pruskich (Chełmna, torunia) oraz infl anc-informacje dla miast pruskich (Chełmna, torunia) oraz inflanc-kich (ryga) zebrał Paweł A. Jeziorski19, ale analogiczne znajdujemy również dla innych ośrodków rzeczypospolitej, choćby dla Poznania (1781)20. rzecz jasna, wielokrotnie podobne rytualne przejścia do szubienic i pręgierzy odbywały się w Gdańsku m.in. w latach 1552, 1559, 1614, 1647, 1660, 1680, 1703, 1776 i po raz ostatni w 1805 r.

Podstawową wspólną cechą wszystkich wspomnianych obchodów było nada-nie im cech uroczystej rytualizacji, czyli postępowanie zgodne ze ściśle ustalo-nym scenariuszem, z ustaloną kolejnością czynności wraz z rozpisaniem na role zachowania przypisanego ich uczestnikom. istotna przy tym była bezwzględna ob-ligatoryjność uczestnictwa, która dotyczyła zarówno rzemieślników budowlanych, jak i przedstawicieli władz sądowniczych oraz wykonawczych (czyli orzekających i egzekwujących wyrok). Sam kat i jego pomocnicy jako osoby nieczyste w trakcie uroczystości z pewnością w rytuale nie uczestniczyli. Generalnie widać skłonność, aby w ceremonii brali udział wszyscy mieszczanie osobiście lub przez przedsta-wicieli, co z resztą potwierdzają niektóre źródła21. obecność na miejscu straceń albo dotknięcie szubienicy lub pręgierza przez wszystkich uczciwych skutkowało symbolicznym rozłożeniem nieczystości na całą komunę, a tym samym uniemożli-wiało wykluczenie (skalanie albo obrażanie) kogokolwiek z grona uczciwych pod pretekstem kontaktu z miejscem nieczystym.

uroczystości organizowane na gdańskich miejscach egzekucji prawa były lako-nicznie wzmiankowane w literaturze historycznej22. Za tekstem Gotthilfa Löschina z 1837 r. znane są bliżej uroczystości ceremonialnych przejść na miejsce straceń

18 Zob. przykłady przytoczone przez richarda van Dülmena, Theater des Schreckens. Gerichts-praxis und Strafrituale in der frühen Neuzeit, München 1995 (wyd. 4), s. 98–101; dla Mar-burga z końca XViii w., zob.: W. Müller-Bergström, [hasło] Galgen, w: Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens, wyd. H. Bächtold-Stäubli, E. Hoffmann-krayer, t. 3, Berlin–new york 2000 (faksymile wyd. 3, Berlin–Leipzig 1931, s. 258–269, tu: s. 260; r. Günther, Zer-brochen und abgefallen. Galgenbau und Galgenbruch in Soest, „Soester Zeitschrift” r. 101, 1989, s. 79–102.

19 P. A. Jeziorski, Margines społeczny, s. 486.20 B. Wietrzychowski, Reperacja szubienicy i pręgierza w Poznaniu z r. 1781 w świetle doku-

mentu, „kronika Miasta Poznania” r. 15, 1937, s. 339, 340–341 (aneks źródłowy).21 Według protokołu z Aulendorf (1712) chodziło o to, aby wszyscy członkowie społeczności

cokolwiek tknęli co miało związek z miejscem straceń: „zugleich sämbtliche andere maister-schaft sambt knecht und gesellen allhiesiger ehrsamber zunfft bei dissem werk dabei ersch-einen und jeder etwas daran schaffen oder anrühren sollte”; W. Müller-Bergström, [hasło] Galgen, s. 260.

22 opis uroczystości przypomniała Maria Bogucka, Żyć w dawnym Gdańsku. Wiek XVI–XVII, Warszawa 1997, s. 184–185; eadem, Gdański kat, „teki Gdańskie” r. 5, 2003, s. 44. Zob. również: M. M. Pacholec, Kat jako członek społeczności miejskiej wieków XVI–XVIII, „Meritum” r. 1, 2009, s. 33–34; P. A. Jeziorski, Margines społeczny, s. 486.

edMUNd kizik82

przez członków cechów murarzy, kowali, cieśli domowych i okrętowych, jakie odbyły się w latach 1680 r. i 1703 r., gdy zaszła konieczność przeprowadzenia prac renowacyjnych przy szubienicy23. Podane przez Löschina szczegóły o uro-czystości z 1680 r. znajdują również potwierdzenie oraz uzupełnienie w innym źródle24. Przypomnę, że przemarsz 17 czerwca na miejsce straceń odbył się przy dźwiękach bębnów oraz trąbek, niesione były rozwinięte chorągwie cechowe, co przypominało popisy rot straży mieszczańskiej. W opisach akcentuje się gremialny udział w przemarszu członków cechów budowlanych25. W ceremonii w 1680 r., nie licząc gapiów i osób towarzyszących burgrabiemu, wzięło udział około 795 rzemieślników (mistrzowie wraz z czeladnikami i uczniami)26, w tym 180 cieśli domowych (wraz z sześcioma bębnami i trzema trąbkami piszczałkami), 206 mu-rarzy (czterech werblistów, trzy trąbki), 223 kowali i członków cechów inkorporo-wanych (sześć bębnów, trzy trąbki) oraz 186 cieśli okrętowych (trzy bębny, dwie trąbki)27. rzemieślnicy zebrali się przed domem burgrabiego – przedstawiciela władzy sądowej (w 1680 r. był nim Johann kratzer28), jednego z rajców, który reprezentował w Gdańsku króla i w jego imieniu zatwierdzał wyroki śmierci. Bur-grabia był władny zaostrzyć lub złagodzić charakter wymierzonej kary śmierci. następnie nastąpił przemarsz oraz prezentacja przed członkami rady Miejskiej, którzy przyjęli defiladę cechową z okien ratusza Głównego Miasta. Z piwnicy ratuszowej wydano rzemieślnikom wino. następnie udano się pod domy rajców – patronów cechowych, gdzie również częstowano rzemieślników napitkiem. Po-tem nastąpił przemarsz na miejsce straceń. Przed rotami cechowymi niesiono fla-gi: czerwono-zielono-białą (cieśle), pod błękitnym sztandarem defilowali kowale i członkowie cechów inkorporowanych, błękitny sztandar mieli również kowale, a czerwono-biało-niebieski towarzyszył cieślom okrętowym. Liczba uczestników świadczy o tym, że pod szubienicę udali się zarówno mistrzowie, jak i czeladnicy wraz z uczniami29. Po przemarszu rzemieślnicy udali się do swoich domów cecho-

23 G. Löschin, Verfahren des Danziger Schöppengerichtes bei Kriminalprozessen, w: idem, Bei-träge zur Geschichte Danzigs und seiner Umgebungen, t. 3, Danzig 1837, s. 63–64.

24 Bibl. Gd. PAn, Ms.752, k. 612r, S. Grau, Dantziger Geschichte, t. 2 (17 Juny [1680] – „mit stattlicher Procession daß Gericht oder die Justitz gebauet”).

25 na temat liczebności cechów gdańskich zob.: J. trzoska, Trudności wytwórczości cechowej, w: Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. 3/1, Gdańsk 1993, s. 107–109, tabela 23.

26 kwerenda podjęta w dokumentacji cechowej zachowanej w AP Gdańsk nie przyniosła satys-fakcjonujących efektów.

27 G. Löschin, Verfahren des Danziger Schöppengerichtes, s. 63–64. Cech cieśli okrętowych według wyliczeń Zbigniewa Binerowskiego liczył w 1680 r. 72 osoby: 9 mistrzów, 54 cze-ladników oraz 9 uczniów; Z. Binerowski, Gdański przemysł okrętowy od XVII do początku XIX wieku, Gdańsk 1963, s. 250, tabela 20.

28 kratzer (krätzer) był burgrabią w latach 1677 i 1680 r.; J. Zdrenka, Urzędnicy miejscy Gdań-ska w latach 1342–1792 i 1807–1814. Biogramy, Gdańsk 2008, s. 181, nr 596.

29 na przykład na początku XViii w. (1705) cech murarzy liczył 8 mistrzów; zob.: AP Gdańsk,


wych, gdzie ponownie raczono się trunkami. Jeszcze bardziej podniosłe były uro-czystości w 1703 r., albowiem licznie maszerującym rzemieślnikom i odświętnie ubranemu burgrabiemu jadącemu powozem do szubienicy towarzyszyło jeszcze 30 grenadierów oraz 24 kawalerzystów wraz z oficerami30 .

źródła nie wspominają o obecności w czasie obchodów duchownych – wydaje się, że uroczystości były pozbawione jakichkolwiek cech sakralnych. Jak wspo-mniano, również nie uczestniczył w nich gospodarz szubienicy, czyli kat. Jak się okazuje, niekiedy udział przedstawicieli władz miejskich wymagał odpowiednich uchwał rady Miejskiej i pozostałych ordynków. na przykład 11 kwietnia 1683 r. rada Miejska w nawiązaniu do wcześniejszej uchwały podjętej w 1638 r.31 przy-pomniała, że przy renowacji („bey Aufrichtung”) pręgierza staromiejskiego władze winien reprezentować królewski burgrabia, w miejscu wymierzania kar żołnierzom („Soldaten-Justice”) na targu Węglowym – trzeci burmistrz pełniący akurat funk-cję komisarza wojennego, w twierdzy zaś Wisłoujście pierwszy burmistrz, do kom-petencji którego należał również nadzór nad twierdzą32 .

Ceremonialne przejścia rzemieślników oraz członków rady Miejskiej do miejsc egzekucji prawa miały w Gdańsku dużo wcześniejszą genezę, zapewne wypraco-wano je już w momencie wzniesienia szubienicy, czyli gdy miasto uzyskało prawo do karania na gardle. niestety, niedostatki źródłowe uniemożliwiają nam opisanie zapewne średniowiecznej jeszcze genezy ceremonialnego rytuału. W poszukiwa-niu najdawniejszych potwierdzeń tych zachowań pomocne są zapiski Eberharda Böttichera (1554–1617)33, kupca i przedstawiciela trzeciego ordynku w zarządzie kościoła Mariackiego w Gdańsku. Bötticher znany jest szerzej przede wszystkim jako autor spisanej w latach 1615–1616 kroniki (Historisch Kirchen-Register)34 do-tyczącej dziejów gdańskiej fary. Pozostawił po sobie równie interesujące dwa tomy doprowadzonego do 1595 r. pamiętnika dokumentującego jego działalność handlo-wą; wiele zapisków dotyczyło też wcześniejszych dziejów Gdańska35. W pierw-

sygn. 300, C/2080. na temat liczebności cechów zob.: J. trzoska, Trudności wytwórczości cechowej, s. 107–109, tabela 23.

30 G. Löschin, Verfahren des Danziger Schöppengerichtes, s. 64.31 Dnia 25 października 1638 r. postanowiono, aby przy wzniesieniu nowego pręgierza dla żoł-

nierzy trzech pierwszych uderzeń dokonał burmistrz odpowiedzialny za sprawy wojskowe; AP Gdańsk, sygn. 300, r/Mm, 1, s. 32.

32 Ibidem, s. 34. Podział kompetencji pomiędzy burmistrzów, zob.: Zasady wyboru władz oraz zakres ich kompetencji, w: J. Zdrenka, Urzędnicy miejscy Gdańska w latach 1342–1792 i 1807–1814 . Spisy, Gdańsk 2008, s. 12–16.

33 J. trzoska, Bötticher Eberhard, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Suple-ment II, red. Z. nowak, Gdańsk 2002, s. 45.

34 Autograf kroniki kościoła Mariackiego Böttichera znajduje się w Bibl. Gd. PAn, Ms uph. fol. 18; liczne kopie z XVii–XViii w. – ibidem i w zbiorach AP Gdańsk.

35 E. kizik, Pamiętnik gdańszczanina Eberharda Böttichera z drugiej połowy XVI wieku, „rocz-niki Historyczne” r. 76, 2010, s. 141–164.

edMUNd kizik84

szym tomie Memorial oder Gedenckbuch36, przy opisie wydarzeń z 1552 r., na podstawie bliżej nieznanego źródła wzmiankował interesujący nas obyczaj, wedle którego przy budowie lub naprawie miejsca straceń uczestniczyli wszyscy człon-kowie cechu murarzy i cieśli, tak aby nie mogli sobie wzajemnie wypominać pracy hańbiącej: „es ist in Dantzig der Gebrauch, das wen etwas bawfelliges am Ge-richt oder Galgen zu bawen oder bessern muß dasselbe durch alle Zimmerleute und Maurer gethan werden, damitt es einer dem andern nicht fürwerffen habe”37. treść wzmianki sugeruje istnienie wykształconej już zasady postępowania38. W opisa-nych uroczystościach 6 kwietnia 1552 r. prace zainicjował burgrabia, burmistrz Johann von Werden39 . uroczysty pochód odbył się przy dźwiękach trąb: „mitt pfeyffen und trunken zum gerichte getzogen und wolten neue Balcken darauf le-gen”. Burgrabia von Werden dokonał pierwszego cięcia siekierą („das muß auch königlicher Bürggraff zu Dantzig dem ersten haw daran thun”). Dopiero za jego przykładem pracę podjęli rzemieślnicy: „und that den ersten Haw mit Hantzken uber der rechten Hand habende, und nach dem denn er gehawen, ließ er das Beil stecken, zohe die Hantzker von der Hand und legett sie bey das Beyl nieder, da fingen die Zimmerleute und Maurer an machtens fertig”. obchody zakończył oko-obchody zakończył oko-licznościowy poczęstunek40 .

Warto podkreślić charakterystyczną dla dni świątecznych sekwencję: uroczy-sty obchód, czyli uporządkowany przemarsz prowadzonych przez burgrabiego rot rzemieślniczych pod rozwiniętymi chorągwiami cechowymi, towarzysząca prze-marszowi uroczysta muzyka (dobosze i piszczkowie), następnie symboliczne roz-poczęcie prac przez przedstawiciela władzy, rzemieślników, a następnie powrót do miasta i zakończenie ceremonii wspólną biesiadą bracką.

Z uwagi na to, że renowacje zawsze były poprzedzone odpowiednimi uroczy-stościami, warto zestawić daty przeprowadzanych prac remontowych; dodatkowo widać, jak często szubienice wymagały takich działań. na przykład już siedem lat po wzmiance Böttichera, w 1559 r. w kronice Daubmanna odnotowano kolej-ne prace: „ist das Gericht vor Danzig mit neuen Balken verlegt worden”41. Z ko-lei Dariusz kaczor wzmiankował, że napraw szubienicy dokonywano w 1647 r.,

36 AP Gdańsk, sygn. 300, r/Ll,31, Memorial oder Gedenckbuch durch mich Eberhard Bodcher für mich und meynen zu langwerender gedechnisz beschrieben (autograf).

37 Ibidem, k. 115v.38 na przykład według hasła Galgen (W. Müller-Bergström, Galgen, s. 260), dopiero w XVi w.

uroczystości przy szubienicy przekształciły się w rodzaj święta ludowego. niewątpliwie jed-nak zasady uroczystego postępowania mają dużo wcześniejszą genezę.

39 Według J. Zdrenki (Urzędnicy miejscy Gdańska . Spisy, s. 368–369, nr 1246) Werden był burgrabią w 1551 r., a w 1552 r. tę funkcję pełnił już Johann Stotte.

40 Memorial oder Gedenckbuch, s. 115v. 41 J . rhode, Chronica oder Handbüchlein Danziger Geschichte, s. 25.


w 1660 r. zaś pracowano przy pręgierzu Głównego Miasta42, który na miejsce przy Bramie Wyżynnej został przeniesiony w 1604 r.43 Dzięki wzmiankom źródło-wym również w kronice muzyka Johanna Carla oberscheera44 kalendarium można wzbogacić o informacje o odpowiednich pracach wykonanych przy szubienicy 22 października 1614 r. („mit neuen Balcken versehen worden”). kolejny bar-dzo dokładny opis, przekazany przez anonimową kronikę spisaną na początku XViii w., dotyczy napraw oraz uroczystości poprzedzających renowację z 1 paź-dziernika 1691 r.45 Według wspomnianego oberscheera rzekomo po raz ostatni remontowano szubienicę 18 września 1703 r.46, i chociaż nie musi to odpowiadać prawdzie, gdyż mogła być naprawiana jeszcze parokrotnie, to notatka pozwala uściślić podaną przez Löschina datę roczną. Z kolei domek zwany Jerozolimą lub „Labeshäuschen”, w którym udzielano skazańcom ostatniego poczestunku („gar einsam und klein […] sonst nie geöfnet”), według tego samego przekazu po raz ostatni remontowano w 1770 r.47

Dzięki skrupulatnymi zapiskom rękopiśmiennej gazety gdańskiej „Danziger Monathliche Sammlung” (1773–1792), której inicjatorem był Johann Carl ru-bach48, znamy również stosunkowo dokładnie przebieg uroczystości, które rozpo-częły się wczesnym rankiem 1 lipca 1776 r. przy okazji prac renowacyjnych przy pręgierzu staromiejskim49. Przybyły o godzinie 6 na miejsce prac burmistrz Samuel Wolff50 zainicjował w imieniu poszczególnych cechów pracę poprzez trzykrotne cięcie siekierą w drewno (za cieślów), ułożenie trzech cegieł na podmurówce kon-strukcji (za murarzy), trzy uderzenia w kamienne flizy, którymi wyłożono miejsce pod pręgierzem (za kamieniarzy), trzy przybicia w żelazne okucia odrzwi („Ge-

42 D. kaczor, Przedstawienia egzekucji, s. 325. Zob.: Bibl. Gd. PAn, Ms. 752, k. 581r.; prace przeprowadzono w październiku 1660 r. – naturalnie towarzyszyły temu odpowiednie uro-czystości („mit trummeln, Pfeiffen und fliehenden Fahnen und ward der kaack oder Pranger im Stock gebauet”).

43 Bibl. Gd. PAn, Ms. 752, k. 422r (tam również opis uroczystości). Wcześniej znajdował się przy rogu ratusza Głównego Miasta; zob.: D. kaczor, Przedstawienia egzekucji, s. 319.

44 „[...] seyn die Maurer, Zimmerleute und Schmide Zünffte nebst dem Herrn königlichen Burggrafen und sämptlichen Einsännigen ordentlich ausgezogen um den Galgen aufzurich-ten”; AP Gdańsk, sygn. 300, r/Mm, 1, s. 27. Zob.: ibidem, r/Ll 144, q, s. 484, Aus-Züge der Danziger Cronica des Nachts geschrieben auf St. Marien von Johann Carl Oberscheer Stadt und Zunft Musicus..., Danzig 21 ten December 1793.

45 Bibl. Gd. PAn, Ms 69, k. 206–210, Danziger Historien (1 października 1691).46 J. C. oberscheer, Aus-Züge der Danziger Cronica, s. 485–486. obszerny opis przytoczony

jest w Danziger Historien, 4; Bibl. Gd. PAn, Ms. 71, k. 148r–152r. 47 J. C. oberscheer, Aus-Züge der Danziger Cronica, s. 485–486.48 „Danziger Monathliche Sammlung” 1773–1793, w: Bibl. Gd. PAn, Ms. 145, 146, 147, 148,

149, 150; oraz inny odpis: AP Gdańsk, sygn. 300, r/Bb, a, b, c, e; 300, r/Ll, q,145. 49 „Danziger Monathliche Sammlung”, w: Bibl. Gd. PAn, Ms. 145, b.p. (zapis z 20 lipca).50 S. Wolff (1717–1780) pełnił tę funkcję od 1775 r.; J. Zdrenka, Urzędnicy, s. 377–378, nr

1282 .

edMUNd kizik86

henck der thüre” – za ślusarzy), ostatecznie trzykrotne pociągnięcie pędzlem (za malarzy). uroczystości trwały cały dzień, a do rzeczywistych prac naprawczych przestąpiono dopiero nazajutrz. interesujące, że również oficjalne odebranie prac zakończyło się zabawą w domu cechowym: „wo sie den tag über sich lustig mach-ten und Stadt Wache zog völlig ab”. Dnia 17 września 1776 r. po raz pierwszy odnotowano użycie odnowionego pręgierza, przy którym wychłostano dwóch zło-dziei51. Z kolei w opisie ceremonii przy szubienicy w sąsiednim Elblągu pojawia się znamienny szczegół. Świadectwo z XViii w. przekazał nam niezastąpiony Mi-chael Gottlieb Fuchs52. okazuje się, że reprezentanci władzy po zakończeniu sym-bolicznych czynności zdjęli „białe, skórzane rękawiczki”, składając je na miejscu haniebnej budowy53. W ten sposób symbolicznie odcinali się od uwłaczającego ich honorowi złego dotyku miejsca.

Żaden uczciwy obywatel chętnie na miejsce straceń nie chadzał, a i władze mia-sta zdawały sobie sprawę, że na wjeżdżających do miasta od strony oliwy widok porzuconych lub wplecionych w koła trucheł musiał czynić przygnębiające wraże-nie. W dokumentach kasowych gdańskiej kamlarii odnotowano 24 marca 1645 r. wypłatę 18 grzywien za usunięcie sześciu kół oraz pochowanie ludzkich szczątków („vor die 6 räder beym Hohen Gerichte weg zuschaffen und für die gerippe zu begraben”)54. to, co w XVii w. było uciążliwością, na przełomie XViii i XiX w. odczuwano już często jako nie do końca pojęty anachronizm prawny i pozostający w sprzeczności z nową wrażliwością społeczną. Wiadomo, że w 1803 r. doszło do rozebrania szubienicy w Elblągu55. Pruski urzędnik Christian F. Wutstrack opisał rzecz jako szpecącą widok i przeszkadzającą w wycieczkach po ulubionym przez gdańszczan u schyłku XViii w. miejskim corsie Wielkiej Alei. Dlatego też szubie-nicę wraz z domkiem, w którym skazańcy otrzymywali ostatni łyk wina, ostatecznie rozebrano w 1805 r.: „Das zuletzt schon sehr verfallene Häuschen und die Galgen

51 „Danziger Monathliche Sammlung”, w: Bibl. Gd. PAn, Ms. 145, b.p. (zapis z 17 września).52 M. G. Fuchs, Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes, t. 1, Elbing 1818, s. 278–279.53 W Elblągu burgrabiego określano w źródłach często jako wójta: „Wenn ein neuer Galgen

gebauet oder alte ausgebessert wurde, und Maurer und Zimmerleute dazu gezogen, so zog auch er [„der Voigt, Advocatus Communitatis” – E. k.] unter ihnen mit dem richter in der Stadtkutsche fahrend aus. Er that den ersten Schlag mit dem Zimmerbeil an einen Balken zum Galgen, und hierauf hieb der richter mit dem Schiffbaubeil in das Holtz zur Leiter. Dann schlug er mit dem Hammer einen Ziegel entzwei, und warf mit Mauerkelle kalck hinzu, und zog nun die weiß ledernen Handschuhe, mit welchen bekleidet er alles dies verrichtet und die ihm der kämmerer zugeschicket hatte, ab, und legte sie darauf. Dies that auch der richter, worauf der Bau begann”, ibidem .

54 AP Gdańsk, sygn. 300, 12/87, s. 207.55 „[...] das Abbrechen durch Bauleute aber hätte als eine unehrliche Arbeit viel umstände ge-„[...] das Abbrechen durch Bauleute aber hätte als eine unehrliche Arbeit viel umstände ge-

macht”. na temat problemów z rozebraniem szubienicy w Elblągu w 1803 r., zob.: M. G. Fuchs, Beschreibung der Stadt Elbing, t. 3.1, Elbing 1826, s. 175 (po raz ostatni remontowa-no budowlę w 1737 r.).


wurden i. J. 1805 wegen des fatalen Prospeckts für des in der Allee promenierende Publicum abgebrochen”56. obecna jeszcze na rysunku Daniela Chodowieckiego z 1773 r.57 gdańska szubienica po kilkuset latach zniknęła z krajobrazu kulturowego miasta58. niemniej jej zburzenie było spektaklem, który się odbył wedle dawne-go, sprawdzonego scenariusza. W marcu 1805 r. nastąpiło ostatnie ceremonialne przejście władz miejskich do miejsca straceń59. W uroczystości uczestniczyli bur-mistrz karl Friedrich von Gralath i reprezentanci monarchy pruskiego: prezydent H. Grass wraz z radcą Christianem Gottliebem von Schröder60. Wszyscy oni po trzykroć uderzali w budowlę oskardem, po czym symboliczne prace rozpoczęli rzemieślnicy. następnie zaś pochód przeszedł do znajdujących się w pobliżu usta-wionych kół, do domku zwanego Jerusalem61, a następnie do dwóch pręgierzy: staromiejskiego pręgierza62 i głównomiejskiego63. i te dawne miejsca wymierzania sprawiedliwości po odpowiednich uroczystościach rozebrano.

W jakim miejscu tracono skazańców w kolejnych latach, nie byłem w stanie ustalić; wiadomo jedynie, że w okresie napoleońskim (1807–1813/14) wyroki wy-konywano na Błędniku, który ówcześnie przemianowano na Plac napoleona. Bliż-szymi informacjami na temat jego konstrukcji nie dysponuję. Wiadomo jedynie, że

56 Ch. F. Wutstrack, Historisch-topographisch-statistische nachrichten von der königl. West-Ch. F. Wutstrack, Historisch-topographisch-statistische nachrichten von der königl. West-preußischen See und Handels-Stadt Danzig..., Danzig 1807; odpis nieopublikowanej pracy w: AP Gdańsk, sygn. 300, r/Ll 96, s. 566.

57 rysunek przedstawiający widok Wielkiej Alei z Wrzeszcza do Gdańska: „den 11. Juny zwi-schen Langefuhr u. Dantzig”, reprodukcja w: Daniel Chodowieckis Reise von Berlin nach Danzig im Jahre 1773/ Daniela Chodowieckiego podróż z Berlina do Gdańska w 1773 roku, Berlin 2001, nr 18.

58 W zbiorach Geheimes Staatsarchiv Preußisches kulturbesitz (ii.HA Westpreussen u. netze-W zbiorach Geheimes Staatsarchiv Preußisches kulturbesitz (ii.HA Westpreussen u. netze-distrikt: Städte, Abt. 9 Varia128) zachowały się akta z lat 1803–1806 związane z usunięciem szubienicy: Acta wegen unterhaltung und Verschönerung der vor den oliva’er thore bei Danzig belegenen nach Langfuhr führenden Linden-Allee, auch wegen der aus diesem Grun-de verfügten Wegschaffung des in der nähe befindlichen Galgens... teren przeznaczony na szubienice oraz ustawianie pali z kołami zajmował 46 mórg i 60 prętów kwadratowych. Ma-teriał budowlany po szubienicy i domku został zlicytowany. Za przekazanie tej informacji dziękuję dr Zofii Maciakowskiej.

59 J. C. oberscheer, Aus-Züge der Danziger Cronica, s. 484.60 Zob.: J. Zdrenka, Urzędnicy, s. 118–119, nr 364; s. 304, nr 1012.61 J. C. oberscheer, Aus-Züge der Danziger Cronica, s. 485–486; analogiczną informację podał

również Ch. F. Wutstrack, Historisch-topographisch-statistische Nachrichten, s. 566.62 Pręgierz znajdował się przy ratuszu Staromiejskim. Eberhard Bötticher podał informację

z końca XVi w., że po spaleniu dwóch kobiet odciętą rękę jednej z morderczyń przybito wła-śnie do owego pręgierza; Bibl. Gd. PAn, Ms 1582, k. 283r, Der andere Theil des Eberhard Bötchers Chronica Ao 1584 biß 1595 .

63 „Dieser von Stein erbauete Pranger wurde Anno 1805 den 19 Märtz des Morgens ehrlich gemacht und hernach abgebrochen. Erstlich fuhren die Herren des raths heraus vorm oliver thor nach der iustitz ohnweit Langefahr da stand das Hochgericht”; J. C. oberscheer, Aus- -Züge der Danziger Cronica, s. 484; toż na s. 575.

edMUNd kizik88

pierwszą egzekucję przez ścięcie przeprowadzono 16 maja 1808 r. o godzinie 11 przed południem64. W tym miejscu dokonywano również straceń przez łamanie ko-łem65, piętnowano złoczyńców lub wystawiano ich na widok publiczny przed ko-lejnymi karami i wysłaniem do więzienia66. również w tym okresie wykonywano wyroki śmierci przez rozstrzelanie, lecz nie wiadomo gdzie i czy dotyczyło to osób cywilnych, czy też raczej było ograniczone do żołnierzy. Wiadomo, że np. 2 stycz-nia 1812 r. został rozstrzelany przez żołnierzy pewien polski oboista. Zamordował on jakiegoś żydowskiego chłopaka, który miał go oszukać przy wymianie pienię-dzy („wegen überstzung des Geldes”). kimkolwiek był morderca, to jego zwłoki starym zwyczajem po straceniu zostały wplecione w koło ustawione przy Bramie oliwskiej pod Górą Gradową, gdzie przeleżały trzy miesiące, czyli do wiosny67 .

edMUNd kizik

CereMoNies oN oCCasioN oF tHe reNoVatioN oF gaLLowses aNd PiLLories iN gdaNsk iN tHe 2Nd HaLF oF tHe 16tH CeNtUry

UNtiL tHe earLy 19tH CeNtUry

s u M M a R y

in March 1805 the gallows located since the late Middle Ages on the suburb hill close to the way leading to the land estate Do Studzienki (Heiligenbrunnen) nearby the Grand Av-enue (today’s Grunwald Avenue) was dissembled. the earliest view of this solid and built out of bricks construction gives us a quite detailed plan presenting the siege of Gdansk in 1577. the gallows required a renovation for which high qualified artisans – such as masons, carpenters and smiths – were indispensable. However, the problem was a taboo relating to the gallows since people involved in any kind of work linked with such a place would be exposed to dishonor. in order to avoid disgrace the guilds involved in such renovations already in the medieval period had worked out a certain ceremonial scenario which was supposed to be carried out during work at each place associated with disgrace. the main characteristics of these ceremonies were their ritual features and obligatory participation which related not only to artisans but also to representatives of the judiciary and executive administration of the city. these kinds of ritualized ceremonies was known in many Polish and German towns at that times.

64 Ibidem, s. 536.65 W południe 11 lipca 1808 r. Albrecht retzke, morderca i podpalacz, był łamany kolem „von

oben an”, a następnie został spalony; ibidem, s. 537. 66 Dnia 27 lipca 1808 r. na szafocie stał przez sześć godzin skazany za fałszowanie weksli i kra-

dzież. Złodziejowi wypalono piętno i osadzono na 12 lat w więzieniu; ibidem .67 Ibidem, s. 544.


on the basis of primary sources the author presents marches by guild’s artisans to city’s gallows and pillories in order to implement a repair or renovation works that took place in the years 1552, 1559, 1614, 1647, 1660, 1660, 1680, 1776, 1805. the participants of these marches were accompanied by music, were bearing their guild’s banners and after the beginning of the work they feasted which resembled a folk festivities. the removal of the gallows at the beginning of the 19th century was substantiated mostly by using esthetical arguments.


Jerzy dygdałatorUń

JeszCze o NazwaCH dwóCH CzęśCi PrUs w XViii wiekU

Polska historiografia ma wyraźny kłopot z użyciem odpowiedniej nazwy dla byłych Prus książęcych w okresie od koronacji Fryderyka i na króla w Prusach w 1701 r. aż do pierwszego rozbioru rzeczypospolitej w 1772 r., kiedy to dwie czę-ści Prus, Prusy królewskie i dawne Prusy książęce znalazły się w państwie pruskim Fryderyka Wielkiego i zostały podzielone na dwie prowincje – Prusy Zachodnie i Prusy Wschodnie. Można tu tylko pokrótce przypomnieć, że podział jednolitego państwa zakonu krzyżackiego w wyniku wojny trzynastoletniej i drugiego pokoju toruńskiego z 1466 r. sprawił, że część wschodnia tych ziem pozostała pod władzą zakonu jako Prusy krzyżackie, podczas gdy część zachodnia (z Warmią) została włączona (inkorporowana) do korony Polskiej jako Prusy królewskie (Polskie)1 . W 1525 r. wielki mistrz zakonu Albrecht z linii Hohenzollern-Ansbach, po prze-granej wojnie z Polską, zdecydował się na przyjęcie reformacji i przekształcenie swego państwa w świeckie księstwo. Jednocześnie uznał za swego suwerena króla polskiego Zygmunta Starego, a księstwo Pruskie miało być lennem korony Pol-skiej2. W latach 1619–1621 lenno to przejęli, zresztą za zgodą króla Zygmunta iii i rzeczypospolitej, elektorowie brandenburscy z głównej linii Hohenzollernów3 . Dlatego też w XVi–XVii w. nazywano ziemie pruskie podlegające władzy Ho-

1 M. Biskup, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454–1466, Warszawa 1967.2 M. Biskup, Geneza i znaczenie hołdu pruskiego z 1525 roku, „komunikaty Mazursko-War-

mińskie” 1975, nr 4, s. 407–424; M. Bogucka, Hołd pruski, Warszawa 1985; ostatnio kwestie te omówił i. kąkolewski, Hołd pruski z 1525 roku jako „miejsce pamięci” w kulturze staro-polskiej, „Czasy nowożytne” 2010, t. 23, s. 11–27, oraz J. Wijaczka, Albrecht von Branden-burg-Ansbach (1490–1568). Ostatni mistrz zakonu krzyżackiego i pierwszy książę „w Pru-siech”, olsztyn 2010.

3 B. Janiszewska-Mincer, F. Mincer, Rzeczpospolita Polska a Prusy Książęce w latach 1598–1621. Sprawa sukcesji brandenburskiej, Warszawa 1988.

Jerzy dygdała92

henzollernów (jako lenników polskich) Prusami książęcymi, księstwem Pruskim (Herzogtum Preussen), Prusami Brandenburskimi lub Prusami Elektorskimi (Ho-henzollernowie występowali tu jako dziedziczni władcy Brandenburgii i elektorzy rzeszy). Mieszkańcy obu części Prus mimo to przez dłuższy czas zachowywali poczucie swego rodzaju wspólnoty i pamięć o przynależności do dawnego jedne-go organizmu stanowego (kraju)4. Co prawda na skutek wydarzeń z okresu woj-ny północnej z lat 1655–1660 i traktatów welawsko-bydgoskich z 1657 r. elektor Fryderyk Wilhelm uzyskał pełną suwerenność w swoim księstwie pruskim (choć zachowano hommagium eventualle na wypadek wygaśnięcia dynastii)5, ale w pol-skim nazewnictwie nadal używano dotychczasowych określeń, gdyż nowy status tego kraju nie zmieniał faktu, że była to w dalszym ciągu własność książąt bran-denburskich.

istotna zmiana zaszła w 1701 r. Elektor brandenburski Fryderyk iii koronował się w królewcu na króla w Prusach (könig in Preussen), przyjmując imię Frydery-ka i6. W Polsce wydarzenie to przyjęto z oburzeniem, zdając sobie sprawę, że może to oznaczać wystąpienie przez państwo brandenbursko-pruskie z pretensjami do te-renu całego dawnego państwa zakonu krzyżackiego, a więc i do Prus królewskich7 . Z tego też m.in. powodu aż do 1764 r. rzeczpospolita nie uznawała oficjalnie tytułu królewskiego elektorów brandenburskich. W ówczesnej korespondencji, gazetach i publicystyce stosowano wobec nich przeważnie określenia: „regnant berliński” lub „Brandenburczyk”, rzadko używając tytułu „król pruski”, natomiast granicę

4 na ten problem szczególną uwagę zwrócił J. Małłek, Dwie części Prus. Studia z dziejów Prus Książęcych i Prus Królewskich w XVI i XVII wieku, olsztyn 1987, oraz idem, Dwie części Prus – nowsze spojrzenie, w: Prusy Książęce i Prusy Królewskie w XVI–XVIII wieku, red . J. Wijaczka, kielce 1977, s. 7–15.

5 Por.: B. Szymczak, Stosunki Rzeczypospolitej z Brandenburgią i Prusami Książęcymi w la-tach 1648–1658 w opinii i działaniach szlachty koronnej, Warszawa 2002; D. Makiłła, Mię-dzy Welawą a Królewcem 1657–1701: geneza królestwa w Prusach (Königtum in Preussen). Studium historyczno-prawne, toruń 1998; A. kamieński, Polska a Brandenburgia-Prusy w drugiej połowie XVII wieku. Dzieje polityczne, Poznań 2002.

6 D. Makiłła, Między Welawą a Królewcem, s. 143 n.; Historia Prus: narodziny – mocarstwo-wość – obumieranie, t. 2: Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701–1806), red. B. Wacho-wiak, Poznań 2010, s. 65–72 (tam też wcześniejsza literatura).

7 P. Baumgart, Die preussische Königserhebung von 1701, König August II. und die Pol-nische Republik, „Almanach Historyczny” 2002, t. 4, s. 49–81; J. A. Gierowski, Szlach-ta mazowiecka wobec sąsiada pruskiego, w: Europa – Słowiańszczyzna – Polska. Studia ku uczczeniu Profesora Kazimierza Tymienieckiego, red. J. Bardach i in., Poznań 1970, s. 506–508. Jednocześnie jest rzeczą charakterystyczną, że ówcześni historycy i polemiści brandenbursko-pruscy nie nawiązywali bynajmniej do tradycji katolickiego zakonu, lecz do mitów i legend o dawnym królestwie pogańskich Prusów; por. szerzej: k. Friedrich, Inne Prusy. Prusy Królewskie i Polska między wolnością a wolnościami (1569–1772), Poz-nań 2005, s. 231 n.

JeszCze o NazwaCH dwóCH CzęśCi PrUs w XViii wiekU 93

między Mazowszem a dawnymi Prusami książęcymi określano jako „granicę pru-sko-brandenburską”8 .

W historiografii niemieckiej nazwa Prusy książęce (Herzogtum Preussen) zo-stała dla okresu po 1701 r. zastąpiona określeniem Prusy Wschodnie (ostpreussen), co wynikało z antycypacji późniejszych wydarzeń z 1772 r., kiedy to całe teryto-rium dawnego państwa krzyżackiego znalazło się pod panowaniem dynastii Ho-henzollernów9. Bardziej skomplikowana jest sprawa nowego nazewnictwa w hi-storiografii polskiej. kazimierz Piwarski, autor pierwszej monografii poświęconej dziejom tej prowincji, omawiając jej dzieje po 1701 r. używał nadal określenia Prusy książęce, ale stosował też ogólną nazwę Prusy, a dla okresu po 1732 r. wpro-wadził pojęcie Prusy Wschodnie. Podobnie postąpił karol Górski, autor zwięzłej syntezy dziejów Polski nad Bałtykiem, używając dla okresu po 1701 r. pojęcia Pru-sy Wschodnie10. tymczasem we wstępie do drugiego tomu monumentalnej Historii Pomorza jej redaktor Gerard Labuda pisał (dla okresu po 1657 r.) o Pomorzu Bran-denburskim (obejmującym Prusy książęce, powiaty lęborski i bytowski, a także uzyskaną w 1648 r. przez Hohenzollernów znaczą część księstwa Pomorskiego – Pomorza Wschodniego) oraz o Pomorzu Polskim, czyli Prusach królewskich11 . Edmund Cieślak, który w tejże syntezie opracował większość rozdziałów doty-czących historii Prus książęcych w latach 1657–1772, konsekwentnie stosował tę formę nazwy tych ziem także dla okresu po 1701 r., kiedy to księstwo Pruskie zmieniło się w królestwo w Prusach12. Wyraźnie zaznaczył przy tym, że dopiero po i rozbiorze Polski z 1772 r. doszło do wprowadzenia nazw Prusy Zachodnie (Westpreussen) dla dawnych Prus królewskich i Prusy Wschodnie (ostpreussen) dla dawnych Prus książecych13. tadeusz Grygier posunął się jeszcze dalej, uwa-żając, że Prusy książęce zachowały odrębność administracyjną jako kraj aż do

8 k. Maliszewski, Komunikacja społeczna w kulturze staropolskiej. Studia z dziejów kształto-wania się form i treści społecznego przekazu w Rzeczypospolitej szlacheckiej, toruń 2001, s. 137–142; D. Dolański, Zachód w polskiej myśli historycznej czasów saskich, Zielona Góra 2002, s. 168–169; Archiwum Państwowe w toruniu, katalog ii, XiV 63, k. 216: Gazeta pi-sana z Warszawy 20 ii 1734.

9 W. Martineit, Die Friedericianische Verwaltung in Ostpreussen, Heidelberg 1958; Hand-buch der Geschichte Ost- und Westpreussens, red . E. opgenoorth, Lüneburg 1994, cz. ii/2, s. 17–21, tam też wcześniejsza literatura. Por. też: A. Bues, Historia Niemiec XVI–XVIII wie-ku, Warszawa 1994, s. 149.

10 k. Piwarski, Dzieje Prus Wschodnich w czasach nowożytnych, Gdańsk–Bydgoszcz 1946, s. 226, 233, 240, 251; k. Górski, Polska w zlewisku Bałtyku, Gdańsk–Bydgoszcz–Szczecin 1947, s. 171–172.

11 Historia Pomorza, red. G. Labuda, t. 2: do roku 1815, cz. 1, Poznań 1976, s. 22.12 Ibidem, t. 2, cz. 2, Poznań 1984, s. 497–521.13 Ibidem, s. 521; t. Grygier, Organizacja władzy naczelnej Prus Książęcych, „komunikaty

Mazursko-Warmińskie” 1964, t. 13, nr 4, s. 505–507; W. Hubatsch, Friedrich der Grosse und die preussische Verwaltung, köln–Berlin 1973, s. 181.

Jerzy dygdała94

1804 r. i dlatego też można używać tej nazwy dla okresu od 1525 aż do 1804 r.14 Jednak Stanisław Salmonowicz w syntezie dziejów państwa pruskiego, niejako nawiązując do nazewnictwa używanego przez kazimierza Piwarskiego i karola Górskiego, określił terytorium dawnych Prus książęcych po 1701 r. jako Prusy Wschodnie, choć w jego specjalistycznych studiach monograficznych oprócz poję-cia Prusy Wschodnie równolegle wciąż jeszcze stosował nazwę Prusy książece15 . tymczasem w najnowszej polskiej Historii Prus dla okresu po 1701 r. znów używa się określenia Prusy książęce (czasem tylko dodając słowo: brandenburskie), ak-centując, że określenia Prusy Wschodnie i Prusy Zachodnie powstały dopiero „po pierwszym rozbiorze Polski i zagarnięciu przez Fryderyka ii Pomorza Gdańskie-go”16. Autorzy nowszych prac monograficznych zdają sobie jednak sprawę, że dla okresu po 1701 r. pojęcie Prusy książęce traci sens i wprowadzają nazwę Prusy Brandenburskie, a nawet Prusy Wschodnie17 .

W tej sytuacji warto zajrzeć bezpośrednio do źródeł. Podstawą niniejszego przy-czynku są głównie polskie wydawnictwa encyklopedyczno-słownikowe, a także podręczniki historii i geografii oraz wybrane źródła kartograficzne pochodzące z okresu między 1701 a 1772 r.18 Władysław Aleksander łubieński, późniejszy prymas, podczas długoletniego pobytu w Dreźnie u boku króla Augusta iii zebrał materiały i w 1740 r. opublikował w zasadzie pierwszy w Polsce naukowy pod-

14 t. Grygier, Organizacja, s. 460.15 S. Salmonowicz, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Poznań 1987, s. 192, 196, 197, 254;

idem, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego. Studia z dziejów prusko-pomorskich, olsztyn 1992, s. 21, 32.

16 Historia Prus, t. 2, s. 21 (B. Wachowiak, Wprowadzenie). także pozostali autorzy tego tomu konsekwentnie stosowali nazwę Prusy książęce dla okresu od 1701 do 1772 r.

17 Zob. przykładowo: J. Wijaczka, „Tolerancja podatkowa”. Żydzi w Prusach Brandenburskich w XVIII wieku, w: Religia i polityka. Kwestie wyznaniowe i konflikty polityczne w Europie w XVIII wieku, red. L. Harc, G. Wąs, Wrocław 2009, s. 281–294; J. Staszewski, August II Mocny, Wrocław 1998, s. 258.

18 ogólne omówienie tego typu wydawnictw zob.: F. Wolański, Osiemnastowieczne podręczni-ki geograficzne jako źródło historyczne, w: Causa creandi. O pragmatyce źródła historyczne-go, red. S. rosik, P. Wiszewski, Wrocław 2005, s. 533–537; idem, Staropolskie podręczniki i kompendia geograficzne jako źródło wiedzy o świecie w XVIII wieku, w: Staropolskie kom-pendia wiedzy, red. i. M. Dacka-Górzyńska, J. Partyka, Warszawa 2009, s. 195–202; idem, Polish-German Neighbourhood in the Light of Polish Geographical Writing in the Eight- eenth Century, w: Die Reiche Mitteeleuropa in der Neuzeit. Integration und Herrschaft. Liber memorialis Jan Pirożyński, red. A. Perłakowski, r. Bartczak, A. Schidling, kraków 2009, s. 299–304; S. Lipko, Podręczniki geografii w szkołach polskich XVIII wieku, w: Rozprawy z dziejów oświaty, red. ł. kurdybacha, t. 9, Wrocław–Warszawa–kraków 1966, s. 23–33; B. rok, Obraz Niemców i Niemiec w polskim piśmiennictwie geograficznym XVIII wieku, w: Śląsk, Polska, Niemcy, red. k. Matwijowski, W. Wrzesiński, Wrocław 1990, s. 105–110; P. Grabowski, Obraz terytorium Prus Wschodnich w kartografii XV–XIX wieku, w: Ziemie dawnych Prus Wschodnich w kartografii, red. P. Grabowski, J. ostrowski, olsztyn 1997.


ręcznik geografii powszechnej Świat we wszystkich swoich częściach większych i mniejszych. W opisie rzeczypospolitej uwzględnił także „prowincję Prusy kró-lewskie”, które to „Prusy zaszczycić się mogą najpierwszymi w Polszcze bogac-twami, nie tylko z przyczyny portu gdańskiego i innych na Morzu Bałtyckim, ale i z przyczyny miast, które ma najmocniejsze i najbogatsze”19. osobno, jako lenno rzeczypospolitej, przedstawił „Xięstwo Pruskie”, przypominając pokrótce historię tych ziem, a więc sprowadzenie krzyżaków, wojnę trzynastoletnią i przyłączenie Prus królewskich do Polski przez kazimierza Jagiellończyka, podczas gdy:

[...] Xięstwo Pruskie Albertowi margrabiemu brandenburskiemu pozwolone in feudum [...] i odtąd Xięstwo Pruskie wzięło denominację Xięstwa, które że jest pod hołdem Pol-ski, dlatego go tu kładę pod Monarchią Polską, spodziewając się, że się swoim czasem przywróci do tej Monarchii20 .

W dalszej części łubieński napisał wprawdzie o paktach bydgoskich z 1657 r., które dały elektorowi Fryderykowi Wilhelmowi i jego potomkom absolutną władzę w tymże księstwie Pruskim, a jego syn Fryderyk iii „roku 1701 koronować się kazał królem pruskim, bez najmniejszego konsensu rzeczypospolitej”, zaznaczył jednak, że po wygaśnięciu dynastii „do rzeczypospolitej ma się wrócić Xięstwo Pruskie”21. łubieński w swym dziele konsekwentnie stosował więc dwie nazwy: Prusy królewskie (na część dawnego państwa krzyżackiego, która w 1466 r. przy-padła Polsce) oraz księstwo Pruskie (na Prusy książęce), które dzieliło się na Sam-landię, natangię i Hokerlandię. Charakterystyczne jest, że nie używał on określenia „królestwo w Prusiech”.

Prawie w tym samym czasie w Saksonii ukazywała się licząca 68 tomów en-cyklopedia opracowana przez Johanna Heinricha Zedlera, w której bardzo dużo miejsca poświęcono sprawom niemieckim i polskim22. osobne hasło „Preussen, Prussia, Borussia” poświęcono Prusom, traktowanym jako najdalej na północny wschód wysuniętą prowincję (część) niemiec23. Autor omówił najpierw histo-rię tego kraju, począwszy od dziejów dawnych plemion pruskich, a na korona-cji Fryderyka i w 1701 r. skończywszy. Dopiero potem przedstawił współczesny stan tych ziem, zaznaczając, że graniczą one od wschodu ze Żmudzią i Litwą, od zachodu z Pomorzem (Pommern), od północy z Morzem Bałtyckim, a od połu-dnia z Wielkopolską i Mazowszem. Zaznaczył, że kraj dzieli się na Polskie (czyli

19 W. A. łubieński, Świat we wszystkich swoich częściach większych i mniejszych [...] geogra-ficznie, chronologicznie y historycznie okryślony, Wrocław 1740, s. 402.

20 Ibidem, s. 450.21 Ibidem, s. 451.22 Grosses Vollständiges Universal-Lexicon aller Wissenschaften und Künste, red . J. H. Zedler,

t. 1–64 (i 4 suplementy), Lepzig–Halle 1732–1754; por.: H. kasprzak-obrębska, Polska i pi-sarze polscy w saskiej encyklopedii J. H. Zedlera, łódź 1991.

23 Grosses Vollständiges Universal-Lexicon, t. 29, szp. 357 n.

Jerzy dygdała96

Górne) Prusy i na Brandenburskie (czyli Dolne) Prusy24. W skład Prus Polskich wchodzi ziemia („Gebiet”) malborska, chełmińska, Warmia i Małe Pomorze, czyli Pomerellen („klein Pommern oder Pomerellen”), a więc województwo pomorskie. Prusy Brandenburskie, które – jak zaznaczył w 1701 r. zostały wyniesione do ran-gi królestwa dzielą się na trzy okręgi: Samlandię, natangię i Górny (późniejsze Górne Prusy; „Samländischen, natangischen und oberländischen kreis”). W en-cyklopedii Zedlera spotykamy więc właściwie dwie nazwy: Prusy Polskie i Prusy Brandenburskie.

Z niewiele późniejszego okresu pochodzi niewielki podręcznik geografii napisa-ny przez wileńskiego jezuitę kazimierza Alojzego Hołówkę dla uczniów jezuickich kolegiów25. rozdział iX obejmuje kraje niemieckie („Germania”) łącznie z księ-stwem Pomorskim („Herzogtum Pommern, Pomerania ducatus”), lecz bez Prus książęcych, które znalazły się w rozdziale Xi, obejmującym Polskę („Polonia”). Prusy królewskie („Prussy, Prussia regalis”), podzielone na trzy województwa, traktowane są jako część prowincji wielkopolskiej („Polonia major”). odrębnie przy tym Hołówka przedstawił Prusy książęce („Preussen, Prussia ducalis, Prussy Xiążęce”), wymieniając ich główne miasta, po czym przeszedł do omawiania pro-wincji małopolskiej („Polonia minor”)26. W świetle tej struktury podręcznika mog-łoby się wydawać, że obie części Prus wciąż jeszcze wchodzą w skład rzeczypo-spolitej. Praktycznie w tym samym czasie Wawrzyniec Józef Sałtszewicz, profesor matematyki i geometra Akademii krakowskiej, a także autor licznych kalendarzy, wydał podobny podręcznik geografii w języku polskim. W rozdziale „o Germanii” stwierdził, że dzieli się ona „na niższą i wyższą”, przy czym do niższej należy we-dług niego m.in. „Elektorat Brandenburski i Pomerania króleska i Xiążęca”. Może autor miał tu na myśli dawne księstwo Pomorskie oraz część Pomorza Wschod-niego (powiaty bytowski i lęborski), stanowiące lenno korony Polskiej, odstąpione w 1657 r. elektorowi brandenburskiemu, choć pod tym określeniem może też się ukrywać podział na dawne Prusy książęce i Pomorze (Wschodnie), traktowane jako część królestwa pruskiego. W obszernym rozdziale „o Polszcze” Sałtszewicz pisał m.in. o trzech województwach pruskich (chełmińskim, malborskim i pomor-skim), które wraz z „X[ięstwem] Warmińskim i kaszubami są Prusy królewskie zwane ztąd, że do królestwa Polskiego należą”27. Dziwić tu może wyodrębnienie kaszub jako części składowej Prus królewskich, chyba że autor nazywał tak po-

24 Ibidem, szp. 363: „Das Land theilet sich in das Polnische Preussen oder ober-Preussen und in das Brandenburgische Preussen oder nieder-Preussen”.

25 k. A. Hołówka, Compendium geographiae in versiculos dispositae, Vilnae 1745.26 Ibidem, s. 98–99.27 W. J. Sałtszewicz, Compendium geographiczne to jest szerokiego opisania Ziemi krótkie ze-

branie polskim stylem in usum, gratiam et favorem oyczystey młodzi polskiej akomodowane, kraków 1746, s. 70, 91.


wiaty bytowski i lęborski, faktycznie wchodzące już w skład państwa prusko-bran-denburskiego.

Historii Prus królewskich w czasach nowożytnych poświęcił swą imponującą wielotomową pracę, wydawaną w Gdańsku od 1722 do 1755 r., znakomity gdań-ski uczony Gottfried Lengnich. Pierwszym siedmiu tomom nadał tytuł Geschichte der Preussischen Lande, Königlich Polnischen Antheils, w dwóch ostatnich nieco go skrócił na Geschichte der Preussischen Lande, Polnischen Antheils . Podkreślił w ten sposób, że zajmuje się wprawdzie historią kraju pruskiego (Prus), ale tylko jego królewsko-polskiej części (od 1526), a więc dziejami Prus królewskich, czy-li Polskich. W osobnej monografii, zatytułowanej Ius publicum Prussiae Polonae (Gedani 1759), zajął się ustrojem tej prowincji. Znów została tu zaakcentowana nazwa Prusy Polskie28. W dziewiątym tomie Geschichte der Preussischen Lande poświęcił nieco miejsca koronacji Fryderyka i na króla w Prusach, zaznaczając, że początek nowego wieku (XViii) stał się przez to pamiętny, że „das Brandenburgi-sche Preussen, von einem Herzogtum, zum königreich erhoben wurde”. następ-nie przypomniał losy Prus książęcych od chwili, kiedy margrabia brandenburski Albrecht, ostatni wielki mistrz zakonu, otrzymał tę część Prus jako lenne księstwo w dziedziczne władanie (w 1525 r.). Potem Fryderyk Wilhelm Wielki na mocy układu w Welawie (w 1657) uwolnił księstwo Pruskie („Herzogtum Preussen”) od zależności lennej. Dlatego też jego syn Fryderyk mógł 18 stycznia 1701 r. przyjąć tytuł Jego królewskiej Wysokości („königlichen Hoheit”). Lengnich przytoczył jednak obszerny fragment deklaracji Fryderyka z 30 listopada 1700 r., zapewnia-jącej, że przysługujący jego części Prus tytuł królewski w niczym nie będzie na-ruszać praw króla polskiego i rzeczypospolitej do tej części Prus, która jest w ich posiadaniu29. Jest przy tym rzeczą charakterystyczną, że w dalszej części pracy stosował wobec Fryderyka i i Fryderyka Wilhelma i tytuł „könig von Preussen”.

Bardzo dużo szczegółowych informacji geograficzno-historycznych zawiera największa ówczesna polska encyklopedia księdza Benedykta Chmielowskiego Nowe Ateny, oceniana niegdyś przez badaczy zdecydowanie krytycznie jako prze-jaw ograniczoności umysłowej czasów saskich, od pewnego jednak czasu rehabi-litowana, jako dzieło podsumowujące stan dostępnej w Polsce wiedzy z połowy XViii w.30 W rozdziale „Geografia generalna y partykularna” znajduje się osobny podrozdział, zatytułowany „Marchia albo Margrabstwo Brandenburskie”. W skła-

28 W. Zientara, Gottfried Lengnich, ein Danziger Historiker in der Zeit der Aufklärung, cz. 2, toruń 1996, s. 5–38, 49–55; S. Salmonowicz, Gotfryd Lengnich. Szkic do portretu uczonego, w: idem, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego. Studia z dziejów prusko-pomorskich, olsztyn 1992, s. 72–102.

29 G. Lengnich, Geschichte der Preussischen Lande, Polnischen Antheils unter dem Könige August dem zweyten, Danzig 1755, s. 94–95.

30 Por.: H. rybicka-nowacka, „Nowe Ateny” Benedykta Chmielowskiego: metoda, styl, język, Warszawa 1974; S. Grzybowski, Z dziejów popularyzacji nauki w czasach saskich, w: Studia

Jerzy dygdała98

dzie tego organizmu państwowego znajdują się także „Prusy Xięstwo dane in feu-dum Albertowi Margrabi i Elektorowi Brandenburskiemu od Zygmunta i króla Polskiego” – mowa tu jest oczywiście o Prusach książęcych i o hołdzie pruskim z 1525 r. następnie ksiądz Chmielowski przypomniał wydarzenia z 1657 r., kiedy to elektor Fryderyk Wilhelm w zamian za zerwanie ze Szwecją został „Xiążęciem Pruskim absolutnym”, co wiązało się też z zastawieniem terytorium elbląskiego i odstąpieniem powiatów bytowskiego i lęborskiego. Zakończyło się to w 1701 r., gdy kolejny elektor „uczynił się królem Pruskim [...] bez konsensu rzeczypospo-litej, co po dziś dzień continuator”31. W obszernym podrozdziale „o Polskim kró-lestwie” podano natomiast szczegółowy opis geograficzny i omówiono podziały terytorialne prowincji „Prusy królewskie”32 .

u schyłku czasów saskich jezuicki historyk Jan Bielski wydał, cieszący się dużą popularnością, podręcznik historii, geografii i ustroju rzeczypospolitej33 . Warto zwrócić uwagę, jak wówczas postrzegał on stosunki polsko-pruskie. Przede wszystkim wciąż traktował on dawne Prusy książęce jako część państwa polsko- -litewskiego. Zaczął od paragrafu „Prussy y krzyżacy”, w którym przypomniał najdawniejsze dzieje tych ziem, kończąc na pokoju toruńskim z 1466 r., na mocy którego „Pruss część znaczną, [którą] teraz Xiążęcą zowią, Mistrz krzyżacki trzy-mał prawem hołdowniczym i zawisłym od Polski. reszta zaś, żeby podzielona na Województwa [...], należała do Polski”. kolejny paragraf nazwał „Prussy królew-skie” i przedstawił w nim ich podział na trzy województwa i biskupstwo warmiń-skie. Zaznaczył przy tym, podobnie jak wcześniej łubieński, że „kraj ten cały nad inny bogaty, już to z przyczyny Gdańska [...], już że i innych miast wiele liczy majętnych, budownych, osiadłych i handlowych”34. W paragrafie „Xiążęce Prussy” pisał natomiast:

Prussy, Xiążęce nazwane, dla różnicy od tych, co podlegają królowi Polskiemu i rze-czypospolitej, której też zkładają część, kładziemy w porządku ziem, do których Polska ma najwyższe prawo, nie przeto żeby teraz to najwyższe prawo miała nad temi Prussami Polska, bo się z niego wyzuła przez Welawską ugodę w roku 1657.

Zaznaczył jednak, że w ugodzie tej jest zawarta możliwość, iż „wrócić się mogą Prussy do dawnego stanu podlegania Polsce”35. omawiał następnie hołdy lenne

i materiały z dziejów nauki polskiej, seria A: Historia nauk społecznych, z. 7, Warszawa 1965, s. 120–126.

31 B. Chmielowski, Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey Scyencyi pełna, cz. 4, Lwów 1756, s. 292–293.

32 Ibidem, s. 321–327.33 J. Bielski, Widok Królestwa Polskiego [...] szkolnej polskiej szlachetnej młodzi wystawiony,

t. 1–2, Poznań 1763.34 Ibidem, t. 1, s. 123–126.35 Ibidem, s. 295.


składane przez elektorów brandenburskich królom polskim z Prus książęcych, za-znaczając, że po 1657 r. stany pruskie powinny składać „homagium eventuale”, co jednak „od śmierci Fryderyka [iii], który też pierwszy króla Pruskiego nazwisko przybrał”, ustało. Bielski zaopatrzył tę informację w charakterystyczny komentarz: „Co z jakiej przyczyny rzeczpospolita czyni, w Jej rad tajemnice nie wchodzę”36 .

Wyraźne kłopoty z terminologią i nazewnictwem historycznym dotyczącym ziem nadbałtyckich miał natomiast litewski bazylianin Hilarion karpiński, autor podręcznego leksykonu geograficznego wydanego w 1766 r.37 uwzględnił on bo-wiem „Pomeranię Pr[uską]”, którą traktował jako księstwo niemieckie graniczące od wschodu z Prusami (chyba królewskimi?) i Polską. obok umieścił „Pomorskie województwo”, w skład którego wchodzi „część Pomeranii, Pomezanii, kaszuby i Żuławy”. od wschodu graniczy ono z „Prusami” (tj. dawnymi Prusami książęcy-mi), od południa z „Polską” (Wielkopolską), od zachodu z „Pomeranią dalszą” (tj. byłym księstwem Pomorskim, czyli Pomorzem Wschodnim). odrębnie omówił Prusy („Prussia”) jako „kray Eur[opejski]”, który dzieli się na część „Polską” z wo-jewództwem malborskim i chełmińskim wraz z Warmią i Żuławami oraz na część „Brandenburską”, która „zaszczycona jest koroną królewską od Leopolda Cesarza w r. 1706 [prawidłowo w 1701] dla Fryderyka iii Margrabiego Brandenburskiego i potomków jego”38. Mamy tu więc wyraźne określenie byłych Prus książęcych (tego terminu autor nie stosował) jako Prus Brandenburskich.

Pierwszym w Polsce nowoczesnym podręcznikiem geografii (zwłaszcza poli-tycznej) była tłumaczona z języka niemieckiego przez Ewarysta kuropatnickiego praca Antoniego Fryderyka Büschinga Geografia Królestwa Polskiego i Wielkiego Xięstwa Litewskiego, wydana w 1768 r. Büsching był znanym uczonym, autorem wielotomowych geografii powszechnych, a także prac teoretycznych z geografii fi-zycznej i statystyki, na którego opracowaniach wzorowali się liczni badacze i popu-laryzatorzy wiedzy, także w Polsce39. Jest rzeczą charakterystyczną, że w Geografii Królestwa Polskiego w ogóle nie uwzględnił on dawnych Prus książęcych. Jedynie opisując Warmię, stwierdził, że jest ona „zewsząd królestwem Pruskim otoczona”. Wynika z tego, że za właściwą, obowiązującą wówczas nazwę tej krainy uważał „królestwo Pruskie”, choć wzmiankując wcześniejsze biskupstwo sambijskie, do-dał, iż leżało ono „w Prusiech Brandenburskich”40. odrębnie traktował Büsching „Polskie Prusy albo Wielkie Xięstwo Pruskie [ta nazwa wzięta z tytulatury królów

36 Ibidem, s. 298.37 H. karpiński, Lexykon geograficzny dla gruntownego pojęcia gazet i historyi z różnych au-

torów zebrany, Wilno [Supraśl?] 1766; praca ta została opublikowana już po śmierci autora przez jego brata, Herakliusza, też bazylianina, który dokonał niezbędnych uzupełnień.

38 Ibidem, s. 455, 463–464.39 S. Lipko, Podręczniki geografii, s. 24–25.40 A. F. Büsching, Geografia Królestwa Polskiego i Wielkiego Xięstwa Litewskiego, tudzież

innych Prowincyi do nich należących, Lipsk–Drezno 1768, s. 84, 122.

Jerzy dygdała100

polskich], które od tego czasu [tj. od 1466] do Wielkiey Polskiey jest przyłączone”. Podkreślił, że „Xięstwo Pruskie [tu w znaczeniu Prus królewskich!] jest własne i osobliwe Corpus Politicum, które z Polską, oprócz króla i jego jedynie osoby, nic społecznego nie ma, a z koroną [Polską] na wieczne czasy przez pewne przymie-rze złączone jest”, po czym dokonał bliższą analizę warunków pokoju toruńskie-go z 1466 r.41 Widoczne jest tu nawiązanie do tez gdańskiego historyka Gotfrieda Lengnicha i innych tzw. autonomistów pruskich o unii personalnej łączącej Prusy królewskie z koroną42 .

W tymże 1768 r. ukazały się dwa nowe podręczniki geografii, gdańszczanina Jana Piotra Edlinga dla uczniów Szkoły rycerskiej oraz jezuity karola Wyrwicza. obie prace ujęte były w formie pytań i odpowiedzi. kolejne wydania dzieł tego drugiego autora zyskały dużą popularność i służyły potem uczniom szkół komisji Edukacji narodowej43 .

Jan Piotr Edling w Początkach krajopisarstwa na pytanie: „Jakie są granice kró-lestwa Polskiego?”, odpowiadał, że „od Zachodu Cesarstwo niemieckie, osobliwie Xięstwo Pomorskie i Śląskie, od pólnocy Moskwa i Prussy”, mając na myśli oczy-wiście dawne Prusy książęce. natomiast Wielkopolska dzieliła się według niego: „na Wielką Polskę własną, Mazowsze, Prussy i Pomeranią”. Pod tą ostatnią nazwą kryło się województwo pomorskie; zresztą na pytanie: „Wiele jest województw w Pomeranii?”, wyjaśniał – „Jedno tylko: Województwo Pomorskie”. Ponieważ „Prussy” dzieliły się, według jego koncepcji, „na dwa województwa: Chełmińskie, Malborskie, tudzież na Xięstwo Warmińskie”44. Wynika z tego, że północne ziemie rzeczypospolitej składały się według Edlinga z Prus (dawnych Prus krzyżackich sprzed 1309 r., a więc sprzed zdobycia Pomorza Gdańskiego przez zakon) i woje-wództwa pomorskiego, czyli dawnego księstwa Pomorsko-Gdańskiego. Można przypuszczać, że na takie nietypowe wówczas poglądy miała wpływ tradycja histo-ryczna widoczna w nauce gdańskiej45 .

o niejednoznacznym pojmowaniu przez Edlinga określenia Prusy może jednak świadczyć fakt, że w podrozdziale „o Xięstwie Pruskim” wyjaśniał, że jego grani-ce to od zachodu „Xięstwo Pomorskie”, od północy „morze Bałtyckie”, od wscho-du „królestwo Pruskie”, a od południa „królestwo Polskie”. W skład tak pojętego

41 Ibidem, s. 81.42 S. Salmonowicz, Z dziejów walki o tzw. restaurację autonomicznych aspiracji Prus Królew-

skich w XVIII wieku, „Analecta Cracoviensia” 1975, t. 7, s. 433–457.43 S. Lipko, Podręczniki geografii, s. 25–27, 29–31; F. Wolański, Osiemnastowieczne pod-

ręczniki, s. 536–537; k. Mrozowska, Szkoła Rycerska Stanisława Augusta Poniatowskiego (1765–1794), Wrocław 1961, s. 88, 159–160.

44 J. P. Edling, Początki krajopisarstwa ku pożytkowi Akademii Rycerskiej Korpusu Kadetów w Warszawie, Warszawa 1768, s. 26–27, 30–31.

45 L. Mokrzecki, W kręgu prac historyków gdańskich XVII wieku, Gdańsk 1974, s. 102–103, 108, 160–161, 195–196 .


księstwa Pruskiego wchodzą województwa chełmińskie, malborskie, Warmia oraz województwo pomorskie46. W tym ujęciu księstwo Pruskie oznacza Prusy królew-skie. tymczasem dawne Prusy książęce określał Edling jako „królestwo Pruskie”, które graniczy ze Żmudzią, województwami trockim i podlaskim, Mazowszem, Prusami Polskimi i Morzem Bałtyckim47. Edling używał więc wobec Prus kró-lewskich nazw: Prusy, księstwo Pruskie i Prusy Polskie, podczas gdy byłe Prusy książęce to w jego pracy królestwo Pruskie.

Warto zauważyć, że podobna terminologia występuje u najwybitniejszego oświeceniowego geografa polskiego karola Wyrwicza. W Geografii czasów te-raźniejszych, odpowiadając na pytanie: „które kraje należą do króla Pruskiego?”, wymienił „1. królestwo Pruskie, 2. Marchia Brandenburska, 3. Pomerania bliższa i dalsza, 4. Xięstwo Sląskie”, po czym na końcu dodał w punkcie 10: „W Polszcze starostwa lenne: Bytowskie i Lawenburskie [lęborskie], zastawne starostwo Dra-himskie i Żuławy Elbląskie [trzymane jako zastaw], w Litwie dziedziczne włości Sereia i taurogi” (po Bogusławie radziwille). następnie dał szczegółowy opis „królestwa Pruskiego” – wyjaśnił, że są to:

Prusy od panującej tam familii nazwane Brandenburskie, naprzód podbite od kawale-rów krzyżackich [...], potym od kazimierza iV [Jagiellończyka] do hołdu przymuszo-ne, a od syna jego Zygmunta i na Xięstwo świeckie obrócone i Albrychtowi Margrabi Brandenburskiemu [...] na lenność dziedziczną oddane roku 1525; dalej traktatem Wie-lawskim r. 1657 od Jana kazimierza i rzeczypospolitej z hołdu wypuszczone, na koniec od Fryderyka i do tytułu królewskiego r. 1701 podniesione.

Dodał, że graniczą one od zachodu „z Prusami Polskiemi”48. nie ulega więc wątpliwości, że zarówno Edling, jak i Wyrwicz dla określenia byłych Prus ksią-żęcych używali nazwy królestwo Pruskie. nasuwa się oczywiście pytanie, czy ta zmiana terminologii nie wynika po prostu z faktu, że rzeczpospolita uznała w koń-cu, w 1764 r., tytuł królewski Hohenzollernów. na podkreślenie zasługuje fakt, że w niezwykle wówczas popularnej Wielkiej Encyklopedii Francuskiej (t . 13, 1765) Prusy królewskie określono jako Prusse royale lub Polonoise, a dawne Prusy książęce jako royaume de Prusse49 .

Warto w tym miejscu przeanalizować jeszcze, jakie nazwy obu części Prus wid-nieją na ówczesnych mapy i planach. na znanych mapach z pierwszej połowy XVii w., wydanych w znakomitych oficynach Matheusa i Caspara Merianów, pojawia-ją się nazwy: „Borusia Ducatus (herzogliches Preussen)” oraz „Borussia regalis

46 J. P. Edling, Początki krajopisarstwa, s. 58–66.47 Ibidem, s. 66–67.48 k. Wyrwicz, Geografia powszechna czasów teraźnieyszych, albo opisanie krótkie kraiów ca-

łego świata, [wyd. 2] Warszawa 1773.49 M. Forycki, Chorografia Rzeczypospolitej szlacheckiej w Encyklopedii Diderota i d’Alam-

berta, Poznań 2010, s. 174–175.

Jerzy dygdała102

(königlich Polnisches Preussen)”50. tymczasem sporządzający, już po koronacji Fryderyka i, szczegółową mapę granic Prus Brandenburskich Samuel Suchodolec (prawdopodobnie w 1712 r.; przekazał ją do Berlina na przełomie 1713/14 r.) użył w jej nazwie terminu „das gantze königreich Preussen”, przy czym ze szczegóło-wego tytułu wynika, że obejmuje ona wyłącznie terytorium dawnych Prus książę-cych51. Podobnie działający w norymberdze znany geograf Johann Babtist Homann na mapie z 1715 r. użył nazwy „regnum Borussiae” dla byłych Prus książęcych52 . kolejna szczegółowa mapa tego terenu powstała w latach 1731–1739. Wykonał ją na zlecenie regionalnych władz pruskich inżynier i kartograf Jan Władysław Su-chodolec, syn wspomnianego już Samuela. Wydana ostatecznie drukiem w 1764 r., nosiła tytuł XXIX Vergrösserte Sectiones der General-Carte von dem Königreich Preussen i obejmowała obszar dawnych Prus książęcych wraz z należącymi do Hohenzollernów dobrami taurogi oraz terytorium elbląskim, częścią Żuław i przy-ległymi terenami Żmudzi, województwa trockiego, podlaskiego, mazowieckiego, chełmińskiego i Warmii53. Już na podstawie tych trzech przykładów można stwier-dzić, że ówczesne mapy, powstałe na zamówienie władz pruskich i mające w tytule określenie „königreich Preussen” (królestwo Pruskie), nie obejmują całego tery-torium państwa prusko-brandenburskiego znajdującego się pod władaniem Hohen-zollernów, lecz wyłącznie dawne Prusy książęce, bo do tego jedynie kraju odnosiła się tytulatura „könig in Preussen”, czyli „król w Prusiech”.

tymczasem na jednej z map powstałych na terytorium rzeczypospolitej w poło-wie XViii w. pojawiła się jednak jeszcze jedna nazwa – mianowicie Prusy Wschod-nie. Elbląski kartograf i mechanik Jan Fryderyk Endersch (pochodzący z turyngii, ale od 1728 r. zamieszkały w Elblągu) opracował trzy mapy, bardzo wysoko oce-nione przez specjalistów. Dwie pierwsze obejmowały terytorium Żuław Wiślanych (opublikowana w 1753) i Warmii, tj. biskupstwa warmińskiego (wydana drukiem w 1755)54. W 1758 r. ukazało się w Elblągu kolejne jego dzieło kartograficzne, zatytułowane Mapa Geographica Borrussium Orientalem55. użycie tego okreś-lenia świadczy o tym, że już w tym okresie funkcjonowała nieoficjalna nazwa Prusy Wschodnie (dawne książęce), odróżniająca je od Prus królewskich, czyli Zachodnich. Możliwe, że tego typu nazewnictwo pojawiło się najpierw wśród kartografów i geografów, przyzwyczajonych do określania położenia danych te-

50 P. Grabowski, Obraz terytorium, s. 26.51 J. Szeliga, Działalność kartograficzna Samuela i Jana Władysława Suchodolców w Prusach

w XVII i XVIII wieku, Warszawa 2004, s. 84–88.52 P. Grabowski, Obraz terytorium, s. 26.53 J. Szeliga, Działalność kartograficzna, s. 103–108.54 J. Szeliga, O mapie Warmii Jana Fryderyka Enderscha (1755), „komunikaty Mazursko-War-

mińskie” 1972, nr 4, s. 515–526.55 P. Grabowski, Obraz terytorium, s. 28–29.


rytoriów według stron świata. Hipoteza ta zasługuje jednak na bardziej szczegóło-we badania źródłowe.

Faktem jest, że wśród mieszkańców północnych kresów rzeczypospolitej gra-niczących z państwem pruskim już przed 1772 r. funkcjonowało pojęcie „Prusy Wschodnie”, tak samo jak i nazwa „królestwo Pruskie” w znaczeniu dawnych Prus książęcych. W sporządzonej w 1765 r. przez Stanisława Czarlińskiego (pochodzą-cego z powiatu tczewskiego) i Jerzego kalksteina (mającego dobra w wojewódz-twie malborskim) lustracji królewszczyzn województwa malborskiego jest mowa o sporze o las między starostwem straszewskim a sąsiednimi „wsiami królestwa Pruskiego”56. natomiast obliczając dochody z propinacji (wyszynku) starostwa grodowego kiszporskiego (dzierzgońskiego), lustratorzy stwierdzili, że wojewoda malborski (będący jednocześnie starostą grodowym) z powodu braku lasów w tym starostwie musi sprowadzać drewno (niezbędne do palenia pod kotłami przy pro-dukcji piwa i wódki) „z Prus Wschodnich”57 .

Podsumowując ten artykuł, mający wyraźnie sondażowy charakter, należy stwierdzić, że dla tej części Prus krzyżackich, która w 1466 r. ostatecznie przypad-ła królowi kazimierzowi Jagiellończykowi, najczęściej używane były w XViii w. (tak jak i uprzednio) nazwy: Prusy królewskie i Prusy Polskie. Jedynie raz wy-stąpiło określenie Wielkie księstwo Pruskie, zaczerpnięte z polskiej tytulatury królewskiej. W przypadku tej części państwa krzyżackiego, która ostatecznie stała się lennym księstwem rzeczypospolitej, dotychczasowe nazwy Prusy książęce i księstwo Pruskie (Herzogtum Preussen) dla okresu po 1701 r. nie powinny być używane, gdyż całkowicie straciły one aktualność. Można natomiast, jak to uczy-niła np. karin Friedrich, stosować określenie byłe Prusy książęce58. Dość często spotykana w osiemnastowiecznych źródłach nazwa królestwo Pruskie (königreich Preussen), oznaczająca dawne Prusy książęce, może mylić dzisiejszego czytelni-ka, gdyż kojarzy mu się z całym państwem dynastii Hohenzollernów, obejmującym oprócz królestwa w Prusach także Marchię Brandenburską, Pomorze (Wschod-nie), Śląsk (od 1740) i wiele mniejszych, o różnorodnym statusie prawnym, te-rytoriów w rzeszy niemieckiej. W tej sytuacji w dalszym ciągu najlepiej byłoby używać określenia Prusy Brandenburskie. W świetle źródeł polskich całkowicie uprawnione jest jednak stosowanie nazwy Prusy Wschodnie, i to już dla okresu sprzed 1772 r.

56 Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. 3: Województwo malborskie, wyd. J. Dyg-dała, toruń 2011, s. 28.

57 Ibidem, s. 13.58 k. Friedrich, Inne Prusy, s. 243.

Jerzy dygdała104

Jerzy dygdała

agaiN aBoUt tHe NaMes oF two Parts oF PrUssia iN tHe 18tH CeNtUry

s u M M a R y

Polish historiography copes with a problem of using a proper name for former territories of the Duchy of Prussia within the period since the coronation of Frederick i Hohenzollern as king in Prussia in 1701 untill the 1st partition of the Polish-Lithuanian Commonwealth in 1772. After 1772 two parts of Prussia – i.e. the most part of the royal as well as Ducal Prus-sia – were to remain within the Prussian state under the rule of Frederick the Great being divided in two provinces officially called East Prussia and West Prussia. Since some Polish historians in relation to the period after 1701 have so far used the no longer existing term the Duchy of Prussia as well as East Prussia that was officially introduced only in 1772 there-fore the author decided to reach directly to primary sources. the basis for the considerations included in his essay is composed of mostly Polish dictionaries and history and geography textbooks as well as cartographic sources from the period between 1701–1772.

As a result of the research it turned out that the territory of the former teutonic order State, which had been incorporated into the kingdom of Poland in 1466, in the 18th cen-tury was still called (exactly as beforehand) Royal Prussia or Polish Prussia. As far as the eastern part of the former teutonic order State is concerned, which was transformed into a fiefdom of the kingdom of Poland in 1525, the use of the names the Ducal Prussia or Duchy of Prussia (Herzogtum Preussen) for the period after 1701 is improper since both terms became outdated at that time. Consequently one should use the term former Ducal Prussia. in turn the frequently coming up in 18th century sources the term Kingdom of Prus-sia (Konigreich in Preussen) which related to the former Ducal Prussia might be confusing for a today’s reader since it popularly associates with the entire Hohenzollern state that also included – apart from kingdom in Prussia – different territories within borders of the Ger-man reich such as: Brandenburg, Hinterpommern and (since 1740) Silesia as well as many other minor territories. in this situation – according to the author – the best name for the former Ducal Prussia would be: Brandenburg’s Prussia. Apart from this inferring from the Polish cartographic sources and comments of the Polish speaking inhabitants of the lands bordering on the former Ducal Prussia, it is completely justified to use the term East Prussia already for the period after 1701.


władysław zaJewskigdańsk

wyBiCki o MeaNdraCH rewoLUCJi FraNCUskieJ 1789 rokU

Uwagi wstęPNe

na uroczystościach z okazji 200-lecia rewolucji francuskiej Henry kissinger powiedział:

rewolucja francuska przyniosła światu zasady uniwersalne, dające się zastosować wo-bec wszystkich ludzi . Są to zasady praw człowieka, wolności, równości . . . i jeśli nawet w jakimś kraju zasady te już funkcjonowały, to były one związane z tradycją tego kraju, natomiast rewolucja francuska nadała im nowy zasięg uniwersalny, ważny dla całej ludzkości, zakotwiczyła je w naturze ludzkiej. i niemal wszystkie rewolucje narodów wolnych są od tej pory inspirowane przez te wartości, zasady i koncepcje, jakie tkwiły w rewolucji francuskiej1 .

o ile opat Emanuel Sieyes w broszurze ogłoszonej w styczniu 1789 r., zaty-tułowanej Qu’est-ce que le Tiers Etat?, uznał stan trzeci za cały naród, pragnący upodmiotowienia swej roli w monarchii, to historiografia marksistowska widziała w rewolucji francuskiej przede wszystkim konflikt burżuazji z feudalną arystokra-cją i hierarchią duchowną, a w dalszej kolejności z wyzutym z prawa własności ludem, który miał być siłą sprawczą tej rewolucji . tak więc rewolucja francuska według autorów marksistowskiego wykładu o rewolucji francuskiej, „nie była po prostu rewolucją burżuazyjną, ale burżuazyjno- demokratyczną i wyrażała zdaniem Marksa w większym stopniu jeszcze potrzeby całego ówczesnego świata, aniżeli tej jego części, w której się dokonała”2 .

1 Zob.: „Le Monde” 1989, z 13 lipca.2 W. Markov, A. Soboul, Wielka Rewolucja Francuzów, Wrocław 1984, s. 370.

władysław zaJewski106

Forsowany przez sympatyzujących z marksizmem historyków francuskich Mathieza i Soboula schemat, że to zwycięska burżuazja pospołu z pracującym lu-dem obaliła Ancien règime, a następnie w obronie tegoż ludu ustanowiono twar-de, jakobińskie rządy, niecofające się przed terrorem dla dobra tegoż ludu, został zakwestionowany i podważony krok po kroku w dogłębnych badaniach François Fureta (1927–1997). trafnie wytykał on apologetom marksistowskiej wizji rewo-lucji francuskiej, że mistyfikują nie tylko przebieg tej rewolucji, lecz także jej siły napędowe i demonizują strukturę społeczną tych grup, które radykalizowały po-szczególne etapy rewolucji . na gruzach Bastylii budowano przy okazji historio-zoficzne dogmaty doktryny marksistowskiej, która miała zwiastować „nowy po-rządek dziejów”. Badania Fureta oraz innych liberalnych historyków (np . rené Sedillot) wykazały, że górale, żyrondyści, dantoniści i robespierryści wywodzili się z bardzo podobnych warstw społecznych, poplątanych i wymieszanych z ubogimi z przedmieść Świętego Antoniego i Saint-Marcel . Marksistowski schemat linear-nego rozwoju historii, powielany w setkach podręczników, okazał się historiozo-ficznym mitem, który miał zastąpić krytyczne badania naukowe. W rzeczywistości bowiem, jak pisał znakomity znawca tej tematyki Furet:

[...] ruch rewolucyjny we Francji nie przedstawia się jak szereg bitew w podręcznikach sztuki wojennej, według schematu historii linearnej, w którym wszystkie klasy społecz-ne głoszą identyczną przyszłość, czy z kolei klasy, które mu się opierają, zgadzają się na ten sam obraz minionej przeszłości3 .

François Furet dowiódł, że rewolucja 1789 r. to zamknięta już epoka, wysiłki zaś komunistów kontynuowania tejże rewolucji nie mają żadnego sensu, podobnie jak utopijna wiara, odziedziczona po Jeanie Jacques’u rousseau, że lud zbuduje wzorową demokrację, w której obalona zostanie wszelka władza despotyczna i to-talna . Co innego oznacza absurdalne kontynuowanie rewolucji 1789 r. przez nie-które skrajne ruchy lewicowe, a zupełnie co innego rozważania naukowe o wpły-wie francuskiej rewolucji na sąsiednie kraje europejskie.

innymi słowy, obraz rzeczywisty rewolucji francuskiej jest bardziej złożony i skomplikowany niż to się na ogół przedstawia w podręcznikach. Bogate i różno-rodne były płaszczyzny konfliktów, jakie przeżywało społeczeństwo francuskie, różnorodne były cele i nie tak może klarowne są rezultaty rewolucji 1789 r. dla Francji, szczególnie gdy historyk doszukuje się związku proklamowanych haseł i deklaracji z realną rzeczywistością poza siedzibą Assemble nationale.

3 F. Furet, Le cathéchisme de la Révolution Francaise, „Annalss, Economies, Civilisations” 1971, nr 2, s. 282–283.

wyBiCki o MeaNdraCH rewoLUCJi FraNCUskieJ 1789 rokU 107

zasada woLNośCi

rewolucja rozpoczęła się w imię wolności i upodmiotowienia stanu trzeciego. W sierpniu 1789 r. powołano pięcioosobową komisję z udziałem hrabiego Mirabeau (1749–1791) i markiza La Fayettea (1757–1834), wielkiego admiratora amerykań-skiej Deklaracji Niepodległości z 4 lipca 1776 r., z którą był wszak emocjonal-nie związany. trzeba pamiętać, że zarówno ci, którzy redagowali Deklarację Praw Człowieka i obywatela, jak i ci, którzy ją uchwalali, byli synami epoki oświece-nia, „epoki świateł”, markiz La Fayette zaś trzymał na swoim biurku amerykańską Deklarację Niepodległości obok białej karty, na której miał zredagować wstępny projekt Deklaracji Praw Człowieka:

Ludzie konstytuanty ulegali wpływom dwóch inspiracji, a mianowicie optymizmowi rousseau, a więc nadziei, że władza będzie służyła wolności, i oni to wyrazili w As-semblee w prawie tam uchwalonym. Z kolei pesymizm Monteskiusza wyraził się w ich umysłach co do kompetencji władzy wykonawczej, ucieleśnianej w 1789 r. przez króla i dwór, których tradycyjne kompetencje ograniczono. tak więc wpływy doktrynalne połączyły się z konkretnymi działaniami w postaci podziału władz i podporządkowaniu władzy wykonawczej prawu, wyrażonemu przez Deklarację, zgodnie z tradycją polityki francuskiej4 .

Przegłosowana 26 sierpnia 1789 r. zebrana w 17 punktów Deklaracja Praw Czło-wieka i Obywatela wykazała, że wpływ amerykański jest w niej mało wyczuwalny:

nie tylko inspiracja religijna jest tutaj nieobecna, lecz szczególnie pragmatyzm oraz troska proceduralna znikły [z tekstu francuskiego] na rzecz afirmacji zasad. Analogie odczuwa się raczej w zbieżności źródeł ideologicznych, z których czerpały obie konsty-tuanty po obu stronach Atlantyku5 .

Artykuł 7 Deklaracji francuskiej stwierdzał, że nikt nie może być oskarżony, zatrzymany i uwięziony, jak tyko na mocy prawa. oznaczało to gwarancję prawną wolności dla jednostki, uwolnienie jej od groźby represji arbitralnej, prawnie nie-uzasadnionej.

Artykuł 11 Deklaracji głosił swobodę intelektualną i moralną, zapewniał jedno-stce ludzkiej swobodne komunikowanie myśli i opinii w ramach istniejących norm prawnych . Dziś już nie ulega wątpliwości, że tekst tej Deklaracji Praw Człowieka jest najwybitniejszym dziełem konstytuanty francuskiej, dziełem najtrwalszym i najbardziej chlubnym, dziełem, które otwierało nową kartę w losach kontynentu europejskiego. Pamiętajmy bowiem, że Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela miała się odnosić, według intencji jej twórców, do „wszystkich ludzi, w każdym

4 J. rivero, Les libertes publiques, cz. 1: Les droits de l`homme, Paris 1973, s. 42.5 Ibidem, s. 45.


czasie i do wszystkich krajów”6. Praktycznie jednak okazało się, że odnosiło się to tylko do ludzi białych. niewolnictwo pozostało nadal prawnie usankcjonowane w koloniach francuskich. Adwokat Barnave dowodził w konstytuancie, że nigdy nie zaakceptuje tego, „aby czarny mógł sądzić, iż równy jest białemu”. Dopiero później konwent, na złość Anglikom, obalił, i to tylko teoretycznie, niewolnictwo, które faktycznie zniesione zostało dopiero na kongresie wiedeńskim.

trzeba też nadmienić, że jakobińska Deklaracja Praw Człowieka z 24 czerwca 1793 r. przypominała raczej deklarację równości społecznej. Artykuł 3 owej De-klaracji głosił, że „wszyscy ludzie są równi tak z natury, jak przed prawem”; art. 16 gwarantował jednak zachowanie własności prywatnej; zagwarantowano także w art . 17 wolność ekonomiczną jednostce. Dużo większe akcenty położono też na prawo do oświaty i wykształcenia. Jakkolwiek zasadniczy wymiar Deklaracji Praw z 1789 r. został utrzymany. to jednak w deklaracji jakobińskiej dominował „styl i ton walki”7 . uzupełnienia Deklaracji Praw Człowieka, poszerzanie lub pró-by dalszego jej idealizowania w dalszych fazach rewolucji nie zmieniają faktu, że zarówno żyrondyści, jak i później jakobini z wielką łatwością odchodzili w prakty-ce od zasad owej Deklaracji z chwilą, gdy chodziło o rozprawienie się z przeciw-nikami politycznymi, z tzw. wrogami rewolucji . Wrogowie rewolucji, szczególnie monarchiści, nie mogli liczyć na żadne pobłażanie, chociaż istnienie monarchizmu akceptowała pierwsza Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r . Ale już 21 września 1792 r. w debacie nad wnioskiem o zniesienie monarchii ksiądz Gregoire powiedział w konwencie: „Monarchowie są pod względem moralnym tym, czym monstra (potwory) w sensie fizycznym . Dwory są wylęgarnią zbrodni, ogniskiem korupcji i kryjówką tyranów . Historia królów jest martyrologią narodów”8 .

nikt zatem opierający się lub usiłujący powstrzymać zjawisko radykalizowania się rewolucji nie mógł liczyć na pobłażanie i litość . nic więc dziwnego, że libe-ralny historyk rené Sedillot pisał z gorzką ironią o tym, jak rewolucja francuska realizowała w praktyce treść szczytnej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela:

Chodzi tam o Wolność napisaną dużą literą, zimną boginię . abstrakcyjną zasadę, która nie miała nic wspólnego z niezliczonymi wolnościami, którymi szafował, wbrew po-wszechnemu mniemaniu, obalony reżim. to była Wolność w nadrukach na papierze mi-nisterialnym oraz na frontonach gmachów ministerialnych . Ale nie oznaczało to więcej wolności dla biednych, zbierających kłosy na ściernisku, czy dla pasterzy odmawiają-cych płacenia podatków. to była Wolność, którą posługiwano się z trybun i przez poe-tów. Jakobini zresztą dodatkowo proklamowali: Żadnej wolności dla arystokratów9 .

6 r . Sedillot, Le coût de la Révolution Francaise. Collection Verites et legend es, Paris 1987, s. 72–73.

7 J. rivero, Les libertes, s. 64.8 M. reberioux, Symboles 1789: La Republique, „Le Monde” 1989, z 13 lipca. 9 r . Sedillot, Le cout, s. 68.


od tej pory żaden mieszkaniec Francji nie był już poddanym króla, stawał się wolnym obywatelem (citoyen). o ile dla początkowych twórców rewolucji 1789 r. istniała wielka trójca. którą chciano zreformować, a więc: naród, Prawo, król, o tyle w 1792 r. dokonano transformacji: naród stał się jednocześnie republiką, jedną i niepodzielną, republiką, w której konieczność nakazuje, aby „istniała jed-na tylko wola”. tak oto rewolucja 1789 r. deklarowała jednostce wolność, ale ry-chło stawiała ją naprzeciw potężnej, wszechwładnej republiki, która rościła sobie prawo do kontrolowania i podporządkowania sobie każdego obywatela! Skoro tak myśleli Billaud i Barere, Saint-Just i robespierre, to rychło rozpoczęła się droga ku republice kontrolującej wszystkie frakcje, wszystkie sekcje, wszystkich obywateli . Może niezupełnie tak prosto potoczyły się wydarzenia . Wraz z republiką przyszły wysiłki, jak wspomniałem, nowego sformułowania praw człowieka i obywatela, mocniej opartych na cnotach obywatelskich. Condorcet i robespierre nalegali na to, według Madelaine reberioux, aby Deklaracja Praw oparta była bez ograniczeń na prawie, czasowo jednak ograniczonym z uwagi na ferment rewolucyjny, silniej akcentowała prawa społeczne obywatela10. niemniej w praktyce jakobini szybko zignorowali podstawy prawne w masowych procesach politycznych tych obywate-li, a nawet grup społecznych, które stały w opozycji do republiki, lub też nadmier-nej centralizacji władzy w ręku jednej grupy politycznej.

Do podręczników historii powszechnej Bastylia, zdobyta 14 lipca 1789 r., we-szła jako symbol tyranii Ancien régime’u, przedsiębiorca zaś niejaki Palloy roz-dawał później członkom Zgromadzenia narodowego „medale ukute z łańcuchów więźniów”, osadzonych przez Ludwika XVi w Bastylii . Ale w rzeczywistości tłum po zdobyciu Bastylii i wymordowaniu załogi znalazł w jej kazamatach siedmiu więźniów. natomiast w okresie terroru jakobińskiego w więzieniach znajdowało się 400 000 osób11 .

Historyk François Furet napisał, że pod rządami jakobinów nastąpiło wyraźne zwyrodnienie i alienacja państwa – republiki . Jakobini bardzo świadomie podsycali atmosferę tzw. zdrady, było to bowiem wkalkulowane w metodę rządzenia: „ide-ologia i terroryzm funkcjonują niezależnie od wydarzeń politycznych i militarnych w państwie”12 .

Jeśli chodzi z kolei o art. 11 Deklaracji Praw Człowieka, o swobodę rozpo-wszechniania opinii i poglądów, to trzeba przyznać, że po 1789 r. nastąpił we Francji gwałtowny wysyp różnych czasopism, gazet, broszur i ulotek, na przedtem niespotykaną skalę. Ale od wprowadzenia republiki nastąpiło wyraźne wyhamo-wanie tej lawiny druków i zaostrzenie kontroli. Dyktatura jakobińska wysłała na

10 M. reberioux, Symboles 1789 .11 r . Sedillot, Le cout, s. 78–79. J. Baszkiewicz, Wolność–Równość–Własność, Warszawa 1981,

s. 262, pisał o uwięzieniu około 90 000 osób.12 F. Furet, Le cathéchisme, s. 286–287 .


szafot wielu znanych dziennikarzy i publicystów, najczęściej pod fałszywym za-rzutem „zdrady” lub rzekomego „sprzyjania kontrrewolucjonistom”. nie lepiej też się działo pod rządami napoleona, który nie był sympatykiem nadmiernej wolno-ści druku. Po przybraniu tytułu cesarza napoleon ograniczył liczbę dzienników do czterech tytułów. Jedynym i naprawdę niezależnym publicystą w rozległym Le Grand Empire był sam cesarz, inni dziennikarze mieli obowiązek pogłębiać i roz-szerzać „myśli” cesarza. tuż przed śmiercią, na zesłaniu na Wyspie Świętej Heleny, napoleon powiedział do generała Bertranda: „Zachowałem wszystkie zdobycze rewolucji . nie miałem żadnego powodu, aby je niszczyć. Wiadomo było wszyst-kim, że cesarz nie chciał i nie pragnął kontrrewolucji . A więc ze mną wolność prasy nie była już konieczna”13 .

zasada rówNośCi

W rewolucji 1789 r. zasada równości (egalité) może bardziej się uwydatniła niż zasada wolności . Historyk rené Sedillot stwierdził, że należy bardziej mówić o egalité conquises niż o liberté conquises14. Camille Desmoulins, zapytany o jej podstawową zasadę, odparł: „nie ma uprzywilejowanych!”. rzeczywiście, tytuły szlacheckie zniesiono dekretem z 17 maja 1790 r. należy także pamiętać, że Deklara-cja Praw Człowieka i Obywatela stwarzała pewne rozwarcie nożyc między wolnością indywidualną jednostki a zasadą własności . Deklaracja Praw z 1789 r. nie ograni-czała ani też nie definiowała zasady własności dóbr materialnych. istota naturalnego prawa wolności polegała na tym, utrzymywali osiemnastowieczni filozofowie, że jest ono dane z natury rzeczy każdej istocie ludzkiej, natomiast prawo własności nie jest aż tak uniwersalne, aby było zagwarantowane każdemu człowiekowi . Później w rewolucji francuskiej rodziły się oddolne ruchy plebejskie, kwestionujące „prawo naturalne” jednostki do posiadania nieograniczonych dóbr materialnych. ruchy te odmawiały uznania autonomii spraw ekonomicznych, kwestionowały prawo własno-ści . Jakobini po przechwyceniu władzy stanęli przed problemem nie tylko likwidacji resztek feudalizmu w ustawodawstwie, lecz także przed koniecznością wyżywienia prawie 800 000 ludzi pod bronią i biedoty w miastach. Musieli również zwalczać „ekstremistów paryskich”, tzw . hebertystów, wyznawców mętnej ideologii Jacq-uesa-rené Herberta. on bowiem posunął się znacznie dalej niż sam robespierre i kwestionował zasadnicze osiągnięcia rewolucji . Jego zdaniem biedak „nic na re-wolucji nie zyskał, prócz prawa do skarżenia się na swoją nędzę”15 .

13 Napoléon Penoćes politiques et sociales, présentées polo Adrien Dausette, Flammarion 1969, s. 39–40.

14 r . Sedillot, Le cout, s. 68 nn.15 J. Baszkiewicz, S. Meller, Rewolucja francuska 1789–1794. Społeczeństwo obywatelskie,

Warszawa 1983, s. 381.


Sprzeczność między deklarowaną przez rewolucję wolnością jednostki a zasa-dą własności, ograniczoną siłą rzeczy do węższego odłamu społeczeństwa osób uprzywilejowanych, próbował rozwiązać sam robespierre, opracowując teore-tyczny projekt „demokracji ekonomicznej, socjalnej i politycznej, wyrażony przy pomocy koncepcji ludowej ekonomii politycznej”16. Jednak „dobrodziejstw” tego projektu Francuzi już nie wypróbowali, gdyż 9 thermidora roku ii (27 lipca 1794) teoretyk ten został ścięty wraz z grupą najbliższych współpracowników.

Zdobycze równości społecznej przekreślono w epoce Cesarstwa zdecydowanie. Dekretem z 11 listopada 1808 r. cesarz napoleon przywrócił dziedziczne tytuły szlacheckie i arystokratyczne. na Wyspie Świętej Heleny w 1820 r. cesarz powie-dział:

Wszystko, co jest możliwe dostać w ramach zasady równości, Francuzi otrzymali ode mnie. Arystokracja Cesarstwa byłaby rezultatem współzawodnictwa narodowego. każ-dy Francuz mógł sobie powiedzieć pod moimi rządami: będę ministrem, będę marszał-kiem Francji, będę hrabią, baronem, księciem, jeśli będę godnym, a nawet królem.

Do Mme de remusat zaś powiedział ironicznie: Francuzi lubią zasadę równo-ści, ale łatwo ją porzucą, jeśli każdy z nich będzie pewnym, że może być pierw-szym”17 .

zasada Braterstwa

rewolucja francuska dość szybko przeszła od tezy o wojnie obronnej przed zbrojną interwencją monarchii feudalnych do zasady wojny wyzwoleńczej „za wolność ludów” (pour la liberté des peuples). okrzyk marszałka kellermanna spod Valmy (20 września 1792): Vive la nation! otwierał nową erę dla oręża Francji rewolucyjnej, która rychło przekształciła się w epokę wojen zdobywczych, nawet grabieżczych (la guerre de conquetes). o ile za Ludwika XVi pojęcia naród i pań-stwo wiązały się raczej luźno, to rewolucja przyczyniła się do istotnego zbliżenia tych pojęć, do narodzin nowoczesnego patriotyzmu, a nawet, zdaniem licznych historyków, do narodzin współczesnego nacjonalizmu.

W początkowej fazie rewolucji Paryż obiecywał, że nie użyje siły do pogwał-cenia wolności innych narodów, a to w tym celu, aby odróżnić się chwalebnie od zgniłych reżimów feudalno-monarchicznych. Ale w praktyce z tą zasadą było róż-

16 F. Gauthier, L’ idee generale de propriete dans la philosophie du droit naturel et la construc-tion entre liberte politique et liberte economique 1789–1795, w: Bicentenaire de la Revolu-tion Française, Colloque international 11, 12 et 13 septembre 1986. Universite d’Orleans, s. l–3 .

17 o. Aubry, Napoléon, Flammarion 1961, s. 181.


nie i już żyrondyści od niej odeszli, szukając w wojnach wyzwoleńczych lekarstwa na kłopoty i trudności związane z polityką wewnętrzną Francji . rewolucja głośno deklarowała zasadę wolności jednostki oraz zasadę suwerenności narodów. Ale ta ostatnio wspomniana zasada była lekceważąco traktowana w epoce Dyrektoriatu . Praktycznie dla Dyrektoriatu „wojna wyzwoleńcza” przy współudziale żołnierza francuskiego była równocześnie „wojną zdobywczą”, „wojną podbojów”; nie co-fano się ani przed łupieniem „krajów wyzwolonych”, ani też przed drenażem tzw. republik siostrzanych na terenie Włoch.

wyBiCki o rewoLUCJi FraNCUskieJ

należy lojalnie uprzedzić, że przedstawienie poprawnych, rzeczywistych ocen rewolucji francuskiej na podstawie wypowiedzi Józefa Wybickiego nastręcza nie lada trudności . Przede wszystkim Wybicki pisał wspomnienia głównie po kongresie wiedeńskim, a więc już z dużego oddalenia w czasie tych zdarzeń, które obserwo-wał po przybyciu do Paryża 27 marca 1795 r. Człowiek, który zasiadał w senacie królestwa Polskiego, nie mógł naturalnie pochwalać i aprobować rewolucji francu-skiej; taka postawa była nie do przyjęcia dla innych senatorów, przyjaciół Wybic-kiego. Epoka restauracji, powrót do Francji Ludwika XViii, szczególnie nasiliły propagandę antyrewolucyjną, której towarzyszył po prostu „biały terror” wobec najwierniejszych oficerów i generałów napoleońskich. Mogło to naturalnie odbić się na opinii Wybickiego co do scen, do których doszło w Paryżu. Jednak Wybicki pisał pamiętnik z myślą głównie o dzieciach, które miały wyciągnąć z tej lektury swoistą „lekcję ojczystej historii”. Zastrzeżenia te mogą zatem osłabić ostrze opinii Wybickiego. trzeba jednak i należy pamiętać o działaniach i poglądach Wybickie-go z okresu obrad Sejmu Czteroletniego oraz insurekcji kościuszkowskiej .

Józef Wybicki opowiadał się w pełni po stronie zwolenników reform, naprawy rzeczypospolitej, a więc był jednym z filarów, choć nie najgłówniejszym, „stron-nictwa patriotycznego”, które z inspiracji ignacego Potockiego i księdza Hugona kołłątaja dążyło do kompromisu z monarchą, aby przeforsować nową konstytucję. niezmiernie ważny jest, moim zdaniem, komentarz Wybickiego do listu kołłątaja z 30 maja 1791 r., w którym autor Listów patriotycznych pisał: „na jego [kołłą-taja] i i[gnacego] Potockiego perswazję, zaniechawszy pretensją moją do posel-stwa, przyrzekłem być z miasta deputowanym na sejm, za co mi kołłątaj dziękuje i do Warszawy wzywa do pracy prawodawstwa”18 . nie potrafimy obecnie okreś-lić dokładnie, jaki był udział Wybickiego w redagowaniu konstytucji 3-go maja; w każdym razie Emanuel rostworowski nie wymienił jego nazwiska w gronie osób

18 Por.: W. Zajewski, Józef Wybicki, wyd. 3, Warszawa 1989, s. 136.


najbardziej zajętych redakcją tekstu konstytucji19 . Lecz jeśli nawet jego rola była posiłkowa, podporządkowana pewnej koncepcji politycznej Potockiego i kołłąta-ja, to nie ulega żadnej wątpliwości, że Wybicki był z przekonania zdecydowanym konstytucjonalistą oraz rzecznikiem praw obywatelskich i zwolennikiem libera-lizacji kodeksu karnego w duchu Beccarii20. nie inaczej wszak działał w okresie insurekcji, sprzeciwiając się terroryzmowi i represjom, pozbawionym podstaw prawnych. ten humanitarny prawnik, wychowany w duchu oświecenia, doskonale znający tradycje demokratyczne Grecji i cnoty rzymian, nie mógł naturalnie odno-sić się do trybunów jakobinizmu inaczej niż z odrazą i głęboką niechęcią, a nawet z pogardą. niechęć do dyktatury była tak głęboko zakorzeniona w tradycji naszego sejmu, że zarówno w schyłkowym okresie rzeczypospolitej, jak i później, nawet po śmierci Wybickiego, ta forma rządu była pogardliwie określana jako niegodna kraju cywilizowanego21. otóż jeśli uwzględnimy konstytucyjne zamiłowania Wy-bickiego, jego liberalizm, zarówno ekonomiczny jak i w zakresie prawa karnego oraz cywilnego, wówczas możemy nieco inaczej spojrzeć na relację Wybickiego i dostrzec dużą zgodność podanych tam opinii z jego rzeczywistymi poglądami na jakobinizm. Mniemam, że bez większej omyłki można napisać, iż Wybicki był zdecydowanym przeciwnikiem dyktatury jakobińskiej i nie należy podejrzewać go o kokieterię, gdy pisał o niej z odrazą .

Wybicki dotarł do Paryża 27 marca 1795 r. dzięki życzliwości i protekcji posła francuskiego w Bazylei François Barthelemy’ego, późniejszego członka Dyrekto-riatu, który przejął władzę we Francji kilka miesięcy później22. Wybicki trafił do miasta na okres szczególnych napięć politycznych i społecznych, kiedy to – jak napisali historycy Walter Markov i Albert Soboul – „koła rewolucji zaczęły się to-czyć wstecz”23. Mówiąc językiem bardziej zrozumiałym, było to niedługo po prze-wrocie 9 thermidora (27 lipca 1794), kiedy to jakobini stracili grunt pod nogami i znaleźli się w całkowitym odwrocie. Bojówki Frerona i talliena, tzw. eleganci (muscadins) z „dobrych rodzin”, rozbiły klub jakobinów: wyparto ich z komitetu Bezpieczeństwa, z sekcji paryskich . Co aktywniejsi jakobini trafili albo na szafot (np. osławiony oskarżyciel Fouqier-tinveille oraz 14 innych sędziów za masowe wyroki śmierci), albo zostali osadzeni w więzieniu.

okres ten wyróżnił się ostrymi walkami na przedmieściach Paryża i próbą od-zyskania władzy przez sympatyków jakobinów. Do zamętu i walk doszło szcze-gólnie 12 germinala (1 maja 1795). Zaburzenia zainicjowała dzielnica Faubourg

19 E. rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, War-szawa 1966.

20 Ibidem, s. 139–140; W. Zajewski, Cesare Beccaria i Józef Wybicki, „Dziennik Bałtycki” 1972, nr 252 .

21 W . Zajewski, Sejm powstańczy 1830–1831, „odra” 1985, nr 11, s. 55–56 .22 W . Zajewski, Józef Wybicki, wyd. 3, s. 155.23 W . Markov, A. Soboul, Wielka rewolucja, s. 333.


Saint-Antoine, dzielnica o szczególnym składzie społecznym. Prawie 91% lud-ności tej dzielnicy pracowało fizycznie w rzemiośle (np. manufaktura tapet re-veillon zatrudniała wówczas ponad 400 robotników), w różnorodnym, drobnym handlu, usługach. około 20% ubogich Paryża rekrutowało się z tej dzielnicy, o bar-dzo niskim dochodzie na głowę mieszkańca. nic zatem dziwnego, że Faubourg Saint-Antoine „było awangardą rewolucji”24. Bardziej złożona pod względem spo-łecznym była sytuacja mieszkańców Faubourg Saint-Marcel, która choć bardziej zurbanizowana i bardziej różnorodna co do zatrudnienia, również była siedliskiem zaburzeń i niepokojów25. Z tych to właśnie dzielnic 3 i 4 prairiala próbowano zor-ganizować „marsz ludowy” na konwencję, obalić thermidorianów i przywrócić rządy jakobinów. konwencja w obronie uciekła się do pomocy wojska i Gwardii narodowej. W te właśnie majowe zaburzenia paryskie z 1795 r. wciągnięty został Józef Wybicki, który na kanwie tych przeżyć wysnuł ocenę radykalnego nurtu re-wolucji francuskiej. Pisał zatem Wybicki we wspomnieniach, że:

[...] ów początkowy zawiązek rewolucji francuskiej miał zamiar największy przywró-cenia wolności cywilnej i politycznej człowiekowi, przy istniejącej władzy panującego (monarchy), konstytucją ograniczonej, ale ten święty zamiar zniknął, gdy chucie i na-miętności wzięły górę, gdy ludzie zbrodniami okryci odsunęli obywateli cnotliwych i światłych od steru rządu, gdy intrygi, chciwość grabieży, a przy tej chciwości krwi niewinnej już zrażone i zdemoralizowane, opanowały serce .

nie ma w tym zarysie prób rzeczowego, logicznego lub społecznego wytłuma-czenia przyczyn radykalizowania się rewolucji; Wybicki ograniczył się w zasadzie do psychologii tłumu, przypisując mu z góry złe i zbrodnicze skłonności, bez wnik-nięcia w sferę materialnej egzystencji rodziny paryskiej w tym czasie. tak więc „opisze historia tę okropną epokę w dziejach świata, ja co do mnie wspomnę tylko niektóre zdarzenia, a szczególniej, że jeszcze zastałem w konwencji na urzędach szczątki tych krwawych, brudnych i ciemnych demagogów, płody niesłychanej potwory w rodzie ludzkim – robespierre’a”26. nie ulega zatem wątpliwości, że Wybicki nie darzył żadnym sentymentem, poparciem lub choćby współczuciem okresu dyktatury jakobińskiej i samych jakobinów, o których zresztą miał jak naj-gorsze zdanie.

nasuwa się pytanie: dlaczego? Dlaczego Wybicki pisał tak krytycznie, wręcz wrogo o jakobinach i ich przywódcy Maksymilianie robespierze?

odpowiedź jest tylko jedna w jego pamiętnikach: dyktatura jakobińska, z ro-bespierre’em na czele, niezależnie od swych intencji pogwałciła zasadę wolno-

24 r . Monnier, Le faubourg Saint-Antoine 1789–1815, Paris 1981, s . 156 nn .25 H. Burstin, Le faubourg Saint-Marcel a l` epoque revolutionnaire, Paris 1983, s. 58 nn.26 J. Wybicki, Życie moje oraz wspomnienia o Andrzeju i Konstancji Zamoyskich. Z rękopisów

wydał i objaśnił A. M. Skałkowski, kraków 1927, s. 220.


ści i elementarne prawa człowieka. Swoją refleksję teoretyczną Wybicki zamknął w maksymie: „ja sam trzymałem z Bolinbrokiem (1678–1751), że wolność jest stworzona dla człowieka, ale człowiek nie jest stworzony do wolności”, ale po wypadkach majowych zmienił tę maksymę i napisał: Neminem liberum nisi sa-pientem (nikt nie jest wolny oprócz mędrca). o tym, że Wybicki był świadkiem bezpośrednim niektórych obrad konwencji i zaburzeń majowych, świadczą dalsze fragmenty jego narracji pamiętnikarskiej. Pisał więc, że na obradach konwencji widział sam „owych zagorzałych i brudnych demagogów, siedzących na ławach w szlafmycach wełniano-czerwonych (»frygijki«), z nich tu płynęły, jak mówiono, z Góry [Montagne] krwi i łez dla publiczności potoki”. ocenił tutaj okres minionej dyktatury jakobińskiej, jak można sądzić, głównie na podstawie ustnych relacji tych Francuzów, z którymi się kontaktował, niewykluczone, że i z ludźmi z ulicy (hotelarze, sprzedawcy, sklepikarze, kelnerzy). następnie pamiętnikarz, jak sądzę, odniósł się do wydarzeń z maja 1795 r., których sam już był świadkiem i bezpo-średnim uczestnikiem:

rewolucjoniści zakrwawieni, jakobinami zwani, wszelkiego porządku nieprzyjaciele, chcieli rządu znieść całą postać, bo anarchia i zamieszanie stawiały im tylko do nowego połowu nadzieję. Przyszło nieraz do otwartej wojny między rządem a rozhukaną zgra-ją, zabijali się w samej świątyni obrad, szły tłumy, nawet kobiet pijanych, z wściekłą tłuszczą czerni zagniewanej rozpędzić konwencję, opiszą te ohydne sceny człowieka krzywdzące dziejopisarze, ja tylko znowu co do mnie wspomnę zdarzenia27 .

Próba przywrócenia rządów „górali” nie powiodła się. ośmiu posłów konwen-tu, którzy sprzyjali powstańcom, popełniło samobójstwo. Zapadło też 36 wyroków śmierci . W czasie tych majowych walk Wybicki mieszkał w „Hotelu Duńskim”, którego gospodarzem był „wściekły jakobin”, nienawidzący rządu thermidoriań-skiego. otóż, gdy wojsko ruszyło na przedmieścia, aby spacyfikować niektóre uli-ce, gdzie wznoszono barykady, gospodarz hotelu nakazał pod groźbą śmierci Wy-bickiemu, „aby zszedł na dół bruk rozbierać na dziedzińcu [...] i dobyte kamienie na maszerujące wojsko rzucał”. tak więc przymuszony Wybicki, chcąc nie chcąc, pod groźbą śmierci, został wciągnięty do walk ulicznych w Paryżu. Miał duże szanse na to, aby zginąć od kuli żołnierskiej, i tylko wielkoduszność dowodzącego podod-działem oficera uratowała mu życie. Wybicki bowiem zaczął głośno krzyczeć, że jest cudzoziemcem, Polakiem i w ogniu znalazł się przypadkiem. Można więc są-dzić, że dobra znajomość francuskiego uratowała mu życie. niewykluczone, że ten przymusowy udział w rozruchach paryskich w maju 1795 r. dodatkowo zaostrzył negatywne sądy Wybickiego o jakobinach, którym rzeczywiście nie szczędził kry-tycznych epitetów, a szczególnie już urzędnikom z urzędu municypalnego Paryża.

27 Ibidem, s. 222–223.


Zaskakująca jest może jeszcze jedna konstatacja: gdy w sejmie powstańczym 1830/31 r. posłowie i senatorowie debatowali m .in. nad wnioskami, jakie wypły-wają dla Polaków z rewolucji francuskiej, ich opinie okazały się zdumiewająco zbieżne z tymi, które sformułował Wybicki pod adresem jakobinów. uznanie mia-no tylko dla pierwszej fazy rewolucji; tej, która została zwieńczona słynną Dekla-racja Praw Człowieka i Obywatela28 . Fazę jakobińskiego terroru nasz sejm potępił i odrzucił, jako przykład urągający zasadom demokracji.

władysław zaJewski

wyBiCki’s CoMMeNts oN tHe FreNCH reVoLUtioN oF 1789

s u M M a R y

Jozef Wybicki, as a lawyer educated in a sense of liberal stream of the Enlightenment, was an enthusiastic supporter of the liberalization of the penal law according to the con-cept of C. Beccari. Wybicki presented such ideas already during the insurrection of 1794 in Warsaw. As a humanitarian lawyer who was familiar with the ancient Greek democratic traditions and roman law he treated the heralds of Jacobinism with despise and disdain. one should also bear in mind that Wybicki participating in the Great Sejm (1788–1792) as a representative of the towns followed the legacy of this Sejm discarding each kind of a dictatorship. So it is no surprise that all uproars in Saint Anthony or Saint Marcel suburbs initiated by common people because of a famine or Jacobin propaganda were – according to Wybicki – a kind of a riot caused by a mob. Wybicki’s comments on this very bloody fragment of the French revolution were extremely critical and deprived of any illusions. He asserted that an awful epoch in the history of the world has begun inspired by dirty and obscure demagogues and the monster of the mankind Robespierre. Wybicki was an eyewit-ness of the uproars in Paris in 1795. His comments and remarks are on the one hand very keen but on the other reduced only to a psychological analyses of the mob and taken out of the entire sociological and political context.

28 W . Zajewski, Sejm powstańczy 1830/31 wobec tradycji rewolucji francuskiej, „Stolica” 1989, nr 29, s. 6–7 .


kaziMierz MaLiszewskitorUń

LoNdyński „sPeCtator”Jako wzorzeC CzasoPisMa MoraLNo-oByCzaJowego

w ePoCe oświeCeNia

oświecenie europejskie, podobnie jak inne ważne epoki w historii, np. renesans i Barok, a później romantyzm, było zjawiskiem ogólnym, przekraczającym ramy poszczególnych państw. Jednocześnie jednak wyrastało ono w konkretnych wa-runkach społeczno-ekonomicznych i politycznych, zależnie od specyfiki rozwoju poszczególnych krajów europejskich. najwcześniej, bo już u schyłku XVii w. po-jawiło się w dwóch najlepiej rozwiniętych ekonomicznie krajach Europy – Holan-dii i Wielkiej Brytanii. Zanim rozpoczęła się supremacja ideowo-kulturalna Francji w Europie, gdy mówiono nawet powszechnie „o Europie francuskiej”, czołową rolę na kontynencie europejskim odgrywała Anglia okresu „Glorious revolution” (Chwalebnej rewolucji) 1688–1689, stając się wzorcem polityczno-ustrojowym i kulturalnym dla innych krajów1. rewolucja ta w sposób bezkrwawy dokonała zmiany ustroju polityczno-społecznego, przejścia od despotyzmu do monarchii konstytucyjnej. Dzieje Anglii potoczyły się od tej pory inną drogą niż pozostałych państw europejskich, w których przeważającą formę ustrojową stanowiła monar-chia absolutna2. „Glorious revolution” zadecydowała nie tylko o wzroście potęgi

1 Por. ogólnie: J. Wojtowicz, Miasto europejskie w epoce Oświecenia i rewolucji francuskiej, Warszawa 1972; P. Smith, A History of Modern Culture, vol. 2: The Enlightenment, Lon-don 1934; r. Porter, Enlightenment. Britain and the Creation of the Modern World, London 2000 .

2 M. Szerer, Anglia w pierwszej połowie XVIII wieku, „Myśl Społeczna” 1947, t. 1, s. 49–61; B. W. Hill, Men and Parliament in the Eighteenth Century, „History” 1972, vol, 57, z czerw-ca (June, London 1972, s. 234–240). o specyfice brytyjskiego oświecenia por. ciekawe uwa-gi G. Himmelfarb, Ubóstwo a dwa Oświecenia, w: Oświecenie dzisiaj. Rozmowy w Castel Gandolfo, przygotował i przedm. k. Michalski, kraków 1999, s. 140–174.

kaziMierz MaLiszewski118

gospodarczej w Wielkiej Brytanii, lecz także odegrała wielką rolę w rozwoju życia kulturalnego i umysłowego na Wyspach.

Dało się to zauważyć szczególnie w stolicy Anglii – Londynie, mieście, które stało się w XViii w. największą metropolią świata (w ciągu tegoż stulecia liczba jego mieszkańców wzrosła od 0,5 do 1 mln), gdzie niezwykle bujnie rozwijało się życie społeczne i kulturalne, rodziły się i ścierały nowe koncepcje, idee i prądy umysłowe, które określamy ogólnym mianem angielskiego oświecenia3 .

Procesy społeczne, jakie w pierwszej połowie XViii w. zachodziły w społe-czeństwie angielskim, tzn. zespalanie się arystokracji i mieszczaństwa, wzajemne oddziaływanie obu tych klas, przy jednocześnie wzrastającym procesie emancy-pacji mieszczaństwa, spowodowały zapotrzebowanie społeczne na szeroko pojętą informację z dziedziny obyczajowości, oświaty, kultury itp. Mieszczanin londyński pragnął uzyskać nie tylko wiadomości, które rozszerzyłyby jego horyzonty, lecz także chciał znaleźć wyjaśnienia dla bardzo żywotnych problemów, odnoszących się do spraw moralności i obyczajowości. Wraz ze wzrostem ekonomicznego i po-litycznego znaczenia mieszczaństwa następował wzrost jego ambicji kulturalnych, pragnienia dorównania arystokracji w walorach towarzyskich. Jednak nie mogło ono przyjąć etyki dworskiej, ponadto było już na tyle silne, aby się jej przeciwsta-wić. Powoli tworzyła się surowa, chociaż już nie purytańska etyka mieszczańska, jako naturalna reakcja przeciw bujnemu stylowi życia arystokracji.

Problem narodzin etyki mieszczańskiej jest ściśle związany z procesem wyod-rębniania i kształtowania się nowej klasy społecznej. ta współzależność jest rów-nież odwrotna – moralność mieszczańska miała wpływ na kształtowanie się nowej postawy wobec życia. W związku z tym powstanie nowej etyki jest zagadnieniem

3 Szczegółowe dane na temat zmian demograficznych w Anglii w XViii w. i wielkości samego Londynu podała M. Dorothy George, London Life in the XVIII Century, London 1928 . Por . też: J. kuliszer, Powszechna historia gospodarcza średniowiecza i czasów nowożytnych, t . 2, Warszawa 1961, s. 13–17. Szeroką panoramę życia społecznego i kulturalnego stolicy Anglii w tym okresie przedstawiali m.in.: W. Maitland, The History of London from Its Foundations by the Romans to the Present Time, London 1739, s. 635, 800; H. D. traill, Social England, A Record of the Progress of the People in Religion, Loves, Learning, Arts, Industry, Commer-ce, Science, Literature and Manners from Earliest Times to the Present Day, t . 4, 5, London 1901–1905; W. B. Boulton, The Amusements of the Old London, Being a Survey of the Sports and Pastimes Tea Gardens and Parks, Playhouses and Other Diversion of the People of Lon-don from 17th to the Beginning of 19th Century, London 1901; A. E. richardson, Georgian England, A Survey of Social Life, Trades, Industries and Art from 1700 to 1820, London 1931 . Z nowszych opracowań por.: r. Porter, London: A Social History, London 1994; L. Pocard, Dr. Johnson’s London. Life in London 1740–1770, London 2003. obraz osiemnastowieczne-go Londynu w opiniach i relacjach ówczesnych Polaków w interesujący sposób przeanali-zowała Z. Libiszowska, Życie polskie w Londynie w XVIII wieku, Warszawa 1972. Zob. też: k. Stelmasiak, Amerykanin w Londynie. Królestwo Wielkiej Brytanii w relacjach podróż-niczych z lat 1776–1796, Warszawa 2006; oraz najnowszą pracę: P. napierała, Światowa metropolia. Życie codzienne w osiemnastowiecznym Londynie, Gdynia 2010.

LoNdyński „sPeCtator” Jako wzorzeC CzasoPisMa 119

złożonym i szerokim, od dawna też stanowiło przedmiot zainteresowania nie tylko historyków, lecz także socjologów4. Przeglądu i charakterystyki głównych prac na ten temat dokonał Jerzy Wojtowicz5. natomiast w literaturze polskiej najpełniej wypowiedziała się na temat moralności mieszczańskiej Maria ossowska6. Jednak wspomniani autorzy stosunkowo mało miejsca, jedynie na marginesie ogólnych rozważań, poświęcili specyficznym warunkom, w jakich kształtowała się moral-ność społeczeństwa angielskiego w pierwszej połowie XViii w.

na początku XViii w. (1711) w Londynie pojawiło się czasopismo moralno- -obyczajowe (tzw. essay periodical) – „Spectator”. Powstało ono z zamówienia społecznego: dążenia mieszczaństwa do wiedzy oraz obycia towarzyskiego, i naj-pełniej wyrażało nowe postawy moralne oświeconego mieszczaństwa londyńskiego w pierwszej połowie XViii w. Aby odpowiedzieć na pytanie zasadnicze: jaki nowy system wartości propagowało to nowe czasopismo i w związku z tym, w czym tkwiła tajemnica jego popularności nie tylko w Wielkiej Brytanii, lecz także na kontynencie, dokonajmy najpierw krótkiej analizy zewnętrznej pisma, a potem przeglądu treści wybranych numerów.

Pojawienie się „Spectatora” było wynikiem ścisłej współpracy dwu wybitnych postaci w literaturze angielskiej początku XViii w.: richarda Steele’a i Josepha Addisona. Aby zrozumieć znaczenie tej współpracy dla charakteru i wartości wy-dawanego wspólnie pisma, należy krótko prześledzić ich życie i działalność do momentu ukazania się „Spectatora”.

richard Steele (1672–1729) pochodził z Dublina, z rodziny prawniczej. Po śmierci rodziców, dzięki wujowi Goscoindemu, sekretarzowi gubernatora angiel-skiego w irlandii, dostał się do słynnej szkoły Chaterhouse w Londynie, gdzie w la-tach 1684–1689 zdobył wykształcenie klasyczne i, co okazało się równie ważne dla niego w przyszłości, zaprzyjaźnił się z Addisonem. następnie studiował w Christ i Merton College w oxfordzie. W 1694 r. porzucił studia i wstąpił do pułku gwardii przybocznej. Dzięki wierszowi Procession napisanemu na cześć zmarłej królowej Marii, Steele szybko awansował. nawiązał szerokie znajomości, m.in. ze znakomi-tym wydawcą londyńskim Jacobem tonsonem. Często przebywał w kawiarniach, tawernach i wytwornych salonach, a w końcu został członkiem słynnego wigow-

4 Por. klasyczne prace: r. H. tawney, Religia a powstanie kapitalizmu, Warszawa 1963, oraz głośne dzieło niemieckiego socjohistoryka Maxa Webera, Protestantyzm a duch kapitalizmu, którego fragmenty zostały wydane po polsku, M. Weber, Szkice z socjologii religii, Warszawa 1984. Podstawowe informacje na temat purytanizmu i jego piewców w kulturze angielskiej przedstawił W. Lipoński, Dzieje kultury brytyjskiej, Warszawa 2004, s. 244–252 i passim .

5 J. Wojtowicz, Miasto europejskie, podrozdział ii: narodziny etyki i estetyki mieszczańskiej, s. 314–331.

6 M. ossowska, Moralność mieszczańska, łódź 1956; eadem, Myśl moralna Oświecenia an-gielskiego, Warszawa 1966.


skiego klubu kit-Cat, gdzie odnowił starą przyjaźń z Addisonem7. Będąc stałym bywalcem kawiarnianym, Steele postanowił wydawać pismo periodyczne dla pub-liczności kawiarnianej. Pierwszy numer pisma „tatler” (po polsku – Gaduła) ukazał się 12 kwietnia 1709 r. (ostatni, 271 nr – 2 stycznia 1711), potem wychodziło ono trzy razy w tygodniu8. Autor, ukrywając się pod fikcyjną postacią isaaca Bickerstaf-fa, w każdym numerze pisał relacje dotyczące życia rozrywkowego i umysłowego ze znanych kawiarni i cukierni. informacje te miały charakter plotek i nowinek ka-wiarnianych z zakresu spraw obyczajowych, literackich i politycznych. Z czasem „tatler” utracił kronikarski charakter, stając się pismem obyczajowym. na jego łamach pojawiły się dłuższe rozważania na tematy moralno-obyczajowe. Stało się propagatorem nowej etyki mieszczańskiej, popularyzując ją w lekkiej formie. Było to zasługą nie tylko samego wydawcy, lecz także jego przyjaciela Addisona, który napisał do „tatlera” kilka świetnych esejów. Przypatrzmy się teraz bliżej życiu i działalności Addisona.

Joseph Addison (1672–1719) urodził się w Milton koło Almesbury w hrabstwie Wiltshire jako najstarszy syn w rodzinie proboszcza anglikańskiego, autora licz-nych traktatów teologicznych. Atmosfera duchowa sprzyjała rozwojowi jego życia umysłowego. uczęszczał do szkoły w Almesbury, Salisbury, a w końcu w Lichfield, gdzie ojciec został dziekanem. Podobnie jak Steele uczył się w londyńskiej szkole Chaterhouse, gdzie zdobył świetne wykształcenie klasyczne. W 1697 r., w wieku 15 lat wstąpił do Magdalen College w oxfordzie, a sześć lat później uzyskał tytuł magistra i pozostał na uczelni jako wykładowca. W 1691 r. wydał pierwszy tomik wierszy zatytułowany Musae Anglicanae (Muzy Anglikańskie). Wkrótce zawarł znajomość z wydawcą londyńskim tonsonem (podobnie jak Steele), a przez niego z Congreve’em i innymi wybitnymi literatami londyńskimi, i wreszcie z Charle-sem Montagu, późniejszym lordem Halifax. W 1699 r. Addison definitywnie zre-zygnował z kariery naukowej i dzięki pomocy lorda Halifaxa wyjechał do Europy, otrzymując roczną pensję w wysokość 300 funtów. Przebywał kolejno we Francji (gdzie został m.in. przedstawiony – nicolasowi Boileau), we Włoszech, w Szwaj-carii, w Austrii, w niemczech i w Holandii. Jednak z powodu ustąpienia Halifaksa, gdy pensja też już się skończyła, w 1703 r. Addison musiał powrócić do kraju. Po-czątkowo pozostawał w trudnej sytuacji finansowej, ale po napisaniu wiersza The Campaign 1704, na cześć kampanii 1704 r., rząd ofiarował mu intratne stanowisko. rozpoczął się dla Addisona okres sukcesów zawodowych i towarzyskich. utrzy-mywał wówczas bliskie stosunki z przywódcami wigowskimi, był m.in. członkiem klubu kit-Cat, zyskując opinię znawcy literatury. W 1706 r. uzyskał stanowisko

7 Por. informacje o biografii Steele’a: A. Beljame, Men of Letters and the English Public in the Eighteenth Century 1660–1744, Dryden, Addison, Pope, London 1948. Zob. też: J. r. Allen, The Clubs of Augustan London, Cambridge 1933.

8 G. Sampson, Historia literatury angielskiej w zarysie, Warszawa 1966, s. 511.


podsekretarza stanu i wyjechał do irlandii jako sekretarz gubernatora. od 1708 r. został członkiem parlamentu i był nim aż do końca życia9. Po powrocie z irlandii rozpoczął współpracę ze Steele’em w „tatlerze”. Ale ta współpraca nie ograniczyła się tylko do wydawania pisma. Po jego zamknięciu obaj redaktorzy wpadli na po-mysł utworzenia nowego pisma, bardziej udoskonalonego literacko i tematycznie – chodzi tu o „Spectatora”.

Jednak „Spectator” nie pojawił się wyłącznie tylko dzięki pomysłowi i współ-pracy Steele’a i Addisona. Jego narodziny związane były z działalnością wielu cie-kawych instytucji kulturalno-społecznych osiemnastowiecznego Londynu, przede wszystkim z życiem kawiarniano-klubowym.

Przyjrzyjmy się najpierw zewnętrznej stronie nowego czasopisma. Pierwszy numer „Spectatora” ukazał się w czwartek 1 marca 1711 r. Pismo wychodziło co-dziennie (z wyjątkiem niedziel) do 6 grudnia 1712 r. ogółem ukazało się 555 nu-merów. Po półtorarocznej przerwie ukazało się jeszcze 80 numerów, które wycho-dziły trzy razy w tygodniu od 18 czerwca 1714 do 20 grudnia 1714 r. „Spectator” wychodził w formacie in folio, zadrukowanym obustronnie w dwu szpaltach. naj-pierw był drukowany przez Samuela Buckleya, potem przez znajomego obydwu redaktorów, Jacoba tonsona10 .

na 555 numerów „Spectatora” 274 napisał Addison, a 236 – Steele. Jednak pismo miało wielu wielbicieli i przyjaciół, którzy często przebywali w kawiarni w towarzystwie Addisona i od czasu do czasu pisali artykuły do „Spectatora”. na-leżeli do nich: Eustace Budgell – cioteczny brat Addisona, thomas tickell – poeta i eseista, wierny przyjaciel wydawcy, John Hughes – koneser poezji, malarstwa i muzyki; listę pozostałych współpracowników wymienił Steele w ostatnim nume-rze pisma11 .

każdy numer pisma zawierał tylko jeden esej na określony temat. Dawny „Essay periodical”, stosowany np. w „tatlerze” przekształcił się w „one essay periodical”, który został wypracowany i udoskonalony w „Spectatorze”12. Większość esejów ukazywała się anonimowo. Jedynie z ostatniego numeru możemy się dowiedzieć,

9 Biografia Addisona jest dość dobrze znana; por. m.in. jej szerokie, a zarazem zwarte przed-stawienie Encyclopaedia Britannica, Chicago–London–toronto–Geneva–Sydney–tokyo–Manila 1966, vol. 1, hasło: Addison, s. 132–134; A. Beljame, Men of Letters, s. 212; tamże dalsza literatura przedmiotu.

10 Szczegółowe informacje na ten temat zaczerpnąłem z pracy: A. Beljame, Men of Letters, passim, i z przedmowy Zofii Sinkowej do dokonanego przez nią wyboru artykułów i ich przekładu („Spectator”, wybór, przekł. wstęp i objaśnienia Z. Sinkowej, Wrocław–kraków 1957). Cytując fragmenty czasopisma, będę korzystał z tegoż przekładu, czasem tylko uzu-pełniając jej wybór, posługując się tekstem angielskim z: „The Spectator”, London – edin-burgh 1766.

11 „Spectator” 1712, nr 555.12 A. Beljame, Men of Letters, s. 272; G. Sampson, Historia literatury, s. 512.


pod jakimi pseudonimami kryli się redaktorzy. kończąc wspólnie z Addisonem wydawanie pisma, Steele podpisał się pełnym imieniem i nazwiskiem, i jednocześ- nie informował, że wszystkie eseje podpisane literami CLio (od imienia bogini poezji epickiej i historii) są autorstwa Addisona. Swoje eseje podpisywał literą „r” (od richard) lub „t” (od „tatler”). inni redaktorzy pisma również stosowali swoje skróty zamiast pełnych nazwisk13 .

Przystępując do analizy treści poszczególnych numerów „Spectatora”, od razu należy podkreślić, że pismo to miało charakter apolityczny, mimo że obaj główni redaktorzy byli wigami. Z ich wypowiedzi na łamach pisma możemy stwierdzić, że byli zwolennikami kompromisu szlachecko-mieszczańskiego z 1689 r., przekona-nymi, że żyją w najwspanialszej epoce historii angielskiej. na przykład jeden z nu-merów pisma Addison poświęcił pochwale konstytucji angielskiej, pisząc m.in.:

uważam to za osobiste szczęście, że gdybym miał wybierać religię, jaką chciałbym wyznawać, i rządy, pod jakimi chciałbym pędzić życie, z całą pewnością oddałbym pierwszeństwo tej formie religii i rządów, jakie panują w mojej ojczyźnie. Mniemam, iż jeśli chodzi o tę sprawę, decyzja moja została ukształtowana na wskazaniach rozumu i przekonaniu14 .

W przeciwieństwie do innych czasopism ukazujących się w tym czasie, które miały charakter ściśle polityczny, „Spectator” nie brał udziału w żadnych sporach partyjnych15. to pozwoliło autorom przeprowadzić na łamach pisma wielką kam-panię obyczajową i kulturalną w celu stworzenia nowej moralności, służącej nie tylko mieszczaństwu, lecz także arystokracji.

na łamach „Spectatora” zaczęto propagować nowy typ gentlemana angielskie-go, który miał postępować w życiu według określonych cnót i ideałów.

Dzięki dużej inwencji literackiej autorzy potrafili rozwinąć tę propagandę w atrakcyjnej formie literackiej i tematycznej. rozpoczynając wydawanie pisma, redaktorzy wpadli na doskonały pomysł – powołali fikcyjny „klub Spectatora”16 . na czele klubu stał Mr. Spectator, który przedstawił się czytelnikom w pierwszym numerze pisma. od jego imienia powstał też i tytuł nowego periodyku. Z treści pierwszego numeru dowiadujemy się, że Sir Spectator był najważniejszą postacią utworzonego przez siebie klubu, a jego zadaniem miało być zbieranie i porząd-kowanie materiału dla pisma. Z relacji o jego życiu wnioskujemy, że był on z po-

13 „Spectator” 1712, nr 555.14 Ibidem, 1711, nr 287 .15 Ibidem, nr 81 i 125 .16 Por.: ibidem, 1711, nr 1, „Plan całej roboty powstał i został ułożony (jak to się dzieje z wszel-

kimi innymi ważnymi materiami) w pewnym klubie”; o tymże fikcyjnym klubie zob. też: k. Maliszewski, Kawiarnie i kluby londyńskie w epoce Oświecenia jako ośrodki integracji i komunikacji społecznej, „Acta universitatis nicolai Copernici Historia XX. nauki Humani-styczno-Społeczne” 1985, z. 158, s. 86.


chodzenia szlachcicem, ale mieszkał w Londynie i prowadził mieszczański tryb życia. Był stałym bywalcem ważniejszych kawiarni i klubów londyńskich, które tak z wielkim zadowoleniem opisywał:

nie ma takiego miejsca, gdzie powszechnie zwykła się zbierać kompania, w którym bym się często nie pojawiał. niekiedy można mnie ujrzeć, jak wsuwam głowę w kółko polityków, zgromadzonych u Willa i z wielką uwagą przysłuchuję się opowieściom wy-głaszanym wśród owego małego, siedzącego w krąg audytorium. Czasami wypalam faj-kę u Childa i kiedy wydaje się, iż zajęty jestem wyłącznie gazetą Post-Man, podsłuchuję rozmowy toczące się przy każdym stoliku w izbie. W niedzielne wieczory zjawiam się w kawiarni „Pod Świętym Jakubem” i od czasu do czasu przyłączam się do owego małego grona polityków w tylnym pokoju, by przysłuchać się rozmowom i czegoś się z nich nauczyć. oblicze moje jest również dobrze znane w kawiarni Greckiej, Pod Drze-wem kakao oraz w teatrach zarówno Drury-Lane, jak i Hay-Market17 .

Dzięki wprowadzeniu postaci Spectatora w realia życia londyńskiego, Addison utwierdził czytelników w przekonaniu, że taka postać istnieje rzeczywiście. Podob-nie autentyczni wydawali się członkowie „klubu Spectatora”, gdyż jak Addison stwierdził, stanowili oni miniaturkę społeczeństwa angielskiego, ponieważ zostali wybrani z najwybitniejszych reprezentantów różnych klas społeczeństwa. Pomysł tak pomyślanego klubu mógł pozyskać licznych czytelników spośród różnych klas społecznych.

„klub Spectatora” tworzyło sześciu stałych członków, z których każdy repre-zentował określoną klasę społeczną, a jednocześnie odrębny typ psychiczny. A oto lista członków, z krótką charakterystyką, podaną przez „Spectatora” w drugim nu-merze: 1. Sir roger de Coverly – jest przedstawicielem ziemiaństwa, ulubionym boha-

terem Addisona. reprezentował typowe poglądy ziemianina, przeniesione na grunt londyński. na łamach „Spectatora” przewijają się różne koleje życia Sir rogera – widzimy go na wsi ,jako dobrego pana dla służby i czeladzi, w ko-ściele i w sądzie. W Londynie Sir roger zwiedzał opactwo Westminsterskie, bywał w teatrze i w ogrodach podmiejskich Spring-Garden. W jednym z nu-merów zwierzał się nawet ze swoich strapień miłosnych. W sumie jest posta-cią śmieszną, ale zacną i służącą pomocą innym, a co równie ważne, literacko żywą, cieszącą się sympatią autora i czytelników.

2. Sir Andrew Freeport – jest bogatym kupcem londyńskim. tu trzeba podkreślić, że w „Spectatorze” pojawiła się postać tego typu po raz pierwszy w literaturze angielskiej, jako reprezentant mieszczaństwa w pozytywnym znaczeniu, a nie – jak do tej pory bywało – w komedii z okresu restauracji, w której mieszczanin odgrywał podrzędną, często śmieszną rolę. Sir Freeport był propagatorem głów-

17 „Spectator” 1711, nr 1.


nych cnót mieszczańskich: pracowitości, oszczędności, uczciwości w prowa-dzeniu interesów i nabożności. Jednak jako postać literacka jest mniej udany niż Sir roger. Stało się tak może z tego powodu, że autorzy pisma chcieli z niego zrobić idealnego mieszczanina, postać bez skazy, a to go pozbawiło rumieńców życia. Sir Freeport występuje tylko w poważnych dyskusjach w celu udzielania porad moralnych18 .

3. William Honeycomb – modniś, dowcipniś, obracający się wśród elity towa-rzyskiej i intelektualnej Londynu. Znał wszystkie towarzyskie ploteczki, był też znawcą kobiet. reprezentował jeszcze obyczajowość epoki restauracji, ale w końcu ożenił się z córką prostego farmera i w ten sposób porzucił dawny tryb życia.

4. Captain Sentry – siostrzeniec Sir rogera, były oficer, prowadzący spokojny tryb życia.

5. Prawnik (anonimowy) – reprezentuje liczną grupę jurystów londyńskich, którzy nie mogli znaleźć zatrudnienia, ale za to często spotykali się ze sobą na długie dyskusje.

6. osoba duchowna – cieszyła się dużym autorytetem wśród członków klubu, ale występuje rzadko.Jak z tego wynika, członkowie „klubu Spectatora” byli charakterystycznymi

reprezentantami społeczeństwa angielskiego, a sam „klub” imitował typowy klub londyński, jakich w tym czasie działało dużo. każdy czytelnik mógł znaleźć swo-ją ulubioną postać, której charakter i poglądy mu odpowiadały19. Ponadto każdy z członków „klubu” został umieszczony na tle rzeczywistych realiów osiemnasto-wiecznego Londynu. Wraz z bohaterami esejów możemy zwiedzać kolejno teatr, kawiarnie i kluby, ulice Londynu, pałace, kościoły i giełdę, a z Sir rogerem może-my się udać na wycieczkę na wieś20 .

Zainteresowanie czytelników wzmagał jeszcze inny element. Mianowicie – ten sam problem był rozpatrywany przez autorów z różnych punktów widzenia, co po-budzało czytelnika do myślenia i prowokowało do dyskusji. każdego dnia zmie-niały się tematy i charakter esejów. Autorzy przechodzili od dowcipnej fantazji do dyskusji moralnej albo krytyki literackiej i od opowieści o życiu na wsi do historii miejskiej; od przedstawienia społecznych dziwactw do dyskusji nad najgłębszymi problemami religijnymi,. Po dysertacji o gniewie następuje pogawędka o tańcu; po dyskusji o skromności, dyskusja o marzeniach; od rozważań o nienawiści i bezczel-ności autor przeszedł do oceny handlu; od zbytku i skąpstwa do nieśmiertelności du-

18 Por. m.in.: ibidem, 1711, nr 174, 232 i 549, i 1712, nr 249 .19 Szeroką popularnością cieszyła się przede wszystkim postać Sir rogera Coverly. Eseje z nim

związane ukazały się w osobnych wydaniach. Por. np.: r. Steele, J. Addison, Sir Roger Co-verly and the Spectator’s Club, Wstęp H. Morley, London 1904.

20 Por.: „Spectator” 1711, nr 9–49, o klubach i kawiarniach; nr 69 – o giełdzie londyńskiej.


szy; od problemu mody do ogrodów21. Wraz ze zmianą tematów esejów zmieniały się też formy i sposoby ich przedstawiania. W jednym występuje portret, w innym list lub anegdota albo przypowieść, raz dyskusja, innym razem proza lub poezja.

Wszystkie te elementy zewnętrzne nie tylko wpływały na uatrakcyjnienie pis-ma, lecz służyły autorom do wyrażania określonych poglądów. Co więcej, redak-torzy świadomie stosowali pewne chwyty literackie w celach propagandowych, wprowadzając jednocześnie elementy szeroko rozumianej dydaktyki społecznej. Jeśli „Spectator” był pismem o charakterze dydaktycznym – to jaki nowy system wartości propagował?

Możemy w nim zauważyć niejako dwa nurty: z jednej strony konstruktywną krytykę dworskiego i szlacheckiego trybu życia, z drugiej zaś – proponowany przez autorów pozytywny program etyczny i wzory osobowe do naśladowania. Skupili oni uwagę na krytyce dwu postaci klas uprzywilejowanych: wiejskiego szlachcica i miejskiego galanta.

Według autorów piszących w „Spectatorze” obywatel ziemski jest nieokrzesa-nym nieukiem. Jego rozrywki polegają na obfitych i hałaśliwych biesiadach, pod-czas których pije się tak, „by jak najszybciej zgasić tę iskierkę rozumu, jaką się posiada w stanie trzeźwości”, oraz na polowaniach, w czasie których przewraca się płoty i tratuje cudze zboże. Szlachcic nie chce pracować, nie uznaje planowania i sztuki rachunkowości, często tonie w długach. odnosi się z pogardą do uczciwych zawodów, woli, aby jego dzieci przymierały głodem jako gentelmeni, niż miałyby wykonywać jakiś zawód niegodny ich stanu22. tę surową krytykę łagodzi postać Sir rogera de Coverly, do której z dużą sympatią odnosi się sam autor; postać ta zyskała również dużą popularność wśród czytelników.

W innych esejach autorzy ostro występowali przeciw próżniaczemu trybowi ży-cia ludzi „światowych” na przykładzie zmyślonego diariusza modnej damy, która wyleguje się w łóżku do południa, składa wizyty, gra w karty, przymierza suknie, a wieczorem idzie do opery, bo taka jest moda. Jeden z esejów przedstawiał pa-miętnik lenia23 .

Pismo wyśmiewało też snobizm urodzenia, oparty na szeroko rozgałęzionym drzewie genealogicznym, i występowało przeciw feudalnemu pojęciu honoru, któ-re często doprowadzało do niepotrzebnych pojedynków, uważając natomiast, że „za najważniejszy punkt honoru mężczyzny uchodzi odwaga, niewiasty zaś nie-winność”24 .

21 Ibidem, 1711, nr 19, 20, 21, 55, 56, 69, 111, 129; 1712, nr 360, 438, 466, 477, 478, 484 i 487 .

22 Ibidem, 1711, nr 174 i 151. Por. też: M. ossowska, Myśl moralna, s. 229.23 „Spectator” 1712, nr 317.24 Ibidem, 1711, nr 9 i 99 .


Jednak „Spectator” nie ograniczał się tylko do krytyki, lecz formułował po-zytywny program etyczny i podawał wzory osobowe do naśladowania. Wśród wzorów osobowych, podsuwanych czytelnikowi na łamach „Spectatora”, autorzy na pierwszym miejscu stawiali postać szlachetnego kupca. Addison pisał m.in.: „nie ma użyteczniejszych członków społeczności nad kupców. łączą oni ludz-kość przez wzajemną wymianę dobrych uczynków, rozrządzają darami natury, za-trudniają ubogich, przydają zamożności bogatym, a wspaniałości możnym”. Dalej, w tymże numerze, autor wystąpił z pochwałą handlu, który „wspiera sztuki, rze-miosło, pokój i dostatek, [kupcy] szerzą przez wzajemną korzyść miłość wzajemną od bieguna do bieguna”25 .

Członek „klubu Spectatora”, przedstawiciel mieszczaństwa Andrew Freeport stwierdzał, że „bezrozumnym i bezmyślnym sposobem jest rozszerzanie panowa-nia za pomocą oręża, gdy prawdziwą potęgę można zyskać jeno dzięki kunsztom i przemysłowi” i że „zapobiegliwością można nabyć trwalsze dobra niźli męstwem, a od gnuśności więcej narodów legło niźli od miecza”26. W propagowanym syste-mie wartości nieprzypadkowo więc olbrzymią rolę odgrywało posiadanie kapitału. Pismo często występowało z pochwałą bogactwa i hasłem bogacenia się. każdy może dojść do bogactwa przez oszczędność, pilność, metodyczność i poleganie na sobie. Człowiek zamożny może być jedynie pożyteczny dla społeczeństwa. Z ko-lei, tylko ludziom bogatym państwo może powierzyć sprawowanie najwyższych urzędów. Pismo podawało sposoby uczciwego zdobycia majątku. Dla poparcia swoich wywodów w jednym z esejów autor przytaczał trzy przysłowia:1. Co możesz zrobić sam – zrób sam, nie zdając się na innych.2. Co masz zrobić jutro – jeśli możesz, zrób dzisiaj.3. nigdy nie lekceważ drobnych spraw i wydatków27 .

„Spectator” dużo miejsca poświęcał problematyce kobiecej. Pismo uznawało niewiasty za równych czytelników z mężczyznami, a nawet propagowało pewien ideał kobiety: skromnej dziewicy, oddanej żony i czułej matki. kobieta, dzięki cno-tom domowym i zapobiegliwości, ma stać na straży ogniska domowego i zajmo-wać się przede wszystkim wychowywaniem dzieci: „niewieście cnoty są cnotami domowymi, a rodzina właściwą dziedziną, w której zwyczajne kobiety mogą za-błysnąć”28. kobiety nie powinny zajmować się sprawami publicznymi „zarówno przez przyrodzoną skromność, jak i męską troskliwość”. nie można zaniedbywać gospodarstwa domowego na rzecz nauki języka greckiego29 .

25 Ibidem, nr 69 .26 Ibidem, nr 2 .27 Ibidem, nr 283 .28 Ibidem, nr 81 .29 Ibidem, nr 278 .


„Spectator” występował z apoteozą instytucji małżeństwa, która w okresie re-stauracji przeżywała kryzys. Pismo wychwalało uroki stanu małżeńskiego, z za-strzeżeniem, że szczęście w nim mogą osiągnąć jedynie cnotliwi i zacni współ-małżonkowie. tu trzeba podkreślić, że „Spectator” opowiadał się za małżeństwem z wolnego wyboru, a to był przecież jeden z najważniejszych postulatów obycza-jowych mieszczaństwa. W jednym z esejów przedstawiona była historia miłości cnotliwej mieszczki Amandy i przedstawiciela arystokracji Lorda, który po bez-skutecznych atakach na cnotę Amandy zmienił wreszcie dotychczasowy rozwiązły tryb życia arystokraty i został przez nią doprowadzony do ołtarza, aby potem wieść cnotliwe życie w mieszczańskiej rodzinie. ten motyw literacki został później wy-korzystany przez Samuela richardsona w jego słynnej powieści Pamela i cieszył się olbrzymią popularnością wśród czytelników, co świadczy o tym, że musiało istnieć duże zapotrzebowanie społeczne na taki temat30. Problemy życia rodzin-nego zajmowały poważną część problematyki poruszanej na łamach „Spectatora” i również z tego powodu zdobył on licznych czytelników.

Pismo nie ograniczało zainteresowania do ludzi z wyższych warstw społecz-nych, wypowiadając się na tzw. drażliwe tematy. Występowało z obroną ludzi niższego stanu, szczególnie kobiet – szwaczek, posługaczek, służących, a także prostytutek. W prostytutce „Spectator” dostrzegał przede wszystkim nieszczęśliwą i skrzywdzoną kobietę, którą do takiego stanu doprowadziły ciężkie warunki ma-terialne i niska pozycja społeczna. inny numer zajmował się nieślubnymi dziećmi, występując ostro przeciw ich lekkomyślnym ojcom, domagając się, aby dzieci te otoczyli opieką i zapewnili im odpowiednie wychowanie31. ta szczerość i otwar-tość problemów obyczajowych zyskiwała „Spectatorowi” coraz liczniejsze grono czytelników również wśród najniższych warstw społecznych.

Wypracowując model nowego obywatela angielskiego, „Spectator” stał się jed-nocześnie organem propagującym idee oświecenia. nowemu gentelmanowi dawał światopogląd oparty na nieograniczonej wierze w zdolności poznawcze umysłu ludzkiego i przekonaniu o konieczności postępu. redaktorzy pisma przedstawiali nową filozofię w miarę przystępnie i atrakcyjnie, aby stała się popularna wśród szerokich rzesz społeczeństwa. Addison pisał m.in.:

Mówiono o Sokratesie, że sprowadził filozofię z nieba, by zamieszkała wśród ludzi, ja zaś będę na tyle ambitny w moich pragnieniach, iż życzę sobie, by powiedziano o mnie, że wyprowadziłem filozofię z gabinetów, uczonych bibliotek, szkół i uniwersytetów, by zamieszkała w klubach, przy herbacianym stoliku, w kawiarniach i na towarzyskich zebraniach32 .

30 Por.: J. Wojtowicz, Miasto europejskie, s. 320; G. Sampson, Historia literatury, s. 278; W. Lipoński, Dzieje kultury, s. 334–336.

31 „Spectator” 1711, nr 203.32 Ibidem, nr 10; cyt. Za: A. Beljame, Men of Letters, s. 275–276.


Słowa „filozofia” używał tutaj autor w pojęciu oświeceniowym w dwóch zna-czeniach: 1. Jako praktyczną wiedzę o świecie i ludziach.2. Jako zbiór wiadomości ze wszystkich gałęzi wiedzy.

Pismo nie tylko zamieszczało rozważania z zakresu filozofii moralnej, lecz także jednocześnie odgrywało rolę tzw. pisma uczonego, zapoznając czytelników z po-glądami najwybitniejszych pisarzy i filozofów. W ten sposób „Spectator” stawał się doskonałym popularyzatorem wiedzy i istotnie, w formie popularnej, przekazy-wał ją szerszemu forum – do klubu, kawiarni i salonu. Dzięki niemu mieszczanin angielski mógł dostrzec zgodność swych własnych interesów z porządkiem świa-ta, wyrażonym w naturze, jako synonimie mądrości i celowości praw rządzących bytem: „natura nie czyni niczego na próżno, Stwórca wszechświata przeznaczył każdą rzecz dla pewnego celu i użytku, ustanawiając dla niej stały bieg i zakres działania”33. Charakterystyczna dla „Spectatora” była wiara w zabiegi wychowaw-cze, które potrafią ukształtować nowego człowieka.

W sumie autorzy optymistycznie postrzegali efekty swej pracy dydaktyczno- -moralizatorskiej. Czy ich optymizm był uzasadniony? Jaka była percepcja i zakres oddziaływania społecznego „Spectatora”? o tym, w jakim stopniu czasopismo to wyrażało opinię publiczną i że na wydawanie periodyku o charakterze moralno- -obyczajowym istniało społeczne zapotrzebowanie, świadczyła wzrastająca z dnia na dzień popularność pisma, która wyrażała się m.in. wielkością nakładu. Już w nu-merze 10 „Spectatora”, Addison pisał, że nakład gazety wynosił 3000 egzemplarzy i był natychmiast rozchwytywany przez publiczność londyńską. Ponieważ uważał, że jeden numer pisma był czytany przynajmniej przez 20 osób, wnioskował, że liczba czytelników „Spectatora” mogła wynieść 60 00034. ta informacja mogła być przesadzona; można przypuszczać, że redaktor chciał w ten sposób jeszcze bardziej spopularyzować pismo.

Według ustaleń historyków prasy brytyjskiej wynika, że już na początku ukazy-wania się „Spectator” osiągnął nakład do 4000 egzemplarzy, podczas gdy w 1711 r. jednorazowy nakład wszystkich pism w Anglii wynosił 7500 egzemplarzy35. Wia-domo jednak, że na początku 1712 r. wydano ustawę o nałożeniu podatku na prasę. Cena „Spectatora” wzrosła wtedy z 1 do 2 pensów. W ostatnim numerze Steele pi-sał, że wskutek wzrostu ceny drukowano o przeszło połowę mniej egzemplarzy niż

33 „Spectator” 1711, nr 69, i 1712, nr 404. o obrazie świata widzianym przez „Spectatora” zob.: M. ossowska, Myśl moralna, s. 226–229.

34 „Spectator” nr 10: „in is with much satisfaction that i hear this great city inquiring day by day after these, my papers... My publisher tells me that there are already 3000 of them distributed every day, so that if i allow twenty readers to every paper which i look upon as a modest com-putation, i may reckon, about three – score thousand disciples in London and Westminster”.

35 Por.: A. i Z. Słomkowscy, Krótki zarys prasy brytyjskiej, wyd. 2, Warszawa 1967, s. 19–21.


przed nałożeniem podatku, co jednak i tak przynosiło 20 funtów tygodniowo. Z tej informacji wynika, że w tym okresie „Spectator” wychodził w nakładzie do 1600 egzemplarzy. W tym samym numerze czytamy, że „dzieło, które rozrosło się aż do 555 numerów, zostanie ułożone w 7 tomach, z których 4 zostały już opublikowane, a pozostałe 3 znajdują się w drukarni”. Dalej Steele nadmieniał, że cztery tomy zosta-ły już rozprzedane, a każdy był odbity w liczbie ponad 9000 egzemplarzy36. Z danych tych wynika, że „Spectator” cieszył się niespotykaną popularnością, w porównaniu z innymi czasopismami wydawanymi w Londynie na początku XViii w.

Dla większości czytelników przeczytanie „Spectatora” stało się jednym z po-wszednich zajęć. na przykład jedna z czytelniczek pisała do redakcji, że „Specta-tor” stał się nieodzowną częścią jej porannej ceremonii picia herbaty. inny czytel-nik chwalił pismo: „Jestem wdzięczny za twoje codzienne podnoszenie na duchu. Ciągle czytam uważnie twoją gazetę, kiedy palę moją poranną fajkę, i rzeczywiście daje mi ona przyjemne chwile w czasie czytania”37 .

trudno ustalić skład społeczny czytelników „Spectatora”, jednak nie ulega wątp- liwości, że czytali go przedstawiciele wszystkich klas i warstw społecznych. Sam Addison nie ograniczał swoich czytelników do kręgów gentry i uczonych. W towa-rzystwie obserwatorów widział on kupca, tak samo jak lekarza, prawnika, polityka i członka royal Society, a więc „każdego, kto uważa świat za teatr i pragnie wyro-bić sobie właściwy sąd o tych, którzy są nie aktorami”. Wśród swoich czytelników widział także szerokie kręgi kobiet, nawet te, których rola ograniczała się do kuch-ni38. „Spectator” zatem przyczyniał się do demokratyzacji sztuki czytania. Brytjski badacz Leo Lowenthal uważał, że zakresem oddziaływania objął od 20 000 do 30 000 czytelników, przede wszystkim mieszkańców Londynu39 .

Po omówieniu problematyki zawartej na łamach „Spectatora”, spróbujmy, na zakończenie, dokonać oceny tego pisma jako pewnego fenomenu w publicystyce i literaturze angielskiej, propagującego nową moralność oświeconego mieszczań-stwa londyńskiego.

Eseje moralno-obyczajowe zamieszczane w „Spectatorze” stanowiły wzór i przykład dla następnych eseistów, stały się prekursorem przyszłej powieści reali-stycznej reprezentowanej przez Samuela richardsona, Henry’ego Fieldinga i to-biasa Smoletta40. W dziennikarstwie stanowiły one zalążki przyszłych artykułów publicystycznych, krytyczno-literackich itp. Samuel Johnson, największy osiem-nastowieczny krytyk literacki, w ten sposób ocenił wartość tych esejów: „kto-

36 „Spectator” 1712, nr 555.37 Ibidem, 1711, nr 134 .38 Ibidem, nr 10; A. Beljame, Men of Letters, s. 266–267.39 L. Lowenthal, M. Fiske, The Debate Over Art and Popular Culture: English Eighteenth Cen-

tury as a Case Study, w: Literature, Popular Culture and Society, Prentice-Hall. inc. Engle-wood Cliffs, 1961, s. 66–69.

40 G. Sampson, Historia literatury, s. 512, 561; W. Lipoński, Dzieje kultury, s. 334–336.


kolwiek chce posiąść umiejętność posługiwania się angielskim stylem zażyłym, ale nie szorstkim, wytwornym, ale nie ostentacyjnym, musi poświęcić szereg dni i nocy tomom Addisona”41 .

na wzór „Spectatora” powstały liczne czasopisma o podobnym charakterze. W okresie ukazywania się „tatlera” i „Spectatora” (2 kwietnia 1709 – 29 paź-dziernika 1714) ukazało się w Londynie 31 czasopism moralno-obyczajowych42 . Postacie stworzone przez Addisona zostały wprowadzone do literatury angielskiej także w utworach innych pisarzy. na przykład Sir roger de Coverly stał się pier-wowzorem dla wielu oryginalnych bohaterów powieści w XViii i XiX w. Dic-kensowski Mister Pickwick i jego klub był prawdopodobnie wzorowany na Sir rogerze i „klubie Spectatora”.

ogromne powodzenie „Spectator” zawdzięczał kilku podstawowym cechom:1. umiejętnie w lekkiej i interesującej formie precyzował postulaty angielskiej

klasy średniej.2. łączył dydaktyzm z rozrywką.3. Służył za kazanie i za powieść.4. Był popularnym podręcznikiem savoir-vivre’u.

Pismo wywołało rodzaj mody na postępowanie etyczne i w tym zakresie, jak to ujął jeden z anglosaskich badaczy literatury: „uczyniło więcej niż wszystkie razem wzięte kazania, wygłaszane w kościołach Anglii w czasach królowej Anny, ponieważ stworzyło modę na religię i moralność”43. Sam Addison stwierdzał, że wydając pismo, chciał połączyć elitarną tradycję klasyczną i prawdę moralną z eto-sem wzrastających klas średnich44. Fenomen wydawniczy omawianego czasopis-ma niezwykle trafnie uchwycił wybitny polski historyk oświecenia europejskiego Emanuel rostworowski, stwierdzając m.in., że

Lansowane w nowelistyce „Spectatora” wzory osobowości wyposażone były w cnoty nie heroiczne, lecz uśmiechnięte, a Stwórca doskonałego świata nie był przedstawiany jako surowy sędzia, lecz jako życzliwy opiekun. tę strawę duchową Addison i Steele potrafili podawać w bardzo atrakcyjnej formie literackiej45 .

Właśnie główna zasługa „Spectatora” polegała na tym, że w takiej formie wyra-żał ideologię przekształcającej się klasy społecznej, przyczyniając się w ten sposób do rozszerzania idei oświeceniowych nie tylko w Anglii, lecz także w większości krajów europejskich.

41 Cyt. za: Life in English Literature, wstęp L. A. G. Strong, M. redlich, London 1949, cz. 2, s. 272.

42 A. Beljame, Men of Letters, s. 311.43 Cyt. Za: W. Lipoński, Dzieje kultury, s. 324.44 „Spectator” 1711, nr 63.45 E. rostworowski, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1979, s. 451.


Chociaż „Spectator” powstał w innych warunkach społeczno-politycznych niż te, jakie panowały w ówczesnej Europie, spotkał się on na kontynencie z szerokim oddźwiękiem, i to nie tylko w XViii, lecz także jeszcze w XiX w. Już w 1714 r. za-częto tłumaczyć „Spectatora” na język francuski i wznawiano go kilkakrotnie w la-tach 1714–1768, w niemczech przekład ukazał się w latach 1739–1743, a w rosji – od 1728 r. na wzór angielskiego czasopisma pojawiły się też podobne periodyki m.in. we Francji i niemczech46 .

Z doświadczeń „Spectatora” skorzystało również czołowe czasopismo oświe-cenia polskiego – „Monitor”, które wychodziło w latach 1765–178547. Przyznał to zresztą jeden z głównych redaktorów, ignacy krasicki, pisząc m.in.:

W przeciągu pism – „Monitora” dzieła tego współtowarzysze zaszczycali go pracą swo-ją własną, często jednak czerpały się źródła cudze. Między innymi „Spectator” angiel-ski, pismo periodyczne nieśmiertelności godne, jak było powodem do zaczęcia, tak też przykładem do ułożenia i kształcenia pracy naszej48 .

„Monitor” w ogólnym zarysie został założony na wzór pisma angielskiego – forma eseju poprzedzonego łacińskim mottem, fikcyjne listy z odpowiedziami. „Monitor”, podobnie jak „Spectator”, nie był tylko tytułem pisma, lecz również osobą. na podo-bieństwo wskazują też rozmowy z czytelnikami na tematy wychowawcze, wreszcie bezpośrednie przedruki lub adaptacje poszczególnych pozycji „Spectatora”49 .

Sam problem: pośrednich i bezpośrednich związków między obu czasopisma-mi, jest dosyć złożony i musi być rozpatrywany w szerokim kontekście wpływów oświecenia angielskiego na oświecenie polskie50 .

Podane tu przykłady świadczyły o popularności i szerokim zakresie oddziały-wania „Spectatora”, nawet w skali oświecenia ogólnoeuropejskiego. Dla historyka pismo to, pozostaje doskonałym obrazem z historii kultury, mentalności i obycza-jowości angielskiej, a przed wszystkim ważnym dokumentem kształtowania się nowej moralności tzw. klasy średniej i propagowania najpopularniejszych haseł oświecenia.

46 Por.: u. im Hof, Europa Oświecenia, Warszawa 1995, s. 117–120.47 M. klimowicz, Oświecenie, Warszawa 2008, s. 93–101.48 „Monitor” 1772, nr 1, w: „Monitor” 1765–1785, wybór, wyd. E. Aleksandrowska, Wrocław

1976 .49 Por. np.: „Monitor” 1775, nr 1, 2, 3 itd.50 Problem ten podjęła Z. Sinkowa, „Monitor” wobec angielskiego „Spectatora”, Wrocław 1956.

Por. też: S. Salmonowicz, Die Zeitschriftentypen in Polen und ihre Rolle als Förderer der Auf-klärung, w: Zeitschriften und Zeitungen des 18. und 19. Jahrhunderts in Mittel- und Osteuropa, wyd. i. Fried, H. Lemberg, E. rosenstrauch-königsberg, red. H. ischreyt, Berlin 1986, s. 78. Por. też najnowsze prace: r. Butterwick, Stanisław August a kultura angielska, Warszawa 2000, oraz S. kufel, The Czartoryskis and the English Inspirations, w: Aufklärung und Kulturtransfer in Mittel- und Osteuropa, wyd. A. Pufelska, M. D’Aprile, Berlin 2009, s. 125–134.


kaziMierz MaLiszewski

LoNdoN “sPeCtator” as a ModeL oF a MagaziNe aBoUt MoraLity aNd good MaNNers iN tHe age

oF eNLigHteNMeNt

s u M M a R y

in the 18th century London became the largest metropolis of the world. its population grew up from 0.5 to 1 million inhabitants. the social and cultural life was flourishing, new ideas and intellectual streams were born and ardent debates led – all these phenomena that we know as English Enlightenment. So it was no incident that exactly in London already in 1712 the magazine “Spectator”, which goal was “to enliven morality with wit and to temper wit with morality”, started to be published. it met a demand of a well-off class to acquire more knowledge and adopt proper manners. it was also an expression of a new kind of morality typical for enlighten strata of London burghers in the 1st half of the 18th century. the real founders and editors of the new magazine were two friends and prominent representatives of early 18th century English literature – Joseph Addison (1672–1719) and richard Steele (1671–1729).

the main objective of this article is to analys the content of the magazine. it shows that the “Spectator” had an apolitical profile which enabled its authors to launch a large-scale campaign aimed at popularizating of a new kind of morality not only among the burghers but also the aristocracy. While creating and popularizing a model of a new English citizen the “Spectator” became a medium which propagated the ideas of Enlightenment in England as well as in many other European countries. thus, it had become a predecessor of maga-zines drawing on the issue of morality and good manners that were published among others in France and Germany. the Polish top magazine of the age of Enlightenment “Monitor” was taking advantage of “Spectator’s” experiences, too. For today’s historians the “Specta-tor” reflects in an excellent way the mentality of English people at that time and most of all remains an important testimony of the birth of a new middle class morality and propagation of the most popular slogans of the age of Enlightenment.


kaziMierz PUCHowskigdańsk

edUkaCJa eLit w szkoLNiCtwie katoLiCkiM i ProtestaNCkiM w PrUsaCH króLewskiCH

rekoNesaNs

Pochodzenie, wykształcenie i kariera w ciągu dziejów w różnym stopniu wpły-wały na kształtowanie się elity, jej miejsca i roli w społeczeństwie. Zdefiniowanie pojęcia elit politycznych państwa w rzeczypospolitej obojga narodów wydaje się prostsze niż w większości krajów europejskich. Do udziału bowiem w życiu poli-tycznym rzeczypospolitej uprawniony był jedynie stan szlachecki oraz w pewnym stopniu mieszczaństwo Prus królewskich1 .

oświatę Prus królewskich, niewątpliwie mającą europejski rodowód, cechowa-ła pewna swoistość – odzwierciedlała stanowe modele i potrzeby edukacyjne. Pub- likacje przedstawiające dziejów szkolnictwa rzeczypospolitej pomijają na ogół działalność luterańskich gimnazjów Prus królewskich. W ten sposób zniekształcają i zubożają historię jej kultury umysłowej. Podobnie w rozważaniach dotyczących oświaty katolickiej marginalizuje się lub pomija wpływ gimnazjów protestanckich

1 J. Dygdała, Elity polityczne wielkich miast Prus Królewskich w dobie Oświecenia (1733–1772), w: Elity mieszczańskie i szlacheckie Prus Królewskich i Kujaw w XIV–XVIII wie-ku, red. J. Staszewski, toruń 1995, s. 119–137; k. Friedrich, Inne Prusy. Prusy Królewskie i Polska między wolnością a wolnościami, Poznań 2005; k. Maliszewski, Na styku świata kultury protestancko-mieszczańskiej i katolicko-mieszczańskiej. Uwagi o mentalności elity mieszczaństwa toruńskiego w XVII i pierwszej połowie XVIII wieku, w: Między Zachodem a Wschodem. Etniczne i religijne pogranicza Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red . k. Mikulski, A. Zielińska-nowicka, toruń 2005, s. 247–260; J. Michalski, Problematyka polskiej elity politycznej XVIII wieku, „Wiek oświecenia” 1988, t. 5, s. 19–29; k. Mikulski, Przestrzeń i społeczeństwo Torunia od końca XIV do początku XVIII wieku, toruń 1999; A. Stroynowski, Rola elit w życiu parlamentarnym epoki stanisławowskiej, „Acta universita-tis Lodziensis. Folia Historica” 1985, t. 22, s. 45.

kaziMierz PUCHowski134

na przemiany w szkolnictwie zakonnym2. tymczasem, jak słusznie stwierdził Janusz tazbir, poziom polskich jezuitów określał zarówno ogólny stan kultury, jak i siła protestantyzmu, a zakon odciskał silne piętno na mentalności edukowanej młodzie-ży3 .

Podręczniki i studia, choć niekiedy bardzo skrupulatnie przybliżają placówki katolickie lub różnowiercze, nie wykazują dostatecznie dobitnie elementów ana-chronicznych lub nowych, nie podkreślają stałych, wreszcie – nie naświetlają zło-żonej materii przekształceń. Dlatego szczególnie cenne wydają się pierwsze, ma-jące niestety jedynie charakter rekonesansu, studia komparatystyczne poświęcone jezuickim kolegiom i luterańskim gimnazjom w Prusach królewskich4 .

Analiza programów i kanonu lektur szesnastowiecznych szkół wykazuje ich liczne podobieństwa. także preferowane ideały wychowawcze nie różniły się wiele. W placówkach katolickich i różnowierczych dla osiągnięcia uczonej i wymownej pobożności (docta et eloquens pietas) pielęgnowano pilność i pracowitość w na-uce oraz karność i posłuszeństwo5. W świetle ustaw dla gimnazjów protestanckich Prus królewskich i jezuickiej Ratio studiorum Cycero i Arystoteles tworzyli dwa filary nauczania humanistycznego. Arystoteles był mistrzem metafizyki, a Cycero pozostawał wzorem retoryki, nauczania obywatelskiego i etyki życia publicznego6 . Jego dzieła i przekłady (modyfikowane tak, aby zawierały treści zgodne z ideałami

2 Przykład stanowić może najnowsza książka Stanisława Janeczka (Edukacja oświeceniowa a szkoła tradycyjna. Z dziejów kultury intelektualnej i filozoficznej, Lublin 2008), w której autor, charakteryzując przemiany oświatowe w oświeceniu, punktem odniesienia do zrozu-mienia bogactwa tych przekształceń uczynił „szkołę tradycyjną”, głównie jezuicką, pomija-jąc protestancką.

3 J. tazbir, Jezuici między Rzecząpospolitą a Rzymem, w: Szkice z dziejów papiestwa, t . 1, red . i. koberdowa, J. tazbir, Warszawa 1989, s. 114; k. Maliszewski, Komunikacja społeczna w kulturze staropolskiej, toruń 2001, s. 41.

4 L. Mokrzecki, Uwagi o działalności gimnazjów akademickich i kolegiów jezuickich w Prusach Królewskich (XVI–XVIII w.), w: Jezuici a kultura polska. Materiały sympozjum z okazji Jubile-uszu 500-lecia urodzin Ignacego Loyoli (1491–1991) i 450-lecia powstania Towarzystwa Jezu-sowego (1540–1990) Kraków, 15–17 lutego 1991 r., red. L. Grzebień, S. obirek, kraków 1993, s. 260–268; S. Salmonowicz, Szkoły jezuickie a gimnazja akademickie w Prusach Królewskich XVII–XVIII wieku. Próba porównania, „rocznik Gdański” 1987, t. 47, z. 1, s. 151–166.

5 Już najwcześniejsze regulaminy ostrzegały, aby do kolegium nie przynosić broni ani nożyc. Zjawisko to miało charakter powszechny i przysparzało wielu trosk nauczycielom, np. Gdań-skiego Gimnazjum Akademickiego. Zob.: J. kochanowicz, Zasady dotyczące kar cielesnych w pierwszych kolegiach jezuickich, w: W służbie historii nauki, kultury i edukacji. Księga pa-miątkowa dedykowana Prof. Lechowi Mokrzeckiemu z okazji jubileuszu pięćdziesięciolecia pracy zawodowej, red. r. Grzybowski, t. Maliszewski, Gdańsk 2006, s. s. 172–183; E. kizik, Życie codzienne w Gimnazjum, w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. 1: Szkice z dziejów, red. E. kotarski, Gdańsk 2008, s. 266–273.

6 S. Salmonowicz, Cycero w murach Toruńskiego Gymnasium Academicum (XVII–XVIII w.), w: Honeste vivere. Księga pamiątkowa ku czci profesora Władysława Bojarskiego, red . A. Sokala, E. Gajda, toruń 2001, s. 589–601.

edUkaCJa eLit w szkoLNiCtwie katoLiCkiM i ProtestaNCkiM 135

republikańskimi, których bronił w swoich pismach)7 były czytane przez kolejne pokolenia pisarzy i myślicieli, tworzyły podstawy literackiej kultury Europy. rola tej spuścizny w edukacji elit szlacheckich i mieszczańskich rzeczypospolitej pozo-staje ważnym postulatem badawczym. ostatnio wskazała na to katarzyna Marciniak w erudycyjnym studium o Poezji Marka Tulliusza Cycerona na przestrzeni stuleci, przywołując interesujące, zachęcające do dalszych studiów źródłowych i kompara-tystycznych opinie o szkolnej recepcji jego spuścizny. Autorka dostrzegła, że wraz z rozwojem instytucji szkoły, Cyceron, nauczany na szeroką skalę, stał się „koszma-rem studentów, zmuszanych do opanowywania na pamięć złotych reguł stylu cyce-rońskiego”8. nawet Michel de Montaigne, jeden z przychylniejszych Arpinacie hu-manistów, uważał, że lektura Cycerońskich pism nie powinna pochłaniać więcej niż godzinę dziennie, ponieważ są przydługie i po prostu nudne. Z tendencją do spycha-nia Cycerona na margines literatury odważnie walczył Wolter: Żałujmy tych, którzy nie czytają Cycerona! Żałujmy jeszcze bardziej tych, którzy go czytają, ale nie oddają mu sprawiedliwości! – nawoływał9. interesujące dla naszych rozważań wydaje się to, że przez całe lata Wolter odczuwał odrazę do pism retorycznych i filozoficznych Cy-cerona. Jeszcze bardziej godne uwagi jest też obarczenie winą za tę awersję systemu szkolnego jezuitów. nauczyciele zakonni, analizując podczas lekcji teksty księcia wymowy pod kątem składni, gramatyki i retoryki, wyjątkowo skutecznie zniechęcali do niego uczniów, a Wolter uznał siebie za jedną z wielu ofiar systemu edukacyjne-go jezuitów10. Pozostali filozofowie również atakowali kolegia zakonne, oskarżając je z kolei o poświęcanie zbyt wiele czasu łacinie, a zbyt mało na przygotowanie wychowanków do życia. Według rousseau kolegia kształciły „gaduły” (babillards), natomiast Diderot uważał, że placówki te uprawiają jedynie „naukę słów” (science des mots)11. Z kolei d’Alembert, w zamieszczonym w Encyklopedii haśle poświę-conym kolegiom, wytknął tym instytucjom bezużyteczność praktykowanego przez nie tradycyjnego nauczania, zdominowanego scholastyczną filozofią i klasyką12 . ocena gimnazjów protestanckich pozostaje wciąż kwestią otwartą.

7 Zob.: k. Marciniak, Cicero vortit barbare, Gdańsk 2009.8 k. Marciniak, Pro Cicerone poeta. Poezja Marka Tulliusza Cycerona na przestrzeni stule-

ci, Warszawa 2008, s. 13: „Wyobraźmy sobie zatem, jaką radość udręczonym pokoleniom uczniów sprawiało myślenie z wyższością o (nie)sławnym wersie o fortunatam natam me consule Romam! Co za przyjemność kryła się w możliwości bezkarnego krytykowania linijki cedant arma togae, concedat laurea laudi! Jak wielką pociechą była świadomość, że istniało chociaż jedno pole literatury łacińskiej, na którym święty Tulliusz, najgenialniejszy stylista rzymu, przegrał batalię z językiem... Prawdziwa Schadenfreude!”.

9 Cyt. za: k. Marciniak, Pro Cicerone poeta, s. 348.10 Ibidem .11 J. De Vigurie, J. de Viguerie, Les collèges en France, w: Histoire Mondiale de l’ Éducation,

t. 2: De 1515 à 1815, red. G. Mialaret, J. Vial, Paris 1981, s. 313.12 D. Julia, Une réforme impossible: le changement de cursus dans la France du 18 siècle,

„Actes de la recherche en Science Sociales” 1983, s. 47–48; M. M. Compère, Du collège au


Studia poświęcone literaturze klasycznej były niezbędne w kształceniu dwo-rzanina, posła, dyplomaty i urzędnika. łacina stała się instrumentem, którym naród polityczny rzeczypospolitej dokonywał wykładni świata, a także rozwią-zywał kwestie prawnicze. Autorzy antyczni dostarczali wzorów cnót moralnych i politycznych oraz elegancji w zachowaniu i w mowie13. łacina i greka długo więc stanowiły fundament programu gimnazjów i kolegiów. Akcentowano przez to „wartość klasycznej tradycji’, naturalnie przedstawianej jedynie w ramach ak-ceptowalnych przez chrześcijaństwo14. te właśnie ramy wydają się bardzo ważne. tworzyli je w różnym wymiarze katolicy i protestanci. Generał zakonu klaudiusz Akwawiwa, autokrata, który zatwierdził w 1599 r. Ratio studiorum, zawzięcie walczył z zamiłowaniem nauczycieli i wychowanków do autorów klasycznych, uważając ich za obscenicznych i pogańskich15. towarzystwo Jezusowe lokowało kolegia szczególnie w miejscach zagrożonych protestantyzmem, aby pokonać wy-znaniowych rywali właśnie „starannie przemyślaną humanistyczną pedagogiką”16 . Jezuici nie traktowali dorobku starożytnych jako źródła ułatwiającego zrozumienie antycznej cywilizacji. Pozostając na usługach towarzystwa, stawał się on głównie przykładem właściwego stylu. odmienny stosunek do tej spuścizny mieli Erazm z rotterdamu i Francesco Petrarka. Drugi z wymienionych nie starał się wykorzy-Francesco Petrarka. Drugi z wymienionych nie starał się wykorzy-Petrarka. Drugi z wymienionych nie starał się wykorzy-stywać tekstów antycznych do potwierdzenia własnych przekonań, lecz usiłował możliwie wiernie odtworzyć oraz zrozumieć odmienność minionego i fascynujące-go świata17. Podobnie jak Petrarka traktowali antyk profesorowie luterańscy18 .

W końcu XVi w. placówki protestanckie swymi rozwiązaniami organizacyj-nymi i różnorodnością tematyki lekcyjnej znacząco wyprzedziły kolegia jezuickie i pozostałe szkoły katolickie w rzeczypospolitej. Wiemy, że w krajach i na tych obszarach, gdzie zwyciężył protestantyzm, kontrolę nad edukacyjnymi przemia-nami przejęli świeccy: królowie, książęta oraz władze miast. Czołowe placówki

lycée (1500–1850). Généalogie de l’enseignement secondaire français, Paris 1985, s. 169–173 .

13 Zob.: Łacina jako język elit, koncepcja i redakcja naukowa J. Axer, Warszawa 2004; L. Wit-kowski, Nauka łaciny i greki w Toruńskim Gimnazjum Akademickim w XVI–XVIII w., w: Księ-ga Pamiątkowa 400-lecia Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, t. 1: XVI–XVIII w., red . Z. Zdrojewski, toruń 1972, s. 71–112.

14 P. rietbergen, Europa. Dzieje kultury, przekł. r. Bartołd, Warszawa 2001, s. 218.15 J. C. H. Aveling, The Jesuits, London 1981, s. 216.16 E. ulčinaitė, Tradycja i nowatorstwo w wykładach retoryki w kolegiach jezuickich w XVII–

XVIII wieku, w: Jezuicka ars educandi . Prace ofiarowane Księdzu Profesorowi Ludwikowi Piechnikowi SJ, red. M. Wolańczyk, S. obirek, kraków 1995, s. 243.

17 Zob.: P. Salwa, Słowo wstępne, w: F. Petrarca, O niewiedzy własnej i innych. Listy wybrane, przygotowali do druku W. olszaniec, A. Gorzkowski, przy współpracy P. Salwy, Gdańsk 2004, s. 6.

18 t. Bieńkowski, Antyk w literaturze i kulturze staropolskiej (1450–1750). Główne problemy i kierunki recepcji, Wrocław 1975, passim .


luterańskie dużo szybciej niż katolickie dostosowywały swój profil do oczekiwań społecznych. Przykład stanowią wspierane organizacyjnie i finansowo przez rady miast gimnazja w Prusach królewskich.

na strukturę i program tych szkół, opanowanych głównie przez mieszczan, wywierała wpływ przede wszystkim kultura protestancka – elitarna, erudycyjna i otwarta na nowe prądy filozoficzne oraz naukowe, płynące głównie z niemiec i niderlandów19. W gimnazjum gdańskim, od 1580 r. zorganizowanym na wzór uniwersytecki, otwierano katedry teologii, prawa i historii, filozofii, retoryki i po-etyki, medycyny i fizyki, greki i języków orientalnych oraz matematyki. W 1589 r. utworzono tam lektorat języka polskiego20. Profesorowie Ateneum Gdańskie-go od początku działalności pragnęli wykształcić młodych patrycjuszy na przy-szłych doradców królów i magnaterii, mężów stanu i mówców21. uczęszczanie do szkoły było wówczas domeną mniejszości, głównie elit22. Podstawą do objęcia wyższych godności w miastach Prus królewskich stawały się przede wszystkim osobiste zdolności, wiedza i doświadczenie. W Gdańsku, a w mniejszym stopniu także w toruniu i Elblągu, dostęp do rad miejskich zaczęła monopolizować grupa uczonych – homines litterati. Absolwenci uniwersytetów, zwłaszcza po studiach prawniczych, w drugiej połowie XVii i w XViii w. zostawali burmistrzami i raj-cami, tworząc warstwę zawodowych polityków oraz wypierając dotychczasowych przedstawicieli patrycjatu: zamożnych mieszczan reprezentujących rody kupieckie i bankierskie23 .

19 G. Schramm, Polska w dziejach Europy Środkowej. Studia, Poznań 2010, s. 137.20 Ibidem, s. 133–134: „Fakt, że w Gdańsku wielu mieszczan, przede wszystkim kupców, świet-

nie znało język polski, nie skłaniał rady i cechów do ograniczenia uprzywilejowanej pozycji języka niemieckiego”. Por.: E. Czerniakowska, Lektorzy języka polskiego w Gdańskim Gim-nazjum Akademickim za panowania króla Stanisława Augusta, „teki Gdańskie” 2005, t. 6/7, s. 7–1; r. Pawłowska, Nauczanie języka polskiego w Gdańsku w XVII wieku, w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. 1, s. 229–246.

21 J. Budzyński, Dawne humanistyczne Gimnazjum Akademickie w Gdańsku, w: Gdańskie Gim-nazjum Akademickie, t. 4: W progach muz i Minerwy, red. Z. Głombiowska, Gdańsk 2008, s. 7–69; J. Małłek, Początki humanizmu w Prusach, „Zapiski Historyczne” 2001, t. 66, z. 4, s. 19–27; L. Mokrzecki, Luterańskie gimnazja akademickie w strukturze oświaty okresu staropolskiego, w: idem, Wokół staropolskiej nauki i oświaty. Gdańsk – Prusy Królewskie – Rzeczpospolita, Gdańsk 2001, s. 313–314; M. Pawlak, Z dziejów świetności Gimnazjum El-bląskiego w epoce Odrodzenia i Baroku, Gdańsk 1985; W. Pniewski, Język polski w dawnych szkołach gdańskich, Gdańsk 1974; S. Salmonowicz, Prusy Królewskie w XVII–XVIII wieku. Studia z dziejów kultury, toruń 2002.

22 W. reinhard, Życie po europejsku. Od czasów najdawniejszych do współczesności, Warszawa 2009, s. 235.

23 E. Cieślak, Konflikty polityczne i społeczne w Gdańsku w połowie XVIII wieku, Wrocław 1972, s. 33–36; J. Dygdała, Elity polityczne, s. 119–137; A. kardas, Elity władzy w Toruniu w XVII wieku. Mechanizmy kształtowania się i wymiany grup rządzących, toruń 2004, s. 196–199, 225–230. Zob. też: k. Mikulski, Elity władzy wielkich miast pruskich w XIII–XVIII


należy przyznać, że możliwość lukratywnej kariery młodzieży w rzeczypospo-litej utrudniał słaby rozwój takich instytucji, jakie w Europie Zachodniej dawały za-trudnienie licznym synom szlachty średniej oraz wysoko wykształconemu bogate-mu mieszczaństwu: rozbudowany aparat administracyjny, urzędy kolegialne, tajne rady, armia i flota handlowa, a w odniesieniu do rodzin arystokratycznych – dwór królewski w znaczeniu silnego centrum władzy państwowej. W Polsce i na Litwie funkcje związane z prawem, finansami i polityką zagraniczną spełniali przedstawi-ciele stanu szlacheckiego. Wybierani byli przez sejmiki (w skali kraju – przez sejm) albo należeli do klienteli magnackiej. Podkreślmy, że obie drogi kariery wyraźnie się zazębiały. urząd traktowany jako zawód nie stał się dźwignią awansu społecz-nego, lecz stanowił przeważnie dodatek do życia ziemiańskiego, postrzegany był jako zaszczyt i obowiązek wobec braci szlacheckiej i rzeczypospolitej. Specy-ficzny charakter życia politycznego wytworzył odrębny typ urzędnika ziemskiego oraz działacza sejmikowego i sejmowego. Ambitny i sprawny polityk, szczególnie gdy związał się z którymś z magnatów, mógł wieść życie wypełnione funkcjami publicznymi, które w innych krajach spełniali zawodowi urzędnicy24 .

Dla obdarzonej tak wieloma przywilejami szlachty korony i Litwy walor kwali-fikacji i wiedzy nie miał w karierze tak ważnego znaczenia, jak na Zachodzie, gdzie stanowił główną drogę zdobycia awansu oraz podtrzymania znaczenia i prestiżu. Szlachecka młodzież rzeczypospolitej dzięki przywilejowi urodzenia nie miała rywali w drodze do kariery wojskowej, godności świeckich i kościelnych, a naukę w kolegiach kończyła zwykle na klasie retoryki.

Synowie bogatej szlachty i magnaterii wykształcenie uzyskane w kraju uzu-pełniali podróżami edukacyjnymi. Szkoły katolickie promowały głównie ideał mówcy-polityka. Jezuici oraz pijarzy, odpowiadając na oczekiwania szlachty, czę-sto powtarzali, że młodzież ucząca się w ich szkołach powołana zostanie przede wszystkim do życia publicznego, do sejmików i sejmów, do sądów, obejmie staro-stwa, kasztelanie, wojewódzkie i ziemskie urzędy. nie upowszechniali konterfektu filozofa ani uczonego25 .

W długiej dyskusji towarzyszącej procesowi narodzin jezuickiej Ratio studio-rum często pojawiała się troska o zachowanie wolności badań i recepcję najnowszej myśli naukowej. Warto jednak zauważyć, że twórcy ustawy musieli uwzględniać

wieku (Próba analizy dynamicznej procesu długiego trwania), w: Genealogia – rola związ-ków rodzinnych i rodowych w życiu publicznym w Polsce średniowiecznej na tle porównaw-czym, red. A. radzimiński, J. Wroniszewski, toruń 1996, s. 324–325.

24 Zob.: A. Mączak, Grupy zawodowe w społeczeństwie stanowym, w: i. ihnatowicz, A. Mą-czak, B. Zientara, J. Żarnowski, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku, Warszawa 2005, s. 312; k. Zienkowska, Korzenie polskiego zacofania, w: Wiedza a wzrost gospodarczy, red . L. Ziemkowski, Warszawa 2003, s. 60–61.

25 k. Puchowski, Jezuickie kolegiach szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Studium z dziejów edukacji elit, Gdańsk 2007, passim .


sztywne stanowisko władz kościelnych: papieża, inkwizycji i dominikanów. Ratio była też wynikiem trudnego porozumienia samych jezuitów z poszczególnych pro-wincji. W rezultacie celowo dawała pedagogom znikomy margines swobody i nie sprzyjała otwartej postawie intelektualnej26 .

Można przyznać, że kolegia jezuickie dostarczały duży zasób wiedzy ogólnej. Adaptując selektywnie cenione dziedzictwo antyku, oddalały się jednak coraz bar-dziej od osiągnięć świata nauki i kultury. Erudycja nie mogła przecież w pożąda-nym stopniu ogarnąć rozwijających się i usamodzielniających dyscyplin.

Ratio studiorum z 1599 r. pomijała historię, politykę, prawo i języki nowożytne oraz kunszty rycerskie cenione w edukacji elit. Szkoły jezuitów, przyjęte przez elitarną klientelę zrazu z zadowoleniem, z czasem stawały się dla niej mniej atrak-cyjne, wręcz archaiczne. Humanistyczny model sprecyzowany w Ratio studiorum lekceważył edukację dla służby państwowej i działalności społecznej, przedkłada-jąc nawet dyletantyzm. Historyk zakonu, Stanisław Załęski, słusznie przyznał, że w kolegiach jezuickich rzeczypospolitej, oprócz humanistycznego wykształcenia, należało zadbać o gruntowniejszą znajomość historii, nauk politycznych i społecz-nych, obszerniejsze studia matematyki, zwłaszcza geometrii, a to z tego względu, „że ucząca się młodzież powołana kiedyś zostanie do życia publicznego, do sejmi-ków i sejmów, do sądów, starostw, kasztelanii, do wojewódzkich i ziemskich urzę-dów, a wreszcie do rzemiosła rycerskiego, gdzie, czy to w pospolitym ruszeniu, czy w pułkach zaciężnych, jako inteligentniejsza, prym dzierżyć miała”27. Dzięki tej innowacji zakon wyprzedziłby swoją epokę.

Wywód Załęskiego wymaga sprostowania. Program Ratio studiorum nie speł-niał oczekiwań elit zarówno w szlacheckiej rzeczypospolitej, jak i w monarchiach absolutnych. Załęski nie zauważył również, że postulowane dyscypliny były już obecne w gimnazjach protestanckich Prus królewskich.

innowacyjnego wpływu na kolegia nie wywarły też jezuickie akademie i uni-wersytety. Profesorowie towarzystwa Jezusowego, prawie całkowicie odchodząc z wielkich europejskich uczelni, nie nadali nowego kształtu tym instytucjom. We własnych uniwersytetach i akademiach nie promowali twórczego życia inte-lektualnego. Co prawda dysponowali zespołami uczonych, gotowych podjąć się tego wyzwania i próbujących je realizować, jednak większość ich wysiłków była udaremniana przez władze Zgromadzenia, a także przez konformizm większości zakonników, zadowalających się trwaniem w umysłowej rutynie, niekiedy nawet

26 Stosunek polskich i litewskich jezuitów do Ratio Studiorum został przedstawiony przez Lu-dwika Piechnika w studium Powstanie i rozwój jezuickiej Ratio Studiorum (1548–1599), kraków 2003. Z pracy Piechnika wyłania się często obraz umysłów niezależnych i twórczo reagujących na wskazania płynące z rzymu.

27 S. Załęski, Jezuici w Polsce, t. 1: Walka z różnowierstwem 1555–1608, cz. 1: 1555–1586, Lwów 1900, s. 105–106.


węższej i bardziej konserwatywnej niż w starych uniwersytetach28. Stwierdzenie to wydaje się podważać jeden z mitów historiografii jezuickiej, wedle którego to upór i konserwatyzm właśnie Akademii krakowskiej paraliżował reformatorskie działania jezuitów. Burzliwe dzieje tego sporu mają dla historii polskiego szkol-nictwa istotne znaczenie, rzucając cień na stan niemal całego nauczania w rze-czypospolitej29 .

Już założyciel towarzystwa Jezusowego, ignacy Loyola, zdecydował, że na uniwersytetach zakonu nie będzie się wykładało medycyny i prawa, jako „dzie-dzin dosyć obcych” zakonowi30. obie dyscypliny mogły być prowadzone jedynie przez profesorów spoza towarzystwa. takie ujęcie w programie nauczania studiów prawniczych (odmienne niż protestantów)31, z natury rzeczy torujących drogę ku działalności praktycznej, często politycznej, wydaje się zabiegiem uwsteczniają-cym szkoły, które podjęły się kształcenia elit duchownych i świeckich. Zaniedba-nie w szkolnictwie katolickim edukacji prawniczej zrodziło sytuację, o której pisał w Chudym literacie Adam naruszewicz:

niepięknie to, że sędzia nie zna prawa wcale,Chocia jaśnie wielmożnym bywa trybunale...32

Zakon dążył zarówno do dysponowania własną kadrą pedagogiczną, jak i do stworzenia własnych programów oraz podręczników. ta zmiana pogłębiła wśród członków zgromadzenia poczucie tożsamości, ale równocześnie oznaczała bardziej zamkniętą atmosferę intelektualną towarzystwa i osłabienie więzi z życiem nauko-wym innych niż jezuickie kolegiów.

W szkołach zakonnych dopiero w latach pięćdziesiątych XViii w. nauczycie-la klasy zastąpiono nauczycielem przedmiotu. Słabością kolegiów był brak wy-kładowców z prawniczym lub politologicznym wykształceniem uniwersyteckim.

28 J. C. H. Aveling, The Jesuits, s. 217–218, 221.29 Zob.: B. natoński, Jezuici wobec Akademii Krakowskiej w XVI wieku, kraków 2002.30 Konstytucje Towarzystwa Jezusowego wraz z przypisami Kongregacji Generalnej XXXIV

oraz normy uzupełniające zatwierdzone przez tę samą Kongregację, kraków–Warszawa 2001, s. 169.

31 t. Maciejewski, Prawo i prawnicy w Gdańskim Gimnazjum Akademickim (XVII–XVIII wiek), w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. 1, s. 361–400. Warto zauważyć, że Charles-Fran-çois-olivier rosette chevalier de Brucourt (1712–1755) w znanym traktacie poświęconym edukacji szlacheckiej młodzieży do zgłębienia prawa rzeczypospolitej zalecał Respublica Polonica duobus libris illustrata krzysztofa Hartknocha. Zob. Essai sur l’éducation de la noblesse. Par M. le Chevalier de**. Nouvelle edition corrigée & augmentée, Paris 1748, s. 325. Autor traktatu był porucznikiem francuskiej gwardii, odznaczonym za męstwo krzyżem Świętego Ludwika. Po karierze wojskowej studiował religię, historię, filozofię i języki. Współtwórca statutu l’école royale militaire .

32 A. S. naruszewicz, Chudy literat, w: idem, Satyry, wstęp i oprac. B. Wolska, kraków 2002, s. 140.


W zgoła odmiennej sytuacji znajdowały się czołowe gimnazja protestanckie, któ-rych profesorowie byli zwykle absolwentami zagranicznych uczelni, niekiedy ze stopniem doktora. Świadectwem wysokich kompetencji nauczycieli protestanckich były zajęcia, podczas których referowali oni wyniki własnych badań naukowych. tymczasem, większość nauczycieli zakonnych nie parała się nauką, przyjmując konwencję eklektyczną i upowszechniając owoce dociekań uczonych Europy. kształcenie nauczycieli jezuickich utożsamiano z formacją zakonną. Strategia za-konów skierowana była na pozyskanie władzy, a nie jej zmianę, dlatego zwierzch-ność towarzystwa często upominała nauczycieli, aby unikali drażliwych kwestii politycznych.

Przypomnijmy również, że już w okresie powstawania Ratio studiorum w za-konie pojawiały się próby szerszego uwzględnienia dyscyplin cenionych później m.in. w szkołach protestanckich. upadł projekt z 1586 r., zakładający utworzenie w każdym większym kolegium dwuletniego studium matematyki, a w Collegium romanum trzyletniego kursu pod kierownictwem najwybitniejszego wówczas jezu-ickiego matematyka krzysztofa klau (Claviusa), przygotowującego wykładowców tego przedmiotu dla całego towarzystwa33. Generał zakonu z niepokojem obserwo-wał lekceważący stosunek profesorów do Galena i Arystotelesa. Przeciwstawiał się wzmożonemu zainteresowaniu nauczycieli matematyką, astronomią, optyką i me-chaniką. należy również zauważyć, że wszelkie zmiany w programie nauczania musiały korespondować z nauką kościoła katolickiego, dlatego np. recepcja nauk ścisłych i nowożytnego przyrodoznawstwa była procesem opóźnionym, zwłaszcza w odniesieniu do szkół protestanckich34. W szkolnictwie jezuickim bardzo długo, bo prawie do połowy XViii w. nie przyjmowano heliocentryzmu kopernika, choć często, nieraz z uznaniem, o nim informowano35. tymczasem w luterańskim gim-nazjum w toruniu już w 1715 r. nie zgłaszano wobec heliocentryzmu żadnych zastrzeżeń. Podobnie było w Gdańskim Gimnazjum Akademickim. W placówkach tych już na początku XViii stulecia upowszechniano poglądy Christiana Wolffa36 .

33 Wymowne było uzasadnienie potrzeby równorzędnego traktowania nauk matematycznych z innymi przedmiotami. Podnoszono, że mogą być użyteczne dla gospodarki, np. dla żeglugi i rolnictwa. Zob.: L. Piechnik, Powstanie i rozwój jezuickiej Ratio studiorum, s. 121.

34 Zob.: M. Czerniakowska, Matematyka i fizyka w Gimnazjum Gdańskim, w: Gdańskie Gimna-zjum Akademickie, t. 1, s. 155–180.

35 Zob.: S. Salmonowicz, Pojezuicka szkoła Komisji Edukacji Narodowej w Toruniu, w: idem, Szkice toruńskie z XVII–XVIII wieku, toruń 1992, s. 121–122.

36 Por.: L. Mokrzecki, Krüger Piotr (1580–1639), w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwi-ślańskiego, red. S. Gierszewski, t. 2: G-K, red. Z. nowak, Gdańsk 1994, s. 520, gdzie autor stwierdził, że krüger, zrazu zwolennik geocentryzmu, już po 1618 r. przyjmował teorię ko-pernika. Zob. też: B. Bieńkowska, t. Bieńkowski, Kierunki recepcji nowożytnej myśli nauko-wej w szkołach polskich (1600–1773), cz. 1: Przyrodoznawstwo, Warszawa 1973, s. 72–73; M. Brodnicki, Filozofia w Gdańskim Gimnazjum Akademickim, w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. 1, s. 181–206.


Wiek XViii stanowił okres wiary w naukę, jej zastosowanie i konieczność upo-wszechniania osiągnięć poszczególnych dyscyplin. Pojawiały się częściej teksty pozbawione magicznego słowa imprimatur. nie można jednak mówić o „daleko idącej akceptacji nowych idei” w szkołach wyznaniowych. W 1706 r. XV kongre-gacja Generalna jezuitów nakazywała stanowczy powrót do arystotelizmu. uznała, że nie trzeba wydawać dekretu, „który mógłby być zniewagą dla zwolenników kartezjusza i nastawić ich wrogo”, ale poprosiła ojca generała o wystosowanie listu do całego towarzystwa, zabraniającego nauczania według nowoczesnych tenden-cji37. na przykład kartezjusz postrzegany był „jako nowator i bezbożnik”38. Wśród światlejszych nauczycieli zakonu nie brakowało również zwolenników newtona. ostatecznie XVi kongregacja (1730–1731) pozwoliła na wykłady fizyki doświad-czalnej, ale wobec nowych prądów filozoficznych nakazała obrać „pośrednią dro-gę” i pozostać przy Arystotelesie oraz św. tomaszu. Zbyt gorliwych zwolenników nowych systemów (amatores novitatum) rozkazała prowincjałom usunąć z kate-dry. następna kongregacja (1751), choć nadal polecała w fizyce drogę pośrednią i umiarkowaną, zdecydowała się wreszcie na wprowadzenie do szkół jezuickich nauk doświadczalnych39. Droga do światła była zatem iście ciernista. Słusznie pi-sano na łamach „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych” (1777):

Filozofia zdrowa wprowadzona,była kacerstwem, że Wolffa, newtona40 .

Zakony do połowy XViii w. zdawały się nie zauważać nie tylko osiągnięć oświaty protestanckiej, lecz także tego, że niedostatki szkół katolickich wynikały nie tyle z men-talności, bierności i braku aspiracji elit społecznych i państwa, ile z autonomicznej po-lityki edukacyjnej poszczególnych zakonów ponadnarodowego kościoła. Większość śmielszych wysiłków zmierzających do unowocześnienia nauczania była udaremnia-na przez przełożonych, a także przez oportunizm i konserwatyzm własnego środowi-ska. Dopiero kolegia szlacheckie, będące kompromisem wychowawczym, niezbęd-nym dla utrzymania wpływu na elity, niwelowały ponad półtorawiekowe opóźnienie w stosunku do czołowych gimnazjów luterańskich. Przyczyniły się także do unowo-cześnienia pozostałych szkół zakonnych, również w Prusach królewskich.

na tym tle dość wyjątkową pozycję zajmuje jezuickie kolegium w Starych Szkotach, w którym już od 1719 r., a zatem jeszcze przed powstaniem elitarnych

37 F. de Dainville, L’enseignement scientifique dans les collèges des Jésuites, w: L’enseigne-ment classique au XVIIIe siècle. Collèges et universitiés, red. P. Costabel, Paris 1986, s. 49.

38 Ibidem .39 k. Puchowski, Jezuickie kolegia, s. 130–131.40 Do najjaśniejszego Pana. Odwiedzającego Collegium Nobilium Scholarum Piarum podczas

dawania z rocznej aplikacyi dowodów przez Młódź szlachetną tam się edukującą, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” 1777, t. XVi.C.i, s. 88.


placówek dla szlachty, zaczęto oficjalnie uczyć francuskiego i niemieckiego41 . Po-dobnie było w jezuickiej placówce w toruniu42, a jednak te przykłady potwierdzają ponad stuletnie opóźnienie w stosunku do Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego i Gimnazjum toruńskiego Akademickiego, bo w świadomości rzymu:

Z tego, że obcym kto mówił językiemWątpiono dobrym by był katolikiem43 .

Protestanci zdystansowali katolików również w nauczaniu historii, która stała się w Gdańskim Gimnazjum Akademickim samodzielną dyscypliną już w 1600 r., a na początku XVii w. także w innych placówkach (1620 r. – toruńskie Gimna-zjum Akademickie). utworzone katedry historii lub prowadzone samodzielne wy-kłady z tego przedmiotu urzeczywistniały coraz powszechniej wysuwany postulat osobnego nauczania historii i stwarzały pomyślne warunki rozwoju edukacji histo-rycznej i działalności naukowej profesorów44 .

W drugiej połowie XVii stulecia protestanci przeprowadzili daleko idące zmiany w organizacji nauczania historii. W przodującej placówce, w Gdańskim Gimnazjum Akademickim, zatrudniano w latach 1655-1667 równocześnie dwóch wykładowców historii, z których jeden omawiał z uczniami dzieje rzeczypospo-litej i Prus królewskich, drugi natomiast – problematykę historii powszechnej, organizując w tym celu dysputy. W toruniu od lat siedemdziesiątych tegoż wie-ku uwzględniano na lekcjach historię kościołów protestanckich, czasy starożytne i analizowano dorobek historiograficzny antyku. Dzięki działalności naukowo-dy-daktycznej krzysztofa Hartknocha, a następnie Jerzego Wendego, skupiono się na dziejach rzeczypospolitej, Prus, Pomorza, historii kościołów i edycji kronik. Podczas lekcji podnoszono znaczenie nauk pomocniczych historii, zwłaszcza ge-nealogii i numizmatyki45 .

W XVii w. placówki protestanckie pod względem rozwiązań organizacyjnych i różnorodności tematyki lekcyjnej znacząco wyprzedziły kolegia jezuickie i pozo-stałe szkoły katolickie w rzeczypospolitej.

41 S. kościelak, Jezuici w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk–kra-ków 2003, s. 137.

42 o kondycji intelektualnej jezuickiego kolegium zob.: S. Salmonowicz, Pojezuicka szkoła Komisji Edukacji Narodowej w Toruniu, s. 116–135.

43 Do najjaśniejszego Pana, s. 88.44 L. Mokrzecki, Studium z dziejów nauczania historii. Rozwój dydaktyki przedmiotu w Gdań-

skim Gimnazjum Akademickim do schyłku XVii w., Gdańsk 1973; L. Mokrzecki, k. Pu-chowski, Pierwsi nauczyciele historii w szkolnictwie staropolskim, w: Nauczyciel historii. Ku nowej formacji dydaktycznej, red. M. kujawska, Poznań 1996, s. 7–15.

45 L. Mokrzecki, Stosunek do nauczania historii w szkolnictwie protestanckim Prus Królew-skich (XVI–XVIII wiek), „rozprawy z Dziejów oświaty” 1996, t. 38, s. 72–74.


Przypomnijmy, że Akwawiwa odrzucił postulat usamodzielnienia katedr histo-rii wysunięty w 1609 r. przez jezuitów Prowincji Litewskiej. ta ważna inicjaty-wa wypłynęła od szlachty i senatorów rzeczypospolitej, oczekujących na to, aby ich synowie uzyskali wykształcenie niezbędne do udziału w naradach sejmowych i prowadzenia spraw publicznych. Akwawiwa wniosek o utworzenie takich katedr w całości odrzucił, stwierdzając, że historii dosyć poświęcono miejsca w klasach poetyki i retoryki46. Jezuici jeszcze w 1818 r. na łamach „Miesięcznika Połockiego” gloryfikowali sposób nauczania, łączący studia łaciny z poznawaniem elementów historii, geografii starożytności, mitologii47. Jak zatem można zauważyć, jezuicka ars educandi nie jest wolna od „długiego trwania” dydaktycznych anachronizmów, w tym osobliwie traktowanej erudycji.

Skrypty retoryczne wskazują, że podobnie jak protestanci48, jezuici doceniali już na początku XVii w. walory historii dla nauczania polityki. Polityka w kole-giach zakonu stała się jednak pełnoprawną dyscypliną dopiero w drugiej połowie XViii w. dzięki karolowi Wyrwiczowi, rektorowi warszawskiego Collegium no-bilium Societatis Jesu.

Podręczniki Erazma z rotterdamu nie mogły znaleźć się w kanonie lektur szkół katolickich. nawet w dzisiejszych czasach trudno mówić o swobodzie w doborze lektur, zwłaszcza w edukacji seminaryjnej. o ile ślady stosowania książki tursel-liniego można rozpoznać w wykładach m.in. profesorów Gdańskiego Ateneum (Jana Schultza-Szuleckiego), to zgodnie z zaleceniami Biblioteki Possevina praca Sleidana znalazła się na indeksie lektur zakazanych dla szkół katolickich. Jezuita Jan kwiatkiewicz nazwał Sleidana „historykiem kłamliwym”49. Z czasem w do-borze książek kierowano się nie tylko wyznaniem autorów, lecz także wartością merytoryczną ich dzieł. Jezuita Jan Bielski uwzględnił w podręczniku Widok Kró-lestwa Polskiego również pisarzy protestanckich, wysoko oceniając ich dorobek. uczeń w podręczniku Bielskiego znajdował takie stwierdzenia wartościujące, np.: „Lengnich w mądrej swej rozprawie”, a także takie, że określone sądy albo opinie „gruntownie zbija Lengnich”50. Bielski obficie korzystał też z opracowań krzysz-

46 k. Puchowski, Edukacja historyczna w kolegiach jezuickich Rzeczypospolitej, Gdańsk 1999, s. 53–54.

47 Zob.: P. Chmielowski, Liberalizm i obskurantyzm na Litwie i Rusi (1815–1823), Warszawa 1898, s. 61–62.

48 „Studium politycznemu równym krokiem musi nadążać historia”; J. Pastorius, Palestra nobilium seu consilium, de generosorum adolescentium educatione..., (1654), cyt. za: Wy-bór źródeł do dziejów oświaty i nauki Pomorza Gdańskiego w XVII i XVIII wieku, oprac. k. kubik, Gdańsk 1965, s. 234; S. Salmonowicz, Toruńskie Gimnazjum Akademickie w la-tach 1681–1817, Poznań–toruń 1973, s. 149.

49 J. kwiatkiewicz, Roczne dzieje kościelne od roku pańskiego 1198 aż do lat naszych, kalisz 1695, s. 662.

50 Zob.: k. Puchowski, Edukacja historyczna w kolegiach jezuickich, s. 221.


tofa Hartknocha. W podręczniku Widok Królestwa Polskiego nie brakowało jednak wzmianek, które mogły budzić wśród uczniów ducha nietolerancji. Podziwiając kościół nMP w Gdańsku, wspomniał, że „krucyfiks w środku stojący głowę od-wrócił od pierwszy raz w nim karzącego [...] luterskiego kaznodziei”51 .

interesujące, że wiedzę o przyrodzie ojczystej czerpał Bielski z pierwszej polskiej encyklopedii przyrodniczej pióra Gabriela rzączyńskiego, związanego z kolegium gdańskim. W kolegium tym korzystano zapewne z kompendium geo-graficzno-historycznego Jana Drewsa Flos regnorum (Braniewo 1706). Jezuita braniewski zachwycał się „Prowincją Pruską”, żyznością jej pól, licznymi jeziora-mi, „wielością i wybornością miast”, zwłaszcza portami z „okrętów mnóstwem”, a także zwrócił uwagę na pracowitość i przedsiębiorczość mieszkańców („ludzka industria”). W stwierdzeniu, że „w całej Anglii nie masz osłów i wilków, oprócz tych, którzy na katolików są drapieżni”, wyczuwamy jednak bezsilność Drewsa jako teologa52. niemal pół wieku później jezuita Franciszek Paprocki powtórzył ten motyw. Jego Europa z części świata najprzedniejsza co prawda tytułem nawią-zywała do osiemnastowiecznej wizji Europy, której składnikami były: poczucie jedności i odrębności kulturowej, europocentryzm i uniwersalizm, ale Paprocki, pisząc o Anglii, podał, że obfituje ona w zboże, owce, konie, miód, cynę, ołów, srebro, miedź, żelazo, ale „nie rodzi wina, wilków, osłów”53. Protestanci nie pozo-stawali dłużni. Echa sporów wyznaniowych, które miały wpływ także na młodzież, przejawiają się też współcześnie, choć zwykle w formach bardziej cywilizowanych i dyskretnych niż podczas tumultu toruńskiego54 .

Wiemy, że oświecenie koncentrowało się wokół konwersacji. Ceniono krytycz-ny, pełen szacunku, otwarty dialog między wolnymi i autonomicznymi podmiotami. konwersacja umożliwiała wyostrzanie i doprecyzowanie poglądów55. W szkołach katolickich doceniono konwersację w drugiej połowie XViii w., szczególnie w ko-legiach szlacheckich56. Już autorzy renesansowych traktatów o wychowaniu, gło-sząc potrzebę kompetencji zawodowych, nie pomijali zarazem znaczenia ogłady

51 Ibidem, s. 223.52 k. Puchowski, Edukacja historyczna w kolegiach jezuickich, s. 123.53 F. Paprocki, Europa z części świata najprzedniejsza, przed tym od W.X. Franciszka Paproc-

kiego S.J. w Coll. Nobil. Warszawskim historii i geografii profesora, co do przedniejszych okoliczności z dołożeniem trzech tablic uniwersalnych Azji, Afryki i Ameryki i rozłożystszym Polskiej podziałem opisana, teraz dla większej wygody w nowy sposób opublikowana, Wilno 1765, s. 26–33.

54 S. Salmonowicz, Tumult toruński i jego mitologia, w: idem, W staropolskim Toruniu. Studia i szkice, toruń 2005, s. 76–105.

55 Ch. Clarck, Prusy. Powstanie i upadek 1600–1947, Warszawa 2009, s. 233–234.56 Zob.: B. Craveri, Złoty wiek konwersacji, Warszawa 2009, s. 558: „W ciągu XViii w. sie-

demnastowieczna koncepcja konwersacji jako sztuka podobania się jest często krytykowana. konwersacja nie powinna zmierzać tylko do ustanowienia społecznej zgody, powinna być wehikułem idei i pośredniczyć w opracowywaniu zbiorowej prawdy”.


towarzyskiej i znajomości dobrych obyczajów. Złożony szlachecki savoir vivre, w skład którego wchodziła m.in. zdolność prowadzenia towarzyskich konwer-sacji poświęconych wydarzeniom społeczno-politycznym oraz odpowiedniego witania hierarchów, stanowił istotną cechę obyczajowości tej warstwy57 .

Prowadzone przez jezuitów szkoły miały wyraźny prestiż i markę. W konwer-sacji i postawie, zachowaniu i manierach absolwentów było coś, co czyniło ich natychmiast rozpoznawalnymi58. Znamienny jest przy tym fakt, że Il Cortegiano Castiglione, kodeks ogłady i elegancji przeznaczony wyłącznie dla szlachetnie uro-dzonych, został zastąpiony w szkołach jezuickich przez podręcznik poświęcony „dobrym manierom i wytwornej rozmowie” – Galateo (1558) Giovanniego della Casy (1503–1556). Bardzo konkretne wskazówki autora zwrócone były do mło-dzieży szlacheckiej. nawiązywały jednak do rad udzielonych przez Erazma w roz-prawie De civilitate morum puerilum (1536) i mogły się stosować równie dobrze do dzieci niższego pochodzenia. użyteczne były dla wszystkich młodzieńców, którzy dzięki dobrej kondycji materialnej mieli szansę w przyszłości obracać się wśród ludzi światowych i bywać w salonach. Jezuici nieprzypadkowo zalecali Galatea uczniom, wiedząc, że ci nie zawsze wywodzili się ze stanu szlacheckiego. Był to jeden z przewodników „człowieka godnego” (honnête homme) XVii stulecia, któ-ry stopniowo wypierał „szlachcica” (gentilhomme) XVi w. Galateusz przysłonił Dworzanina Castiglione również w szkołach prowadzonych przez inne zakony, m.in. teatynów i pijarów59. kształtowano kulturę polityczną wychowanków, wy-trawnych mówców i mistrzów konwersacji.

Zdolność naszych antenatów władania słowem daleko przewyższa w tym za-kresie możliwości współczesnych Polaków. Swoboda i trafność słowa, łatwość ar-gumentowania i konstruowania wywodów, umiejętność posługiwania się wymową dla rozumowego dowodzenia racji, sprawne formułowanie sądów, panowanie nad językiem, elegancja, a zarazem naturalność tonu, to cenione przez elity umiejętno-ści wyniesione z ówczesnych szkół katolickich i różnowierczych60 .

rola magnaterii w przemianach szkolnictwa zakonnego zbliżona była do tej, jaką odegrał patrycjat Prus królewskich, którego ambicje edukacyjne znalazły od-

57 J. tazbir, Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit, upadek, relikty, Poznań 2002, s. 26.58 uczniów jezuickich porównywano do wychowanków ekskluzywnego Eton. Zob.: J. C. H.

Aveling, The Jesuits, s. 213.59 Zob.: H. Berger, The Absence of Grace: Sprezzatura and Suspicion in Two Renaissance Co-

urtesy Books, Standford 2000; i. Botteri, Galateo e galatei: La creanza e l’institutione della società nella trattatistica tra antico regime a stato liberale, roma 1999; J. Burckhardt, Kul-tura Odrodzenia we Włoszech. Próba ujęcia, przekł. M. kreczowska, wstęp M. Brahmer, Warszawa 1991, s. 112, 226, 228; J. Delumeau, Cywilizacja Odrodzenia, przekł. E. Bąkow-ska, Warszawa 1987, s. 336; n. Elias, Przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu, przekł. t. Zabłudowski, Warszawa 1980, s. 99, 104, 106 i n.

60 t. kostkiewiczowa, Oświecenie. Próg naszej współczesności, Warszawa 1994, s. 5.


zwierciedlenie w gimnazjach Gdańska, torunia i Elbląga. Warto również zauwa-żyć, że patrycjat fundował stypendia na studia zagraniczne nie dla kadry profesor-skiej, wybitnej, bo pozyskiwanej w drodze konkursów, lecz dla najzdolniejszych wychowanków gimnazjów61 .

Synowie szlachty z Prus królewskich stanowili stosunkowo liczną grupę wśród wychowanków kolegiów szlacheckich62. Mimo dotychczasowych ustaleń otwarte pozostaje pytanie, czy i w jakim stopniu absolwenci elitarnych, ponadregionalnych szkół zakonnych, gruntownie wykształceni, biegle władający językami obcymi, wrażliwi odbiorcy kultury, zajmując prestiżowe stanowiska polityczne, gospodar-cze i kulturalne, przenosili w dorosłe życie przekonania swych wychowawców. Pytanie to w pewnym stopniu odnosi się również do uczniów kolegiów jezuic-kich w Prusach królewskich, gdzie w ławach szkolnych, oprócz młodzieży szla-checkiej, osobno, ale w jednej klasie, zasiadali chłopcy z rodzin mieszczańskich i chłopskich.

W modelu kształcenia protestanckiej i katolickiej młodzieży Prus królewskich znajdujemy pola wspólne i odrębne. Warto zwrócić uwagę na dużo szybszą moder-nizację kształcenia w szkołach protestanckich. Szkoła, związana ściśle z potrzeba-mi miasta, potrafiła reagować na aspiracje mieszczańskiej klienteli. Program szkół zakonnych determinowały uświęcone tradycją i autorytetem hierarchów zakonu i ojców kościoła ustawy oraz reguły, długo trzymające się utartych wzorców.

Zasygnalizowane tu uwagi warto zakończyć postulatem opracowania w przy-szłości syntezy. Wzór dla niej mogłaby stanowić książka Paideia humanistyczna, czyli wychowanie do kultury. Studium z dziejów klasycznej edukacji w gimnazjach XVI–XVIII wieku (na przykładzie Śląska) pióra Józefa Budzyńskiego63 .

61 Zob.: E. kotarski, Fundacje stypendialne w dawnym Gdańsku, w: Gdańskie Gimnazjum Aka-demickie, t. 1, s. 67–85; idem, Rektorzy i profesorowie Gimnazjum Gdańskiego w XVII wieku, w: ibidem, s. 85–108.

62 W warszawskim Collegium nobilium jezuitów studiowali m.in.: Antoni i Franciszek kczew-scy – synowie Jana, wojewodzica malborskiego i starosty starogardzkiego; Józef Grąbczew-ski – syn tomasza, kasztelanica chełmińskiego, pisarza ziemskiego pomorskiego, następnie miecznika ziem pruskich, podkomorzego pomorskiego i wreszcie kasztelana chełmińskiego; Jędrzej, ksawery i Wojciech Lescy – chorążycowie malborscy; Wojciech Zawadzki – sędzic ziemski tucholski; onufry Lniski – surrogatorowicz grodzki skarszewski; Paweł Gostomski – później chorąży pomorski, syn Andrzeja, miecznika ziem pruskich, następnie podkomorzego malborskiego. Zob.: k. Puchowski, Edukacja młodzieży z Prus Królewskich w kolegiach szla-checkich Rzeczypospolitej, w: Między przeszłością a współczesnymi mediami. Z problemów historii, kultury i edukacji, red. P. kąkol, A. reglińska-Jemioł, Gdańsk 2009, s. 116–128.

63 J. Budzyński, Paideia humanistyczna, czyli wychowanie do kultury. Studium z dziejów kla-sycznej edukacji w gimnazjach XVI–XVIII wieku (na przykładzie Śląska), Częstochowa 2003 .


kaziMierz PUCHowski

CatHoLiC aNd ProtestaNt edUCatioN oF tHe soCiaL eLites iN tHe royaL PrUssia

s u M M a R y

the author discusses main aspects of the education system of burghers and nobility elites in the royal Prussia since the 2nd half of the 16th until the 18th century. He concludes that the humanistic paideia or education leading up to a higher level of culture – the kind of education which was taken first at home and afterwards during the so-called education trav-els abroad or most of all in Lutheran gymnasia and Jesuit colleges – was subject to differ-ent issues linked with reformation and counterreformation. in a selective way taking from the heritage of humanism both kinds of schools – Lutheran gymnasia and Jesuit colleges – could develop in terms of their teaching programs and organization structures. they also constituted a type of communities offering different models of education and upbringing as result of which they played a major role – sometimes integrative but sometimes disintegra-tive – in the multi-confessional and multicultural society of the royal Prussia. Education, religion and culture remained inextricably interwoven into the political and administra-tive life of this province being at the same time an important element of life choices and strategies adopted by young people. Another interesting fact was shaping the community of intellectuals and scholars looking above the confessional divisions or using textbooks by Catholic authors in Lutheran gymnasia or the schoolbooks by Protestant authors in the Jesuit colleges.

in the late 16th century Protestant schools due to a better organization and more various teaching programs were able to overtake the Jesuit colleges and other Catholic schools. the best Lutheran schools were in position to adjust their profile to meet social expecta-tions much faster and better than Catholic ones. the weakness of the Jesuit colleges was the shortage of lecturers who were trained at the universities in political philosophy or law. in a different situation were Protestant gymnasia, which had professors who had graduated usually from the universities abroad where they made their academic decrees. An example of a high quality of the education offered in Protestant gymnasia, might have been classes in which professors presented the results of their own research whereas most of teachers in the Jesuit colleges usually did not do any research by themselves and adopted an eclectic way of teaching. the training of Jesuit teachers was also under impact of the rigors of the monastic life. the modernization process of Catholic schools started only in the 1st half of the 18th century.


MariaN CHaCHaJLUBLiN

Czy w XViii wiekU drUkowaNo w zaMośCiU tezy rozPraw doktorskiCH z Prawa rzyMskiego?

odpowiedź na pytanie postawione w tytule artykułu wymaga rozważenia kil-ku zagadnień. Po pierwsze, trzeba omówić tezy dysput wydawane w Zamościu i dyskutowane w miejscowej Akademii. Po drugie, należy odtworzyć procedurę obowiązującą w tejże Akademii przy nadawaniu stopni naukowych, ze szczegól-nym uwzględnieniem prawa. W końcu należy zbadać prawnicze tezy i ustalić ich charakter.

najstarsze, znane dzisiaj, drukowane tezy, stanowiące podstawę publicznej dys-puty odbytej w Akademii Zamojskiej, ukazały się w 1603 r. W XVii w. zostały ogłoszone drukiem co najmniej 34 tezy dysput. Wyjątkowy wzrost liczby takich publikacji nastąpił po wydaniu 3 października 1746 r. przez Jerzego Laskarysa, infułata ołyckiego i biskupa zenopolitańskiego, dekretu reformacyjnego, będącego rezultatem przeprowadzonej przez niego wizytacji Akademii Zamojskiej. Zmusił on do dodatkowego wysiłku profesorów zamojskich, nakładając na nich obowią-zek prowadzenia publicznych dysput. każdy zamojski profesor raz w roku „in sua scientia publicas exponat theses”. natomiast nowi profesorowie wydziału teolo-gicznego i prawnego w ciągu 12 pierwszych tygodni nauczania powinni „actum publicum defendere”1 .

W XViii w., przed ogłoszeniem dekretu przez Laskarysa, wydano w Zamościu zaledwie siedem tez dysput, w latach zaś 1747–1784 – co najmniej 91 popisów egzaminacyjnych i tez dysput. Jak już zaznaczyłem, można te liczby potraktować przede wszystkim jako świadectwo skuteczności zaleceń Laskarysa, trzeba jed-nak pamiętać, że po pierwszym rozbiorze Zamość znalazł się w granicach Austrii, co z pewnością także wywarło wpływ na wzmożenie aktywności naukowej profe-sorów zamojskich w latach siedemdziesiątych i na początku lat osiemdziesiątych

1 J. k. kochanowski, Dzieje Akademii Zamojskiej (1594–1784), kraków 1899–1900, s. 263.

MariaN CHaCHaJ150

XViii w. Warto dodać, że spośród 34 tez wydrukowanych w XVii w. zachowały się do dziś egzemplarze 23, a z 98 popisów egzaminacyjnych i tez dysput opublikowa-nych w XViii w. dotrwały do naszych czasów egzemplarze zaledwie 44 tytułów2 .

Prowadzone w Akademii Zamojskiej dysputy dobrze utkwiły w pamięci jej ucznia, znanego z czasem poety, tłumacza i krytyka literackiego kajetana koźmia-na, który przebywał w Zamościu w latach 1781–1784. W pamiętnikach zanotował on, że w budynku Akademii na środku ogromnych sal, zwanych sztubami, znajdo-wały się „dwie naprzeciw siebie katedry, przeznaczone do teologicznych i filozo-ficznych dysput”3 .

Formę klasycznych tez miały zamojskie druki z logiki, filozofii, prawa i teologii, kształt popisów uczniowskich natomiast przybierały pisane przez profesorów za-gadnienia dotyczące matematyki, geografii i języka francuskiego. W obliczeniach nie zostały uwzględnione mowy z retoryki, mające charakter ćwiczeń, ponieważ w rzeczywistości były to typowe panegiryki, bardziej związane z literaturą piękną niż z nauką.

Pierwszy rodzaj stanowiły tezy będące podstawą odbywanych przez studen-tów publicznych dysput. nawet pobieżne przejrzenie wykazu druków zamojskich zawierających tezy dysput studenckich opublikowanych po reformie Laskary-sa upoważnia do stwierdzenia, że większość spośród nich należy traktować jako podsumowanie rocznych wysiłków wykładowcy, a zarazem jako rodzaj egzami-nu studentów. Dokładniejsze badania przeprowadziłem na drukach pochodzących z lat 1771–1780. Większość dysput toczonych w tym czasie w Akademii Zamoj-skiej z udziałem studentów filozofii, teologii oraz prawa krajowego i kanonicznego odbywała się w lipcu (15 razy), a dużo rzadziej w czerwcu (6), następnie w sierpniu (3), najmniej zaś w maju (1)4 .

odbywanie dysput w określonych miesiącach (od maja do sierpnia) dowodzi, że wiązały się one z zakończeniem przez poszczególnych profesorów wykładów w Akademii. W związku z tym warto przypomnieć, że rok akademicki formalnie

2 Podane w tekście obliczenia zostały oparte na opracowanym przeze mnie wykazie popisów egzaminacyjnych i tez dyskutowanych w Akademii Zamojskiej w XVii i XViii w. Do jego sporządzenia zostały wykorzystane m.in.: k. i S. Estreicherowie, Bibliografia polska, t . 12–34, z. 1, kraków 1891–1951; ibidem, t. 34, z. 2, do druku z rękopisu S. Estreichera przygo-towała Z. otczykowa, kraków 2000, s. 261-263, 266–302; Biblioteka narodowa, Centralny katalog Starych Druków; S. Myk, Drukarnia Akademii Zamojskiej i jej dorobek edytorski, cz. 3: (Bibliografia), Lublin 1997 (maszynopis rozprawy doktorskiej przechowywany w Ar-chiwum uMCS w Lublinie).

3 k. koźmian, Pamiętniki, t. 1, wyd. M. kaczmarek, k. Pecold, wstęp oraz komentarz J. Wil-laume, Wrocław 1972, s. 89.

4 oczywiście, mogłem brać pod uwagę jedynie te druki, w których podano dokładne daty pub-licznej dysputy nad ich treścią. W tych obliczeniach pominąłem tezy dysput z prawa rzym-skiego, ale uwzględniłem z prawa kanonicznego, nawet wtedy, gdy były one opublikowane razem z tezami z prawa rzymskiego.

Czy w XViii wiekU drUkowaNo w zaMośCiU tezy rozPraw 151

kończył się w Zamościu pod koniec kwietnia, a nowy zaczynał na początku maja (zwykle 6 maja); wybór nowego rektora odbywał się w maju, najczęściej 10 ma-ja5. koniec roku akademickiego nie oznaczał rozpoczęcia wakacji, gdyż wkrótce rozpoczynały się nowe wykłady. Zgodnie z postanowieniem Laskarysa z 1746 r. letnia przerwa w zajęciach na wydziale teologicznym, medycznym, prawnym i dla studentów matematyki trwała od 29 czerwca do 8 września. W 1774 r. w całej Akademii Zamojskiej ustalono czas wakacji letnich od 13 lipca do 21 września, w 1780 r. natomiast, zgodnie z postanowieniem cesarza Józefa ii, wprowadzony został nowy czas wakacji letnich: od 22 lipca do 8 września6 .

Drugi rodzaj tez dysput stanowiły tzw. tezy pro loco. Miały one w Polsce sto-sunkowo długą tradycję. Już w XV w. na uniwersytecie krakowskim odbywały się dysputy pro loco. Były one rodzajem egzaminu, sprawdzianu umiejętności gra-duatów, którzy uzyskali stopnie naukowe na innej uczelni. Wynik takiej dysputy decydował o uznaniu stopnia naukowego zdobytego poza krakowem. W rezulta-cie poddany takiemu egzaminowi otrzymywał miejsce (locus) między bakałarzami lub doktorami uniwersytetu krakowskiego, mógł także zostać jego profesorem. W ostatnim wypadku mówiono o inkorporacji do danego wydziału7 .

Wspomniany egzamin odbywał się przed bakałarzami i magistrami uniwersy-tetu krakowskiego i nazywany był responsio pro loco albo dysputacją pro loco8 . Z czasem istotną rolę w tym swoiście rozumianym akcie nostryfikacji dyplomu zaczęły odgrywać specjalnie w tym celu drukowane tezy. Warto w końcu dodać, że w czasach saskich częstym zjawiskiem było odbywanie dysput pro loco przez magistrów sztuk wyzwolonych, którzy chcieli rozpocząć karierę na tzw. wyższych wydziałach (medycznym, prawniczym i teologicznym). Poddawali oni publicznej dyspucie przygotowane tezy, a dopiero później na podstawie odpowiednich kwestii zdobywali kolejno licencjat i doktorat9 .

Wracając do Zamościa natomiast, trzeba stwierdzić, że zachowały się infor-macje o 12 drukowanych tezach dysput pro loco wydanych w latach 1724–1779 przez 10 profesorów tamtejszej akademii. tezy te były dyskutowane w Akademii Zamojskiej z kilku powodów. Jednym z nich była potrzeba nostryfikacji uzyskane-go poza Zamościem (np. w krakowie) stopnia naukowego i uzyskanie inkorpora-cji do określonego wydziału. tez pro loco bronili też profesorowie nieposiadający stopnia naukowego z tej dziedziny wiedzy, o której dyskutowali (np. z teologii lub

5 J. k. kochanowski, Dzieje Akademii, s. 170. 6 Ibidem, s. 323–324, przypis 3. 7 k. Morawski, Historya Uniwersytetu Jagiellońskiego. Średnie wieki i Odrodzenie, t. 2, kra-

ków 1900, s. 395–397. 8 Conclusiones Universitatis Cracoviensis ab anno 1441 ad annum 1589, wyd. H. Barycz,

kraków 1933, s. 163; zob. także: H. Barycz, Historia Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu, kraków 1935, s. 141 i 602.

9 Szerzej o tym problemie będzie jeszcze mowa w tym artykule.

MariaN CHaCHaJ152

prawa). W rezultacie takiej dysputy uzyskiwali prawo do prowadzenia wykładów z dziedziny, z której nie posiadali stopnia naukowego.

Przykładowo, w 1734 r. ogłosił w Zamościu drukiem kwestię z logiki (De ob-jecto) w celu przyjęcia go do grona prowadzących publiczne wykłady w Akademii Zamojskiej („pro loco inter [...] publicarum lectionum professores obtinendo”) powołany na wykładowcę w Akademii Zamojskiej w 1730 r. Józef Słowakowicz, magister sztuk wyzwolonych i doktor filozofii Akademii krakowskiej (1727)10 . W 1747 r. natomiast wydał tezy pro loco z prawa kanonicznego Aleksander Jan trembiński, doktor obojga praw promocji zamojskiej i profesor „circa respon-sionem pro loco inter [...] superiorum facultatem doctores et professores”11. Wy-mienione dysputy pro loco miały różne cele. Słowakowicz chciał w ten sposób nostryfikować stopień otrzymany w krakowie, trembiński natomiast podporząd-kowywał się dekretowi Laskarysa i bronił publicznie actum publicum, który mie-li odbywać profesorowie na „wyższych” wydziałach (prawa i teologii) w ciągu sześciu tygodni od czasu objęcia katedry. na koniec inny przykład dysputy pro loco. W listopadzie 1774 r. Andrzej Gabriel kostkiewicz, doktor filozofii i pro-fesor (!) obojga praw, wydał Quaestio de testamentis ordinandis, aby po jej pu-blicznym przedyskutowaniu otrzymać stanowisko profesora obojga praw („pro loco inter clarissimos juris utriusque professores obtinendo”)12. Przez siedem lat kostkiewicz był wykładowcą, nie mając doktoratu z dziedziny prawa, doktorat bowiem obojga praw uzyskał w Akademii Zamojskiej dopiero w 1781 r.13 W tym wypadku kostkiewicz, odbywając dysputę pro loco, chciał udowodnić, że mimo nieposiadania doktoratu prawa ma odpowiednią wiedzę do prowadzenia wykła-dów z tej dziedziny.

na koniec informacji o tezach pro loco należy dodać, że w dotychczasowych opracowaniach bywały one mylone z rozprawami doktorskimi. Stało się tak w wy-padku wydanej przez Walentego Macieja teppera w 1779 r. dysertacji omawiającej rzymskie prawo spadkowe14. trudno bowiem przyjąć, że publikacja ta stanowiła

10 k. Estreicher, Bibliografia, t. 28, wyd. S. Estreicher, kraków 1930, s. 260; M. Chachaj, Wy-kształcenie profesorów Akademii Zamojskiej, w: W kręgu akademickiego Zamościa, red . H. Gmiterek, Lublin 1996, s. 138.

11 k. Estreicher, Bibliografia, t. 31, wyd. S. Estreicher, kraków 1936, s. 299. W rzeczywistości trembiński objął katedrę prawa kanonicznego. Zob.: Anacephaleosis professorum Acade-miae Zamoscensis. Wiadomość o profesorach Akademii Zamojskiej, wyd. J. A. Wadowski, Warszawa 1899–1900, s. 295.

12 k. Estreicher, Bibliografia, t. 20, kraków 1905, s. 155. kostkiewicz objął katedrę prawa rzymskiego w Akademii Zamojskiej 24 września 1773 r. Zob.: Anacephaleosis, s. 297.

13 Zob.: M. Chachaj, Wykształcenie profesorów, s. 130. 14 Por.: M. Dyjakowska, Rozprawa doktorska Walentego Macieja Teppera z zakresu rzymskiego

prawa spadkowego, „roczniki nauk Prawnych” 1999, t. 9, z. 1, s. 5–42; eadem, Prawo rzym-skie w Akademii Zamojskiej w XVIII wieku, Lublin 2000, s. 241–278. tepper objął katedrę prawa krajowego w Akademii Zamojskiej 6 sierpnia 1778 r. Zob.: Anacephaleosis, s. 297.


podstawę uzyskania przez niego doktoratu obojga praw (tepper zdobył ten stopień dopiero w 1783 r.!), skoro na karcie tytułowej wyraźnie określono inny cel odbycia publicznej dysputy: otrzymanie przez autora tez, doktora filozofii (!), stanowiska wykładowcy na wydziale prawa (pro loco in Facultate Juridica capessendo)15 .

trzecim typem były tezy doktorskie. W związku z tym należy jednak wyja-śnić, że zarówno w krakowie, jak i w tych ośrodkach zagranicznych, w których profesorowie zamojscy zdobywali stopnie naukowe, od kandydata do doktoratu niezatrudnionego na danym uniwersytecie nie wymagano napisania i wydania drukiem osobnych tez. Wystarczyło złożenie odpowiednich egzaminów. Podobnie było i w Akademii Zamojskiej, gdzie magisterium sztuk wyzwolonych i doktorat filozofii (był to jeden stopień naukowy) można było otrzymać (zasady zostały usta-lone w 1635 r.) po spełnieniu wymogów formalnych i złożeniu egzaminu ustnego trwającego cztery dni16 .

odmienna procedura, bardziej rygorystyczna, obowiązywała w Akademii Za-mojskiej w XVii w. na wydziale prawa. Ciekawe szczegóły dotyczące tego zagad-nienia zawierają zapiski zamojskiego profesora Bazylego rudomicza. Podał on, że 22 marca 1663 r. rozpoczął pisanie tez przeznaczonych na egzamin decydują-cy o otrzymaniu przez niego doktoratu obojga praw. W ciągu następnych tygodni rudomicz studiował różne dzieła, przygotowując się nie tylko do czekającego go egzaminu, lecz także do prowadzenia wykładów. Po upływie miesiąca (21 kwiet-nia) rudomicz przygotował decisiones (tezy), przeznaczone zarówno na egzamin prywatny, jak i publiczny. Dnia 25 kwietnia złożył prywatny egzamin w obecności dziekana kapituły zamojskiej Andrzeja kłopockiego (był zastępcą kanclerza Aka-demii), kustosza kapituły zamojskiej Wojciecha Gryglickiego i Wojciecha Murzyń-skiego, kanonika zamojskiego. następnego dnia odbyła się uroczysta publiczna promocja17. Wszyscy trzej egzaminatorzy posiadali doktoraty obojga praw i rudo-micz otrzymał taki sam stopień18 .

15 Fotografia karty tytułowej dysertacji teppera w: M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 314. 16 J. k. kochanowski, Dzieje Akademii, s. 93–94; H. Gmiterek, Promocje doktorskie w Akade-

mii Zamojskiej, w: W kręgu akademickiego Zamościa, s. 228; M. Dyjakowska, Prawo rzym-skie, s. 194–195.

17 B. rudomicz, Efemeros czyli Diariusz prywatny pisany w Zamościu w latach 1656–1672, cz. 1, oprac. M. L. klementowski, W. Froch, Lublin 2002, s. 299–303.

18 W polskim tłumaczeniu Diariusza mowa jest o otrzymaniu przez rudomicza doktoratu z prawa rzymskiego. kanonik Murzyński także został nazwany doktorem prawa rzymskiego. Porównanie przekładu z łacińskim oryginałem (zob.: Biblioteka narodowa w Warszawie, rkps BoZ 1547, s. 155–156) wykazało jednak, że tłumacz błędnie przekładał na język polski stosowany przez rudomicza skrót I. U. Doctor (doctoratus) jako doktor (doktorat) prawa rzymskiego, zamiast – obojga praw (iuris utriusque). Szerzej o ocenie polskiego przekładu diariusza rudomicza zob.: M. Chachaj, O staropolskich rydwanach, franciszkańskich „pre-zydentach” i innych problemach. Na marginesie polskiego przekładu „Diariusza prywatne-go” Bazylego Rudomicza, „Przegląd nauk Historycznych” r. 3, 2004, nr 1, s. 192–202.

MariaN CHaCHaJ154

informacje rudomicza upoważniają do stwierdzenia, że uzyskanie doktoratu prawniczego w Akademii Zamojskiej poprzedzone było prywatnym egzaminem i publiczną dysputą. W obu wypadkach kandydat do stopnia przedstawiał do dys-kusji rękopiśmienne tezy.

W XViii w., przed reformą Laskarysa, w Zamościu nadal nie było obowiązku drukowania prawniczych tez doktorskich, a doktoraty obojga praw nadawano po przeprowadzeniu dwudniowych egzaminów19. Mniejsze wymagania stawiano dok-torantom spoza Akademii, nieco surowsze wobec własnych profesorów. Dostrzegł ten problem wspomniany już Jerzy Laskarys i w swoim dekrecie reformacyjnym z 1746 r. postulował, aby w Akademii Zamojskiej przy nadawaniu stopni prze-prowadzać tentamen et examen zarówno w stosunku do własnych profesorów, jak i w odniesieniu do osób niezatrudnionych w Akademii, według wzoru obowiązu-jącego w Akademii krakowskiej20. Według Marzeny Dyjakowskiej, „termin tenta-men oznaczał mianowicie egzamin ogólny, obejmujący całość prawa kanonicznego i rzymskiego, natomiast examen polegał na rozwinięciu przez doktoranta postawio-nych mu szczegółowych kwestii prawnych”21 .

Polecenia Laskarysa nie zmierzały zatem w kierunku wprowadzenia w Akade-mii Zamojskiej rygorów obowiązujących w Akademii krakowskiej, gdzie – przy-kładowo – na wydziale prawa obowiązywała wyjątkowo uciążliwa procedura uzyskania członkostwa w tamtejszym kolegium Prawników. osiągnięcie w czasach saskich tego stanowiska stanowiło dla profesora uwieńczenie wieloletniej kariery. należało jednak przedtem przejść przez wszystkie etapy wypracowanego jeszcze w średniowieczu i powielanego przez stulecia porządku studiów: od bakalaure-atu sztuk wyzwolonych, przez magisterium sztuk wyzwolonych (doktorat filozo-fii), członkostwo w kolegium Mniejszym, aż do doktoratu z prawa22. Bakalaureat i magisterium sztuk wyzwolonych studenci otrzymywali na podstawie złożonych egzaminów. Wydania dysertacji i odbycia publicznej dysputy wymagano natomiast od starających się o wejście do kolegium Mniejszego, tzw. extraneów, czyli prowa-dzących zajęcia na uniwersytecie doktorów filozofii, niebędących członkami żad-nego kolegium, nazwanych przez Jędrzeja Śniadeckiego „profesorami zewnętrzny-mi”. Pisali oni zbiory tez z filozofii arystotelesowskiej lub ptolemejskiej astronomii (o objętości dwóch kart formatu folio) i publicznie ich bronili23. W rezultacie sta-

19 H. Gmiterek, Promocje doktorskie, s. 228. 20 J. k. kochanowski, Dzieje Akademii, s. 257–259, 265; M. Dyjakowska, Prawo rzymskie,

s. 196–197. 21 M. H. Dyjakowska, Promocje doktorskie z obojga praw w Akademii Zamojskiej w XVIII wie-

ku, w: Plenitudo legis dilectio. Księga pamiątkowa dedykowana prof. dr. hab. Bronisławowi W. Zubertowi OFM z okazji 65. rocznicy urodzin, red. A. Dębiński, E. Szczot, Lublin 2000, s. 113–114.

22 E. rostworowski, Czasy saskie (1702–1764), w: Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego w la-tach 1364–1764, t. 1, red. k. Lepszy, kraków 1964, s. 380, 383, 392.

23 Ibidem, s. 380–381, 391–392.


wali się członkami kolegium Mniejszego. Wreszcie po kilku latach pobytu w ko-legium Mniejszym profesorowie obierający prawniczą karierę akademicką druko-wali „kwestie” (o objętości od kilkunastu do kilkudziesięciu stron) dla uzyskania miejsca w kolegium Jurystów (były to tzw. dysputy pro loco). następnie czekało ich jeszcze napisanie i wydanie drukiem jednej lub dwóch kolejnych „rozpraw” (czyli zbiorów tez) na stopnie licencjata i doktora obojga praw24 .

tak rygorystyczne wymagania – niekiedy nieco łagodzone w stosunku do kon-kretnych osób – obowiązywały w odniesieniu do profesorów Akademii krakow-skiej. natomiast żądni tytułów świeccy i duchowni, którzy nigdy na uniwersytetach nie studiowali i nie posiadali stopni naukowych ze sztuk wyzwolonych, otrzymy-wali doktoraty bez większego wysiłku. W rezultacie nadane im doktoraty obojga praw stawały się zdobiącymi nazwisko – jak to trafnie ujął Emanuel rostworowski – tytułami, które „nie miały rangi akademickiej”25. Przykładowo, w 1767 r. doktorat obojga praw otrzymał w Akademii krakowskiej Antoni onufry okęcki, późniejszy biskup chełmski, następnie poznański i kanclerz wielki koronny. okęcki ukończył seminarium księży misjonarzy w Warszawie i nie studiował na żadnym uniwersy-tecie. nie posiadał też stopnia naukowego ze sztuk wyzwolonych i oczywiście nie napisał żadnej dysertacji w celu uzyskania doktoratu26 .

Zalecenia Laskarysa nie wpłynęły na wprowadzenie obowiązku drukowania tez doktorskich przez profesorów Akademii Zamojskiej. nic więc dziwnego, że wśród wydanych po 1746 r. druków jedynie dwa mają taki charakter. Chodzi tu o kwe-stie opublikowane przez profesorów Baltazara Dulewskiego i klemensa kantego Podziomkiewicza w 1751 r. na kartach tytułowych obu publikacji zaznaczono, że miały one być publicznie dyskutowane w celu zdobycia przez ich autorów dokto-ratów teologii (pro doctoratu in sacra theologia obtinendo)27 .

W liczbie 98 druków zawierających tezy dyskutowane w Akademii Zamojskiej w XViii w. znalazło się kilka dotyczących prawa kanonicznego i rzymskiego. Ze zrozumiałych względów wzbudziły one zainteresowanie lubelskich historyków prawa. Jako pierwszy wspomniał o nich Marek kuryłowicz i nazwał je „tezami rozpraw doktorskich”28. tenże badacz najwięcej uwagi poświęcił zamojskim „te-

24 Ibidem, s. 393–394. 25 Ibidem, s. 380. 26 H. Dymnicka-Wołoszyńska, Okęcki Antoni Onufry, w: Polski Słownik Biograficzny, t . 23,

s. 658. Zapewne już w czasie starań o uzyskanie doktoratu w krakowie nazwisko okęckiego zostało wpisane do metryki uniwersytetu krakowskiego w semestrze zimowym roku akade-mickiego 1766/67 wraz z nazwami wszystkich pełnionych przez niego funkcji. Zob.: Album studiosorum Universitatis Cracoviensis, t. 5, wyd. C. Lewicki, przy współpracy G. Zatheya, Cracoviae–Wratislaviae 1956, s. 157.

27 k. Estreicher, Bibliografia, t. 15, kraków 1897, s. 365; ibidem, t. 24, wyd. S. Estreicher, kra-ków 1912, s. 417.

28 Zob.: M. kuryłowicz, Prawo rzymskie oraz prawo kanoniczne w programie studiów prawni-czych Akademii Zamojskiej, w: Akademia Zamojska i jej tradycje, red. B. Szyszka, Zamość

MariaN CHaCHaJ156

zom doktorskim” w studium opublikowanym w 1999 r. nie tylko wymienił ich ty-tuły (Decisiones juridico-civiles ex libro I Institutionum Imperialium – 1774, Pro-positiones juridicae ex jure canonico et civili desumptae – 1778, oraz Propositiones ex jure canonico et civili desupmtae – 1779)29, lecz także przedrukował pochodzące z 1778 r. Propositiones juridicae, stwarzając możliwość zapoznania się z nimi in-nym badaczom30 .

Stopień znajomości prawa rzymskiego w wymienionych zbiorach tez zbadała Marzena Dyjakowska. Podrozdział rozprawy dotyczący tej kwestii nosi wprawdzie tytuł: „tezy z zakresu prawa rzymskiego jako podstawa egzaminu doktorskiego”31, ale w jego treści autorka nie zajęła jednoznacznego stanowiska. Postulując prowa-dzenie dalszych badań, wysunęła przypuszczenie, że:

[...] przynajmniej niektóre z prezentowanych w niniejszej rozprawie zestawów tez czte-rech wychowanków zamojskiej Almae Matris stanowiły podstawę egzaminu na niż-sze stopnie naukowe, a być może egzaminu doktorskiego z filozofii, nie zaś z obojga praw32 .

W konkluzji stwierdziła jednak:

[...] uznanie zachowanych tez jurydycznych za tezy egzaminacyjne dla kandydatów do stopnia doktora obojga praw nie przedstawiają [! – M. Ch.] się jednoznacznie. Z kolei kategoryczne odmówienie tezom takiego charakteru również nie znajduje pełnego opar-cia w dostępnym materiale źródłowym33 .

niejednoznaczne i ostrożne stanowisko zajęte przez Marzenę Dyjakowską – z pewnych względów zrozumiałe – można jednak poddać krytyce, ponieważ wbrew przytoczonym opiniom stan zachowania źródeł umożliwia ustalenie cha-rakteru omawianych tez prawniczych.

Do naszych czasów zachowały się informacje o istnieniu siedmiu druków za-wierających tezy dysput z prawa rzymskiego prowadzonych w Akademii Zamoj-skiej w latach 1771–1782. Wymieniam je w kolejności chronologicznej:1 . 1771 – Decisiones juridico-civiles ad quatuor libros Institutionum D. Justiniani

imperatoris. [na końcu druku:] Defendentur a Gregorio Bielawski et a Grego-rio Kostecki theologiae et utriusque juris auditoribus sub assistentia sui profes-

1994, s. 43; idem, Z badań nad Akademią Zamojską, w: Studia z historii państwa, prawa i idei. Prace dedykowane profesorowi Janowi Malarczykowi, red. A. korobowicz, H. ol-szewski, Lublin 1997, s. 214.

29 M. kuryłowicz, Nauczanie prawa w Akademii Zamojskiej w świetle wybranych tekstów źród-łowych, „łacina w Polsce” 1999, z. 7–9, s. 231, 243, 248 przypis 48.

30 Ibidem, s. 231–241. 31 M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 205–228. 32 Ibidem, s. 228. 33 Ibidem, s. 229.


soris. [Zamosci] 1771, w czwórce, 1 arkusz (= 4 karty)34 . opis egzemplarza znany jest tylko z bibliografii.

2 . 1774 – Decisiones juridico-civiles ex libro I Institutionum Imperialium . [na końcu:] Defendentur a Conrado Badowski venatoris Ravensis, notarii castren-sis Lublinensis filio, juris civilis et philosophiae auditore in assistentia Andreae Gabrieli Kostkiewicz juris civilis professore... [Zamosci 1774], w czwórce, kart 435. Wbrew tytułowi, jak to stwierdziła Marzena Dyjakowska na podstawie ana-lizy egzemplarza zachowanego w Bibliotece Zakładu narodowego im. ossoliń-skich we Wrocławiu, tezy zostały oparte nie tylko na pierwszej, lecz także na drugiej księdze instytucji Justyniana36. Dysputa miała się odbyć 11 lipca.

3 . 1775 – Decisiones juridico-civiles ex libro III Institutionum Justiniani. [na końcu:] Defendentur a Conrado Badowski notarii castrensis Lublinensis filio sacrorum canonum, juris civilis et matheseos auditore in assistentia Andreae Gabrielis juris utriusque professoris..., [Zamosci 1775], w czwórce, 1 arkusz (= 4 karty)37. opis tego druku jest znany tylko z bibliografi i. Wprawdzie w tytu-opis tego druku jest znany tylko z bibliografii. Wprawdzie w tytu-le umieszczono informację, że tezy zostały oparte na iii księdze instytucji, ale – podobnie jak dyskutowane rok przedtem – musiały zawierać także materiał z pozostałej, niewymienionej z nazwy księgi, w tym wypadku – czwartej.

4 . 1777 – Theses canonicae et civiles quas quatuor auditores juris utriusque ni-mirum; Joannes Słonecki, canonicus Camenecensis, Mathaeus Złoba, philoso-phiae magister, Antonius Kamienski, philosophiae magister, et generosus Krup-czynski publice in Collegio Academico Universitatis Zamoscensis Anno Domini 1777 diebus Junii propugnaverunt. Sub assistentia suorum respective profes-Sub assistentia suorum respective profes-sorum, scilicet; M. M. Dominici Rydulski, juris canonici, Andreae Kostkiewicz Institutionum jurus civilis, actualium professorum, canonicum Zamoscensium . [Zamosci 1775], w czwórce, kart 838 . tezy z prawa rzymskiego oparte na iii (nr i–XiX) i iV (nr XX–XXXViii) księdze instytucji Justyniana obejmują karty B1–B4.

34 k. Estreicher, Bibliografia, t. 15, s. 101. 35 Ibidem, t. 20, kraków 1905, s. 154. W innym miejscu (t. 15, s. 101) k. Estreicher, powołując

się na egzemplarz tego druku zachowany w ossolineum, podał następujący jego opis: Deci-siones juridico civiles ex Libro I. Institutionum Imperialium, z datą 1777, w czwórce, kart 4. Ponieważ do dzisiaj zachował się egzemplarz w ossolineum z 1774 r. noszący identyczny tytuł, należy przyjąć, że mamy tu do czynienia z pomyłką Estreichera co do daty wydania, skoro inne elementy opisu (format i liczba kart) są identyczne.

36 M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 206. Przy okazji warto zauważyć, że Badowski nie był synem „notariusza zamkowego”, lecz pisarza grodzkiego, bo tak należy oddać po polsku łacińskie określenie notarius castrensis .

37 k. Estreicher, Bibliografia, t. 20, s. 154. 38 opis na podstawie niewykorzystanego w literaturze prawniczej egzemplarza, zachowanego

w Bibliotece ossolineum, sygn. XViii-5433-iii. Pisownia została zmodernizowana i rozwią-zane skróty. Por.: k. Estreicher, Bibliografia, t. 28, s. 252.

MariaN CHaCHaJ158

5 . 1778 – Propositiones juridicae ex jure canonico et civili desumptae. [na końcu:] Defendentur publice in Collegio Studii Universitatis Zamoscensis [...] Ad objec-ta respondentibus V. Daniele Nyko a[rtium] l[iberalium] et philosophiae bac-calaureo et genoroso Valentino Szczęski juris utriusque auditoribus, [Zamosci 1778], w ósemce, kart 1639 . tezy z prawa rzymskiego (łącznie 60) oparte zostały na i i ii księdze instytucji Justyniana40. Dysputa miała się odbyć 16 lipca.

6 . 1779 – Propositiones ex jure canonico et civili desumptae. [na końcu:] Defen-dentur publice in Collegio Studii Universitatis Zamoscensis [...]. Ad objecta re-spondentibus V. Matthaeo Kosiarski a[rtium] l[iberalium] et philosophiae bac-calaureo, et generoso Valentino Szczęski sacrae theologiae et juris utriusque auditoribus, [Zamosci 1779] w ósemce, kart 1641 . Do dzisiaj zachowały się trzy egzemplarze Propositiones. umieszczone w nich zagadnienia z prawa rzym-skiego, jak ustaliła Marzena Dyjakowska, pochodzą z iii i iV księgi instytucji Justyniana42. Dysputa była wyznaczona na 21 lipca.

7 . 1782 – Propositiones ex jure canonico et civili desumptae. [Zamosci 1782]43 .Przedstawione tu podstawowe informacje o siedmiu drukach wydanych w Za-

mościu i zawierających tezy z prawa rzymskiego pozwalają na krótkie podsumo-wanie. W 1771 r. przedmiotem dyskusji był wszystkie cztery księgi instytucji. W 1774 r. publicznie rozważano tezy z i i ii, a w 1775 r. – z iii [i zapewne z iV] księgi instytucji, a potem kolejno następujące księgi instytucji: w 1777 r. – iii i iV, w 1778 r. i–ii, w 1779 r. zaś – iii–iV.

Fakty te należy połączyć z wiadomością zawartą w tytule zachowanego w Bib-liotece narodowej rękopisu, zawierającego tekst wykładów z prawa rzymskiego prowadzonych przez Wawrzyńca Żłobę w Akademii Zamojskiej. Wynika z niej jednoznacznie, że oparty na czterech księgach instytucji Justyniana kurs prawa rzymskiego trwał w Zamościu dwa lata44 .

Wiadomo, że Wawrzyniec Żłoba prowadził wykłady z prawa rzymskiego w Aka-demii Zamojskiej od 25 lutego 1765 do 1766 r. i od 4 stycznia 1769 do 24 września 1773 r., kiedy to objął katedrę procesu kanonicznego45. nie ulega zatem wątpliwo-ści, że to pod jego kierunkiem (sub assistentia sui professoris) studenci Bielaw-ski i kostecki dyskutowali w 1771 r. tezy obejmujące problematykę zawartą we wszystkich czterech księgach instytucji Justyniana. Ponieważ przedstawione tezy

39 Z egzemplarza znajdującego się w Bibliotece Wojewódzkiej im. Hieronima łopacińskiego w Lublinie wydał M. kuryłowicz. Zob.: idem, Nauczanie prawa, s. 231–241.

40 M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 211–216. 41 k. Estreicher, Bibliografia, t. 20, s. 128; t. 25, wyd. S. Estreicher, kraków 1913, s. 287. 42 M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 222. 43 istnienie tego druku odnotował jedynie J. k. kochanowski, Dzieje Akademii, s. LXiV. nie

podał on jednak żadnych szczegółów, dotyczących jego objętości i treści. 44 M. kuryłowicz, Nauczanie prawa, s. 220; M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 131–133. 45 Anacephaleosis, s. 296–297; por.: M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 127.


dotyczyły czterech ksiąg instytucji, można założyć, że stanowiły one podsumowa-nie dwuletniego kursu prawa rzymskiego. konsekwentnie zatem trzeba stwierdzić, że taki kurs prawa rzymskiego rozpoczął się w 1769, a zakończył w 1771 r., następ-ne zaś dwulecia wykładowe musiały się odbyć w latach 1771–1773, 1773–1775, 1775–1777, 1777–1779, 1779–1781 i 1781–1783 .

Zachowane informacje wskazują, że z wyjątkiem pierwszego druku, zawierają-cego problematykę aż czterech ksiąg instytucji, w pozostałych latach dyskutowano na temat dwóch ksiąg instytucji: w latach parzystych poddawano pod dyskusję w Akademii Zamojskiej tezy prawnicze z zakresu i i ii księgi instytucji Justyniana, w latach zaś nieparzystych – iii i iV. Świadczy to o tym, że dwie księgi przerabiano w ciągu pierwszego roku trwania kursu, a dwie następne w trakcie drugiego roku. równocześnie stanowi to dowód na to, że przypuszczenie o czasie trwania po-szczególnych dwuletnich kursów prawa rzymskiego w Akademii można traktować jako pewnik.

Podkreślić należy, że spośród siedmiu zbiorów tez jedynie przy czterech za-chowały się daty ich publicznej obrony: trzykrotnie w lipcu i jeden raz w czerwcu. W 1774 r. dysputa odbyła się 11 lipca, w 1777 r. w czerwcu, w 1778 r. zaś 16 lipca, a w 1779 r. 21 lipca. Skoro w latach 1774–1779 wakacje letnie na wydziale prawa rozpoczynały się 13 lipca46, to należy przyjąć, że dysputy publiczne z prawa rzym-skiego odbywały się na zakończenie zajęć z tego przedmiotu.

Ważnym elementem formalnym analizowanych druków były nazwiska dysku-tujących publicznie słuchaczy prawa. nie występowały one – z jednym wyjątkiem – na karcie tytułowej, ale podawane były na końcu druku po zwyczajowej formu-le defendentur. W 1771 r. bronili tez słuchacze teologii i obojga praw Grzegorz Bielawski oraz Grzegorz kostecki. W latach 1774–1775 popisywał się znajomo-ścią prawa rzymskiego syn łowczego rawskiego i pisarza grodzkiego lubelskiego konrad Badowski, który w 1774 r. był studentem filozofii i prawa rzymskiego, a w następnym roku – obojga praw i matematyki. Z kolei w 1777 r. tezy z prawa kanonicznego i rzymskiego bronili czterej słuchacze obojga praw: Jan Słonecki, kanonik kamieniecki, Mateusz Żłoba, magister filozofii, Antoni kamieński, magi-ster filozofii i student krupczyński. W tym wypadku przyjąć można, że obroną tez z prawa rzymskiego zajęli się jedynie dwaj wymienieni na końcu. W następnym roku dysputę z prawa kanonicznego i rzymskiego odbyli studenci obojga praw: bakałarz sztuk wyzwolonych i filozofii, venerabilis Daniel nyko, oraz Walenty Szczęski. ostatnimi znanymi z nazwiska dysputującymi nad tezami z prawa kano-nicznego i rzymskiego w Akademii Zamojskiej byli w 1779 r. słuchacze teologii i obojga praw: bakałarz sztuk wyzwolonych i filozofii kleryk Mateusz kosiarski oraz Walenty Szczęski.

46 J. k. kochanowski, Dzieje Akademii, s. 323 przypis 3.

MariaN CHaCHaJ160

Grzegorz kostecki, pochodzący z ziemi przemyskiej, rozpoczął studia na wy-dziale filozoficznym Akademii Zamojskiej w roku akademickim 1768/6947 . Li-czący zaledwie 11 lat konrad Badowski został wpisany do metryki zamojskiej do klasy gramatyki w roku akademickim 1768/6948, czyli w czasie obrony tez z prawa w 1774 r. miał około 17 lat.

Liczący 25 lat Mateusz kosiarski zapisał się jako kleryk niższych święceń na studia teologiczne i prawnicze w Zamościu w roku akademickim 1779/8049 . Pod taką samą datą znajduje się w metryce zamojskiej nazwisko pochodzącego z wo-jewództwa krakowskiego Walentego Szczęskiego, który wówczas zapisał się na studia prawnicze i teologiczne50 .

Z powodu luk w metryce Akademii Zamojskiej brakuje natomiast nazwisk Grzegorza Bielawskiego, Jana Słoneckiego, Mateusza Żłoby, Antoniego kamień-skiego, Daniela nyki i nieznanego z imienia krupczyńskiego.

Porównanie studenckich tez zamojskich z wszystkich dziedzin wiedzy z bro-nionymi tezami na uniwersytetach europejskich od XVi do XViii w. wskazuje jednoznacznie, że trudno jako autora traktować przedstawiającego publicznie tezy studenta, który występował jedynie jako respondens, a profesor jako praeses. i to praeses był właściwym ich autorem. Dlatego w opisach bibliograficznych tezy są obecnie umieszczane pod nazwiskiem autora-praesesa. niestety, w Bibliografii polskiej karola Estreichera często rządził pod tym względem przypadek, dlatego niektóre tezy można tam odnaleźć pod nazwiskami profesorów, czasem responden-sów, a niekiedy jeszcze pod pierwszym rzeczownikiem tytułu. Wynika to z faktu, że zasłużony bibliograf chciał udostępnić nowe opisy bibliograficzne druków od-nalezionych już po wydrukowaniu tomu zawierającego autorów i ich dorobek na określoną literę alfabetu i dlatego umieszczał je w innych tomach pod nazwiskami dyskutantów, a nie autorów.

odnosząc te uwagi do sytuacji panującej w Akademii Zamojskiej, należy uznać, że autorem tez z prawa rzymskiego z 1771 r. był Wawrzyniec Żłoba, a pozostałych, z lat 1774–1782, Andrzej Gabriel kostkiewicz, profesor prawa rzymskiego od 24 września 1773 r. do 1784 r.51 Wspomniani profesorowie, pod których opieką na-ukową odbywały się dysputy (in assistentia, sub assistentia), w części druków nie są wymieniani z nazwiska, nie byli zatem promotorami52, skoro dyskutowane tezy nie były tezami rozpraw doktorskich.

47 Album studentów Akademii Zamojskiej 1595–1781, oprac. H. Gmiterek, Warszawa 1994, s. 424.

48 Ibidem, s. 428. 49 Ibidem, s. 436. 50 Ibidem . 51 Anacephaleosis, s. 297. 52 Por.: M. Dyjakowska, Prawo rzymskie, s. 129, 206.


Już Marzena Dyjakowska zauważyła, że spośród studentów biorących udział w publicznych dysputach z prawa rzymskiego jedynie Mateusz kosiarski zdobył doktorat obojga praw, ale stało się tak dopiero w 1784 r., czyli pięć lat po odbyciu przez niego dysputy. trudno zatem traktować ją jako pewien etap przygotowawczy do takiej promocji53 .

Przedstawione fakty dowodzą, że w Zamościu w XViii w. nie drukowano prac doktorskich z prawa rzymskiego. uważane za takie niektóre druki w rzeczywisto-ści były albo tezami studenckim, albo tezami pro loco. Dowodzi tego nie tylko brak na karcie tytułowej formuły łacińskiej wskazującej na cel dyskusji (pro doctoratu), jaką zazwyczaj na kwestiach doktorskich umieszczano, lecz także sam charakter tez. Bronione bowiem publicznie w Zamościu przez studentów prawa tezy miały stanowić dowód na opanowanie przez nich materiału znajdującego się w poszcze-gólnych księgach instytucji Justyniana, nie zawierały natomiast rozważań na temat jednej wybranej kwestii, która na innych uniwersytetach była zazwyczaj szczegó-łowo roztrząsana w celu zdobycia doktoratu. obowiązująca w Zamościu procedura przy nadawaniu stopni doktorskich nie stawiała kandydatom do doktoratu wyma-gań napisania rozprawy, wystarczyło złożyć odpowiednie egzaminy. W końcu trze-ba zastrzec, że w Zamościu można było zdobyć jedynie doktorat obojga praw, a nie było osobnych stopni z prawa kanonicznego albo rzymskiego. W świetle ówczes-nej praktyki szkolnej za autorów studenckich tez należy uznać profesorów prawa rzymskiego: Wawrzyńca Żłobę i Andrzeja Gabriela kostkiewicza.

MariaN CHaCHaJ

were tHe PHd tHeses PUBLisHed iN zaMość iN tHe 18tH CeNtUry?

s u M M a R y

Attempting to find an answer to the above-mentioned question the author presents dif-ferent kinds of PhD theses (the so-called students’ thesis, pro loco thesis and PhD thesis) which were published and debated at Zamość Academy from 1603 until 1784. the author also discusses procedures of awarding academic degrees at Zamość Academy, primarily in the field of the law studies, while pointing out that there was no requirement to publish any thesis in a printed form at that time. Eventually, the author presents bibliographic records of seven printed works on roman law from the period 1771–1782. So far three of the seven publications have been incorrectly classified as PhD theses. However, their content and the exact dates when they were presented and debated as well as the lack of the Latin formula

53 Ibidem, s. 226–228.

MariaN CHaCHaJ162

pro doctoratu indicate that the publications do not include any PhD thesis but only thesis presented and debated by students usually in July at the end of the courses on roman law. the theses discussed at the end of two-year course were based on all four books of the Jus-tinian Code whereas the theses recapitulating one-year course discussed only 1st and 2nd or 3rd and 4th books of the Justinian Code .


aNdrzeJ kaMieńskiPozNań

UzNaNie króLewskiego statUsU PrUs Przez UCzestNików PierwszeJ Fazy woJNy PółNoCNeJ

(1700–1703)

Wielu historyków ocenia politykę elektora brandenburskiego Fryderyka iii, póź-niejszego króla Prus Fryderyka i, bardzo surowo, podkreślając, że kilkunastoletnie zaangażowanie się monarchii Hohenzollernów w hiszpańską wojnę sukcesyjną przyniosło Brandenburgii-Prusom bardzo niewielkie – w porównaniu z poniesio-nym nakładem sił i środków – korzyści. Czy rzeczywiście władca ten zasługuje na taką ocenę? Fryderyk iii (i) podporządkował większość swego panowania za-biegom o uzyskanie korony królewskiej i wywyższenie się ponad innych książąt rzeszy niemieckiej. Podniesienie państwa suwerennego, jakim były od podpisa-nia traktatów welawsko-bydgoskich w 1657 r. Prusy książęce, do rangi królestwa mogło nastąpić w każdej chwili i zależało wyłącznie od woli oraz decyzji samego elektora brandenburskiego. nie chciał on jednak po dokonaniu samokoronacji zna-leźć się w kłopotliwym położeniu i obawiał się reakcji wielu dworów europejskich. rozwiązanie problemu, jakim było uzyskanie międzynarodowej sankcji królew-skiego statusu Prus, zależało od stanowiska cesarza, odgrywającego kluczową rolę wśród władców europejskich i stojącego na czele rzeszy niemieckiej, do której należał elektor brandenburski. Dlatego też Fryderyk iii (i) zabiegał konsekwent-nie przez 10 lat o względy Habsburgów. Dwór wiedeński nie zamierzał jednak obdarzać elektora brandenburskiego blaskiem godności królewskiej i odrzucał oferty słane z Berlina. Sytuacja zmieniła się dopiero w przededniu wojny o suk-cesję hiszpańską. W dniu 2 października 1700 r. ostatni potomek hiszpańskiej linii Habsburgów, król karol ii, ustanowił swoim następcą wnuka króla Francji, Filipa księcia d’Anjou. Cesarz Leopold i był przeciwny takiemu rozwiązaniu i dążył do zapewnienia całej schedy po Habsburgach hiszpańskich swemu synowi arcyksięciu karolowi.

aNdrzeJ kaMieński164

Po śmierci króla Hiszpanii karola ii, która nastąpiła 1 listopada 1700 r., wojna między królem Francji Ludwikiem XiV a austriacką linią Habsburgów stała się nieunikniona. Dwór wiedeński, zainteresowany pozyskaniem władcy Brandenbur-gii-Prus, okazał gotowość spełnienia oczekiwań Fryderyka iii. W dniu 16 listopada 1700 r. podpisano w Wiedniu austriacko-brandenburski układ sojuszniczy, zwany „traktatem koronnym”, w którym odnowiono alians z 1686 r. W zamian za pomoc militarną w sile 8000 żołnierzy brandenburskich, połączoną jednak z subsydium cesarskim w kwocie 150 000 guldenów, z obietnicą wsparcia Habsburgów w przy-szłych wyborach cesarza i współdziałania politycznego, Leopold i przyrzekł elek-torowi, że uzna jego tytuł królewski natychmiast po koronacji1 .

Wkrótce po uzyskaniu zgody cesarza dokonał się w królewcu uroczysty akt samokoronacji elektora Fryderyka iii na króla Fryderyka i, terytorialnie ograni-czony – aby nie naruszać praw cesarskich i polskich – jedynie do Prus książęcych, stanowiących suwerenną własność Hohenzollernów. tytuł królewski, przybrany przez Hohenzollerna 18 stycznia 1701 r., szybko zaakceptował elektor Hanoweru Jerzy i Ludwik (28 stycznia 1701), książę brunszwicko-lüneburski na Celle Jerzy Wilhelm (29 stycznia 1701) oraz oglądające się coraz częściej na cesarza państwa morskie: Anglia (31 stycznia 1701) i Holandia (11 lutego 1701), które na życzenie Fryderyka i przysłały na jego dwór w maju 1701 r. nadzwyczajne poselstwa z gra-tulacjami. W ślad za tymi państwami podążył cesarz Leopold i, aprobując 22 lutego 1701 r. tytuł królewski przybrany przez Hohenzollerna2 .

Gorzej rzecz się miała z innymi krajami. Wydawało się, że wiele trudów bę-dzie kosztować dyplomację pruską zdobycie przychylności Wettyna, podobnie jak i pozostałych członków Ligi Północnej. Hohenzollern był władcą przezornym i nie chciał mieszać się w wojnę ze Szwecją i jej sojusznikami: księciem brunszwicko- -lüneburskim na Celle, Holsztynem, elektorem Hanoweru oraz państwami morski-mi (Anglią i Holandią). Planując przystąpienie do hiszpańskiej wojny sukcesyjnej po stronie cesarza, musiał jednak zabiegać o względy Saksonii, Danii i rosji, które

1 Kurbrandenburgs Staatsverträge von 1601 bis 1700, wyd. th. von Moerner, Berlin 1867, s. 673–678, 810–823; P. Baumgart, Die preussische Königskrönung von 1701, das Reich und europäische Politik, w: Preussen, Europa und das Reich, wyd. o. Hauser, köln–Wien 1987, s. 65–75; A. Berney, König Friedrich I. und das Haus Habsburg (1701–1707), Mün-chen–Berlin 1927, s. 9–18; L. i M. Frey, Friedrich I. Preussens erster König, Graz–Wien 1984, s. 191–192; M. Plassmann, Der Preis der Krone. Preussische Truppen im Spanischen Erbfolgekrieg, „Forschungen zur Brandenburgischen und Preussischen Geschichte” 2002, n. F., Beiheft 6, s. 231–232; oraz ibidem, Ch. roll, Die preussische Königserhebung im poli-tischen Kalkül der Wiener Hofburg, s. 190–191.

2 C. von noorden, Die preussische Politik im spanischen Erbfolgekriege, „Historische Zeit-schrift” 1867, t. 18, s. 309; A. Waddington, L’acquisition de la couronne royale de Prusse par les Hohenzollern, Paris 1888, s. 309, 341, 372–373; idem, Histoire de Prusse, t. 2, Paris 1922, s. 128–130, 132; H. von Zwiedineck-Südenhorst, Deutsche Geschichte im Zeitraum der Gründung des preussischen Königtums, t. 2, Stuttgart 1894, s. 368–371.

UzNaNie króLewskiego statUsU PrUs 165

zamierzały wciągnąć do trójprzymierza przeciw Szwecji również Brandenburgię- -Prusy. Państwa te zaczęły uzależniać zgodę na wyniesienie elektora brandenbur-skiego do godności królewskiej od przystąpienia Hohenzollerna do wojny północ-nej. Elektor Saksonii, panujący od 1697 r. także w państwie polsko-litewskim jako król August ii, występował w tajnych rokowaniach poprzedzających wojnę pół-nocną jedynie jako władca Saksonii. W takim też charakterze zawarł sasko-duński sojusz defensywny (24 marca 1698), zamieniony z obronnego na sasko-duńskie przymierze zaczepno-obronne (25 września 1699), a następnie przystąpił do trakta-tu preobrażeńskiego (11 listopada 1699). traktat ten był zaczepno-odpornym soju-szem Saksonii, Danii i rosji. August ii zabiegał o wciągnięcie do traktatu trójprzy-mierza Brandenburgii-Prus i dlatego wyraził chęć uznania statusu królewskiego Hohenzollerna już w 1699 r.3

Wkrótce po zakończeniu rokowań z elektorem brandenburskim w sprawie El-bląga (12 grudnia 1699) August ii zwrócił się pisemnie do Fryderyka iii i złożył mu 9 stycznia 1700 r. propozycję spotkania w celu odnowienia ich „starej, braterskiej przyjaźni”4. rokowania prowadzone podczas zjazdu Augusta ii z Fryderykiem iii w oranienbaum na granicy Anhaltu z Saksonią od 19 do 23 stycznia 1700 r. były okryte tajemnicą. o zapadłych tam postanowieniach dowiadujemy się jednak z li-stu króla polskiego wysłanego do elektora brandenburskiego z Lipska 26 stycznia 1700 r. August ii zadeklarował w nim gotowość powtórzenia, tym razem na piś-mie, obietnicy złożonej kilka dni wcześniej w formie ustnej, a dotyczącej poparcia przez Wettyna królewskich planów Hohenzollerna. Zapewnił także władcę Bran-denburgii-Prus o pomocy wojsk saskich – w razie wojny ze Szwecją – w podboju szwedzkiej części Pomorza. Można zatem stwierdzić, że podjęte przez Augusta ii próby zobowiązań, aby wesprzeć królewskie aspiracje elektora brandenburskiego, miały charakter warunkowy i były uzależnione od udziału Fryderyka iii w wojnie przeciw Szwecji. Wettyn stawiał również inne żądania. Chciał pomocy branden-bursko-pruskiej w ustanowieniu przez Sasów dziedzicznego tronu w Polsce oraz doprowadzenia do zamiany jakiejś części terytorium saskiego na pas ziemi należą-cy do Hohenzollerna, dzielący Saksonię od Polski5 .

3 J. Burdowicz-nowicki, Piotr I, August II i Rzeczpospolita 1697–1706, kraków 2010, s. 199–200; C. Hallendorff, Bidrag till det stora nordiska krigets förhistoria, upsala 1897, s. 118–146; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, Schweden und Rußland 1700–1713, München 1953, s. 31–33; L. von ranke, Zwölf Bücher preussischer Geschichte, t. 2, Leipzig 1874, s. 440–441; J. Staszewski, O miejsce w Europie. Stosunki Polski i Saksonii z Francją na przełomie XVII i XVIII wieku, Warszawa 1973, s. 167; A. Waddington, L’acquisition, s. 171–172 .

4 Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 660–662; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 34; J. Staszewski, O miejsce w Europie, s. 168; A. Waddington, L’acquisition, s. 173.

5 E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 34–35; J. Staszewski, Die Beziehungen zwischen Po-len und Brandenburg und die preußische Königskrönung von 1701, w: Die preußische Ran-


owocem spotkania w oranienbaum był antyszwedzki traktat sasko-branden-burski, podpisany kilka dni później w Berlinie przez pełnomocnika Augusta ii, hrabiego Jakuba Henryka Flemminga. Porozumienie z 2 lutego 1700 r., nazywane układem lipskim, odbiegało znacząco od oczekiwań Augusta ii. Fryderyk iii obie-cał, że pozwoli wojskom saskim na przechodzenie przez swoje terytorium na zie-mie rzeczypospolitej i zobowiązał się, iż nie tylko nie wyrazi zgody na przemarsz wojsk szwedzkich do Saksonii lub Polski z Pomorza, lecz także przeciwstawi się mu w miarę możliwości. Spełnione więc zostały tylko doraźne kwestie. August ii uzyskał zabezpieczenie ze strony brandenburskiego sąsiada i mógł rzucić rozloko-waną na pograniczu polsko-szwedzkim armię saską do ataku na inflanty6 .

rozpoczęcie przez króla polskiego wojny ze Szwecją nie przerwało rozmów prowadzonych między dworem w Dreźnie a Berlinem w kwestii podniesienia Prus książęcych do rangi królestwa. Hohenzollern nie ograniczył się do kontynuowania negocjacji z posłem saskim w Berlinie Jakubem Henrykiem Flemmingiem i zaczął pozyskiwać dla swych planów magnatów polskich. Posiłkując się obietnicami, po-chlebstwami i przekupstwem zbudował w Polsce liczne i wpływowe stronnictwo. Znaleźli się w nim m.in.: prymas Michał radziejowski, biskup warmiński Andrzej Chryzostom Załuski i hetman wielki koronny Stanisław Jan Jabłonowski7 .

Fryderyk iii 8 czerwca 1700 r. wysłał do Warszawy list pisany po łacinie, w któ-rym zapewnił, że jego nowy tytuł nie będzie uwłaczał w niczym prawom rzeczy-pospolitej. Podobną deklarację ponowił w języku niemieckim, antydatując ją na 2 maja 1700 r. Zapewnienia Hohenzollerna zostały życzliwie przyjęte przez Augu-sta ii, tym bardziej, że namawiało go do tego kilku magnatów polskich, zwłaszcza prymas radziejowski. Dnia 6 lipca 1700 r. Wettyn zobowiązał się na piśmie „na mocy królewskiego prawa i po konsultacji z prymasem oraz paroma senatorami uznać elektora brandenburskiego jako króla w Prusach w momencie, gdy ten się ukoronuje”8. Po wydobyciu egzemplarza królewskiej deklaracji spisanej na perga-minie przez posła brandenburskiego w Warszawie barona Johanna Dietricha von Hoverbeck pozostała jeszcze do załatwienia kwestia wysłania przez króla polskie-

gerhöhung und Königskrönung 1701 in deutscher und europäischer Sicht, wyd. H. Barmeyer, Frankfurt am Main-Berlin 2002, s. 136; idem, O miejsce w Europie, s. 168; A. Waddington, L’acquisition, s. 173–175, 430–431.

6 Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 662–663; J. Burdowicz-nowicki, Piotr I, August II, s. 244; C. Hallendorff, Konung Augusts politik åren 1700–1701. Ett bidrag, upsala 1898, s. 25–26, 30–36; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 35–36; J. Staszewski, Die Beziehun-gen, s. 136–137; idem, O miejsce w Europie, s. 169.

7 k. Piwarski, Dzieje polityczne Prus Wschodnich (1621–1772), Gdynia 1938, s. 111–113; A. Waddington, L’acquisition, s. 175–188, 191–199.

8 E. ichon, Die Verhandlungen über die Anerkennung der preussischen Königswürde am Reichstage zu Regensburg (1701), Heidelberg 1907, s. 38; k. Piwarski, Dzieje polityczne, s. 111; A. Waddington, L’acquisition, s. 189, 438–442.


go poselstwa z gratulacjami zaraz po koronacji. Zabiegi kolegi Hoverbecka, Gott-frieda Wernera, zakończyły się szybko sukcesem. uzgodniono, że posłem króla polskiego będzie podczaszy koronny krzysztof towiański, bliski krewny prymasa radziejowskiego. Był on osobą dobrze znaną w Berlinie. Posłował tam bowiem w lipcu 1696 r. z wiadomością o śmierci króla Jana iii Sobieskiego9 .

W ślad za wydobytymi od Augusta ii ustępstwami nie poszły tym razem żadne gwarancje strony brandenbursko-pruskiej dotyczące włączenia się do wojny pół-nocnej lub udzielenia jakiejkolwiek pomocy władcy Saksonii i rzeczypospolitej. August ii nie potrafił, a raczej nie był w stanie prowadzić jednolitego kursu dyplo-macji obu rządzonych przez siebie państw. Zdawał sobie sprawę, że przeważająca większość stanów rzeczypospolitej miała taki sam negatywny stosunek zarówno do koronacji królewskiej Hohenzollerna, jak i do wojowania ze Szwecją. nie wy-gasła jeszcze nad Wisłą fala wzburzenia wywołana zaborem Elbląga przez wojska brandenbursko-pruskie, które zwróciły miasto Polakom dopiero 1 lutego 1700 r. W tej sytuacji trudno było liczyć na to, że przybranie przez Fryderyka iii tytułu króla Prus nie spotka się z protestami rzeczypospolitej, zwłaszcza że miała ona wciąż prawa do Prus książęcych. Wyrażało się to w składaniu przez stany Prus książęcych przysięgi ewentualnej na wierność królowi i rzeczypospolitej na wy-padek wygaśnięcia dynastii Hohenzollernów. Przed wydaniem przez Augusta ii deklaracji z 6 lipca 1700 r. załamały się także jego plany wciągnięcia rzeczypo-spolitej do wojny północnej. rada senatu bowiem obradująca w maju 1700 r., po zaatakowaniu przez wojska saskie szwedzkich inflant opowiedziała się przeciw wojnie ze Szwecją i odmówiła pomocy rzeczypospolitej dla króla, potwierdzając wolę zachowania z mocarstwem skandynawskim pokojowych stosunków na zasa-dach ustalonych traktatem oliwskim z 1660 r.10

Dopiero jesienią 1700 r., kiedy August ii po klęsce Danii i nieudanym ataku saskim na rygę znalazł się w kłopotliwym położeniu, Fryderyk iii okazał mu wdzięczność za poczynione wcześniej ustępstwa. na mocy porozumienia sasko- -brandenburskiego podpisanego w kölln nad Sprewą 27 października 1700 r. za-gwarantował Augustowi ii brandenburską pomoc wojskową w sile 6000 żołnierzy w razie ataku Szwedów na Elektorat Saksonii. Pokrzepiony tym układem Wettyn postanowił działać bez oglądania się na decyzje sejmu rzeczypospolitej. łudził się, że dogadzając Hohenzollernowi zyska w zamian połączenie Saksonii z Wiel-kopolską poprzez księstwo krośnieńskie; tamtędy mogłyby wkraczać pułki saskie,

9 A. Waddington, L’acquisition, s. 189–190.10 S. Jacobsohn, Der Streit um Elbing in den Jahren 1698/99. Ein Beitrag zur Geschichte der

Beziehungen Polens und Brandenburg, „Elbinger Jahrbuch” 1928, z. 7, s. 1–148; W. klesiń-7, s. 1–148; W. klesiń-ska, Okupacja Elbląga przez Brandenburgię w latach 1698–1700, „rocznik Elbląski” 1969, t. 4, s. 88–121; k. Piwarski, Dzieje polityczne, s. 104–109; J. Staszewski, August II Mocny, Wrocław 1998, s. 110–112; idem, O miejsce w Europie, s. 201.


aby wzmacniać władzę króla w rzeczypospolitej i poskramiać wolności oraz przy-wileje szlachty polskiej11 .

kiedy nad Wisłę nadeszły wieści o przygotowaniach koronacyjnych Frydery-ka iii, obradująca w Warszawie w dniu uroczystości królewieckich, 18 stycznia 1701 r., przedsejmowa rada senatu przyjęła bez protestu – z wyjątkiem podkancle-rzego litewskiego Stanisława Szczuki – wyniesienie Prus książęcych do rangi kró-lestwa. Praca dyplomacji brandenburskiej nie poszła na marne. Wśród senatorów przeważali stronnicy Hohenzollerna. Skorumpowani senatorowie opóźnili zwoła-nie sejmu, ale niemile zaskoczył ich August ii. Zaczął on bowiem zachowywać się tak, aby rzeczpospolita nie uznała królewskości elektora brandenburskiego. Z jed-nej strony Wettyn zaczął się rozglądać za innym sojusznikiem i dążyć do zacieśnie-nia stosunków z królem Francji Ludwikiem XiV, z drugiej zaś chciał zaszachować opozycję magnacką, z radziejowskim na czele, która szukała oparcia na dworze berlińskim przeciwko absolutystycznym zamysłom swego pana. Zwlekanie z ure-gulowaniem poczynionych zobowiązań miało stanowić argument w przetargach z Hohenzollernem, odmawiającym konsekwentnie Sasowi przystąpienia do wojny przeciw Szwecji, a zarazem mogło pozyskać opinię szlachecką niechętną Bran-denburgii i w razie potrzeby skierować ją przeciw probrandenbursko usposobio-nym magnatom12. Wettyn, szykujący się do wyjazdu na spotkanie z carem rosji, Piotrem i, do Birż, zaczął grać na zwłokę. Dwór berliński nie przyglądał się temu bezczynnie. kilka dni po koronacji królewieckiej Hohenzollern obiecał prymasowi radziejowskiemu 30 000 skudów, staroście generalnemu Wielkopolski rafałowi Leszczyńskiemu 5000 talarów, natomiast matka krzysztofa towiańskiego, kasz-telanowa łęczycka konstancja katarzyna towiańska z domu niszczycka, miała otrzymać 10 000 skudów. Dyplomata Fryderyka i, Hoverbeck, zaczął ponadto da-Hoverbeck, zaczął ponadto da- zaczął ponadto da-wać nadzieję wojewodzie malborskiemu Janowi Jerzemu Przebendowskiemu na 50 000 skudów, jak tylko sprawa nowego statusu Prus doczeka się dobrego zakoń-czenia na przyszłym sejmie13 .

Wysiłki brandenburskie nie pozostały bez rezultatów. Dnia 28 stycznia 1701 r. August ii wyszykował list z życzeniami dla Fryderyka i z okazji koronacji. kiedy jednak 2 lutego 1701 r. przybył do Warszawy z notyfikacją koronacji poseł nad-

11 Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 670–671; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 43, 45; J. Staszewski, O miejsce w Europie, s. 232–233; A. Waddington, L’acquisition, s. 195–196.

12 F. Lüdtke, Polen und die Erwerbung der preußischen Königswürde durch die Hohenzollern, Beilage zum Jahresbericht des Königlichen Realgymnasiums zu Bromberg, cz. 1: Abhand-lung, Bromberg 1912, s. 9–11; k. Piwarski, Dzieje polityczne, s. 114–115; J. Staszewski, O miejsce w Europie, s. 233–239, 250–253; A. Waddington, L’acquisition, s. 313–315.

13 A. Waddington, L’acquisition, s. 316. na temat związku łączącego kasztelanową łęczycką towiańską z prymasem radziejowskim zob.: Tomasza Święckiego historyczne pamiątki zna-mienitych rodzin i osób dawnej Polski, wyd. J. Bartoszewicz, t. 2, Warszawa 1859, s. 221, 493–494 .


zwyczajny króla pruskiego, naczelny marszałek pruski hrabia Christoph von Wal-lenrodt, Wettyn zaczął przekładać terminy udzielenia mu audiencji. rozgoryczony przyjęciem Wallenrodt pisał do swego króla 8 lutego 1701 r., że polski dwór nie ma dla niego czasu. W ciągu dnia zajęty jest pokazami wojskowymi i wyścigami, a nocą komediami i balami maskowymi. Dopiero 13 lutego 1701 r. August ii zre-alizował podjęte wcześniej zobowiązania, przyjął Wallenrodta na oficjalnym po-słuchaniu i tego samego dnia wyprawił krzysztofa towiańskiego z gratulacjami do królewca. Pojechał on nad Pregołę jedynie jako poseł króla polskiego. nieofi-cjalnie jednak pełnił funkcję wysłannika opozycji magnackiej, przede wszystkim swego wuja, prymasa radziejowskiego. W krótkiej nocie wręczonej Fryderyko-wi i 20 lutego 1701 r. towiański wezwał króla Prus do obrony zagrożonych pol-skich wolności i do uniemożliwienia przemarszu oddziałów saskich przez księstwo krośnieńskie do Polski. ostrzegł jednocześnie Hohenzollerna przed przewrotnością i zuchwałością Augusta ii, który może szybko zmienić się z przyjaciela we wroga i zaatakować Prusy. W tej sytuacji nie może dziwić fakt, że Hohenzollern zgotował towiańskiemu w królewcu wspaniałe przyjęcie, wręczając mu podczas spotkania diamentowy pierścień, szacowany na 22 000 skudów14 .

Sukces dworu berlińskiego okazał się, zgodnie z przewidywaniami, połowicz-ny. August ii jako władca Polski uznał tytuł królewski Fryderyka i, natomiast po-stawiona przed faktem dokonanym szlachta polska zaprotestowała gromko przeciw naruszeniu praw króla polskiego i rzeczypospolitej przez dawnego lennika Polski. W rezultacie postępowanie Wettyna wobec Brandenburgii-Prus doprowadziło do spotęgowania rozbicia politycznego rzeczypospolitej, która zaaprobowała wynie-sienie Prus do rangi królestwa dopiero w 1764 r.15

należy odnotować, że August ii, sankcjonując 13 lutego 1701 r. królewskość Hohenzollerna jako władca Polski, nie uczynił tego jeszcze jako elektor Saksonii. Mało tego, 14 lutego 1701 r. zakazał swojemu posłowi na sejm rzeszy w raty-zbonie hrabiemu Georgowi von Werthern uznawania Hohenzollerna za króla Prus. Posiadając w Saksonii większą swobodę ruchów niż w rzeczypospolitej, nie zdołał jednak Wettyn wymusić na Fryderyku i udziału w wojnie przeciw Szwedom. Zre-zygnował ostatecznie 3 czerwca 1701 r., przekazując za pośrednictwem Wertherna swoją zgodę na używanie przez Hohenzollerna tytułu królewskiego. nowy król Prus nie mógł spodziewać się przybycia na swój dwór berliński nadzwyczajnego

14 F. Lüdtke, Polen, s. 12–14; A. Waddington, L’acquisition, s. 315–318.15 Szerzej na ten temat: A. kamieński, Prusy wobec bezkrólewia po śmierci Augusta III i elek-

cji Stanisława Augusta Poniatowskiego, w: Nad Bałtykiem, Pregołą i Łyną. XVI–XX wiek. Księga pamiątkowa poświęcona jubileuszowi 50-lecia pracy naukowej Profesora Janusza Jasińskiego, red. Z. rondomańska, olsztyn 2006, s. 201–202; F. Lüdtke, Polen, s. 15–24; k. Piwarski, Dzieje polityczne, s. 115–120; H. von Zwiedineck-Südenhorst, Deutsche Ge-schichte, t. 2, s. 368–369.


poselstwa saskiego. ograniczył się więc do wysłania 24 czerwca 1701 r. z zamku w köpenick listu z podziękowaniami16 .

W liczne zwroty akcji obfitowały także rokowania dworu berlińskiego z Danią, która zaliczała się od lat do bliskich sprzymierzeńców Hohenzollerna. król Danii Chrystian V znajdował się od 31 stycznia 1682 r. w sojuszu obronnym z elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem i odnowił go 21 czerwca 1692 r. na dal-sze 10 lat z następcą „Wielkiego Elektora” Fryderykiem iii17. Świadectwem przy-jaznych relacji łączących kopenhagę z Berlinem było wtajemniczenie króla duń-skiego w koronacyjne plany Hohenzollerna na wiele miesięcy przed samym aktem królewieckim. Chrystian V zobowiązał się krótko przed śmiercią (25 sierpnia 1699) do poparcia projektu wyniesienia Prus do rangi królestwa, a jego stanowisko w tej sprawie podtrzymał następca na tronie duńskim Fryderyk iV18. Warto zaznaczyć, że uzgodnienia w żywotnych dla Fryderyka iii kwestiach zapadły w bezpośrednich kontaktach między nim a oldenburgami. Dwaj kolejni posłowie Brandenburgii-Prus w kopenhadze, Pierre de Falaiseau (1690–1698) i Adam otto von Viereck (od grud-Falaiseau (1690–1698) i Adam otto von Viereck (od grud- (1690–1698) i Adam otto von Viereck (od grud-Viereck (od grud- (od grud-nia 1698) nie byli poinformowani o toczących się negocjacjach. taki stan rzeczy utrzymywał się jeszcze 24 września 1700 r., o czym świadczy dobitnie pochodzą-cy z tego dnia list elektora brandenburskiego, którego fragment zacytował historyk francuski Albert Waddington19. Władca Brandenburgii-Prus miał już w tym czasie pisemne zobowiązanie króla Danii do popierania królewskich aspiracji Hohenzoller-nów. Fryderyk iV bowiem obiecał 13 lutego 1700 r. listownie elektorowi branden-burskiemu, że „przyczyni się, podobnie jak król Polski, do zrealizowania miłych mu zamysłów”. W ślad za tym Fryderyk iV wysłał do Berlina poselstwo, na czele któ-rego stanął młody hrabia Christian Detlef von reventlow. Przekazał on elektorowi brandenburskiemu 20 marca 1700 r. deklarację króla Danii, zawierającą obietnicę uznania jego przyszłej godności królewskiej i wsparcia przez dyplomację kopenha-ską sprawy Hohenzollerna w innych mocarstwach, zwłaszcza we Francji20 .

o wielkiej życzliwości okazywanej przez oldenburga Hohenzollernowi zadecydowały te same przyczyny, które pchnęły do podobnych działań elek-

16 E. ichon, Die Verhandlungen, s. 38–42; J. Staszewski, Die Beziehungen, s. 139–140.17 Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 428–429, 572–574; S. Hartmann, Die Beziehungen

Preußens zu Dänemark von 1688 bis 1789, „neue Forschungen zur brandenburg-preußischen Geschichte” köln-Wien 1983, t. 3, s. 3–4, 9–11, 341–344.

18 A. Hojer, König Friedrich des Vierten glorwürdigstes Leben, cz. 1, tondern 1829, s. 40; A. Waddington, L’acquisition, s. 261.

19 A. Waddington, L’acquisition, s. 261, przypis 7. Wykaz posłów brandenburskich w kopen-hadze w: Repertorium der diplomatischen Vertreter aller Länder seit dem Westfälischen Frieden (1648), wyd. L. Bittner, L. Groß, t. 1: (1648–1715), oldenburg i. o.–Berlin 1936, s. 29–31.

20 E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 38; A. Waddington, L’acquisition, s. 261–262, 445–446 .


tora Saksonii – przygotowania do wojny północnej. król Danii, zaangażowany w konflikt z władcą Holsztynu, szwagrem króla Szwecji, zdawał sobie sprawę, że August ii i rosja są zbyt daleko, aby pomóc mu w razie niebezpieczeństwa i w związku z tym chciał się dodatkowo zabezpieczyć, szukając poparcia elektora brandenburskiego. okazało się, że w zamian za uznanie podniesienia Prus do rangi królestwa Fryderyk iii musiał zacieśnić związki z Danią, zawierając z nią tajne an-tyszwedzkie przymierze. Dnia 6 kwietnia 1700 r. Christian Detlef von reventlow podpisał w kölln nad Sprewą tajny traktat z Brandenburgią-Prusami, w którym w pkt. 4 obiecano Hohenzollernowi za przystąpienie do koalicji przeciw królowi szwedzkiemu karolowi Xii szwedzką część Pomorza, tzw. Pomorze Przednie ze Szczecinem, rugią oraz meklemburskie miasto Wismar21 .

Przyszły król Prus nie chciał jednak angażować się w wojnę północną zapo-czątkowaną w marcu 1700 r. atakiem Duńczyków na Holsztyn. Fryderyk iV 24 kwietnia 1700 r. wezwał dwór berliński do napaści na Szczecin, którego garnizon w sile 1200 żołnierzy nie był w stanie się bronić. Hohenzollern nie skorzystał ze słabej liczebności oddziałów szwedzkich na Pomorzu Przednim i odrzucił kuszą-cą propozycję Duńczyków. Dwór kopenhaski mógł jedynie skierować do Berlina ubolewanie z powodu niewykorzystania przez elektora brandenburskiego okazji do skutecznego wystąpienia „przeciwko wspólnym wrogom”22. nie ustając w za-biegach o włączenie Brandenburgii-Prus do wojny, 27 maja 1700 r. Fryderyk iV ponowił zapewnienia o przyjaźni i gotowości szybkiego powinszowania Hohenzol-lernowi tytułu królewskiego. tym razem Fryderyk iii, chcąc ratować twarz przed sojusznikiem, wyprawił w czerwcu 8000 żołnierzy brandenburskich na granicę swego państwa z księstwem brunszwicko-lüneburskim i kazał im stanąć w Lenzen, w ufortyfikowanym obozie nad łabą. Była to – jak się szybko okazało – pozo-rowana demonstracja militarna. Brandenburczycy nie dokonali dywersji na tyły walczących z Duńczykami wojsk i pozostali bezczynni23 .

Bierna postawa Brandenburgii-Prus spowodowała, że sojusznicy władcy Holsz-tynu – Szwedzi, wspierani przez eskadrę angielsko-holenderską, mogli bez prze-szkód rozpocząć inwazję na Zelandię w celu opanowania kopenhagi. Załamany niepowodzeniami Fryderyk iV został zmuszony do podpisania 18 sierpnia 1700 r. – przy pośrednictwie państw morskich – upokarzającego pokoju w traventhal, wy-traventhal, wy-, wy-

21 Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 663–665; W. Buchholz, Schweden und die preußische Rangerhöhung von 1701, w: Die preußische Rangerhöhung, s. 166–167; S. Hartmann, Die Beziehungen, s. 22–23; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 38; A. Waddington, L’acqui-sition, s. 262.

22 A. Waddington, L’acquisition, s. 262.23 S. Hartmann, Die Beziehungen, s. 23–24; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 40–41.

A. Waddington, L’acquisition, s. 263, podał liczbę 6000 żołnierzy brandenburskich, którzy mieli przeszkadzać oddziałom brunszwickim w inwazji na Danię.


cofania się z wojny, zerwania sojuszu z rosją i Saksonią oraz potwierdzenia pełnej suwerenności księciu holsztyńskiemu na Gottorp24 .

W wyniku tych wydarzeń relacje brandenbursko-prusko-duńskie stały się cierpkie. Fryderyk iV niczego już od Hohenzollerna nie potrzebował. Dał mu co prawda wcześniej swoje słowo i zobowiązał się pisemnie do popierania aspiracji królewskich, ale nie musiał się teraz spieszyć z wydaniem ostatecznej decyzji. Po-seł brandenburski w kopenhadze Adam otto von Viereck zetknął się z głębokim niezadowoleniem Duńczyków i lekceważeniem. Dygnitarze duńscy zwodzili go na każdym kroku. Wielki kanclerz hrabia Conrad von reventlow obiecał mu na początku grudnia 1700 r. list od Fryderyka iV z gratulacjami koronacyjnymi dla Hohenzollerna, ale mu go nie doręczył. Z kolei tajny radca duński Christian Sieg-fried von Plessen oznajmił Viereckowi, że jego pan będzie jeszcze musiał poczekać na uznanie godności królewskiej i nie zmienił zdania mimo nalegań dyplomaty brandenburskiego25 .

Podobnie zachowywali się przedstawiciele dyplomatyczni Danii na dworze ber-lińskim. Duński minister Hans Heinrich (Henrik) von Ahlefeldt opuścił Berlin we wrześniu 1700 r., a jego sekretarz Franz von Hagen oznajmił Brandenburczykom trzy miesiące później, że dwór kopenhaski czeka w sprawie uznania przyszłego statusu królewskiego Prus na przykład innych dworów. interesy Fryderyka iii usi-łował jeszcze ratować Viereck. W liście wystosowanym 15 stycznia 1701 r. do Ho-henzollerna pisał, że domagał się w kopenhadze oficjalnej depeszy z gratulacjami koronacyjnymi od monarchy duńskiego, ale nie zdołał nic wskórać. Dyplomaci duńscy pozostali w demonstracyjnym oddaleniu od uroczystości koronacyjnych Hohenzollerna, a intrygi ambasadora francuskiego w kopenhadze Françoisa Bou-tona hrabiego de Chamilly sprawiły, że Fryderyk iV nie spieszył się z odpowiedzią na notyfikację koronacji królewskiej, którą przedstawił mu w końcu stycznia Adam otto von Viereck26 .

Wysłannik Fryderyka i przekonał się wkrótce o dalszym wzroście nastrojów an-typruskich. W trakcie wielkiej konferencji odbytej w kopenhadze 10 lutego 1701 r. z ministrami duńskimi: wielkim kanclerzem Conradem von reventlow i tajnymi radcami Johannem Hugonem von Lente i Christianem Siegfriedem von Plessen, musiał bowiem bronić swego pana przed gwałtownymi atakami strony duńskiej, która zarzucała władcy Brandenburgii-Prus wiarołomne zachowanie podczas ostat-niej wojny ze Szwecją i Holsztynem. Groźbę zerwania negocjacji zażegnało, je-śli wierzyć wspomnieniom ministra pruskiego hrabiego Podewilsa, pośrednictwo

24 o. Haintz, König Karl XII. von Schweden, t. 1: Der Kampf der schwedischen Militärmo-narchie um die Vormacht in Nord- und Osteuropa, Berlin 1936, s. 39–43; S. Hartmann, Die Beziehungen, s. 24; A. Waddington, L’acquisition, s. 263.

25 A. Waddington, L’acquisition, s. 263.26 S. Hartmann, Die Beziehungen, s. 25; A . Waddington, L’acquisition, s. 263–264, 374 .


reprezentanta interesów państw morskich – księcia duńskiego Jerzego, który był mężem królowej Anglii, Anny. W następstwie tego zwrotu 19 lutego 1701 r. Fry-deryk iV wysłał do Berlina gratulacje z okazji koronacji, a dwa tygodnie później obiecał wyprawienie nad Sprewę w charakterze posła Hansa Heinricha von Ahle-Ahle-feldt. Zachęcony tymi gestami król pruski w kwietniu 1701 r. posłał do kopenhagi w charakterze nadzwyczajnego legata swego szambelana Johanna Wilhelma von tettau z podziękowaniami za pomoc w uzyskaniu tytułu królewskiego27 .

król Danii nie chciał jednak doprowadzić sprawy do szybkiego końca i piętrzył przed Fryderykiem i rozmaite trudności związane z ceremoniałem i etykietą dwor-ską. nie chciał np. przyznać pierwszeństwa pierwszemu ministrowi Hohenzoller-na, Johannowi kasimirowi kolbe hrabiemu von Wartenberg, twierdząc, że wielki kanclerz duński reventlow nie wymaga tego za każdym razem w kopenhadze od posła pruskiego Vierecka. kwestionował również kolejność siedzenia przy audien-cjach oraz rodzaje okryć używanych przez dyplomatów, domagając się ujednolice-nia procedury. ostatecznie wszystkie sporne kwestie uregulowano w lipcu 1701 r. podczas negocjacji prowadzonych przez posła pruskiego w Hamburgu Leberechta von Guericke z reventlowem i Ahlefeldtem. Dnia 3 września 1701 r. poseł duński Hans Heinrich von Ahlefeldt na specjalnej audiencji na dworze berlińskim uznał godność królewską Fryderyka i, normalizując w ten sposób stosunki między dwo-ma państwami28 .

Państwo brandenbursko-pruskie wystawiło także na trudną próbę swoje relacje z trzecim uczestnikiem koalicji antyszwedzkiej – rosją. Hohenzollern wyprawił poselstwo do Moskwy już w październiku 1700 r., a więc zanim jeszcze nałożył w królewcu królewską koronę. na czele poselstwa stanął baron Marquard Ludwig von Printzen. oficjalnym jego zadaniem było podjęcie mediacji między carem ro-sji Piotrem i oraz elektorem Saksonii i królem Polski Augustem ii a zwycięskim władcą Szwecji karolem Xii. nieoficjalnym celem legacji było natomiast zyskanie uznania przez rosję królewskiego tytułu Hohenzollerna29 .

Zadanie wydawało się stosunkowo łatwe do wykonania, ponieważ po układzie w traventhal, nieudanym ataku saskim na rygę (latem 1700) i rosyjskiej klęsce pod narwą (30 listopada 1700) Piotr i znalazł się w bardzo trudnym położeniu. niemniej jednak, podobnie jak król Danii, nie był w stanie ukryć w pierwszej chwili dezapro-baty wobec postępowania Fryderyka iii. Współpraca między rosją a Brandenbur-gią-Prusami, zainicjowana podczas osobistego spotkania Fryderyka iii z Piotrem i

27 Comte de Podewils (ministre d’Etat en 1747), Mémoire sur les anecdotes les plus impor-tantes du règne de Frédéric I, roi de Prusse. Dans les Miscellaneen zur Geschichte König Friedrichs des Grossen, publiés par la direction des Archives de Prusse, Berlin 1878, s. 423; A . Waddington, L’acquisition, s. 374–375.

28 S. Hartmann, Die Beziehungen, s. 25–27; A. Waddington, L’acquisition, s. 375.29 J. Burdowicz-nowicki, Piotr I, August II, s. 356; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 49–

50; A. Waddington, L’acquisition, s. 381.


na jachcie zacumowanym na Pregole pod królewcem w czerwcu 1697 r. i zawarte wówczas umowy ustne dotyczące wzajemnej pomocy, nie doprowadziły bowiem do zaangażowania się Hohenzollerna w wojnę przeciw Szwecji. Fryderyk iii odrzucił złożoną mu przez cara na początku 1699 r. za pośrednictwem Printzena propozycję akcesu do antyszwedzkiego przymierza. odprawił również z niczym carskiego posła kniazia Jurija Jurjewicza trubeckiego, który zabiegał w Berlinie na początku sierpnia 1700 r. o zawarcie wieczystego rosyjsko-prusko-brandenburskiego przymierza oraz o włączenie monarchii Hohenzollernów do wojny przeciw Szwecji zaraz po zaatako-waniu skandynawskiego mocarstwa przez rosję. W tej sytuacji głównym punktem odniesienia w dalszych negocjacjach na linii Berlin – Moskwa stała się interpretacja umowy ustnej z 1697 r. rosjanie twierdzili, że Fryderyk iii obiecał wówczas wspo-móc Piotra i nie tylko w wojnie defensywnej, lecz także w ofensywnej, czemu strona brandenbursko-pruska gwałtownie zaprzeczała30 .

Do rozmów brandenbursko-prusko-rosyjskich w sprawie uznania królewskości Hohenzollerna doszło z dużym opóźnieniem. Printzen przybył do Moskwy na po-czątku lutego 1701 r., ale musiał ją wkrótce potem opuścić, aby odbyć wraz z Pio-trem i podróż do Birż na zjazd z Augustem ii. Do rokowań z rosyjskim kanclerzem Fiodorem Aleksiejewiczem Gołowinem zasiadł więc dopiero na przełomie marca i kwietnia 1701 r. Już na pierwszym etapie rozmów napotkał twarde stanowisko strony carskiej. Gołowin przypomniał Printzenowi o zobowiązaniach podjętych przez Fryderyka i w 1697 r. i naciskał na przystąpienie Brandenburgii-Prus do woj-ny z mocarstwem skandynawskim. od tego też zaczął uzależniać uznanie tytułu królewskiego Fryderyka i. Później jednak strona rosyjska, wobec nieustępliwości Printzena, ograniczyła swe żądania do przekazania na służbę cara kilku pułków pruskich. Fryderyk i nie godził się również i na te bardziej stonowane dezyderaty, zdając sobie sprawę z tego, że nawet najmniejszy oddział jego wojsk wspomaga-jący armię rosyjską doprowadziłby Brandenburgię-Prusy do niepożądanej wojny z karolem Xii. oddalając nadzieje rosjan na sprowokowanie konfliktu szwedzko-pruskiego, podkreślał Printzen, zgodnie z otrzymaną instrukcją, jak jego pan za-służył się wielce dla Ligi Północnej, wyrażając sprzeciw wobec przemarszu wojsk szwedzkich z Pomorza do Saksonii31. Skarżył się równocześnie na antypruskie projekty elektora Saksonii i króla Polski Augusta ii, sojusznika rosji, oraz zarzu-cał mu buntowanie rzeczypospolitej przeciw koronacji królewskiej Fryderyka i. oskarżał go także o to, że zamierza w sojuszu z królem Francji Ludwikiem XiV

30 J. Burdowicz-nowicki, Piotr I, August II, s. 67–70, 159, 200; E. Hassinger, Brandenburg- -Preußen, s. 41–42; A. D. Putjata, Vopros o prusskom sojuzě v pervuju polovinu velikoj sever-noj vojny, „Sbornik Moskovskago Glavnago Archiva Ministerstva inostrannych děl” Moskva 1880, t. 1, s. 83–85, 96–104; A. Waddington, L’acquisition, s. 268–271.

31 J. Burdowicz-nowicki, Piotr I, August II, s. 356–357; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 45, 49–51.


opanować Prusy Brandenburskie albo dokonać absolutystycznego zamachu stanu w Polsce. Chociaż strona rosyjska nie dała w pełni wiary w prawdziwość tych re-welacji, zaproponowała Berlinowi w czerwcu 1701 r. zawarcie układu w sprawie ochrony dotychczasowego ustroju rzeczypospolitej, dającego Prusom nadzieje na zdobycze terytorialne w Polsce w razie zaatakowania posiadłości Hohenzollerna przez Augusta ii32 .

użycie karty polskiej, wskazanie carowi wspólnego celu łączącego go z Bran-denburgią-Prusami, wreszcie konieczność zabezpieczenia się przed ewentualno-ścią przejścia Augusta ii na stronę karola Xii ułatwiła Printzenowi prowadzenie dalszych rokowań. rosjanie, pogodzeni z porażką w kwestii uzyskania pruskiej pomocy wojskowej, zaczęli uzależniać – jak się wydaje – uznanie tytułu królew-skiego Hohenzollerna od podjęcia przez Brandenburgię-Prusy mediacji pokojo-wej. W rezultacie tej akcji 5 lipca 1701 r. Piotr i zaakceptował podniesienie Prus do rangi królestwa, przyjmując wkrótce potem mediację pruską. równocześnie jednak car oznajmił, że przedstawi swe żądania pokojowe dopiero wtedy, gdy mediatorzy złożą pisemne zapewnienie, iż będą dążyć do przywrócenia rosji części ziem wcześniej przez nią utraconych. na mediację Printzena zgodził się też August ii33 .

Mimo niezbyt dużego zapału Piotra i i Augusta ii do zawarcia pokoju, król pru-ski, wypełniając swe zobowiązania, posłał Printzena do króla szwedzkiego w końcu sierpnia z misją zapośredniczenia pokoju. Mediacja ta zakończyła się niepowodze-niem. karol Xii bowiem odmówił audiencji Printzenowi przybyłemu w listopadzie 1701 r. do szwedzkiej kwatery w Würgen w kurlandii, a współpracownicy króla szwedzkiego hrabia karl Piper i generał-major karl Magnus Stuart z góry odrzucili możliwość nawiązania negocjacji z rosją34. ostatnim akordem, kończącym wypeł-nianie porozumień moskiewskich zawartych między Gołowinem a Printzenem, był przyjazd do Berlina na początku listopada 1701 r. ambasadora rosji w kopenhadze Andrieja Piotrowicza izmaiłowa. Dyplomata carski, mający kontynuować rokowa-nia w sprawie podpisania traktatu prusko-rosyjskiego, uzyskał uroczystą publiczną audiencję, podczas której wyraził uczucie przyjaźni Piotra i wobec nowego króla Prus Fryderyka i. Hohenzollern ocenił bardzo wysoko ten, mający duże znaczenie propagandowe, gest cara rosji35 .

32 J. Burdowicz-nowicki, Piotr I, August II, s. 358–363; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 48–49, 51.

33 J. Burdowicz-nowicki, Piotr I, August II, s. 357–358; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 50, 53; A. D. Putjata, Vopros o prusskom sojuzě, s. 104; A. Waddington, L’acquisition, s. 382.

34 J. Burdowicz-nowicki, Piotr I, August II, s. 358; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 57–58.

35 W. Buchholz, Schweden, s. 177; A. Waddington, L’acquisition, s. 382. Por.: Repertorium der diplomatischen Vertreter, t. 1, s. 432.


Bliskie związki władcy Brandenburgii-Prus z Saksonią, Danią i rosją w przede-dniu i na początku wojny północnej zaciążyły na staraniach dworu berlińskiego w Szwecji i Holsztynie o uznanie przez te kraje wyniesienia monarchii Hohenzol-lernów do rangi królestwa. Fryderyk i (iii) znajdował się od początku panowania w sojuszu obronnym ze Szwecją i odnowił go 11 lipca 1696 r. oraz 23 czerwca 1698 r .36 W układach tych zobowiązał się nie tylko do utrzymania przyjacielskich stosunków ze skandynawskim mocarstwem, lecz także do wspólnej ochrony do-tychczasowego ustroju rzeczypospolitej oraz pomocy w zażegnaniu sporu między królem Danii a księciem holsztyńskim na Gottorp. Władcy Holsztynu, a właściwie książęta Szlezwik-Holsztyn-Gottorp znajdowali się w dość skomplikowanej sytu-acji prawno-ustrojowej. uwolnili się bowiem spod zależności lennej Danii w Szle-zwiku na mocy traktatów z lat 1658–1660, uzyskując suwerenność. Pozostawa-li natomiast lennikami cesarza jako władcy części leżącego w rzeszy Holsztynu i członkami okręgu Dolnej Saksonii. Dobre relacje prusko-holsztyńskie datowały się przynajmniej od końca lat osiemdziesiątych XVii w., kiedy to król Danii Chry-stian V usiłował odebrać część szlezwickich posiadłości księciu holsztyńskiemu na Gottorp Chrystianowi Albrechtowi. Hohenzollern wraz z kilkoma innymi wład-cami zaangażował się w likwidację konfliktu i nakłonił Danię na drodze dyploma-tycznych nacisków do zawarcia 30 czerwca 1689 r. pokoju w Altonie oraz zwrotu zabranych w Szlezwiku w 1684 r. ziem (trittau, Steinhorst, tremsbüttel, wyspa Fehmarn). Był też jednym z gwarantów tego układu37 .

Hohenzollern nie zmienił swej polityki także po śmierci Chrystiana Albrechta (6 stycznia 1695) i objęciu rządów w księstwie holsztyńskim przez jego syna Fry-deryka iV. Dnia 18 kwietnia 1695 r. zawarł układ z nowym władcą Holsztynu, go-dząc się na tytułowanie Fryderyka iV jako potomka królów Danii, wywodzącego się od króla Fryderyka i, „Jaśnie oświeconym księciem” (Durchleuchtigst), a nie tak jak dotychczas „Jaśnie Wielmożnym” (Hochgeboren)38 .

Przyjazne stosunki Brandenburgii-Prus z Holsztynem kolidowały jednak coraz bardziej z polityką dworu berlińskiego realizowaną wobec Danii. Hohenzollern, który 21 czerwca 1692 r. odnowił na dalsze 10 lat sojusz obronny z Danią, spoglą-dał z rosnącym niepokojem na odnawiający się konflikt duńsko-holsztyński. W od-powiedzi na napaść zbrojną króla Danii na Holsztyn w 1697 r. i przystąpienie przez

36 Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 478–481, 618–620, 638–639; W. Buchholz, Schweden, s. 165–166; E. Cohn, Der Bündnisvertrag zwischen König Friedrich I. von Preußen und Karl XII. von Schweden vom 29. Juli 1703, „Jahrbuch der Philosophischen Fakultät zu kö-nigsberg/Pr.” 1, 1921, s. 1.

37 Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 517–518; L. A. Gebhardi, Geschichte der Königreiche Dänemark und Norwegen, t. 2, Halle 1770, s. 2216–2218; S. Hartmann, Die Beziehungen, s. 4–5; P. kobbe, Schleswig-Holsteinische Geschichte vom Tode des Herzogs Christian Al-brecht bis zum Tode König Christians VII., Altona 1834, s. 7–11.

38 Kurbrandenburgs Staatsverträge, s. 599–600.


niego do burzenia fortyfikacji powstałych na terenie Szlezwiku książę holsztyński doprowadził do ścisłego zbliżenia ze Szwecją. Fryderyk iV, dążąc do zapewnie-nia sobie udzielności i uzyskania ochrony przed planami inkorporacyjnymi dworu kopenhaskiego, ożenił się bowiem w 1698 r. z córką króla Szwecji karola Xi Ja-dwigą, stając się szwagrem karola Xii, a następnie objął stanowisko głównodo-wodzącego wojsk szwedzkich w niemczech. Wszedł również w sojusz antyduński z książętami brunszwicko-lüneburskimi. Władca Brandenburgii-Prus postawił na kartę duńską, tym bardziej, że zabiegał wówczas o pośrednictwo kopenhagi w spo-rze z rzecząpospolitą o Elbląg39 .

Elektor Fryderyk iii, mimo uchylenia się od wypełnienia zobowiązań wynika-jących z tajnego traktatu prusko-brandenbursko-duńskiego zawartego 6 kwietnia 1700 r. i nieprzystąpienia do wojny północnej po stronie koalicji antyszwedzkiej, znalazł się w niełasce dworu sztokholmskiego i holsztyńskiego. Zaryzykował także pogorszenie stosunków z państwami morskimi – Anglią i Holandią, które gwaran-towały wraz z nim pokój w Altonie w 1689 r., a w styczniu 1700 r. weszły w bliski sojusz ze Szwecją. Po napaści Danii na Holsztyn w marcu 1700 r., pokonaniu wojsk agresora przez Szwedów, wspieranych przez flotę angielską i holenderską, wycofa-niu się Danii z wojny i przywróceniu na mocy porozumień zawartych w traventhal 18 sierpnia 1700 r. pełnej suwerenności księciu holsztyńskiemu na Gottorp tamtej-szy władca zajął nieprzyjazną postawę wobec Hohenzollerna. nie uznał też nigdy wyniesienia Prus do rangi królestwa40. Sytuacja ta nie zmieniła się także po tym, jak Fryderyk iV poległ w zwycięskiej dla Szwedów bitwie stoczonej z wojskami saskimi i polskimi pod kliszowem 19 lipca 1702 r. Strona holsztyńska ociągała się z akceptacją koronacji królewieckiej jeszcze 16 października 1702 r. Z listu prezydenta holsztyńskiej tajnej rady Magnusa von Wedderkopa, skierowanego wówczas do posła pruskiego w Hamburgu Leberechta von Guericke, dowiaduje-my się, że oficjalnym powodem opóźnienia była niepełnoletność nowego księcia holsztyńskiego na Gottorp karola Fryderyka (urodzonego 30 kwietnia 1700)41 .

Jeszcze dłużej przyszło Hohenzollernowi czekać na uznanie przybranego przez siebie tytułu królewskiego przez dwór sztokholmski. i w tym bowiem przypadku lawirowanie między Saksonią, Danią i rosją a Szwecją i Holsztynem obróciło się na niekorzyść Fryderyka i (iii). król Szwecji karol Xii dowiedział się o zamiarze wyniesienia przez cesarza Leopolda i władztwa Hohenzollernów do rangi króle-stwa kilka tygodni przed podpisaniem austriacko-brandenburskiego układu sojusz-

39 o. Haintz, König Karl XII. von Schweden, t. 1, s. 29–30; S. Hartmann, Die Beziehungen, s. 14–20; P. kobbe, Schleswig-Holsteinische Geschichte, s. 10–13; E. olmer, Kristian V:s öfverfall på Holstein-Gottorp vid Karl XI:s död, „Historisk tidskrift” r. 18, 1898, s. 6–48.

40 A. Waddington, L’acquisition, s. 343. Zob. także: G. Jonasson, Karl XII och hans rådgivare. Den utrikespolitiska maktkampen i Sverige 1697–1702, upsala 1960, s. 122–124.

41 A. Waddington, L’acquisition, s. 343.


niczego, zwanego „traktatem koronnym”. Wiadomość o tym wraz z warunkami stawianymi przez Habsburga, od których zależała jego zgoda na koronację, została bowiem wysłana z Berlina już 8 października 1700 r. przez rezydenta szwedzkiego Justusa Henrika Storrena42. karol Xii odniósł się chłodno do zabiegów Hohenzol-lerna i nie pogratulował mu awansu. Jego przedstawiciel dyplomatyczny na dworze berlińskim, Storren, pozostał w demonstracyjnym oddaleniu od uroczystości koro-nacyjnych, informując jedynie swego pana o wyjeździe elektora brandenburskiego Fryderyka iii do królewca. Można przypuszczać, że karol Xii w ten sposób chciał się zrewanżować Hohenzollernowi za liczne przypadki naruszania przez stronę brandenbursko-pruską postanowień pokoju w oliwie z 1660 r. i układu obronnego ze Szwecją z 1686 r. (odnawianego w 1696 i 1698 r.) oraz za podjęte ostatnio przez Fryderyka i (iii) działania, mające na celu zapobieżenie przemarszowi armii skan-dynawskiej z Pomorza do Saksonii43 .

Wobec konsekwentnego odmawiania Hohenzollernowi tytułu królewskiego Storren musiał opuścić Berlin, udając się wkrótce po 26 lutego 1701 r. do należące-go do Szwecji Szczecina. odrzucenie przez karola Xii dèmarche pruskiego w spra-wie tytułu królewskiego doprowadziło do uznania Storrena za persona non grata i odcięło mu drogę powrotu nad Sprewę44. Wobec takiego obrotu wydarzeń misja dyplomaty pruskiego w Sztokholmie hrabiego Friedricha Christopha von Dohna była skazana na niepowodzenie, chociaż dwa państwa morskie – Anglia i Holandia, czyniły wszystko co możliwe, aby pogodzić Fryderyka i (iii) ze Szwecją. W obro-nie interesów Hohenzollerna działali posłowie angielscy i holenderscy przebywa-jący w Sztokholmie, a wielki pensjonariusz Holandii Anton Heinsius zgłosił nawet gotowość wstawienia się za królem Prus u szwedzkiego posła w Hadze barona nilsa Lillieroota. Mimo tych działań strona szwedzka zajmowała sztywne stano-wisko. rozmowy prowadzone w Sztokholmie przez hrabiego von Dohna w marcu 1701 r. ze szwedzkimi ministrami: wielkim kanclerzem hrabią Bengtem oxenstier-ną i radcami karlem Piperem i tomasem Polusem, okazały się bezowocne, ponie-waż dygnitarze ci wstrzymywali się z wydaniem decyzji, motywując taką postawę obawami przed skompromitowaniem się w oczach swego pana45 .

Fryderyk i był nadal tytułowany przez Szwedów „elektorem brandenburskim”, co czyniło położenie hrabiego von Dohna w Sztokholmie bardzo kłopotliwym. Za-chęcony tym król Francji Ludwik XiV zaczął usilnie zabiegać o zawiązanie fran-cusko-szwedzkiego przymierza przeciw Hohenzollernowi. W liście wysłanym 18 sierpnia 1701 r. do ambasadora Francji w Szwecji, którym był wówczas hrabia Lou-

42 W. Buchholz, Schweden, s. 172–173.43 Ibidem, s. 165–168, 173–174; A. Waddington, L’acquisition, s. 264–266.44 W. Buchholz, Schweden, s. 174–178; Repertorium der diplomatischen Vertreter, t. 1, s. 483;

A. Waddington, L’acquisition, s. 266–267, 377.45 A. Waddington, L’acquisition, s. 377–378.


is Guiscard-Magny, nakazał podjęcie zdecydowanych działań dyplomatycznych, mających na celu doprowadzenie do przymierza króla szwedzkiego karola Xii z królem Polski Augustem ii przeciw „elektorowi brandenburskiemu”. Francuzi bowiem również nie zamierzali honorować statusu królewskiego Hohenzollerna. Chociaż projekty francuskie nie spodobały się zbytnio karolowi Xii, hrabia von Dohna nie mógł już dłużej czekać na zmianę stanowiska skandynawskiego dworu w sprawie koronacji królewieckiej. odwołany z misji 14 sierpnia 1701 r., ociągał się jednak z likwidacją ambasady pruskiej w Szwecji. opuścił Sztokholm dopiero 30 października 1701 r., po ostatnim spotkaniu z Bengtem oxenstierną, udając się drogą morską do kołobrzegu46 .

normalizacja stosunków szwedzko-pruskich oddalała się coraz bardziej. W li-stopadzie 1701 r. bowiem karol Xii nie udzielił audiencji posłowi Fryderyka i von Printzenowi. nie odpowiedział również na propozycje składane w imieniu Prus przez austriackiego wysłannika Gottharda Helfrieda hrabiego von Welz47. Sytuacja zaczęła się zmieniać dopiero jesienią 1702 r., po klęskach poniesionych przez Au-gusta ii i zalaniu rzeczypospolitej przez wojska szwedzkie. Akcja na rzecz zapo-średniczenia porozumienia między Berlinem a Sztokholmem podjęta przez Jakuba Ludwika Sobieskiego, syna króla Jana iii zmarłego w 1696 r., napotkała na podat-ny grunt. Fryderyk i chciał uzyskać wreszcie uznanie swego tytułu królewskie-go przez Szwecję, zwycięskiemu karolowi Xii zależało natomiast coraz bardziej na pozyskaniu Polski, jednak bez jej dotychczasowego władcy Augusta ii. Prusy miały ułatwić królowi szwedzkiemu detronizację Wettyna, którego zastąpić miał na tronie w nagrodę za udaną mediację Jakub Ludwik Sobieski. Dnia 8 grudnia 1702 r. nawiązano pierwszy kontakt na drodze korespondencji między sekretarzem państwa szwedzkiego karlem Piperem a Fryderykiem i, nazywanym konsekwent-nie przez Szwedów „elektorem brandenburskim”. W jego następstwie na początku 1703 r. rozpoczęły się w Hadze prusko-szwedzkie rokowania, mające doprowadzić do zawarcia obustronnego układu48. rosjanie starali się odciągnąć dwór berliński od zbliżenia ze Szwecją, proponując Fryderykowi i pod koniec marca 1703 r. całą polską część Prus w zamian za przystąpienie do wojny przeciw karolowi Xii. Ho-henzollern odpowiedział jednak na tę ofertę wymijająco49 .

Dnia 30 lipca 1703 r. został podpisany w Hadze przez posła pruskiego Wolfganga von Schmettau i dyplomatę szwedzkiego nilsa Lillieroota traktat między Prusami a Szwecją. W układzie tym, antydatowanym na 29 lipca 1703 r., karol Xii uznał god-

46 E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 53; A. Waddington, L’acquisition, s. 376, 378.47 E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 53; A. Waddington, L’acquisition, s. 378–379.48 W. Buchholz, Schweden, s. 179–180; G. Jonasson, Karl XII:s polska politik 1702–1703, Stock-

holm 1968, s. 135–146.49 J Burdowicz-nowicki, Piotr I, August II, s. 236; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 92–

93, 95 .


ność królewską Hohenzollerna i obiecał, że w przyszłych rokowaniach pokojowych kończących wojnę z Polską będzie się domagał tego samego również od rzeczy-pospolitej. W zamian za to Fryderyk i przyjął narzucone mu przez stronę szwedzką zasady współdziałania obu państw na terenie rzeczypospolitej i wobec niej. Zagwa-rantował neutralność brandenburskiej części Prus w toczących się na terenie rzeczy-pospolitej działaniach wojennych, zobowiązał się do popierania interesów Jakuba Ludwika Sobieskiego oraz do tego, że nie udzieli żadnej pomocy Augustowi ii50 .

traktat prusko-szwedzki stał się oparciem dla opozycji antysaskiej w Polsce i zawiązanej w Środzie 9 lipca 1703 r. konfederacji wielkopolskiej, stawiającej sobie za główny cel zawarcie pokoju ze Szwecją. umożliwił także przywrócenie stosunków dyplomatycznych między Prusami a Szwecją, czego oznaką było za-instalowanie jako ambasadora Szwecji przy dworze berlińskim w marcu 1704 r. hrabiego Andersa Leijonstedta51 .

Prusy – jak się wkrótce okazało – nie musiały angażować się zbytnio w wy-darzenia polityczne nad Wisłą i popierać wraz ze Szwecją prawa Sobieskiego do polskiej korony. karol Xii ogłosił 23 grudnia 1703 r. Jakuba Ludwika Sobieskiego kandydatem do polskiego tronu i podjął działania na rzecz detronizacji Augusta ii, które zaowocowały uchwałą walnej rady warszawskiej z 16 lutego 1704 r. o wy-powiedzeniu posłuszeństwa Wettynowi i ogłoszeniem bezkrólewia. Akcję na rzecz oddania władzy w rzeczypospolitej Sobieskiemu pokrzyżował jednak August ii, aresztując go 27 lutego 1704 r. pod Wrocławiem i osadzając w więzieniu w könig-steinie52. Hohenzollern uzyskał zatem uznanie swej królewskości przez Szwecję bez konieczności wypełniania jakichkolwiek uciążliwych zobowiązań. trudno bo-wiem za takowe uznać gwarancje dotyczące zachowania neutralności w toczących się zmaganiach militarnych między karolem Xii a Augustem ii. Fryderyk i, zaan-gażowany od 1702 r. na mocy układów zawartych wcześniej z cesarzem, Holandią i Anglią w wojnę o sukcesję hiszpańską na zachodzie Europy, nie chciał przecież

50 Preussens Staatsverträge aus der Regierungszeit König Friedrichs I., wyd. V. Loewe, Leip-zig 1923, s. 40–41. Zob. także omówienia układu prusko-szwedzkiego: W. Buchholz, Schwe-den, s. 180–181; E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 97–98; J. Staszewski, O miejsce w Europie, s. 400–401; A. Waddington, L’acquisition, s. 380.

51 W. Buchholz, Schweden, s. 181; G. Jonasson, Karl XII:s polska politik, s. 157–160; J. Pora-zinski, Epiphania Poloniae. Orientacje i postawy polityczne szlachty polskiej w dobie wiel-kiej wojny północnej (1702–1710), toruń 1999, s. 34–36; Repertorium der diplomatischen Vertreter, t. 1, s. 483–484; M. Zwierzykowski, Samorząd sejmikowy województw poznańskie-go i kaliskiego w latach 1696–1732, Poznań 2010, s. 189.

52 E. Hassinger, Brandenburg-Preußen, s. 114–117; k. Jarochowski, Porwanie Jakóba i Kon-stantego Sobieskich przez Augusta II na drodze między Oławą a Wrocławiem dnia 27 lutego 1704 roku, w: idem, Opowiadania i studia historyczne, t. 2, Poznań 1863, s. 73–135; r. Mar-tens, Die Absetzung des Königs August II. von Polen, „Zeitschrift des Westpreussischen Ge-schichtsvereins” 1882, z. 8, s. 75–77; J. Poraziński, Epiphania Poloniae, s. 114–117; J. Sta-szewski, August II Mocny, s. 149, 152–153.


tworzyć dla Brandenburgii-Prus drugiego frontu działań wojennych na odcinku wschodnim.

Analizując wysiłki Fryderyka i (iii) w sprawie uznania wyniesienia Prus do rangi królestwa przez państwa uczestniczące w pierwszej fazie wojny północnej, możemy stwierdzić, że pomoc dyplomatyczna potęg morskich: Anglii i Holandii, oraz cesarza nie odegrała tutaj decydującej roli. Dwór berliński, wykorzystując ambicje dynastyczne Wettyna, szachując Szwecję, podsycając umiejętnie wzajem-ną nieufność władców państw wchodzących w skład koalicji antyszwedzkiej oraz wyzyskując perfekcyjnie ich każdy kłopot, zdołał w latach 1701–1703 zrealizo-wać swój cel, i to bez dużych nakładów finansowych oraz świadczeń wojskowych. rzeczpospolita, która w przeciwieństwie do swego króla nie uznała pruskiego ty-tułu królewskiego, nie stanowiła szczególnego wyjątku. należy bowiem pamiętać, że została ona wplątana w konflikt zbrojny nie ze swej woli, a nawałnica wojny północnej sprowadzona nad Wisłę przez Augusta ii uczyniła państwo polsko-litew-skie zupełnie bezsilnym. Dzięki temu Fryderyk i mógł się związać jeszcze ściślej z cesarzem, Anglią i Holandią oraz wystawiać do walki z Francuzami – na mocy kolejnych umów subsydiowych zawieranych z tymi państwami – coraz to liczniej-sze wojska, stając się przez to coraz bardziej pożądanym koalicjantem. W 1709 r. cała armia pruska liczyła 44 000 ludzi, z czego aż 31 200. żołnierzy, czyli mniej więcej 3/4 armii walczyło przeciw Francji nad Padem, renem i w niderlandach53 .

Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy, świadomej rezygnacji Hohenzollerna z większej aktywności w strefie bałtyckiej, były bez wątpienia zabiegi o uznanie Prus za królestwo przez pozostałych władców europejskich. W momencie norma-lizacji stosunków z ostatnim z uczestników pierwszej fazy wojny północnej, ze Szwecją, królestwo Prus nie było jeszcze uznawane przez kilkanaście krajów. Zys-kanie akceptacji przynajmniej części z nich (Francja, Hiszpania, Bawaria, Elektorat kolonii) zależało – jak się wówczas wydawało – od końcowego zwycięstwa Habs-burgów i ich sojuszników w hiszpańskiej wojnie sukcesyjnej.

53 M. Braubach, Die Bedeutung der Subsidien für die Politik im Spanischen Erbfolgekriege, „Bücherei der kultur und Geschichte” 1923, t. 28, s. 124; L. i M. Frey, Friedrich I., s. 202–205; C. von noorden, Die preussische Politik im spanischen Erbfolgekriege, „Historische Zeitschrift” 1867, t. 18, s. 329–330, 334; M. Plassmann, Der Preis der Krone, s. 236–237, 253–254.


aNdrzeJ kaMieński

tHe reCogNitioN oF a royaL statUs oF PrUssia By PartiCiPaNts oF tHe First PHase oF tHe NortHerN war (1700–1703)

s u M M a R y

the fact that Ducal Prussia was raised to the status of kingdom on 18 January 1701 did not seem to be a surprise for many European courts. Elector of Brandenburg Frederick iii (and soon Frederick i as king of Prussia) was able to win for his plans even before his coronation many influential rulers, most of all Emperor Leopold i. Most of the rulers ex-pected different profits from their recognition of the coronation in konigsberg. in return for support given by the Habsburgs, England and the netherlands, Brandenburg-Prussia was to join the anti-French coalition in the War of Spanish Succession. Similarly developed the relationship between the newly founded kingdom and the participants of the first phase of the northern War: Sweden, Dukedom Schleswig-Holstein-Gottorp, Denmark, russia and the ruler of the Polish-Lithuanian Commonwealth and Saxony August ii Wettin. in a com-plicated diplomatic game Frederick Hohenzollern, yet as Elector of Brandenburg, skillfully took advantage of August’s political ambitions as well as Denmark’s plans for the incor-poration of Schleswig-Holstein. While deluding the courts in Dresden and Copenhagen that he would join the anti-Swedish coalition, Frederick obtained from king of Denmark Frederick iV (20 March 1700) and king of Poland August ii (6 July 1700) written assur-ances of supporting the aspiration of the Hohenzollerns and the recognition of a future royal status of Prussia. though Frederick did not go to war against Sweden, as result of which the relationship between him and two above-mentioned powers temporarily deteriorated, the Polish and Danish monarchs were obliged to keep their former promises and eventually recognized a new status of Prussia. Significantly August ii recognized the royalty of Fred-erick i first as king of Poland and later as Elector of Saxony. it is also worth mentioning that the Polish Parliament, which was not informed about the plans of the Hohenzollerns, recognized the royal status of Prussia only in 1764. Eventually Frederick i managed to ob-tain the recognition for his royal title from tsar of russia Peter i (5 July 1701) by making him cunningly more and more distrustful to August ii. Much more difficult was gaining the recognition from Schleswig-Holstein and Sweden, which happened respectively on 16 october 1702 and 30 July 1703 in return for Prussia’s assurance to remain neutral during the war taking place on the Polish-Lithuanian territories as well as due to Prussia’s clear break up with August ii. After having secured his situation in the Baltic zone, the king of Prussia could get involved more in the War of Spanish Succession which resulted in the recognition of his royalty by France, Spain as well as the Electors of Bavaria and Cologne.


MartiN FaBer stUttgart

VoM aLteN zUM NeUeN MessiaNisMUszUr rezePtioN der koNFöderatioN VoN Bar

iN der PoLNisCHeN roMaNtik

keine geringere als Maria Janion hat geschrieben, dass sich die ganze polnische romantik mit ihren verschiedenen politischen Haltungen, Stilen und literarischen Strömungen widerspiegelt im umgang der romantiker mit dem thema der kon-föderation von Bar1. und es gibt wohl auch kaum ein anderes thema, an dem sich die Wirkung der romantik auf das nationale Bewusstsein in Polen so deutlich ze-igen lässt wie an diesem. Die Vorstellungen von der konföderation von Bar sind wie bei keinem anderen Ereignis in der polnischen Geschichte bis heute geprägt von den urteilen und Vorurteilen, die sich in der romantik entwickelt haben. Die konföderation gilt als der erste nationale Aufstand, der zwischen 1768 und 1772, noch vor den polnischen teilungen, die reihe der Aufstände gegen ausländische Fremdherrschaft eröffnet habe.

Dabei dürfte es sich bei der konföderation von Bar zugleich um eines der am meisten verzeichneten Ereignisse der polnischen Geschichte handeln. Wer Dar-stellungen zur polnischen Geschichte, auch in deutscher Sprache, liest, dem wird bei aufmerksamer Lektüre auffallen, dass die Gründe, die für den Ausbruch die-ser Aufstandsbewegung angegeben werden, kaum verständlich sind. Die Motive der konföderierten, ihr Verhältnis zum könig und zu den Plänen für eine reform der polnisch-litauischen Adelsrepublik, ihr Verhältnis zu russland und auch die Bestrebungen der russen selbst sind immer wieder unklar und widersprüchlich dargestellt.

1 Maria Janion, Maria Żmigrodzka, Tradycja barska w dobie romantyzmu, in: Przemiany tra-dycji barskiej. Studia, red. Z. Stefanowska. kraków 1972, S. 107–165, hier S. 165. S. auch das kapitel „konfederacja barska“ [Die konföderation von Bar] derselben Autorinnen in M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa 1978, s. 78–89.

MartiN FaBer184

Das liegt letztlich daran, dass sich auch die Historiographie bis heute nur teilwe-ise von der Vorstellung der konföderation als eines national motivierten Aufstands gelöst hat. Den größten Einfluss besitzt nach wie vor die umfangreiche Monogra-phie der konföderation von Władysław konopczyński, die in den dreißiger Jahren des 20. Jahrhunderts erschien und bis heute nicht ersetzt ist2. Doch konopczyński berichtet dort fast nichts über die Zeit vor der konföderation und über die ursachen für den Aufstand. Bei seiner immensen Quellenkenntnis konnte er aber nicht ganz daran vorbeigehen, dass diese Quellen3 klar darauf hindeuten, dass es dem polni-schen Adel, der Szlachta, damals nicht um den Erhalt der staatlichen unabhängigke-it vom Ausland ging, sondern um den Erhalt des politischen und gesellschaftlichen Systems im innern. Dieses System hatte sich in den Jahrhunderten zuvor herausge-bildet und sicherte dem Adel seine Privilegien. Gegen die russischen truppen im Land kämpften die konföderierten nur deshalb, weil russland zu diesem Zeitpunkt die reformbestrebungen des königs Stanisław August Poniatowski unterstützte. kurz zuvor aber hatte die russische Politik noch den Erhalt der alten ordnung in Polen betrieben und viele der konföderierten von Bar hatten sich 1767 in der kon-föderation von radom mit katharina der Großen zu diesem Ziel verbündet (und sollten es 1792 in der konföderation von targowica, die die polnische Verfassung vom 3. Mai 1791 bekämpfte, erneut tun). Der Übergang von der konföderation von radom zu der von Bar ist in der Historiographie immer noch sehr schlecht untersucht. konopczyński ließ ihn praktisch ganz aus und stellte die Dinge dann so dar, dass sich bei den konföderierten im Lauf ihrer kämpfe mit den russischen truppen die Vorstellung von der nationalen unabhängigkeit als höchstem Wert erst gebildet habe4 und dass gerade darin die Bedeutung der konföderation zu sehen sei. Das war ein Missverständnis, insofern, als für die Mehrzahl der konföderierten die nationale unabhängigkeit nur ein Mittel blieb, um das höchste Ziel, den Erhalt der Adelsherrschaft in Polen, zu erreichen, ein Mittel, das man auch wieder aufgeben konnte, wenn sich ein Zusammengehen mit einer ausländischen Macht als vorteil-hafter erwies.

Es ist hier nicht der ort, um diese Dinge im Einzelnen zu erörtern. Viele Hi-storiker haben konopczyńskis Sicht mittlerweile längst in Frage gestellt5. Wichtig

2 W. konopczyński, Konfederacja barska, t. 1–2, Warszawa 1991 (zuerst Warszawa 1936–1938) .

3 teilweise veröffentlicht vor allem in Konfederacja barska, red . W. konopczyński, kraków 1928; Poezja barska, red. k. kolbuszewski, kraków 1928, und in dem nachfolgeband Lite-ratura barska (Antologia), red. J. Maciejewski. Wrocław 1976.

4 Vgl. Władysław konopczyński, Dzieje Polski nowożytnej Wydanie czwarte krajowe. Warsza-wa 2003, s. 616 n.

5 Hier sind vor allem die Arbeiten von Jerzy Michalski zu nennen: J. Michalski, Propaganda konserwatywna w walce z reform w początkach panowania Stanisława Augusta, „Przegląd Historyczny” 1952, t. 43, s. 536–562; idem, Schyłek konfederacji barskiej, Wrocław 1970;

VoM aLteN zUM NeUeN MessiaNisMUs 185

ist nur, dass konopczyński bemüht war, in seiner Arbeit im Wesentlichen das Bild von der konföderation zu bestätigen, das die polnischen romantiker geschaffen hatten. und das, obwohl er durchaus auch an andere traditionen hätte anknüpfen können. Denn die positive umwertung der konföderation vollzog sich in Polen erst in den Jahren nach dem novemberaufstand von 1830/31. kurz zuvor hatte Maurycy Mochnacki sich noch gewundert, warum noch kein Schriftsteller einen roman über diese heroische Epoche geschrieben habe, in der die tugenden der polnischen ritter gerade in ihrem Scheitern gegen eine Übermacht so hell aufge-leuchtet seien6. Damit gab er in der tat schon den ton vor für das, was kommen sollte, aber zu dieser Zeit dominierte noch die Sicht der polnischen Aufklärer, die in der konföderation vor allem einen Ausdruck des Sarmatismus gesehen hatten, der konservativen Mentalität des polnischen Adels. Diese Mentalität war es, die in den Augen der Aufklärer reformen im Staat so lange verhindert und dadurch mit zu den teilungen beigetragen hatte7 .

Der Sarmatismus erfreut sich in den letzten Jahren wachsenden interesses8 . unter anderem hat der krakauer Polonist Andrzej Waśko zum ersten Mal eine Mo-nographie verfasst, die den romantischen Sarmatismus zum Gegenstand hat9. ich werde mich hier jedoch auf die rezeption der konföderation von Bar durch die romantiker beschränken. Gerade an der Frage, was damals dazu geführt hat, dass die Bewertung der konföderation so nachhaltig ins Positive umgekippt ist, dürfte sich zeigen lassen, warum auch die tradition der Adelsherrschaft und damit der Sarmatismus in der romantik wieder populär wurden. Denn auch wenn es sich bei der konföderation nicht um einen nationalen Aufstand handelte, so muss ihre Geschichte doch Anhaltspunkte dafür gegeben haben, dass die romantiker sie als

idem: Mentalność polityczna konfederatów barskich. Próba charakterystyki, in: Przemiany (wie Anm. 1), s. 7–27. Vgl. auch Michalskis Bemerkungen über konopczyńskis Werk in seinem Vorwort zu dessen neuausgabe (wie Anm. 2, t. 1, S. 8 n.).

6 Maurycy Mochnacki, Pisma rozmaite, t. 1. Berlin 1860, s. 95; hier wiedergegeben nach Ja-Berlin 1860, s. 95; hier wiedergegeben nach Ja-nion, Żmigrodzka, Tradycja (wie Anm. 1), s. 107.

7 Allerdings hatte es vorher schon einmal, im Vierjährigen Sejm 1788–1792, tendenzen gege-Allerdings hatte es vorher schon einmal, im Vierjährigen Sejm 1788–1792, tendenzen gege-ben, die konföderation als nationalen kampf gegen Fremdherrschaft zu interpretieren, ten-denzen, die damals auch noch von ehemaligen teilnehmern der konföderation (allerdings nur von einigen) unterstützt wurden. Vgl. Mieczysław klimowicz: Renesans tradycji barskiej w literaturze Sejmu Wielkiego i insurekcji kościuszkowskiej, in: Przemiany (wie Anm. 1), s. 91–106.

8 Vgl. z.B. Słownik Sarmatyzmu, red. A. Borowski. kraków 2001, und die Ausstellung „Sar-kraków 2001, und die Ausstellung „Sar-macja. Szlachetne dziedzictwo czy przeklęty spadek”, die im Winter 2004/05 im nationalmu-Szlachetne dziedzictwo czy przeklęty spadek”, die im Winter 2004/05 im nationalmu-seum in Posen stattfand.

9 A. Waśko, Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka w literaturze polskiej lat 1831–1863, kraków 1995. Vorher hatte sich mit dem thema schon befasst t. ulewicz, Zagadnienie sarmatyzmu w kulturze i literaturze polskiej (Problematyka ogólna i zarys historyczny), „Ze-szyty naukowe uniwersytetu Jagiellońskiego” r. 59, 1963, Prace historycznoliterackie, z. 5, Filologia z. 9, s. 29–92, hier s. 77–87.

MartiN FaBer186

Vorläufer ihrer eigenen Bestrebungen und als hervorragenden Ausdruck des polni-schen nationalgeistes ansehen konnten.

Eine ganz entscheidende rolle bei dieser umwertung spielte natürlich der no-vemberaufstand, der nicht nur in Polen, sondern in ganz Europa dazu führte, dass russland als der erste und größte Feind der polnischen nation angesehen wurde. nach dem Wiener kongress hatte die polnische nationalbewegung noch unter allen drei teilungsmächten die größten Sympathien für russland empfunden, weil man im neuen kongresspolnischen königreich auf eine weitgehende Autonomie unter russischer oberhoheit hoffte. Aber gerade diese hohe Erwartungshaltung hatte die Frustration hervorgerufen, die dann den novemberaufstand auslöste, und nun erin-nerte man sich daran, dass es nicht das erste Mal war, dass russische truppen die polnische Freiheit unterdrückten. konstanty Gaszyński berichtet, sein Vater habe vom kościuszko-Aufstand erzählt und die Generation seiner Großväter von der konföderation von Bar10 .

Die Erzählungen alter polnische Adliger über die Zeit der Adelsrepublik spiel-ten nach dem novemberaufstand eine so große rolle, dass sie sogar zur Entstehung einer neuen Literaturgattung führten, der Gawęda szlachecka, die ihren Anfang von Erzählungen über die konföderation von Bar nahm. Wincenty Pol nahm in seine Sammlung von Liedern über den novemberaufstand ein Gedicht mit dem titel „Abend am kamin“ auf, dem er den untertitel „Polska gawęda“ gab und in dem ein alter polnischer Adliger erzählte, wie auch er in seiner Jugend schon dem Vaterland gedient und in der konföderation von Bar gegen die russen gekämpft habe11. Die-ser Szlachcic kritisierte zwar auch den damaligen könig Stanisław August, der au-sländische Sitten angenommen und mit der Zarin konspiriert habe, führte das aber darauf zurück, dass der könig eine schwache Persönlichkeit und von den russen manipuliert worden sei. im Vordergrund seiner Erzählung stehen der kampf gegen die Moskauer und die tugendhaftigkeit der konföderierten und ihres Anführers Pułaski, die sogar größer war als die der Aufständischen von 1830. Denn damals gab es noch keine Stäbe, provisorischen regierungen und Diktatoren, alle Adligen waren gleich und ihre Liebe zum Vaterland so groß, dass sie sich alle sofort zum kampf eingefanden, wenn es bedroht war.

Man kann fragen, ob solche Darstellungen ihren Grund mehr in dem Bedürf-nis der Generation des novemberaufstands hatten, ihrem kampf eine zusätzli-che rechtfertigung aus der Geschichte zu geben, oder ob eher die Veteranen der konföderation von Bar die Chance nutzten, die ihnen plötzlich geboten wurde. Wenn früher davon gesprochen wurde, dass der polnische Adel im 18. Jahrhun-dert für den Erhalt der Adelsherrschaft trotz deren offensichtlicher tendenz zur

10 Janion, Żmigrodzka, Romantyzm (wie Anm. 1), s. 83.11 W . Pol, Pieśni Janusza, red . J. kallenbach, kraków s. d. [1921], s. 168–174.


Anarchie12 gekämpft hatte, dass die Sarmatisten das Liberum Veto und die freie königswahl unter allen umständen erhalten wollten, dann hatte man das als einen Hauptgrund dafür angesehen, dass notwendige reformen im polnisch-litauischen Staat zu spät kamen und das Land geteilt wurde. nun hatten sich nach den teilun-gen die Hoffnungen vieler nicht erfüllt, dass die Adelsprivilegien von den Zaren besser geschützt würden als von den reformwütigen polnischen Aufklärern. nun konnte es sich für alte polnische Adlige, die noch die Zeit der Adelsrepublik erlebt hatten und die ihren Status wahren wollten, lohnen, sich als diejenigen darzustel-len, die damals nicht nur den Staat, sondern auch die nation getragen und ebenso opferbereit für sie gekämpft hatten wie die Aufständischen vom november 1830. Es dürfte damals wohl gar nicht mehr viele echte Veteranen der konföderation von Bar gegeben haben, die immerhin schon 60 Jahre zurücklag, aber es konnte eine große Versuchung sein, sich mit einer Aura zu umgeben, die plötzlich so viel ruhm einbrachte und dem Ansehen des polnischen Adels unversehens aufhalf.

uns soll es hier aber mehr um das Bedürfnis gehen, das die romantiker emp-fanden, die damaligen Ereignisse plötzlich in einem so anderen Licht zu sehen. Der novemberaufstand und vor allem sein Scheitern stellten die Frage, ob sich der Einsatz und die großen opfer gelohnt hatten und was es überhaupt war, für das man sich eingesetzt hatte und weiter einsetzen wollte. Die romantik mit ihrem Sinn für das, was über das rationale und natürliche hinausreichte, erleichterte es, die polni-sche nation als etwas anzusehen, das auch unabhängig von staatlichen institutio-nen existierte, und den „Geist der nation“ als eine geradezu metaphysische Entität, die nicht von den konkreten Polen gebildet wurde, sondern unabhängig von ihnen existierte. Aber die polnischen romantiker waren auch bemüht, den Charakter die-ses nationalgeistes an konkreten geschichtlichen Ereignissen abzulesen, und dafür bot sich nichts so sehr an wie die Adelsrepublik. im Gegensatz zu vielen anderen europäischen nationalbewegungen, die im 19. Jahrhundert nach eigener Staatlich-keit strebten, hatte die polnische Bewegung immer den orientierungspunkt einer langen, bedeutenden tradition eines eigenen Staates, der noch vor kurzer Zeit exi-stiert hatte. in der Zeit nach den teilungen hatte man vor allem darüber diskutiert, wer schuld am untergang gewesen sei, den viele als endgültig ansahen. nun aber hatte der novemberaufstand gezeigt, dass der Wunsch nach einem polnischen Staat in breiten Schichten noch oder wieder lebendig war, und das musste sich positiv auf die Meinung über den früheren Staat auswirken. Die romantiker stellten sich die Frage, was ihm so lange das Leben gegeben habe und stießen dabei unausweichlich auf die tradition der Adelsherrschaft. Deren Verfechter hatten ja schon in der Zeit unmittelbar vor und nach den teilungen geltend gemacht, dass es gerade die re-

12 Die Anarchie wurde schon von den Zeitgenossen immer wieder konstatiert. Vgl. dazu A. Grześkowiak-krwawicz, Regina libertas. Wolność w polskiej myśli politycznej XVIII wie-ku, Gdańsk 2006, s. 217–228.

MartiN FaBer188

formversuche, die Abkehr von der traditionellen, spezifisch polnischen ordnung im Staat gewesen seien, die das unglück gebracht hätten, und solche Gedanken gewannen nun bei den romantikern neue Popularität.

Erleichtert wurde das dadurch, dass eine tatsächliche rückkehr zur alten ord-nung zu diesem Zeitpunkt schon lange nicht mehr möglich war. Die politischen und sozialen Privilegien der polnischen Szlachta waren schon in der Adelsrepublik immer stark gefährdet gewesen und ließen sich nur durch deren besondere Verfas-sungskonstruktionen wie das liberum veto und die Möglichkeit, Adelskonfödera-tionen zu bilden, so lange Zeit erhalten. Die Verabschiedung der reformverfassung vom 3. Mai 1791 hatte noch eine bedeutende Gegenbewegung auf den Plan gerufen, aber spätestens die Auflösung des Staates 1795 hatte in der polnischen Gesellschaft Entwicklungen ausgelöst, die unumkehrbar waren, wie für alle spätestens im no-vemberaufstand offenbar wurde, der ohne die wesentliche Mitwirkung bürgerlicher Schichten nicht hätte stattfinden können. Aber wahre nostalgie kann sich ja auch erst dann einstellen, wenn klar ist, dass eine rückkehr zu den alten Zuständen nicht mehr möglich ist. Dann kann man deren Schattenseiten verdrängen oder uminter-pretieren, und das taten nun die polnischen romantiker mit der Adelsrepublik und vor allem mit der konföderation von Bar.

Der wichtigste Schritt dabei, der in der polnischen Erinnerungskultur bis heute nachwirkt, war es, den polnischen Adel und seine Geschichte in der frühen neuzeit mit der gesamten polnischen nation zu identifizieren. Dafür gab es auch reichlich Anknüpfungspunkte, denn der polnisch-litauische Adel hatte sich selbst als nation verstanden. Eine solche Sicht war damals begünstigt worden durch die große Zahl der Adligen, die theoretisch alle die gleichen politischen rechte besaßen, durch die sie sich vom rest der Bevölkerung unterschieden. und außerdem gab es in-nerhalb dieses Adelsstandes große unterschiede zwischen Arm und reich, so dass die kleinen Adligen in ständiger Furcht davor lebten, von den Magnaten endgültig von der Macht ausgeschlossen zu werden. Dagegen kämpften sie mit ähnlichen Argumenten und Methoden wie in anderen Ländern niedere Stände gegen den Adel als Ganzes. Deshalb war gerade die Anhänglichkeit des kleinadels an das System der polnischen Adelsherrschaft besonders groß, während die Magnaten von einer Änderung weniger zu fürchten hatten und sich auch mit ausländischen Mächten verbünden konnten. Das begünstigte auch bei den romantikern die Vorstellung, dass die Szlachta damals die wahren Patrioten und das eigentliche polnische Volk gewesen sei, das sich gegen die oligarchie der Magnaten und gegen die tyrannis der könige zu Wehr setzte. Mickiewicz sah die konföderation von Bar als Vorläu-ferin der Französischen revolution an13 .

13 A. Mickiewicz, Dzieła. Wydanie narodowe, t. 10: Literatura słowiańska. Kurs drugi, kraków 1952, s. 177. Vgl. Waśko (wie Anm. 9), s. 53.


nachdem der Adelsstaat einmal untergegangen und klar war, dass er so nie wie-der kommen würde, fiel es den romantikern leicht, Elemente der sarmatischen kultur und ideologie zu übernehmen und für die aktuellen Bedürfnisse zu adaptie-ren. Das galt insbesondere für die Liebe des polnischen Adels zu seiner „goldenen Freiheit“. Sie hatte sich natürlich ursprünglich nur auf den Erhalt der Adelsprivi-legien bezogen (und um sie war es in der konföderation von Bar gegangen), aber Mickiewicz legte im Buch der polnischen Nation dar, die große Zahl der polni-schen Adligen zeige die besondere neigung der polnischen nation zur Demokratie. Es hätte im alten Europa nirgends so viele freie Menschen gegeben wie in Polen, alle Adligen hätten sich „Brüder“ genannt wie in der französischen revolution, sie hätten auch immer mehr Menschen in ihre Freiheit aufgenommen und schließlich in der Verfassung von 1791 alle zu Brüdern machen wollen14. Der sich entwic-kelnde polnische Messianismus sah diese spezifische Liebe der Polen zur Freiheit als Grund für die besondere rolle der polnischen nation in der Geschichte: diese Freiheitsliebe habe den Hass der absolutistischen Monarchen in Europa erregt, der zu den polnischen teilungen geführt habe, aber sie gebe Polen nun auch die Füh-rung beim Streben aller europäischen Völker nach Freiheit gegen die tyrannen der Heiligen Allianz.

Die Verfassung von 1791 hatte tatsächlich ein Zensuswahlrecht eingeführt, das den Bürgern mit größerem Besitz nun ebenfalls politische rechte gab. Aber zugle-ich wurden diese rechte einer noch größeren Zahl von armen Adligen aberkannt. Das war ein wesentlicher Grund für die Bildung der konföderation von targowica gewesen, die sich mit den russen verbündete und gemeinsam mit ihnen gegen die Verfassung kämpfte. Doch auch andere romantiker bekannten sich nach dem no-vemberaufstand zu den traditionen der Adelsrepublik. Słowacki hatte in den ersten fünf Gesängen seines Versepos Beniowski15 die alte Adelswelt noch mit ironischer Distanz behandelt, bekannte sich aber in den später entstandenen Fragmenten dazu, dass man die Vergangenheit als ideal betrachten müsse.

in den Werken der romantiker trat nun der Widerspruch der polnischen Adel-sherrschaft zur reformbewegung in der zweiten Hälfte des 18. Jahrhunderts in den Hintergrund, man umging ihn oder suchte nach Argumentationen, die ihn glätteten. Die größte Wirkung erreichten dabei Henryk rzewuskis Pamiątki So-plicy, ein Werk, das er unmittelbar nach dem novemberaufstand verfasst und das schon damals großen Einfluss auf Mickiewicz hatte, und später, nach seinem Erscheinen im Druck am Ende der dreißiger Jahre, auch auf Słowacki und andere romantiker. rzewuski schrieb die fiktiven Memoiren eines litauischen Adligen,

14 A. Mickiewicz, Dzieła. Wydanie narodowe, t. 6: Pisma prozą. Część II, kraków 1950, s. 15 n.; vgl. ibidem, t. 10 (wie Anm. 13), s. 212.

15 J. Słowacki, Beniowski. Eine Versdichtung, übers. und hrsg. H.-P. Hoelscher-obermaier, Frankfurt 1999.

MartiN FaBer190

die hauptsächlich von der konföderation von Bar handelten, erweckte aber zu-gleich bei Gelegenheit den Eindruck, die Verfassung vom 3. Mai sei aus dem gleichen patriotischen Geist erwachsen wie die konföderation. Alle seine adligen Freunde hätten sich für die Verfassung foltern lassen und aus den Geschlechtern ihrer Wojewodschaft sei kein einziger der schändlichen konföderation von tar-gowica beigetreten16. rzewuski konnte hier mit gutem Gewissen nur seinen Hel-den Soplica sprechen lassen, denn die Mitglieder der Familie rzewuski hatten zu den wichtigsten intellektuellen köpfen der Adelsopposition und dann zu den Führern von targowica gehört.

Manche Exegeten wollen mittlerweile in den Pamiątki eine gewisse ironische Distanz des Autors zu seinem Helden wahrgenommen haben17. Dem steht aller-dings schon die spätere, noch konservativere Haltung rzewuskis gegenüber. Vor allem aber wurde das Werk von den Zeitgenossen nicht als ironisch empfunden, sondern als Apologie der untergegangenen Adelsrepublik und zuvorderst ihrer Pro-tagonisten. Denn rzewuski schilderte nicht den Ablauf der konföderation von Bar, sondern zeichnete Proträts einzelner Adliger aus dieser Zeit und stellte darin ihre tugend dar. Große tugend war danach ein besonderes Merkmal des alten polni-schen Adels, die ihn von manchen Entwicklungen der neueren Zeit auch in Polen, vor allem aber von allen Ausländern abhob.

Diese Sichtweise fand tatsächlich reichhaltige Anknüpfungspunkte in der konföderation von Bar und in der Selbstsicht des polnischen Adels während der gesamten frühen neuzeit. Zu den wesentlichen Elementen der sarmatischen ideologie gehörte es, dass der polnische Adel seine Privilegien und politischen rechte mit seiner besonderen tugend rechtfertigte. Das tat zwar auch der Adel in anderen Ländern, aber da die Adelsrechte in Polen noch größer waren und länger verteidigt werden konnten, machten die polnischen Adligen geltend, sie seien auch ihren Standesgenossen im Ausland an tugend noch einmal überlegen. Der vielleicht bedeutendste ideologe des Sarmatismus, Andrzej Maksymilian Fredro, hatte die immer wieder kritisierten milden Strafen für Adlige bei kriminalverbre-chen damit gerechtfertigt, dass die Polen von natur aus besonders rechtsbewusst seien, deshalb weniger Verbrechen begingen und Strafen einer Besserung dann nur schadeten. und wenn einmal ein Adliger verurteilt würde, dann seien die Gefängnisse in Polen kaum gesichert, weil die Delinquenten ihre Missetat einse-hen und deshalb ihre Haft freiwillig absitzen würden18. Es ist mir nicht bekannt, ob rzewuski diese Stelle bei Fredro kannte, aber vermutlich reichte schon sein

16 H. rzewuski, Denkwürdigkeiten des Herrn Soplica, übers. von Philipp Löwenstein, Frankfurt 1986, s. 274 und 27.

17 Vgl. ibidem im nachwort, s. 344–346.18 A. M. Fredro, Cautio Reipublicae, in: 700 lat myśli polskiej. Filozofia i myśl społeczna XVII

wieku, red. Z. ogonowski, Warszawa 1979, s. 308–318, hier s. 316.


ähnlicher Blickwinkel aus, um seinen Soplica diese Behauptung nun wiederholen zu lassen19 .

Zwar gab es in der Adelsrepublik auch die tradition einer scharfen kritik an den Verhaltensweisen der Szlachta. Die ständige Gefährdung der Adelsherrschaft stellten viele als das Ergebnis eines Sittenverfalls hin, angesichts dessen man zu den tugenden der Vorfahren zurückkehren müsse. Aber das diente letztlich auch wieder der Stabilisierung des Systems: nicht das System der Adelsherrschaft selbst sei schlecht, sondern nur die Menschen in ihm. und wenn die Adelsherrschaft von außen kritisiert wurde, rückte man sofort wieder zusammen und erklärte, dass die großen Freiheiten des polnischen Adels nur dort gewährt werden könnten, wo be-sonders tugendhafte Menschen lebten.

Eine solche Aufwallung war auch die konföderation von Bar gewesen, die in der tat zeigte, zu welchem opfermut polnische Adlige fähig waren, nicht, um die unabhängigkeit der nation, wohl aber, um ihre Standesprivilegien zu erhalten. Das 18. Jahrhundert hatte ihnen bis dahin viele Demütigungen gebracht. Als einen we-sentlichen teil ihrer herausragenden tugend hatten sie ihre kampfkraft im krieg angesehen, die sie von ihren Vorfahren, den antiken Sarmaten geerbt und denen sie ihre besondere Stellung als ritterstand zu verdanken hätten. Aber die polnischen Armeen waren immer schwächer geworden, und das Land wurde zum Spielball der nachbarstaaten mit ihren besser gerüsteten stehenden Heeren. und da zudem die nachbarstaaten die tendenz zeigten, das System der Adelsregierung in Polen zu er-halten, weil sie merkten, dass sie das Land gerade dadurch schwach halten konnten, hatte ein Großteil des polnischen Adels sich in diese Situation nicht ungern gefügt. Doch als russland sich 1768 mit dem reformlager um den polnischen könig ver-bündete und Stanisław August die russischen truppen im Land einsetzte, um gegen die Adelsopposition vorzugehen, da mobilisierte die Szlachta plötzlich kräfte, an deren Vorhandensein sie schon selbst gezweifelt hatte . Deren Wiederaufleben be-deutete für sie nun eine immense Selbstbestätigung, wie man heute noch an den Manifesten und Gedichten der konföderation erkennen kann. Dass die konföde-rierten auf Dauer gegen die russischen truppen keine Chance hatten, änderte an dieser Wahrnehmung nichts, im Gegenteil, das Erlebnis des gemeinsamen hero-ischen kampfes, der der niederlage vorausging, stärkte bei vielen nur das Gefühl, das Martyrium für eine gerechte Sache erlitten zu haben. und sie stärkte auch das Gefühl, dass man überhaupt gerechter sei als andere. Ein gemeinsamer Gegner lässt die konflikte untereinander in den Hintergrund treten, und wenn man alle kräfte auf ein Ziel hin anstrengt, bleibt keine Zeit mehr für untugenden und Ausschwe-ifung. Słowacki ließ in seinem Drama über den karmelitenpater Marek diesen als geistlichen Führer der konföderation die Sünden im Vaterland aufzählen: Franzo-sentum, Frauenherrschaft, korruption, Egoismus und unterdrückung der Bauern,

19 rzewuski (wie Anm. 16), s. 180 n.

MartiN FaBer192

doch zugleich suggerierte der Pater, dass der Adel durch die teilnahme an der kon-föderation die Gelegenheit habe, seine Sünden zu büßen und sich zu bessern20 .

Dazu kam, dass die konföderation auch eine religiöse Motivation hatte. Als Hauptgrund für ihren kampf gaben die konföderierten das Bestreben russlands, Preußens und des polnischen königs an, den Angehörigen der nichtkatholischen konfessionen in Polen-Litauen, den so genannten „Dissidenten“, größere religiöse Freiheiten zu geben. Aber die konföderierten erklärten es für ihre heilige Pflicht, für die Ausschließlichkeit der katholischen religion in Polen zu kämpfen und da-für Gut und Blut einzusetzen. Sie kämpften für „polnischen Glauben, polnische Freiheit und polnisches recht“, wie es in ihren texten immer wieder hieß21. Die religiöse intoleranz, die nach der Phase der toleranz im 16. und am Anfang des 17. Jahrhunderts langsam vorgedrungen war, erreichte in der Barer konföderation ihren Höhepunkt. Als man begann, den könig als abgesetzt zu betrachten, trat Ma-ria als königin Polens an seine Stelle. Es gibt zwar deutliche Anzeichen dafür, dass die religiöse Frage für die konföderierten letztlich zweitrangig war: sie ver-bündeten sich ohne Zögern mit den türken und waren in der Dissidentenfrage zu Zugeständnissen bereit, solange nur die Adelsprivilegien nicht angetastet wurden. Aber das religiöse Pathos gab ihrem kampf die Aura eines besonderen Ethos, und dieses Ethos war es, mit dem sich die romantiker nach dem novemberaufstand in besonderer Weise verbunden fühlen konnten.

Die messianistischen konzeptionen hatten ja bei den polnischen romantikern zu einer Wiederbelebung christlichen Denkens geführt. neben der Freiheitsliebe der polnischen nation galt auch ihr unverbrüchliches Festhalten an der katholi-schen religion als Zeichen ihrer Erwählung und besonderen rolle in der Geschich-te. Das war nicht ganz unproblematisch, nachdem Papst Gregor XVi. den novem-beraufstand scharf verurteilt hatte, was bei vielen romantikern zur Ausbildung eines eher mystisch ausgerichteten katholizismus führte. Aber rzewuski zeigte in den Pamiątki Soplicy die tugend der konföderierten von Bar gerade an ihrer kir-chlichen Frömmigkeit, am Empfang der Sakramente und der Anhänglichkeit an den klerus. Die tugend des alten polnischen Adels, dargestellt in den literarischen Proträts der konföderierten, war das Hauptthema von rzewuskis Werk, und die Erwähnung von gewissen kleineren Lastern tat dem keinen Abbruch. Bekanntlich wird in literarischen Werken die ausschließliche Schilderung von tugend schnell langweilig, darüber hinaus aber machten diese kontraste auch deutlich, auf welche

20 J. Słowacki, Dzieła, red. J. krzyżanowski, t. 9, Dramaty, Wrocław 1959, (wie Anm. 30), s. 10–12. Ähnlich sahen auch viele romantiker die teilnahme von Adligen am novem-Ähnlich sahen auch viele romantiker die teilnahme von Adligen am novem-beraufstand als deren Buße für die unterdrückung des Volkes. Der Adel habe dabei seine Standesprivilegien geopfert und sich für die interessen der ganzen nation eingesetzt (Janion, Żmigrodzka, Konfederacja barska (wie Anm. 1), s. 88 n.

21 Vgl. die in Anm. 3 genannten Quellensammlungen.


tugenden es wirklich ankam22. Das Bild des polnischen Adligen als eines Charak-ters von gutmütiger Derbheit, der sich zwar gelegentlich seinen Vorteil auf etwas listige Art verschafft, dem man aber alles verzeihen kann, weil er vor allem das Vaterland liebt, ist dann ja später von Sienkiewicz in seiner Trylogia noch weiter verbreitet worden.

Die tendenz, sich vom Ablauf der historischen Ereignisse weg- und einzelnen Personen zuzuwenden, war typisch für den umgang der romantik mit der Vergan-genheit der Adelsrepublik. Auf diese Weise ließen sich die damaligen konflikte der Polen untereinander ausblenden und man konnte statt dessen ihre edlen Absichten herausstellen und von da auf das besondere Ethos der polnischen nation schließen. und dazu spielte bei der Bewältigung des gescheiterten novemberaufstands das Motiv der guten intention eine bedeutende rolle, die man als wichtiger ansah als den Erfolg einer Handlung. Die Messianisten kompensierten zudem den gegenwär-tigen Misserfolg, indem sie die reinen Absichten der Aufständischen als Garanten dafür ansahen, dass ihre Sache in Zukunft siegen werde. und gerade hier bot die niederlage der konföderation von Bar gegen die russischen truppen Vorbilder.

Zur Symbolfigur dieser Denkweise wurde die Figur des Paters Marek Jan-dołowicz, eines karmelitenmönchs, der am Beginn der konföderation 1768 die Aufständischen zur Verteidigung von Bar ermunterte und bei der Einnahme der Stadt von den russen gefangengenommen und nach Sibirien verschleppt wurde. Er hatte eigentlich also nur eine relativ kleine rolle gespielt, wurde aber in der rezeption der romantiker zur zentralen Gestalt der konföderation, hauptsächlich wegen einer Prophezeiung, die er damals ausgesprochen haben sollte und in der er Polen große Leiden und Zerstörungen voraussagte. Danach aber werde Gott sich Polens erbarmen, es werde wie ein Phönix aus der Asche erstehen und zur Zierde Europas werden23. Emanuel rostworowski hat ermittelt, dass diese Prophezeiung wohl tatsächlich aus der Zeit unmittelbar vor der konföderation von Bar stammt, wenn auch die Autorschaft Mareks unsicher ist24. Aber die romantiker sahen hier vor allem einen Vorläufer ihrer messianistischen Erwartungen, und außerdem wur-de Marek für sie auch deshalb wichtig, weil er als Wundertäter galt und weil er dem kampf der Barer eine religiöse Dimension gegeben hatte. Die religiöse Dimension und die neigung zum irrationalen und Übernatürlichen waren einer der wesentli-chen Gründe, warum die romantiker der konföderation von Bar besonders viel ab-gewinnen konnten, mehr als zum Beispiel dem kościuszko-Aufstand. Denn ihnen

22 Ein ähnliches Motiv findet sich bei der Figur des Adligen kosakowski in Słowackis Drama Ksiądz Marek, der erklärt, er habe zwar ein ausschweifendes Leben geführt, aber für das Va-terland kämpfe er immer tapfer (Słowacki, Dzieła, t. 9 [wie Anm. 30], s. 36–40).

23 text in Literatura barska (wie Anm. 3), s. 3 n.24 E. rostworowski, Ksiądz Marek i proroctwo polityczne doby radomsko-barskiej, in: Prze-

miany (wie Anm. 1), s. 29–57.

MartiN FaBer194

ging es darum, auch den kampf im novemberaufstand zu rechtfertigen, obwohl die Aufständischen in ihm nach rationaler Überlegung eigentlich keinen Erfolg haben konnten.

irrationales Denken hatte tatsächlich schon in der konföderation von Bar eine große rolle gespielt. Schon Władysław konopczyński hat bemerkt, dass wohl nie eine kriegspartei eine höhere Meinung von sich selbst gehabt habe25. Die il-lusionen waren ungeheuer. Man hatte zunächst einmal ein völlig verzerrtes Bild von der kräftekonstellation. Die konföderierten hofften auf Hilfe von den tür-ken, von Österreich, Frankreich, Sachsen und sogar von Preußen, mit dem man über ein Bündnis verhandelte. Man sah nicht, dass die wenige Hilfe, die man tat-sächlich bekam, von diesen Ländern aus Eigennutz geleistet wurde, um russland zu schwächen, sondern glaubte, dass die ausländischen Mächte, deren absolutisti-schen Systemen man sich sonst so überlegen fühlte, der bedrängten polnischen Fre-iheit nun um ihrer selbst willen zu Hilfe kommen würden26. Aber selbst wenn die konföderierten sich darüber im klaren waren, dass ihre kräfte nach menschlichem Ermessen viel zu gering waren, vertrauten sie darauf, dass Gott ihrer Sache doch zum Sieg verhelfen werde, weil sie gerecht sei27 .

in dieser Hinsicht standen sie in einer langen sarmatistischen tradition. Denn schon seit dem 16. Jahrhundert hatte man der polnischen Adelsrepublik aufgrund der wachsenden Anarchie immer wieder den baldigen untergang vorausgesagt. Aber dieser untergang war nie eingetreten, selbst 1655 nicht, als Polen schon prak-tisch ganz von ausländischen truppen besetzt war und dann auf eine Weise gerettet wurde, die man in Polen selbst sofort als Wunder interpretierte. Diese Erfahrungen hatten zu der verbreiteten Ansicht geführt, dass die republik wegen der Freiheit, die die adligen Bürger in ihr genossen, unter dem besonderen Schutz Gottes stehe und deswegen ihre Fähigkeit, sich gegen Feinde zu verteidigen, nicht mit menschli-chen Maßstäben gemessen werden könne28 .

Auf diese tradition des überrationalen Glaubens an die unbesiegbarkeit des polnischen Adelsstaates konnten sich die konföderierten von Bar also berufen.

25 konopczyński (wie Anm. 2), t. 1, s. 68.26 Michalski, Mentalność (wie Anm. 5), s. 19–24.27 Vgl. zahlreiche Beispiele in den religiösen Liedern der konföderation in Poezja barska (wie

Anm. 3), s. 3–42.28 Vgl. z.B. W. kochowski, Psalmodia polska, kraków 2003, s. 25; D. rudnicki, Boska Opatrz-

ność nad Polską, in: Sluchaj mię, Sauromatha. Antologia poezji sarmackiej, red . K . Koehler, kraków 2002, s. 60–62. Andrzej Maksymilian Fredro hatte sogar einen rationalen Beweis zu führen versucht, dass die Polen niemals von ausländischen Waffen besiegt werden könnten, wenn sie nicht zuvor, durch Zwietracht entzweit, die Waffen gegen sich selbst richten wür-den: „numquam Poloni vinci aut frangi possunt, nisi prius ipsi contra se armentur, dum adest intus concordia, nemo exterorum armis praevaleat“ (A. M. Fredro, Scriptorum seu Togae et Belli Notationum fragmenta, Dantisci 1660, s. 236, Marginalie).


Die romantiker konnten das nicht in gleicher Weise, denn sie wussten ja, dass die konföderation am Ende militärisch unterlegen war. Deswegen verschob sich ihr irrationalismus nun etwas: Sie schrieben fiktive Predigten des Paters Marek, in de-nen dieser die konföderierten zum kampf anfeuerte, weil es geboten sei, für eine gerechte Sache auch dann zu kämpfen, wenn sie nach menschlichen Maßstäben verloren sei. „Aber wer sich einer heiligen, wenn auch unglücklichen Sache weiht, den liebt Gott, sein Streben ist nicht vergeblich, der Herr gibt ihm seinen Segen“29, ließ rzewuski den Pater sagen.

Die rechtfertigung Mareks, der die konföderierten trotz der Aussichtlosigke-it zur Verteidigung von Bar veranlasst, ist auch das Hauptthema von Słowackis Drama Ksiądz Marek. Als der Marschall der konföderation die Stadt wegen Vor-ratsmangel aufgeben will, wird Mareks Widerstand durch ein göttliches Zeichen bestätigt: bei der Explosion einer kanone kommt keiner der umstehenden zu tode. nach der Eroberung der Stadt schlagen alle Versuche der russen fehl, das über ihn gefällte todesurteil zu vollstrecken30. Mareks charismatisches Führertum setzt sich auch über kirchliche Schranken hinweg: Sein ordensoberer will wegen der Gefährdung das Sakrament aus der Stadt entfernen lassen, aber Marek macht gel-tend, dass es gerade jetzt gebraucht werde, wo es um Dinge gehe, die heiliger seien als Menschen, und trägt die Monstranz mitten ins Gefecht. Einem Polen, der sich darüber wundert, dass ein Priester im kampf Wunden davonträgt, erklärt er, wenn es um das Vaterland gehe, erlaube das Gott sogar den Heiligen31 .

Mickiewicz erklärte in seinen Vorlesungen über die slawische Literatur Pater Marek rundheraus zum großartigsten Menschen seiner Zeit. Zwar haben ihn selbst seine eigenen Landsleute des Fanatismus bezichtigt, aber wie hätte man sich ohne Fanatismus mit einer kleinen Schar von Bewaffneten solchen Mächten wie rus-sland und Preußen entgegenwerfen können? Hier ist nach Mickiewicz die altpol-nische idee der Leidenschaft ohne Berechnung wieder zum Vorschein gekommen, für die – anders als für die Franzosen – das Ziel wichtiger ist als das Mittel. Marek hat es gewagt, die polnische Fahne gegen ganz Europa zu erheben, und wenn die konföderation unterlegen war, dann lag das daran, dass man darin nicht konsequent genug war und trotzdem noch auf Hilfe aus Österreich oder Frankreich hoffte32 .

Mickiewicz trieb also hier den irrationalismus noch weiter. nach ihm sollte man eine gerechte Sache nicht nur um ihrer selbst willen verfechten, auch dann, wenn sie aussichtlos erscheint, sondern man sollte dabei auch jede Hilfe verschmähen, selbst wenn man sie haben könnte, wenn sie nicht von der gleichen lauteren Ab-sicht getragen ist. So wie schon die sarmatistischen Verfechter der Adelsfreiheit

29 rzewuski (wie Anm. 16), s. 231.30 J. Słowacki, Dzieła, t. 9, s. 23, 81, 86–88.31 Ibidem, s. 26–29, 76.32 Mickiewicz, Dzieła, t. 10 (wie Anm. 13), S. 177 n., 169.

MartiN FaBer196

(zumindest in ihren öffentlichen Äußerungen) verachteten auch die romantiker den absolutistischen Gedanken der Staatsräson33. Der reine, nur vom Vertrauen auf Gott und seine Gerechtigkeit getragene Glaube sollte wie für den Pater Marek die richtschnur für die Polen sein, wenn sie sich um die Wiedergewinnung der Freiheit und unabhängigkeit ihres Vaterlands bemühten. Die konföderierten hätten damals noch nicht einmal ein klares Bewusstsein ihrer Bemühungen besessen, sie hätten keine genauen politischen Vorstellungen gehabt, sondern nur ihre Stimme zur Be-freiung des Vaterlands erhoben und damit alle adligen Herzen angesprochen34 .

in diesen Äußerungen Mickiewiczs zeigt sich deutlich der unterschied zwi-schen dem polnischen Messianismus vor und nach den teilungen. Die konföde-rierten von Bar hatten in Wahrheit sehr genaue politische Vorstellungen. Sie wol-lten alle reformen der letzten Jahre rückgängig machen und die alte Verfassung der Adelsrepublik wiederherstellen35. Sie waren auch vom Erfolg ihres kampfes überzeugt und hatten keine Skrupel, sich dabei mit Mächten zu verbünden, die ganz andere Absichten verfolgten. Wenn der polnische Adel sich als auserwählte nation und instrument des göttlichen Heils in der Geschichte sah und sich gelegentlich mit dem Volk israel im Alten testament verglich, dann war er der Meinung, dass Gott Polen und seine besondere Adelsverfassung trotz aller Gefährdung schützen, dass er es wegen der Sünden seiner Söhne zwar züchtigen, aber niemals untergehen lassen werde36. nach den erfolgten teilungen konnten die romantiker diese Sicht nicht aufrechterhalten und entwickelten einen neutestamentlich geprägten Mes-sianismus, wonach Polen moralisch unschuldig gewesen sei und gerade dies sein Sterben von der Hand der anderen nationen verursacht habe. Dieses Sterben sollte aber andererseits der Garant einer noch schöneren Auferstehung sein, die auch auf alle anderen nationen eine erlösende Wirkung haben würde. Die große Bedeutung der konföderation von Bar für die romantiker lag darin, dass sie sich mehr als alle anderen Ereignisse in der Adelsrepublik dafür anbot, diese Geschichtsmythologie zu exemplifizieren.

Allerdings konnte die positive Sicht auf die konföderation im 19. Jahrhundert auch noch radikaler ausfallen. Sie konnte den konflikt der sarmatistischen tra-dition mit den aufgeklärten reformbestrebungen am Ende des 18. Jahrhunderts

33 Vgl. Janion, Żmigrodzka, Romantyzm (wie Anm. 1), s. 81. 34 Ibidem, s. 168, 176.35 Vgl. Michalski, Mentalność (wie Anm. 5), s. 15.36 Ein Ausdruck dieser Denkweise ist Szymon Starowolskis Lament utrapionej matki polskiej

aus der Zeit der schwedischen invasion, in: S. Starowolski, Wybór z pism, red. i. Lewandow-i. Lewandow-ski. Wrocław u.a. 1991, s. 317–343. Wie sehr sich der polnische Adel nach der rettung aus dieser krise im Bewusstsein seiner besonderen Auserwähltheit bestätigt fühlte, zeigt Jan Bia-łobocki, Zegar w krotkim zebraniu czasow krolestwa polskiego wiekami krolow idący, imiona krolow krolowych y potomstwa ich krolewskiego, wskazuiący, kraków 1661; ein Ausschnitt daraus in Sluchaj mię (wie Anm. 28), s. 43–49.


durchaus wahrnehmen und sich dabei auf die Seite der konservativen stellen. Mic-kiewicz änderte später in den Vorlesungen zur slawischen Literatur seine Meinung gegenüber der früheren, wie er sie im Buch der polnischen Nation geäußert hatte, und stellte die Verfassung vom 3. Mai als Abkehr von der nationalen tradition dar, als Übernahme von ausländischen ideen, die dem Geist der nation fremd waren und die der historischen rolle, die die Vorsehung Polen in der Geschichte zuge-schrieben habe, nicht entsprachen37. und rzewuski schrieb über die konföderation von Bar später noch den roman Listopad, in dem der kampf gegen die russischen truppen eine nebenrolle spielte und die konföderierten vor allem als Verteidiger der altpolnischen tugend gegen die von den Franzosen angesteckten aufkläreri-schen reformer um den polnischen könig auftraten. Demnach hätte der Sieg des reformlagers Polen den todesstoß versetzt38. Solche konservativen tendenzen er-hielten neuen Auftrieb nach der niederlage der demokratischen Bestrebungen in den revolutionen von 1846–184839. Mit der zunehmenden zeitlichen Entfernung vom novemberaufstand trat die Frage der nationalen unabhängigkeit zunächst wieder in den Hintergrund und ständisch-soziale interessen machen sich erneut bemerkbar. nun gab es plötzlich wieder Autoren, die sogar eine rückkehr zur alten Adelsherrschaft für wünschenswert erklärten.

MartiN FaBer

od dawNego do Nowego MesJaNizMU. o reCePCJi koNFederaCJi BarskieJ w okresie PoLskiego roMaNtyzMU

s t R e s z C z e N i e

na interpretację żadnego wydarzenia w dziejach Polski romantyzm nie wywarł bodaj tak dużego wpływu jak w odniesieniu do konfederacji barskiej. Faktycznie była ona rebelią polskiej szlachty w celu utrzymania przez nią uprzywilejowanego stanowiska w państwie, jednak postrzegana jest również jako pierwszy narodowy zryw przeciw obcym wpływom w wewnętrzne sprawy rzeczypospolitej. Do nowych ocen i spojrzenia na historię narodową przyczyniło się przede wszystkim powstanie listopadowe. Wszakże w okresie 1830–1831 polskie oddziały walczyły zbrojnie przeciw armii rosyjskiej, podobnie jak niegdyś konfe-deraci barscy (nawet jeśli postrzegali oni króla Stanisława Augusta jedynie jako marionetkę w ręku rosjan). Co prawda przywrócenie politycznych i społecznych kondycji z czasów dawnej rzeczypospolitej było niemożliwe, jednak większość Polaków w 1830 r. mogła identyfikować się z ówczesną szlachtą jako warstwą przywódczą narodu. Henryk rzewuski

37 Mickiewicz, Dzieła, t. 10 (wie Anm. 13), s. 208–212.38 H. rzewuski, Listopad, red. J. tazbir, kraków 2000.39 Vgl. dazu ulewicz, Zagadnienie (wie Anm. 9), s. 83–87.

MartiN FaBer198

w Pamiątkach Soplicy wzbudził wrażenie, jakoby konfederaci dążyli do celów podobnych, które przyświecały twórcom konstytucji 3 maja. Jednocześnie losy konfederacji barskiej zadawały się odzwierciedlać niedole powstania listopadowego – powstanie co prawda upa-dło, jednak jego uczestnicy walczyli przecież w słusznej sprawie. Do rangi symbolu uro-sła postać karmelity, ojca Marka, od którego miała pochodzić przepowiednia o wielkich cierpieniach czekających Polaków, ale również o wskrzeszeniu ich państwa. Znalazło to odbicie w sławnym dramacie Juliusza Słowackiego Ksiądz Marek. W ten sposób w kultu-rze polskiej epoki romantymu rozwijała się mesjanistyczna wizja w duchu nowego testa-mentu. W rzeczywistości konfederaci barscy, walcząc i wierząc w ostateczne zwycięstwo, zgodnie z sarmacką tradycją postrzegali Polaków, podobnie jak izrael, jako naród wybrany przez Boga i cieszący jego specjalną troską, która miała go ochronić przed wszelakimi nie-bezpieczeństwami. Z kolei romantycy upatrywali w rozbiorach Polski i upadku powstania listopadowego świadectwa wyjątkowej roli Polski niczym Chrystusa w dziejach zbawienia – pozorna klęska miała umożliwić zmartwychwstanie, mające być błogosławieństwem dla innych narodów.


MiCHał koPCzyńskiwarszawa

edisoN – Jak MężCzyźNi wyzwoLiLi koBiety i Co z tego wyNikło

Ciemności sylwestrowej nocy 1879 r. w Menlo Park rozświetlił błysk kilkuset lamp rozwieszonych na drzewach. Człowiekiem, który je włączył i wywołał tym entuzjazm zebranych, był thomas Alva Edison. obecni, około 3000 osób zwabio-nych sensacyjną zapowiedzią wynalazcy, nie zdawało sobie sprawy z historycz-nego znaczenia chwili1. Żadna z nich z pewnością – może poza samym Edisonem i jego najbardziej wtajemniczonymi współpracownikami – nie przypuszczała, jak bardzo ten wynalazek odmieni życie jej potomków.

Pomysł nie był nowy, prace bowiem nad źródłem światła wykorzystującym energię elektryczną trwały od 1808 r., kiedy to sir Humphry Davy pokazał w Lon-dynie czerpiącą energię z baterii lampę łukową, w której promień światła powstawał między czubkami sąsiadujących ze sobą elektrod węglowych. urządzenie wzbu-dziło podziw uczestników pokazu zgromadzonych przed siedzibą royal Society, ale pozostało tylko ciekawostką, zastosowanie bowiem baterii Volty jako źródła energii było zbyt kosztowne. Problemu nie sposób było zadowalająco rozwiązać aż do opisania przez Michaela Faradaya zjawiska indukcji elektromagnetycznej i skonstruowania pierwszego modelu silnika elektrycznego w 1831 r. Faraday nie myślał o komercyjnym wykorzystaniu pomysłu. inicjatywę przejęli więc inni wy-

1 Poszukiwanie przełomów w historii tylko na pozór jest rzeczą łatwą. W przypadku dziejów oświetlenia elektrycznego za przełom zwykło się przyjmować pokaz sylwestrowy Edisona. Sceptycy zaprotestują, mówiąc, że do pierwszego udanego eksperymentu doszło w nocy z 21 na 22 października 1879 r. (żarówka paliła się 13 i pół godziny). Jeszcze inni, zapewne słusznie, stwierdzą, że przełom nastąpił dopiero wraz z uruchomieniem elektrowni na Pe-arl Street 279 (4 września 1882 r.). Świadkami tego wydarzenia było zaledwie kilkanaście osób, a dzienniki doniosły o nim na odległych stronach. o genezie wynalazku zob.: r. Frie-del, P. israel, Edisons Electric Light: a Biography of an Invention, new Brunswick 1989, s. 115–117.

MiCHał koPCzyński200

nalazcy i już w latach sześćdziesiątych XiX stulecia lampy łukowe i generatory prądu wykorzystujące odkryte przez Faradaya zjawisko stały się wyposażeniem wielu brytyjskich latarni morskich2 .

udoskonalenie generatorów prądu nie rozwiązywało wszystkich trudności, przed którymi stali wynalazcy pracujący nad lampami łukowymi. Problemem było szybkie wypalanie się elektrod, które po paru chwilach oddalały się od siebie, co powodowało wygaśnięcie światła. Aby pokonać tę trudność, pracowano nad me-chanizmami zbliżającymi obie elektrody w miarę ich spalania3. Dylemat rozwiązał dopiero rosjanin Paweł Jabłoczkow, który umieścił elektrody pionowo, równoleg- le do siebie, oddzielając je systematycznie topiącą się powierzchnią izolacyjną. Dzięki temu wiosną 1877 r. „elektryczne świece” Jabłoczkowa oświetliły wielkie magazyny i niektóre ulice w Paryżu4. Prace nad tą technologią w Stanach Zjedno-czonych prowadzili Moses G. Farmer i Charles F. Brush, którzy zasilanymi przez generator Farmera lampami oświetlali ulice, fabryki i sklepy. Podstawową wadą oświetlenia łukowego była jaskrawość, która nie pozwalała na zastosowanie go w pomieszczeniach zamkniętych o mniejszej powierzchni. Praktycznym utrudnie-niem było też szeregowe połączenie lamp, powodujące, że wyłączenie jednej wy-gaszało wszystkie5 .

W tym samym czasie wielu wynalazców pracowało nad lampami dającymi świa-tło dzięki podgrzewaniu do wysokich temperatur żarnika umieszczonego w próżni, wewnątrz szklanej bańki6. Eksperymenty w tym kierunku prowadził już w 1848 r. Brytyjczyk Joseph W. Swan, lecz zakończyły się one niepowodzeniem7 . W 1878 r .

2 rozwój tej dziedziny techniki i jej praktyczne zastosowania przedstawił M. Jarvis, The Rise of the Electrical Industry, w: A History of Technology, red. Ch. Singer, E. J. Holmyard, A. r. Hall, t. i. Williams, oxford 1958, t. 5, s. 177–234. Przełomowe znaczenie w dziedzinie ge-nerowania prądu miał skonstruowany w 1870 r. przez Belga Zenobe’a Gramme’a pierwszy wydajny silnik elektryczny, udoskonalony zresztą przez Edisona.

3 Ibidem, s. 209–210.4 Patent wydano 23 marca 1876 r. Wadą było to, że lampa paliła się tylko przez dwie godziny.

Wynalazca radził łączenie kilku lamp i stosowanie przełącznika uruchamiającego kolejne elektrody. Wymiana elektrod była pracochłonna, co czyniło wynalazek niepraktycznym.

5 Mankament ten udało się przezwyciężyć Brushowi w 1878 r., a więc dopiero u schyłku epoki oświetlenia łukowego. W Europie zasilano każdą z lamp odrębnym generatorem prądu, ale rozwiązanie to było nieekonomiczne.

6 konieczność usunięcia tlenu ze środowiska, w którym znajduje się żarnik, wynika stąd, że wewnątrz panuje temperatura około 2000°C, powodująca utlenienie lub roztopienie żarnika.

7 Swan używał żarników ze zwęglonego papieru lub z platyny. Zaprzestał prób w 1860 r., trwałość bowiem żarówek okazała mała z powodu niemożliwości uzyskania idealnej próżni w żarówce, co spowodowane było nieefektywnością pomp próżniowych. Właściwą pompę skonstruował Hermann Sprengler w 1865 r. Swan powrócił do swych eksperymentów dopie-ro w 1878 r. i w grudniu zaprezentował żarówkę z węglowym żarnikiem. nie opatentował jednak wynalazku. Jego wdrożenie do produkcji nastąpiło w 1881 r., gdy znane już były i opatentowane w Anglii żarówki Edisona. W 1883 r. obaj wynalazcy połączyli siły w dzia-

edisoN – Jak MężCzyźNi wyzwoLiLi koBiety 201

prace prowadziło niezależnie od siebie wielu znanych wynalazców, w tym Hiram Maxim, William Sawyer i właśnie Swan. Jednak próby nie dawały zadowalających rezultatów. Żarówki świeciły zbyt krótko, brakowało pomysłu na sposób dystrybu-cji elektryczności.

Edison włączył się do wyścigu dość późno, namówiony do tego przez profeso-ra fizyki uniwersytetu Pensylwanii George’a F. Barkera i prawnika Groswenora P. Lowreya. ten ostatnio wymieniony stał się odtąd łącznikiem wynalazcy z finan-sującymi badania przedsiębiorcami. ostateczna decyzja zapadła 8 września 1878 r., po wizycie w zakładach Williama Wallace’a, produkujących pierwszy amerykański generator prądu pomysłu Farmera. W czasie owej wizyty Edison doznał olśnienia, obserwując podłączone równolegle do generatora duże lampy łukowe, świecące jaskrawym światłem. Wówczas to zrodzić się miał pomysł nie tyle samej żarówki, ile systemu dystrybucji elektryczności do indywidualnych odbiorców. Edison nie byłby sobą, gdyby nie podzielił się swą wizją (oczywiście bez szczegółów tech-nicznych) z dziennikarzem „new york Sun”, zapowiadając, że rozwiąże problem w sześć tygodni8. Zaraz po ukazaniu się zapowiedzi wartość akcji towarzystw ga-zowych notowanych na giełdzie londyńskiej spadła o 12%9. Z kolei udziały w za-łożonym przez wynalazcę Edison Electric Light Company wykupiły najsławniejsze amerykańskie rekiny finansjery, z Johnem Pierpoint Morganem na czele10. Całkiem inne stanowisko zajęła komisja powołana przez brytyjski parlament dla uspokoje-nia rynku akcji, tracącego wiarę w przyszłość oświetlenia gazowego. opierając się na opiniach wybitnych brytyjskich specjalistów, wśród nich lorda kelvina, uznano, że pomysł Edisona nie ma szans na wcielenie w życie11 .

Początkowo wydawało się, że cudotwórcę z Menlo Park zawiodła intuicja. Sze-ściotygodniowy termin minął, a nic nie zapowiadało, aby eksperymenty zbliżały się do szczęśliwego końca. Jednocześnie rósł sceptycyzm prasy, opinii publicznej, kręgów naukowych, i – co najważniejsze – finansujących badania przedsiębior-ców12. Wbrew wyobrażeniom, Edison nie był pracującym w samotności genialnym majsterkowiczem, zdanym wyłącznie na przebłysk intuicji. Gdyby tak rzeczywi-

łającym w Anglii przedsiębiorstwie Edison and Swan united Electric Light Company Ltd (Ediswan); M. Jarvis, The Rise, s. 213–217.

8 M. Josephson, Edison. A Biography, new york 1959, s. 178–179; P. B. israel, k. A. nier, L. Carlat, The Papers of Thomas A. Edison: The Wizard of Menlo Park, 1878, Baltimore 1998, s. 502–505.

9 M. Josephson, Edison, s. 187.10 Morgan uczynił to rękami swego partnera w interesach Eggisto Fabriego, ale wśród udzia-

łowców zarejestrowanego 15 października 1878 r. Edison Electric Light Company znalazły się takie tuzy jak William Henry Vanderbild; ibidem, s. 187–189.

11 Ibidem, s. 196–198, 12 W kwietniu 1879 r. do Menlo Park przybyli inwestorzy, z Morganem na czele, aby zapoznać

się z postępem badań, który okazał się wówczas niedostateczny; ibidem, s. 201–204.


ście było, nie zdołałby rozwiązać postawionego przed nim zadania, wymagają-cego odrębnych badań, idących w wielu kierunkach. istotą bowiem wynalazku Edisona nie była ani żarówka, ani nowy rodzaj generatora prądu, lecz cały system dystrybucji elektryczności, od elektrowni poczynając, a na żarówce kończąc. Sys-tem ten musiał wyeliminować z rynku od dawna już zakorzenione instytucjonal-nie oświetlenie gazowe13. Aby pokonać piętrzące się trudności, Edison zatrudnił w swym założonym na początku 1876 r. laboratorium w Menlo Park wielu specja-listów, przewyższających pryncypała teoretyczną wiedzą, takich jak główny ma-tematyk zespołu Francis upton14. Sam upton, kreowany przez niektórych history-ków na edisonowskiego „ojca Józefa”, podkreślał zawsze, jak wiele zawdzięcza Edisonowi, który otworzył mu oczy na wiele kwestii pozornie niemożliwych do zrealizowania15. Wielkość Edisona w obliczu nieuchronnej wydawałoby się poraż-ki polegała nie na przebłysku intuicji, lecz na ustaleniu priorytetów badawczych i podzieleniu zadań pomiędzy współpracowników, co w rezultacie doprowadziło do wynalezienia w tym samym niemal czasie pasujących do systemu generatora prądu i żarówki16 .

13 o systemowym sposobie myślenia Edisona, które różniło go od skoncentrowanych na po-szczególnych elementach (żarówkach, generatorach itp.) konkurentów i zadecydowało osta-tecznie o sukcesie, zob.: t. P. Hughes, Edison’s Method, w: Technology at the Turning Point, red. W. D. Pichett, San Francisco 1977, s. 5–22, oraz idem, American Genesis: A Century of Technological Enthusiasm, 1870–1970, Chicago 2004 (wyd. 1, 1989), s. 53–55. o walce z kompaniami gazowymi zob.: A. B. Hardagon, y. Douglas, When Innovations Meet Insti-tutions: Edison and the Design of the Electric Light, „Administrative Science Quarterly” 2001, t. 46, s. 481–482. oświetlenie gazowe miało oczywiste wady: małą moc, porówny-walną z dwunastowatową żarówką, zanieczyszczenie otoczenia produktami spalania, nie-bezpieczeństwo pożaru. Mimo to kompanie gazowe już w 1825 r. podzieliły między siebie teren nowego Jorku i ciągnęły ogromne zyski z tytułu monopolu przyznanego przez hojnie opłaconych polityków. Moc wczesnych żarówek również nie przekraczała 12 wat, ale przy-najmniej nie kopciły.

14 o funkcji uptona w Menlo Park pisał, M. Josephson, Edison, s. 193–195; o miejscu na-uki w laboratorium Edisona, zob.: L. S. reich, Edison, Coolidge and Langmuir: Evolving Approaches to American Industrial Research, „Journal of Economic History” 1987, t. 47, s. 342–344. Edison lubił podkreślać, że nie jest naukowcem-teoretykiem, lecz posługują-cym się metodą olśnień oraz prób i błędów wynalazcą i przedsiębiorcą w jednej osobie. nie było to wynikiem kompleksów osobistych, lecz sposobem kreowania wizerunku własnego; zob.: F. Sprague de Camp, The Heroic Age of Amercian Invention, new york 1961, s. 175; t. P. Hughes, The Electrification of America: The System Builders, „technology and Culture” 1979, t. 20, s. 125–139.

15 o zasługach uptona zob.: A. B. Hardagon, y. Douglas, When Innovations, s. 481; tamże lite-ratura.

16 B. orłowski, Powszechna historia techniki, Warszawa 2010, s. 183–184. nie udało się za to wynaleźć działającego niezawodnie urządzenia do pomiaru poboru energii z sieci. W kon-sekwencji pierwsi abonenci otwartej w 1882 r. elektrowni przez pół roku pobierali prąd za darmo; A. B. Hardagon, y. Douglas, When Innvations, s. 490; r. E. Conot, A Streak of Luck:


Po żmudnych badaniach odkryto wreszcie, że najlepszym żarnikiem będzie zwęglona nitka bawełny. Aby podtrzymać teorię „olśnienia”, Edison opowiadał później, że pomysł z nitką bawełny przyszedł mu do głowy w chwili, gdy odpadł mu guzik marynarki. Była to jednak fantazja. W trakcie eksperymentów zwęglono przynajmniej szpulę bawełnianych nici, więc o żadnym nagłym olśnieniu nie może być mowy. Zatopiona w szklanej bańce, z której wypompowano powietrze, zwęg-lona nić mogła się palić przez 40 godzin17 .

Zaimprowizowany przez Edisona sposób poradzenia sobie z zadaniem stał się wzorem naśladowanym po dzień dzisiejszy przy rozwiązywaniu problemów tech-nicznych. rolę samotnego geniusza liczącego na cudowny przebłysk intuicji prze-jęły zorganizowane zespoły. i choć nowoczesność okazała się banalna, to można przyjąć, że Edison, skutecznie pokonując trudności z pomocą zespołu, „wynalazł” wynalazczość w nowoczesnym tego słowa znaczeniu18 .

Celem Edisona był nie tylko wynalazek, lecz także – a może przede wszystkim – jego komercyjne wykorzystanie, co wymagało dostarczenia prądu wszystkim, którzy zechcą żarówki kupić. Wynalazca 4 września 1882 r. uruchomił w nowym Jorku pierwszą w świecie miejską elektrownię, zasilającą w prąd 59 klientów na dolnym Manhattanie (w tym biura Wall Street). Ćwierć wieku później, w 1907 r., do sieci elektrycznej podłączono już 8% amerykańskich domów. W 1917 r. prąd miało 24% z nich, w 1925 – 55%, a w 1940 – 71%. W miastach postęp był jeszcze

The Life and Legend of Thomas Alva Edison, new york 1979, s. 179; r. Silverberg, Light for the World: Edison and the Power Industry, Princeton 1967, s. 189.

17 Dalsze poszukiwania doskonalszego żarnika doprowadziły Edisona w 1880 r. do zastosowa-nia zwęglonego bambusu; zob.: L. Sprague de Camp, The Heroic Age, s. 181. Współczesna postać żarówki, ze skrętką wolframową jako żarnikiem i mieszanką gazów wewnątrz szklanej kuli, jest dziełem irvinga Langmuire’a (patent 1913), uczonego pracującego w laboratorium General Electric (założone w 1900 r. jako pierwsze laboratorium przemysłowe). Langmu-ire miał znakomite przygotowanie teoretyczne (absolwent university of Columbia, doktorat z chemii fizycznej w Getyndze) i był pierwszym badaczem zatrudnionym w laboratoriach przemysłowych, który otrzymał nagrodę nobla (1932 z chemii za badania nad procesami zachodzącymi wewnątrz żarówki); L. S. reich, Edison, s. 349. Jego odkrycie nie byłoby możliwe, gdyby nie wcześniejsze prace w tym samym laboratorium Williama Coolidge’a nad wolframem.

18 Edison w Menlo Park realizował całościową koncepcję i tym właśnie różnił się od uczo-nych pracujących w działach badawczych (research and development) wielkich korporacji, koncentrujących się na udoskonalaniu istniejących produktów; zob.: t. P. Hughes, American Genesis, s. 53–55, 126; L. S. reich, Edison; J. k. Smith, The Scientific Tradition in American Industrial Research, „technology and Culture” 1990, t. 31, s. 121–131; G. Meyer-thurow, The Industrialization of Invention: A Case Study from the German Chemical Industry, „isis” 1982, t. 73, s. 363–381. o ile w 1901 r. 81% wynalazków opatentowali wynalazcy indywi-dualni, o tyle w latach osiemdziesiątych XX w. ich udział zmniejszył się do 20%; P. Whalley, The Social Practice of Independent Inventing, „Science, technology and Human Values” 1991, t. 16, s. 210.


szybszy: 47% zelektryfikowanych mieszkań w 1920 r. i 69% w 1925. W Wielkiej Brytanii elektryfikacja przebiegała z opóźnieniem. W 1930 r. prąd miało tylko 38% gospodarstw domowych, ale odsetek rósł nieprzerwanie, nawet w okresie Wiel-kiego kryzysu, kiedy w Ameryce tempo elektryfikacji wyraźnie spadło. W 1940 r. rozpowszechnienie instalacji elektrycznych w Anglii nie ustępowało już poziomo-wi amerykańskiemu19. od czasu wynalazku Edisona minęło 40 lat. Prąd, który miał służyć oświetleniu, okazał się źródłem energii dla licznych urządzeń ułatwiających domowe życie.

W pierwszej połowie XiX stulecia elektryczność była ciekawostką laboratoryj-ną i przedmiotem dociekań uczonych. W laboratoriach tworzono baterie i prądni-ce, ale ich praktyczne zastosowanie nastąpiło dopiero w ostatniej ćwierci stulecia dzięki postępom elektrotechniki. Silnik elektryczny stał się dla przemysłu nowym, doskonalszym wcieleniem maszyny parowej. Zasadnicza różnica tkwiła w tym, że silnik elektryczny był mniejszy, a prąd zmienny można przesyłać na duże odleg-łości bez większych strat mocy, co było niemożliwe w przypadku energii wytwa-rzanej przez maszynę parową20. Mobilność nowego źródła energii pozwoliła ob-sługiwać wielu zdecentralizowanych odbiorców i zainicjowała wielką rewolucję w gospodarstwie domowym.

Dziś trudno sobie nawet wyobrazić, jak wyglądało życie w czasach, gdy nie było elektryczności, lodówek, odkurzaczy i żelazek. Prace domowe nie tylko wy-pełniały cały dzień, lecz także wymagały sporej siły fizycznej. Większość pań domu musiała opisane operacje wykonywać samodzielnie. Wyższe sfery i ludzie choćby średnio sytuowani zatrudniali służbę. Podstawową funkcją służby domowej jest wykonywanie na rzecz chlebodawców usług osobistych, w celu podniesienia kom-fortu ich życia. tak w każdym razie głoszą definicje tej grupy zawodowej w spisach ludności21. Służba niesie ze sobą osobisty charakter związku między pracodawcą a pracobiorcą, umacniany przez fakt, że służący zwykle mieszkali w domu pra-codawcy. Jednak zarówno funkcje, jak i skład według płci oraz liczebność służby

19 S. Bowden, A. offer, Household Appliances and the Use of Time: The United States and Bri-tain Since the 1920’s, „Economic History review” 1994, t. 47, s. 745–746, oraz r. Schwartz Cowan, Two Washes in the Morning and a Bridge at Night: The American Housewife Be- tween the Wars, „Women Studies” 1976, t. 3, s. 159.

20 upierając się przy prądzie stałym, Edison padł ofiarą własnego sukcesu. Z chwilą, gdy liczba odbiorców wzrosła, okazało się, że straty energii przy przesyle znacznie przewyższały stra-ty w sieciach prądu zmiennego. na temat jednego z aspektów walki konkurencyjnej zob.: J. Matschukat, The Art of Killing by Electricity: The Sublime and the Electric Chair, „Journal of American History” 2002, t. 89, s. 900–921.

21 t. McBride, The Domestic Revolution. The Modernization of Household Service in England and France 1820–1920, new york 1976, s. 11; r. Engelsing, Das häuslische Personal in der Epoche der Industrialisierung, w: Zur Sozialgeschichte deutscher Mittel- und Unterschich-ten, Göttingen 1978, s. 226–228.


zmieniały się w ciągu dziejów. W średniowieczu i w epoce wczesnonowożytnej na pierwszy plan zadań służby wysuwało się nie usługiwanie, lecz reprezentowanie chlebodawcy.

„A cóż ci po tych sługach, co po tych pachołkach?” – pisał wojewoda poznański krzysztof opaliński w połowie XVii w.: „usługi mniej im więcej takich posługa-czów. [...]/ A bodaj cię zabito, za cóż ci brzuch tuczyć,/ Gdy cię pan do żadnej swej nie zażyje/ usługi gdy tylko śpisz, jesz, pijesz a smrodzisz”22. nie był z pewnością opaliński jedynym panem dostrzegającym paradoksy funkcjonowania ówczesnej służby. nawet on jednak zatrudniał przynajmniej kilkanaście osób23. Zdaniem ame-rykańskiego socjologa torstena Veblena początkowo zadaniem służących była fi-zyczna ochrona pana, a potem już tylko ostentacyjne próżnowanie, dowodzące bo-gactwa i politycznej potęgi chlebodawcy. Aby wzmóc to wrażenie, służba składała się niemal wyłącznie z mężczyzn, i to jak najlepiej urodzonych24. Przykładem dom earla Derby z końca XVi w., składający się ze 115 osób, w tym zaledwie sześciu kobiet. Mężczyźni dominowali nawet w otoczeniu owdowiałej księżnej Warwick u schyłku XV stulecia. Było ich przy niej 40, wobec zaledwie 11 kobiet25 .

o związku między służbą a manifestacją potęgi chlebodawcy świadczą regu-lacje prawne ograniczające wielkość orszaku. Zgodnie z wydanymi w piętnasto-wiecznej Anglii przepisami, książę mógł mieć na dworze 240 ludzi, markiz – 200, earl – 140, baron – 40, a zwykły rycerz jedynie 1626. Już jednak w XVi w. korona starała się obniżyć dopuszczalne normy, powołując się na zgubne skutki ekono-miczne przepychu, w praktyce zaś dążąc do wyeliminowania potencjalnych konku-rentów do władzy27. Do zmniejszenia arystokratycznych orszaków przyczyniły się jednak nie tyle regulacje prawne, ile realia ekonomiczne. kurczenie się dochodów arystokracji w XVii w. oraz spędzanie gros czasu w Londynie bardzo podnosiło koszty utrzymania licznego otoczenia. „Większość dzisiejszej szlachty woli być dobrze obsługiwana przez paziów i pokojowych niż utrzymywać dwór należny swemu znaczeniu” – narzekał na początku XVii stulecia sir Francis Bacon28. Za-

22 k. opaliński, Satyry, Warszawa 1987, księga Wtóra, satyra V, s. 99.23 Dotyczy to okresu szczególnych oszczędności na dworze wojewody poznańskiego; W. Cza-

pliński, J. Długosz, Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku, Wrocław 1976, s. 56.24 T . Veblen, Teoria klasy próżniaczej, Warszawa 1998, s. 45–55; tendencję tę wyraźnie widać

w opisie dworu Stanisława Lubomirskiego pióra S. Czernieckiego, Dwór, wspaniałość, po-waga i rządy Jaśnie Oświeconego Książęcia JM [...] Stanisława hrabi na Wiśniczu i Jarosła-wiu Lubomirskiego, wyd. W. Walecki, kraków 1997.

25 Zob.: M. kopczyński, Najstarszy zawód świata. Służba domowa jako grupa zawodowa w Eu-ropie XV–XX wieku, w: Kobieta i praca. Wiek XIX i XX, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, War-szawa 2000, s. 66–67.

26 k. Mertes, The English Noble Household 1250–1600. Good Governance and Politic Rule, oxford 1988 s. 218.

27 M. Girouard, Life in the English Country House, Harmondsworth 1980, s. 84.28 Ibidem, s. 88.


miast liczby zaczęto więc akcentować jakość służących. nie chodziło już jednak o ich szlacheckie pochodzenie, gdyż zwiększenie liczby posad dla szlachty w armii i administracji skutecznie ograniczyło podaż. Szczycono się za to francuskimi ku-charzami lub pasztetnikami29 .

„Gdybym był potężny, to za drzwiami domu wolałbym być obsługiwany raczej przez kobiety niż przez mężczyzn i już dziś większość ciężkich prac za drzwiami wykonują kobiety” – pisał w połowie XViii w. Jonas Hanaway, oddając w ten spo-sób istotę nowego stylu życia, w którym bardziej niż teatralność liczył się komfort30 . Feminizacja służby nastąpiła niemal we wszystkich krajach europejskich. odsetek mężczyzn wśród służby we Francji spadł z 33% w XViii w. do 10% w epoce rewo-lucji i napoleona31. Jest rzeczą charakterystyczną, że udział mężczyzn pozostawał największy wśród służby pracującej dla szlacheckich chlebodawców. W tuluzie w 1695 r. w domach szlachty na 100 kobiet przypadało średnio 115 mężczyzn, podczas gdy w gospodarstwach domowych kupców było ich tylko 2632. Środowi-ska, dla których reprezentacja nie miała znaczenia, dużo szybciej doceniły kobiecą chęć do pracy, pomysłowość i zamiłowanie do porządku, choć zapewne nie mniej ważnym czynnikiem było niższe wynagrodzenie kobiet (tabela 1).

W XiX stuleciu kobiety zdominowały służbę domową. W rzeszy niemieckiej w 1901 r. stanowiły one 98,8% tej kategorii zawodowej, w Galicji w 1893 r. – 93%. nawet w Petersburgu, gdzie bardzo długo mężczyźni stanowili prawie połowę słu-żących, u progu XX w. 94% tej grupy to kobiety33. Jednocześnie liczba służących przypadających na jedno domostwo zmniejszyła się, czemu sprzyjało ogranicze-nie przestrzeni życiowej w miejskich mieszkaniach. najczęściej zatrudniano jedną służącą do wszystkiego, rzadziej pokojówkę i kucharkę lub pokojówkę i piastunkę do dzieci. Liczbę zatrudnionych dyktował styl życia, a nie względy reprezentacji. Jeśli posiadanie lub nieposiadanie służby stanowiło cechę rozgraniczającą warstwę żyjących z pensji lub kapitału od sfery żyjącej z płacy roboczej, to liczba służą-cych związana była bardziej z sytuacją rodzinną, np. liczbą dzieci, niż z dochodem chlebodawcy34. nawet angielscy arystokraci nie zatrudniali w swych rezydencjach tylu służących, ilu zalecały podręczniki prowadzenia domu. Jedynie nuworysze

29 J. J. Hecht, The Domestic Service in 18th Century London, London 1980, s. 42–44.30 B. Hill, Servants. English Domestics in the Eighteen Century, oxford 1996, s. 27.31 S. C. Maza, Servants and Masters in Eighteenth-century France. The Uses of Loyalty, Prince-

ton 1983, s. 287; C. Fairchilds, Domestic Enemies. Servants and Their Masters in Old Regime France, Baltimore 1984, s. 241–242.

32 C. Fairchilds, Domestic Enemies, s. 7, 9.33 M. kopczyński, Najstarszy zawód, s. 70–71.34 Zatrudnianie lub niezatrudnianie służby jako kryterium stratyfikacji społecznej zastosował

B. S. rowntree, Poverty. A Study of Towns Life, London 1901, s. 14; współcześnie robią to M. Ebery, B. Preston, Domestic Service, s. 65.


starali się wypełniać zalecenia autorów i autorek tego rodzaju dzieł, często zresztą z naddatkiem35 .

Charakteryzująca XiX stulecie urbanizacja przyniosła znaczne poszerzenie krę-gu chlebodawców, a służba stała się najliczniejszą kategorią zawodową kobiet. Je-dynie w Anglii procent służących wśród aktywnych zawodowo kobiet był zbliżony do odsetka pracujących w przemyśle.

Większość służących wywodziła się ze wsi i miała mniej niż 30 lat. Jak bo-wiem wiele innych zawodów, służba była zajęciem tymczasowym. Z chwilą za-warcia małżeństwa kobiety rzucały pracę i stawały się niepracującymi żonami. Zarówno w uSA, jak i w Anglii wyrażona liczbami bezwzględnymi liczba służą-cych rosła aż po początek XX w., a spadła dopiero po i wojnie światowej. Wielka Wojna stała się okazją do aktywizacji zawodowej kobiet, zastępujących mężczyzn w fabrykach zbrojeniowych, w których królował system produkcji taśmowej, nie-wymagającej większych kwalifikacji. Znamienny był ponowny wzrost liczby słu-żących w 1931 r., oznaczający zarówno powrót do dawnego porządku po wojen-

35 J. Gerard, Country House Life, oxford 1994, s. 142–161.

tabela 1. Liczba kobiet zatrudnionych jako służba domowa na tle ogółu kobiet zawodowo czynnych poza rolnictwem w Anglii i uSA w XiX i na początku XX wieku*

rokAnglia USA

liczba (tys.) % ogółu kobiet pracujących liczba (tys.) % ogółu kobiet

pracujących

1851 971,5 43,5 – –

1861 1215,6 45,2 – –

1871 1487,7 47,7 960,0 65,6

1881 1546,2 46,3 1078,5 53,4

1891 1632,3 43,3 1483,2 44,7

1901 1741,3 42,3 1566,2 36,3

1911 1800,0 36,8 1829,6 29,2

1921 1516,1 30,6 1398,0 18,7

1931 1801,8 32,6 1991,4 20,2

1951 1355,1 22,0 – –

* Spisy amerykańskie przeprowadzano w latach zakończonych zerem

źródła: Anglia – M. Ebery, B. Preston, Domestic Service in Late Victorian and Edwardian England 1871–1914, reading 1976, s. 111; uSA – D. katzman, Seven Days a Week. Women and Do-mestic Service in Industrializing America, new york 1978, s. 47, 53.


nym kataklizmie, jak i wypieranie kobiet z kurczącego się rynku pracy w okresie Wielkiego kryzysu.

Już od początku XX w. w Anglii, a w uSA nawet wcześniej, zarysowała się tendencja spadkowa jeśli chodzi o udział służących w całkowitej liczbie kobiet zawodowo aktywnych. Badacze zagadnienia zauważyli, że pojawienie się nowych możliwości pracy spowodowało ucieczkę młodych kobiet ze służby. W Stanach Zjednoczonych w miarę ucieczki białych wzrastał odsetek czarnych kobiet wśród służących, ich bowiem szanse na rynku pracy były dużo mniejsze. o ile w 1890 r. Murzynki stanowiły 24% służby, o tyle w 1920 r. już 40%. ucieczka młodych kobiet ze służby może się wydawać dziwna, bo zajęcie to było zawsze dobrze opła-cane, szczególnie że służące nie ponosiły kosztów wyżywienia i mieszkania. De-cydowały jednak czynniki pozaekonomiczne, czyli praca 7 dni w tygodniu oraz ograniczenia w sferze osobistej, takie jak zakaz kontaktów z osobami płci prze-ciwnej. Wybierano więc zatrudnienie w przemyśle, gdzie praca nie była już tak wyczerpująca fizycznie jak we wczesnym okresie rewolucji przemysłowej. W An-glii odsetek kobiet zatrudnionych w przemyśle ustępował odsetkowi służących i wynosił w 1851 r. 42,7%, a w 1891 – 40%. W 1911 r. po raz pierwszy procent robotnic (37,4% kobiet pracujących) przewyższył odsetek służących. Pojawiły się także inne zawody dla kobiet. W handlu w tymże roku znalazło zatrudnienie 12,1% zawodowo aktywnych kobiet, wobec 4,5% w 1851 r. innym przykładem są prace biurowe, gdzie na krótko przed wybuchem i wojny światowej pracowało 11,1%, wobec 4,4% kobiet w połowie XiX stulecia36 .

Za ucieczką od służby kryje się jeszcze inna przyczyna, być może ważniejsza. Większość służących pochodziła ze wsi, a służba była dla nich w miarę bezpiecz-nym sposobem zadomowienia się w mieście, gdzie poziom życia i dochody były wyższe. tymczasem na skutek urbanizacji rezerwuar potencjalnej siły roboczej malał. Dlatego istniały kłopoty z rekrutacją służby, które stały się nawet przedmio-tem dywagacji specjalnej komisji powołanej przez parlament brytyjski37 .

Przyczyn spadku liczby służących szukać należy nie tylko po stronie podaży, lecz także popytu. Choć służba domowa była nieodzowna dla każdego, kto chciał żyć na poziomie, to jednak również chlebodawcy odczuwali narastający dyskom-fort z powodu obecności obcych w domu. Wieloletnia zaufana służąca jest mitem, regułą bowiem było zatrudnianie na rok, po czym duża część służby odchodziła. Do częstej rotacji przyczyniał się też fakt, że służba była zajęciem tymczasowym. obecność obcych w domu nie raziła domowników w średniowieczu i w epoce

36 M. Ebery, B. Preston, Domestic Service, s. 33; o uSA zob.: D. katzman, Seven Days, s. 73, 87. Można oczywiście powątpiewać, czy rynek prac biurowych był dostępny dla służących. Zatrudnienie bowiem w tej branży wymagało umiejętności pisania na maszynie i stenografo-wania.

37 M. Ebery, B. Preston, Domestic Service, s. 33.


wczesnonowożytnej. Już jednak w XViii w. potrzeba prywatności była na tyle silna, że chlebodawcy zaczęli się izolować od służących. Służba, zamiast w gar-derobie w sąsiedztwie sypialni, spała w służbówce lub w pomieszczeniach pod schodami. Aby uchronić się od wścibskich uszu i oczu, sir Samuel Bentham, ad-mirał i wynalazca, brat filozofa Jeremy’ego, skonstruował w końcu XViii w. sys-tem dzwonków, którymi wzywano służących z kuchni lub służbówki do pokoju38 . innym sposobem obrony prywatności była depersonalizacja służby. Jej przejawem było nadawanie służącym standardowych imion, pozbawiających ich nosicieli cech indywidualnych. Lokaja z reguły nazywano Janem, służącą Marysią. Chęć zachowania prywatności kłóciła się z obecnością służby, ale wysiłek, jaki trzeba było włożyć w domowe prace, był zbyt wielki, aby służby się pozbyć. Charakte-rystyczny był więc rysunek satyryczny opublikowany w noworocznym wydaniu amerykańskiego czasopisma dla kobiet „Ladies Home Journal” w 1918 r., zgodnie z którym marzenie noworoczne pana domu było takie, aby służąca zgodziła się pozostać na służbie do końca życia i zadowoliła się niższą płacą39 .

Pozbycie się służby było niemożliwe. Zatrudnienie żony do prac domowych kłóciło się z przyjętym w domach klasy średniej i wyższej podziałem ról męskich i kobiecych. Do obowiązków mężczyzny należało zapewnienie rodzinie odpo-wiedniego poziomu życia. ten kod kulturowy doskonale widoczny jest w modzie. o ile w epoce wczesnonowożytnej zmieniała się przede wszystkim moda męska, o tyle – począwszy od połowy XViii w. moda kobieca wykazuje znacznie większą zmienność niż męska. Już w epoce rokoka modna kobieta była uważana za wizy-tówkę mężczyzny. W następnym stuleciu męski strój stał się praktyczny i niemal niezmienny. tymczasem moda kobieca oszalała, a wytwórcy krynolin jakby się zmówili, aby uczynić je niepraktycznymi. kobieta – przynajmniej w sferach wyż-szych – pozostała wizytówką męża, niezdolną do wykonywania prac domowych i zdaną na pomoc służących40 .

W literaturze przedmiotu często spotyka się pogląd, że upowszechnienie sprzętu gospodarstwa domowego usprawniło prace domowe, umożliwiło kobietom podję-cie pracy zawodowej i pozbycie się z domu służby. Bliższe prześledzenie dziejów domowego wyposażenia każe jednak sądy te zrewidować. Wiele udogodnień po-jawiło się jeszcze w XiX stuleciu i wcale nie zastąpiło służby. Mop opatentowano w uSA w 1856 r., lodówki konstruowano od początku XiX w., elektryczne żelazko opatentował w 1882 r. Amerykanin Henry Seely, a napędzaną ręcznie elektryczną

38 M . Perrot, Postaci i role, w: Historia życia prywatnego. Od rewolucji do I wojny światowej, t. 4, red. M. Perrot, Wrocław 1999, s. 184; M. kopczyński, Najstarszy zawód, s. 75.

39 r. Schwartz Cowan, Two Washes in the Morning, s. 149.40 T . Veblen, Teoria, s. 132–147. Potwierdzają to – choć z pewnymi niuansami – historycy

kostiumu; zob. np.: A. Sieradzka, Tysiąc lat ubiorów w Polsce, Warszawa 2003, s. 142–153, 184–197 .


pralkę skonstruował Amerykanin James F. king w 1851 r.41 obsługiwany ręcznie odkurzacz to dzieło ivesa McGaffreya z Chicago (1868), a odkurzacz z silnikiem spalinowym zbudował angielski inżynier Hubert Cecil Booth w 1901 r. „Puffing Billy”, jako go nazywano, przemieszczał się, ciągnięty przez konny zaprzęg, a chętni mogli zamówić odkurzanie, dzwoniąc do royal naval College. nieduży odkurzacz elektryczny skonstruował dopiero Amerykanin James Murray Sprangler w 1907 r. Jedną z pierwszych jego klientek była żona Williama H. Hoovera, która przekonała męża do zalet urządzenia. ten wkrótce wykupił patent i stanął na czele Eletctric Suction Sweeper Company.

Sprzęt gospodarstwa domowego nie wyparł więc służby. Dopiero kryzys poda-żowy, połączony z łatwo dostępną elektrycznością i sprzętem domowym na prąd, pozwolił żyć na poziomie bez służących. Jeszcze w 1918 r. na łamach „Ladies Home Journal” reklamodawcy sprzętu gospodarstwa domowego ilustrowali swe ogłoszenia obrazkami, na których służące obsługiwały odkurzacze i pralki. Dzie-sięć lat później służba z reklam zniknęła42. Jeśli więc istniał związek między rozpo-wszechnieniem się sprzętu gospodarstwa domowego a obecnością służby, to był on inny niż się często zakłada. to nie sprzęt wyeliminował służące, lecz odchodzące z pracy służące wymusiły zastąpienie ich urządzeniami technicznymi.

Początkowo było to trudne. Wczesny odkurzacz Hoovera kosztował 75$, pod-czas gdy za nowego Forda t płacono 300$. Jednak rozszerzenie rynku doprowa-dziło do spadku cen, producenci bowiem trzymali się zasady głoszonej przez Hen-ry’ego Forda, że rozszerzenie rynku i niższy zysk jednostkowy oznacza wyższy zysk globalny. Lodówka, która pojawiła się na rynku w 1916 r. kosztowała 900$. W 1921 r. sprzedano ich tylko 890. W 1928 r. nabywców znalazło już 890 000 lodó-wek po 180$ za sztukę. Wzrost wydatków na sprzęt gospodarstwa domowego mię-dzy 1909 a 1927 r. wyniósł 500%, podczas gdy wydatki na meble wzrosły o 300%, a na ubrania jedynie o 250%. nawet Wielki kryzys (1929–1933) nie zahamował napływu do amerykańskich domów urządzeń gospodarstwa domowego43. naby-wali je nie tylko członkowie klasy średniej. Badania przeprowadzone w 1929 r. wśród pracowników Forda w Detroit ukazały, że 98 na 100 rodzin posiadało elek-tryczne żelazko, 80 miało elektryczną maszynę do szycia, 49 szczyciło się pralką, a 21 elektrycznymi odkurzaczami44. raz jeszcze dała o sobie znać typowa dla uSA

41 Patent Seely’ego z 6 czerwca 1882 r. nosił numer 259 054. Pierwsza pralka elektryczna skon-struowana została w 1899 r. o żelazkach zob.: t. Fercowicz, Dawne żelazka i sprzęty do prania. Katalog zbiorów, Muzeum narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2010.

42 r. Schwartz Cowan, The Washes in the Morning, s. 149.43 Ibidem, s. 159.44 Ibidem; r. Schwartz Cowan, The „Industrial Revolution” in the Home: Household Technolo-

gy and Social Change in the 20th Century, „technology and Culture” 1976, t. 17, s. 10. Zob. też: A. Hewes, Electrical Appliances in the Home, „Social Forces” 1930, t. 9, s. 235–242, któ-ra wyliczyła, że w 1929 r. w 17 mln zelektryfikowanych gospodarstw domowych używano


tendencja do zastępowania pracy ręcznej zmechanizowaną. W Europie analogiczny proces przebiegał znacznie wolniej.

Już pierwszy rzut oka na tabelę 2, ilustrującą rozpowszechnienie sprzętu go-spodarstwa domowego, ukazuje dysproporcję między uSA a Wielką Brytanią, od-zwierciedlającą różnicę cywilizacyjną między Europą a Ameryką. Jedynie w ka-tegorii odkurzaczy elektrycznych Wielka Brytania nadążała za uSA, być może dlatego, że odkurzacz jest urządzeniem tańszym niż lodówka lub pralka, a sprzą-tanie nie jest czynnością tak wyczerpującą jak pranie, a więc w uSA odkurzacze elektryczne rozpowszechniały się stosunkowo powoli.

Ekspansji sprzętu gospodarstwa domowego w uSA towarzyszyło propagowa-nie nowego ideału kobiety. nadal miała pozostawać w domu, ale jej praca nie była już jednym wielkim pasmem znoju. Specjalistki od ekonomii gospodarstwa do-mowego, przeznaczonej dla kobiet nauki o zarządzaniu domem, nie pisały już, tak jak to było w XiX w. o sposobach zwiększenia wydajności służby domowej, lecz ochoczo włączyły się do propagowania nowego sprzętu. to samo robiły czasopisma kobiece. „nigdy nie poznają, że sama sprzątasz podłogę w domu” – głosiła reklama kremu do rąk, wytwarzając przy okazji u czytelniczek przekonanie, że bez kosmetyków nie sposób osiągnąć szczęścia. „Dwa prania rano, a wieczorem brydż” – zachwalał zalety pralek ich producent45. Coraz więcej miejsca w czasopis-

15,3 mln żelazek, 6,8 mln odkurzaczy, 5 mln pralek, 755 000 lodówek (s. 235). Przeprowa-dzone pod kierunkiem autorki badanie ankietowe wykazało, że ze 187 na 764 przebadanych gospodarstw domowych zniknęła służba.

45 r. Schwartz Cowan, Two Washes, s. 149.

tabela 2. Sprzęt gospodarstwa domowego w domach mających dostęp do energii elek-trycznej w Wielkiej Brytanii i uSA w latach 1922–1978

rokPralki Lodówki odkurzacze

uSA (%) Anglia (%) uSA (%) Anglia (%) uSA (%) Anglia (%)1922 20 – – – 32 –1928 30 – 6 – 41 –1938 58 4 52 – 49 381948 71 6 77 2 52 –1958 82 25 98 12 71 651968 91 62 100 51 89 831978 – 75 100 74 100 93

źródło: S. Bowden, A. offer, Household Appliances and the Use of Time: The United States and Britain since the 1920s, „Economic History review” 1994, t. 47, s. 729.


mach kobiecych zajmowały instrukcje, jak kupować w supermarketach, o których jeszcze w 1918 r. pisano jako o „nowych sklepach bez subiektów”. kto nie chciał do nich samodzielnie się udawać, mógł już w latach dwudziestych zamawiać zakupy te-lefonicznie. nawet przygotowywanie jedzenia stało się prostsze. na rynku dostępne były konserwowane owoce i warzywa, a nawet gotowe dania, takie jak puszki Heinza oraz rozsławione wiele lat później przez Andy Warhola zupy Cambella i oczywiście mrożonki46. Po ii wojnie światowej pojawiły się dania mrożone. Zresztą gotowano coraz mniej, w miastach bowiem rozrastały się sieci fast foodów i lokale serwujące lunche. Zjawisko to niepokoiło zresztą lobby supermarketowe, które wytoczyło działa przeciw restauratorom, zasłaniając się autorytetem dietetyków.

Silnie zakorzeniona w Stanach Zjednoczonych od czasów Frederica Winslo-wa taylora tradycja wydajności i naukowej organizacji pracy spowodowała, że od lat dwudziestych XX w. po dziś dzień przeprowadzono wiele badań nad czasem pracy gospodyń domowych (tabela 3). Myli się ten, kto oczekuje, że wykazały one mniejsze zaabsorbowanie domowymi obowiązkami. Czas spędzany na pracach domowych przez nieaktywne zawodowo kobiety z wykształceniem przynajmniej średnim wręcz się wydłużył z 48 godzin tygodniowo w 1930 r. do 55 w 1965 r. Zło-żyło się na to wydłużenie czasu poświęcanego na pranie z 3 do 6 godzin. Sprzątanie zajmowało teraz 8 zamiast 6 godzin. odkąd prace te przestały się łączyć z dużym wysiłkiem fizycznym, wykonywano je częściej.

Całkiem inaczej obecność sprzętu gospodarstwa domowego wpłynęła na do-mowe obowiązki mężczyzn. istnieje statystycznie istotna zależność między liczbą urządzeń w domu a czasem poświęcanym przez męża na domowe prace. Jak łatwo przewidzieć, im więcej sprzętu AGD, tym mniej pracy. Mężczyźni wykupili się (dosłownie) od monotonii prac domowych, kobiety zaś oddawały się im z coraz większym zapałem. niezależnie od liczby sprzętu spędzały one na pracach do-mowych podobny wymiar czasu (tabela 4). Przyczyniał się do tego model perfek-cyjnej gospodyni domowej propagowany przez pisma kobiece. Prace domowe nie były dla niej przykrym obowiązkiem, lecz dowodem przywiązania do rodziny. Jak napisała badaczka zagadnienia ruth Schwartz Cowan:

[...] pranie nie było po prostu praniem, lecz wyrazem miłości; pani domu kochająca swą rodzinę będzie starała się uchronić jej członków od złośliwych plotek. [...] Czyszczenie umywalki nie było po prostu czyszczeniem umywalki, lecz praktyczną realizacją mat-czynego instynktu opiekuńczego, bowiem w ten sposób chroniła ona swą rodzinę przed chorobami47 .

Matce, która nie wywiązywała się z obowiązków, doskwierało poczucie winy, że dzieci chodzą do szkoły w brudnych butach, że za umywalką lęgną się bakterie

46 r. Schwartz Cowan, The „Industrial Revolution”, s. 8–9.47 Ibidem, s. 16.


tabela 3. Liczba godzin w tygodniu poświęconych przez kobiety na wybrane prace domo-we w latach 1930–1931 i 1965–1966

rodzaj pracy

Lata1930–1931

(692 kobiety niepracujące zawodowo)

1965–1966 (357 kobiet

niepracujących zawodowo)

1965–1966 (334 kobiety

pracujące zawodowo)

ogółem 48,1 55,4 28,2Prace kuchenne, w tym:gotowaniezmywanie

15,110,64,5

16,010,95,1

8,25,42,8

Czynności związane z ubraniem i pościelą, w tym:pranieszycie i cerowanie

7,9

3,44,5

8,7

6,42,3

3,9

2,91,0

Porządki, w tym:sprzątanieinne

7,46,01,4

10,2 8,4 1,8

5,04,60,4

opieka nad rodziną 9,8 9,7 3,3Zakupy 5,2 5,2 3,9Prace różne 2,7 5,6 3,9

źródło: J. Vanek, Household Technology and Social Status: Rising Living Standards and Status and Residence Differences in Housework, „technology and Culture” 1978, t. 19, s. 374.

tabela 4. korelacja między liczbą posiadanego sprzętu gospodarstwa domowego a czasem przeznaczonym na prace domowe. uSA w 1967 roku

Czynności domoweLiczba sprzętu używanego przez:

męża żonęCzas przeznaczony na wszystkie czynności domowe –0,279 0,108

Czynności typowo kobiece –0,390* –0,152

* Poziom istotności poniżej 0,05, co oznacza, że prawie na pewno można te wyniki uogólnić na całą po-pulację. Brak * oznacza, że rezultaty uzyskane w próbie nie mogą zostać uogólnione na całą populację

Znak minus przed liczbą oznacza zależność odwrotną: im więcej sprzętu domowego, tym mniej czasu spędzanego na pracach domowych. im wartość wskaźnika bardziej odbiega od zera, tym związek jest silniejszy.

źródło: Ch. A. thrall, The Conservative Use of Modern Household Technology, „technology and Culture” 1982, t. 23, s. 190.


i że nie dostrzegła pierwszych objawów grypy u dziecka. Zdaniem ruth Schwartz Cowan, owo poczucie winy było umiejętnie dawkowane przez reklamy publikowa-ne w pismach kobiecych.

Jednak doszukiwanie się w tym śladów męskiego spisku albo perfidii wielkiego biznesu – o czym ruth Schwartz Cowan w swej pracy otwarcie nie pisała, ale myśl tę podchwycili różni „zaangażowani” komentatorzy – jest przejawem spiskowej wizji dziejów. We wspomnianym zjawisku upatrywać należy jaskrawego przykła-du opisanego przez Williama F. ogburna opóźnienia kulturowego (cultural lag), spowodowanego znacznie szybszym tempem zmian technologicznych i nienadąża-niem za nimi niematerialnej sfery kultury48 .

Jak wynika z tabeli 3, mniejsze było obciążenie pracami domowymi – i to mniejsze aż o połowę – w gospodarstwach domowych kobiet aktywnych zawo-dowo. Czyżby więc sprzęt gospodarstwa domowego pozwolił kobietom wyjść z domu i zaistnieć na rynku pracy nie tylko do zamążpójścia, lecz na trwałe? Choć rozumowanie to wygląda logicznie, to dane empiryczne nie potwierdzają go. Aż do lat czterdziestych XX w. większość kobiet w Stanach Zjednoczonych pracowała jedynie do zamążpójścia. Praca zawodowa była albo koniecznością, albo sposobem na ucieczkę ze wsi do miasta. o ile około 1900 r. w grupie wieku 25–44 lata pra-cowało w uSA prawie 20% kobiet, o tyle w przypadku kobiet zamężnych było to nie więcej jak 5%. W latach 1930–1950 odsetek pracujących mężatek wzrósł z 10 do 25%, co zapowiadało zmianę w postrzeganiu pracy zawodowej kobiet. Decydo-wał o tym rozrost sektora biurowego, w którym kobiety stanowiły 24% zatrudnio-nych w 1900 i aż 52% w 1930 r. Sprzyjało temu lepsze wykształcenie kobiet, które w 1928 r. stanowiły już 27% absolwentów szkół średnich. nadal jednak poza ryn-kiem pracy pozostawała ponad połowa przedstawicielek płci pięknej, w tym wiele kobiet wykształconych. Skłoniło to nawet niektórych autorów do twierdzenia, że wydatki na kształcenie kobiet na poziomie wyższym są marnowaniem pieniędzy, traktują one bowiem uczelnie jako rodzaj targowiska próżności. Proces emancypa-cji zawodowej nabrał rozpędu po 1940 r., kiedy to skokowo wręcz podniosła się aktywność zawodowa kobiet zamężnych (rys. 1). niewątpliwie impuls do aktywi-zacji zawodowej mężatek dała ii wojna światowa. Ale po jej zakończeniu zjawisko nasilało się, zamiast powrócić, jak to się stało po poprzedniej wojnie, do dawnego poziomu. odsetek mężatek pracujących zawodowo przekroczył 40% w 1965 r., dziesięć lat później podskoczył do 50%, aby w 1995 r. zbliżył do 80%. Zmiany te oznaczały, że kobiety na dobre zagościły na rynku pracy, przerywając zatrudnienie

48 W. F. ogburn, Social Change with Respect to Culture and Original Nature, new york 1922, s. 145–196. o socjologii ogburna zob.: B. Godin, Innovation Without the Word: William F. Ogburn’s Contribution to the Study of Technological Innovation, „Minerva” 2010, t. 48, s. 277–307.


najwyżej na okres wychowania dzieci. Bez sprzętu gospodarstwa domowego było-by to niemożliwe, ale też nie on był jedyną przyczyną zachodzących zmian.

Dane dotyczące udziału kobiet w rynku pracy nie ukazują zmian zachodzą-cych w ludzkich motywacjach, a te są ogromne, szczególnie od drugiej połowy lat sześćdziesiątych XX w. Przede wszystkim wzrosły oczekiwania co do przyszłego zawodu. nie chodziło już o byle jaką pracę, najczęściej biurową, lecz o karierę zawodową. o przeobrażeniu sposobu myślenia świadczy podniesienie się wieku zawierania małżeństw przez absolwentki uniwersytetów z 22,5 lat dla generacji urodzonej w 1949 r. do 25 dla urodzonych w 1956 r. Zmieniał się też profil studiów podejmowanych przez kobiety. Jeśli w latach sześćdziesiątych na wydziałach pra-wa jedna studentka przypadała na 20 studiujących, to w 1980 r. kobiety stanowiły już 20%, a w 2000 r. – 50% studentów. Podobne zmiany zaszły na kierunkach me-dycznych i biznesowych (rys. 2). Jeszcze w 1970 r. 65% kobiet kończących studia podejmowało pracę w zawodach sfeminizowanych, jako nauczycielki, pielęgniar-

rys. 1. Aktywni zawodowo mężczyźni oraz kobiety w wieku 25–44 lata oraz kobiety za-mężne w wieku 35–44 lata w uSA w latach 1880–2004

źródło: C. Goldin, The Quiet Revolution that Transformed Women’s Employment, Education and Family, „American Economic Association Papers and Proceedings” May 2006, s. 4.

mężczyźni od 25 do 44 lat

kobiety od 25 do 44 lat

kobiety zamężneod 35 do 44 lat

Rok


ki, bibliotekarki, pracownice opieki społecznej. Dwadzieścia lat później zawody te wybierało już tylko niewiele ponad 30% absolwentek, podczas gdy 40% nasta-wiało się na zawody uznawane dotąd za typowo męskie49. naturalną konsekwencją tych przesunięć był wzrost zarobków kobiet w porównaniu z zarobkami mężczyzn. Do 1980 r. nie przekraczały one 60%, a w 1995 r. doszły do 75%. różnice w wyso-kości przeciętnego wynagrodzenia utrzymują się nadal, ale pamiętać trzeba, że są

49 C. Goldin, The Quiet Revolution that Transformed Women’s Employment, Education and Fa-mily, „American Economic Association Papers and Proceedings” May 2006, s. 12–13. Poszu-kując przyczyn tych zjawisk, autorka powtórzyła popularny wśród farmaceutów i feministek pogląd, że stoi za nim rozpowszechnienie pastylki antykoncepcyjnej (s. 13, a także: eadem, L. F. katz, The Power of the Pill: Oral Contraceptives and Women’s Career and Marriage Decisions, „Journal of Political Economy” 2002, t. 110, s. 730–770, zwłaszcza. 766–767). Pi-szący te słowa, nie negując znaczenia zmian technologicznych w farmaceutyce, skłonny jest raczej przyjąć perspektywę ogburna i widzieć tu typowy przykład opóźnienia kulturowego.

rys. 2. odsetek kobiet wśród amerykańskich studentów pierwszego roku na wybranych kierunkach w latach 1955–2005

źródło: Jak rys. 1, s. 11.

Udz

iał k

obie

t

%

50

40

30

20

10

0


one nie tyle przejawem dyskryminacji, ile wyboru przez kobiety zawodów mniej dochodowych, uważanych tradycyjnie za kobiece.

Wszystkie te zmiany nie mogły pozostać bez wpływu na model rodziny. od drugiej połowy lat sześćdziesiątych XX w. systematycznie obniża się dzietność małżeńska, która zarówno wśród białych w uSA, jak i w Europie spadła poni-żej 2,1, czyli poziomu zastępowalności pokoleń. Proces ten określa się mianem „drugiej transformacji demograficznej”, a jego istota polega na przejściu od cha-rakterystycznego dla lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX w. modelu „dziecko z rodzicami”, w którym na pierwszym planie było dziecko lub dzieci, do modelu „rodzice z dzieckiem”, gdzie na pierwszym miejscu stawia się plany życiowe do-rosłych50. to właśnie z tego powodu opóźnia się zawarcie małżeństwa i urodzenie pierwszego dziecka. konsekwencją jest przyspieszone starzenie się ludności. Jak długo potrwa owa transformacja i jakie będą jej ostateczne rezultaty, trudno dziś powiedzieć. nie da się jednak ukryć, że bez Edisona, bez elektryczności, odkurza-cza, żelazka, pralki i lodówki do wyzwolenia kobiet by nie doszło.

A co z tego przyszło mężczyznom? Czy tylko setki napastliwych artykułów w feministycznych czasopismach?

MiCHał koPCzyński

edisoN, or How MeN LiBerated woMeN aNd How it HaPPeNed

s u M M a R y

in 1879 thomas Alva Edison publicly demonstrated in public his electric light bulb. three years later in new york he launched the first municipal power plant. the supply of electricity revolutionized household chores. the emergence of electric household applianc-es softened the crisis caused by the diminishing supply of domestic servants in the united States at the turn of the 19th and 20th centuries. in theory, household equipment was meant to help women by shortening time devoted to household chores and let them participate in the labor force. But the practice proved reverse. Women spent more time than earlier on clean-ing, washing and ironing, though these kins of the household tasks stopped being physically exhausting. Labor participation of American women changed radically only 30 years after the introduction of electric household appliances. technological revolutions might occur rapidly but even modern societies need considerable time to overcome the cultural lag.

50 o drugiej transformacji demograficznej w Europie zob.: i. kotowska, Europejskie modele rodziny w dobie transformacji, w: Rodzina – prywatność – intymność. Polska na tle Europy, red. D. kałwa, A. Walaszek, A. Żarnowska, Warszawa 2005, s. 59–78.

wydawNiCtwoźródłowe


JaCek wiJaCzkatorUń

ProCes o Czary we wsi osowo z 1686 rokU

W 1925 r. na łamach „Ludu”, będącego organem Polskiego towarzystwa Et-nologicznego (czasopisma wychodzącego do dzisiaj), kazimierz Sochaniewicz opublikował referat wygłoszony na Xii Zjeździe Lekarzy i Przyrodników w War-szawie, w którym nawoływał do systematycznego wydawania materiałów źród-łowych związanych z procesami o czary, które toczyły się w rzeczypospolitej, w celu „umożliwienia systematycznej i zorganizowanej pracy na polu zagadnień związanych z demonologią, czarodziejstwem, czarami, zaklinaniem itp. praktyka-mi, mającemi na celu wyświetlić wierzenia i przesądy, związane z interpretacją tak zwanych sił nadprzyrodzonych”1 .

Apel Sochaniewicza spotkał się z odzewem wśród historyków i etnografów, którzy – głównie na łamach „Ludu” – zaczęli publikować teksty i materiały źród-łowe dotyczące czarów oraz związanych z nimi procesów2. Mimo wzrostu liczby publikacji materiałów źródłowych odnoszących się do polowania na czarownice w rzeczypospolitej, do dzisiaj brak jest pełnego, syntetycznego opracowania tego problemu. Praca bowiem Bogdana Baranowskiego, wydana w 1952 r., została opar-ta na zbyt wąskiej bazie źródłowej. Wykorzystał on praktycznie źródła archiwalne odnoszące się tylko do Wielkopolski właściwej, tzn. województw poznańskiego i kaliskiego3. Podobnie na wiele pytań nie odpowiada wydana niedawno praca Mał-gorzaty Pilaszek4 .

1 k. Sochaniewicz, O potrzebie systematycznego wydawnictwa materjałów do historji proce-sów o czary w Polsce, „Lud” 1925, t. 4, seria 2, s. 165–169, tu s. 166.

2 Zob. m.in.: J. Jodkowski, O czarowniku Znaku na inkwizycji w Grodnie w 1691 roku i o zio-łach czarodziejskich, „Lud” 1931, t. 10, s. 202–211.

3 B. Baranowski, Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII wieku, łódź 1952.4 M. Pilaszek, Procesy o czary w Polsce w wiekach XV–XVIII, kraków 2008. Por. recenzja:

J. Wijaczka, Procesy o czary w Polsce w epoce wczesnonowożytnej, „kwartalnik Historycz-ny” r. 116, 2009, nr 3, s. 113–126.

JaCek wiJaCzka222

W związku z tym apel kazimierza Sochaniewicza sprzed prawie 100 lat jest na-dal aktualny. Dlatego też podaję tu do druku akta procesu o czary przeprowadzone-go przez sąd łobżenicki w 1686 r. w położonej na krainie wsi osowo. tekst ten tym bardziej zasługuje, moim zdaniem, na publikację, że o większości procesów o cza-ry przeprowadzonych w rzeczypospolitej w czasach wczesnonowożytnych infor-macje są bardzo lakoniczne. tutaj mamy nie tylko informacje o samym przebiegu procesu, lecz także dosyć obszerne zeznania oskarżonych kobiet oraz wyrok.

Proces we wsi osowo (wówczas parafia Zakrzewo) przeprowadzony został przez sąd miejski sprowadzony z łobżenicy, największego ośrodka miejskiego na krainie5 . Administrację i sądownictwo w łobżenicy w okresie rzeczypospolitej szlacheckiej regulowały przepisy prawa magdeburskiego, wprowadzonego przywilejem lokacyj-nym z 1314 r. Miasto, mimo że prywatne, posiadało radę miejską z burmistrzem na czele oraz ławę z wójtem. Wójt przewodniczył ławie i był urzędnikiem obieralnym, a w jego kompetencjach leżało przede wszystkim sądownictwo nad ludnością miej-ską. W końcu XVii w. rozszerzono zakres tych kompetencji o sprawy cudzołóstwa i czarów6. rejestr spraw tego rodzaju określiła ordynacja z 1693 r., z której wynika, że wcześniej funkcjonował sąd mieszany wójtowsko-burmistrzowski, co miało być szkodliwe dla miasta. Dlatego wprowadzono wyraźny podział kompetencyjny spraw. Burmistrz miał wyrokować we wtorek, wójt zaś z ławą w piątek7 .

istotny dla przeprowadzania procesów o czary przez sąd łobżenicki był fakt, że łobżenica posiadała własnego kata. urząd ten musiał funkcjonować na długo przez 1683 r.8, kiedy to na nowo określono jego obowiązki w ordynacji miejskiej. należało do nich wykonywanie wyroków śmierci, kar cielesnych, torturowanie oskarżonych i wypędzanie skazanych z miasta. W ordynacji nałożono na kata rów-nież inne obowiązki, m.in. sprzątanie padliny i łapanie bezpańskich psów9. Dom łobżenickiego kata znajdował się za Bramą Złotowską, po drodze na miejsce stra-ceń zwane „Bożą Męką”10 .

W drugiej połowie XVii w. sąd łobżenicki przeprowadził około 30 procesów o czary. Dokładniejsze wiadomości mamy o 27 procesach, co do pozostałych stan za-chowania źródeł nie pozwala na ich bliższe poznanie11. Jednym z tych, o których za-chowały się dokładniejsze informacje, był proces przeprowadzony we wsi osowo.

5 Za P. Szafranem, Osadnictwo historycznej Krajny w XVI–XVIII w. (1511–1772), Gdańsk 1961, s. 28, przyjmuję, że kraina to obszar dawnego powiatu nakielskiego.

6 A. Mietz, J. Pakulski, Łobżenica. Portret miasta i okolicy, łobżenica–toruń 1993, s. 59.7 Ibidem .8 Przywilej miastu Łobżenice nadany przez Jana Korzboka Łąckiego, wyd. J. Lekszycki, Po-

znań 1883 (ks. ii, art. XXii. o woźnych, sługach miejskich i mistrzu).9 Przywilej, s. 136; A. Mietz, A. Pakulski, Łobżenica, s. 62.10 A. Mietz, A. Pakulski, Łobżenica, s. 71.11 J. Wijaczka, Mężczyźni jako ofiary procesów o czary przed sądem łobżenickim w drugiej po-

łowie XVII wieku, „Czasy nowożytne” 2004, t. 17, s. 20.

ProCes o Czary we wsi osowo z 1686 rokU 223

Dnia 17 czerwca 1686 r. sąd łobżenicki w składzie: Michał Szoll i dwóch ławników, Marcin Wysocki i Jan Melka, rozpoczął proces, w którym oskarżono o uprawianie czarów szkodliwych dwie mieszkanki wsi osowo, reginę Dręczynę (Zdręczyna) i Annę Piekutkę. oskarżającymi je o czary byli Grzegorz, karczmarz osowski (skarżył się na Dręczynę), i Jakub kołodziej (skarżył się na Piekutkę)12 . interesujące jest w tym przypadku, podobnie jak w kilku innych procesach prowa-dzonych przez sąd łobżenicki, że sędziowie nie nakazywali, jak to było w przypad-ku wielu innych sądów, tzw. próby pławienia. to obie oskarżone o zajmowanie się czarami kobiety poprosiły, chcąc dowieść swej niewinności, o próbę wody. Z tego wynika, że wiara w to, iż woda „oczyści niewinnego”, była wśród mieszkańców krainy bardzo rozpowszechniona, podobnie jak prawie w całej Europie13. Sąd wy-raził zgodę, ale nadzieje pokładane przez kobiety w tej próbie zawiodły, gdyż jak zanotowano, niewiasty „jako kaczki po wodzie pływali”14 .

następnego dnia po pławieniu regina Dręczyna poprosiła sąd za pośrednic-twem sołtysa, aby nie dawano jej w ręce kata, „obiecując wszystkie złe uczynki swe dobrowolnie wyznać i complices sobie czarostwa wyjawić i wydać”15. Sąd rozpo-czął obrady i wysłuchani zostali oskarżyciele, którzy złożyli na początek uroczys- tą przysięgę, w której podkreślili, że oskarżają kobiety nie z żadnej zawziętości, ale z powodu szkód, które ponieśli z racji uprawianych przez nie czarów. rozpoczęto następnie przesłuchiwać Dręczynę, która dobrowolnie zeznała, że była cztery razy na łysej górze, a było to zawsze w „nowe czwartki”. łysa góra znajdowała się natomiast na piaszczystej górze między żytami za osowem w kierunku młyna. oskarżona powołała kilkanaście kobiet, m.in. Annę Piekutkę i Dorotę nabzdzisz-kę. Dręczyna przyznała się do posiadania własnego „ducha nieczystego” imieniem kuba, którego przed trzema lata „zadała” jej własna siostra o imieniu Gerusza, spa-lona już zresztą za czary16. Z czartowskim pachołkiem wzięła ślub, którego udzielił im na łysej górze stary tomasz z osowa. Z owym nieczystym duchem obcowała jak żona z mężem17 .

Przywiedziona przed oblicze sądu Anna Piekutka dobrowolnie do niczego nie chciała się przyznać, twierdząc, że jest niewinna. Dlatego oddano ją w ręce kata na pierwsze tortury, w trakcie których również do niczego się nie przyznała. Zanim

12 Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (dalej: AP Bydgoszcz), Akta miasta łobżenicy, sygn. 11, k. 458r–v.

13 G. Gersmann, Gottessurteil und Alltagsbruch: Zur Bedeutung der Wasserprobe in der Frühen Neuzeit, w: Wasser. Internationaler Kongreß im Forum Kunst- und Austellungshalle Bonn 1998, red. B. Busch, L. Förster, Bonn 2000, s. 157–168.

14 AP Bydgoszcz, Akta miasta łobżenicy, sygn. 11, k. 458r.15 Ibidem .16 imienia tego nie odnajdujemy wśród akt pozostałych procesów, co może oznaczać, że proce-

sów tych było więcej.17 AP Bydgoszcz, Akta miasta łobżenicy, sygn. 11, k. 458v–459r.

JaCek wiJaCzka224

do nich doszło, skonfrontowano obie kobiety i Dręczyna „w oczy” Piektuce powie-działa, że ta bywała na łysej górze, jadała tam i piła.

Dobrowolne przyznanie się do popełnienia złych uczynków nie uchroniło Drę-czyny przed torturami. Sąd nakazał mistrzowi ją „dość łaskawie i miłosiernie po-traktować”18. W ich trakcie potwierdziła to, co zeznała wcześniej, a przyznała się do popełnienia kilku szkód różnym ludziom, m.in. „wilka przepuściwszy”, udusiła wołu należacego do gbura kloski w Głomsku, a karczmarzowi osowskiemu Grze-gorzowi ogród popsuła. Dręczyna wymieniła jako czarownice Piekutkę oraz nabz-dziszkę, ale również powołała matkę żony oskarżającego ją karczmarza Grzegorza i żonę drugiego oskarżyciela, Jakuba kołodzieja19 .

Wzięta na powtórne męki Anna Piekutka zeznała, że „diabła ma za pana, siwego i starego, któremu na imię Michał, a po niemiecku chodzi [ubrany]”20 .

tego samego dnia, 17 czerwca 1686 r. po południu „przyniesiono urzędowi” Dorotę nabzdziszkę, która „niedawnymi czasy poprzysiężona na mękach już była, ale uciekła”21. Prosiła, aby poddano ją próbie wody. Sędziowie spełnili jej prośbę, ale w obecności wielu ludzi pływała po wierzchu na wodzie, a nie tonęła. następ-nego dnia, 18 czerwca, ponownie dostarczono nabzdziszkę przed oblicze sądu. Ponieważ już wcześniej oskarżana była przez czterech instygatorów o czary, a i te-raz dwóch z nich, Stanisław i Bartosz, ją „poprzysięgli”, oddano ją w ręce kata. Do czarostwa się jednak przyznać nie chciała, zeznała natomiast, że „grzech nieczysto-ści i społeczności cielesnej pełniła” ze swoim nieżyjącym już bratem Maćkiem22 .

tegoż dnia po południu Anna Piekutka, „na granicę zaniesiona i dla cierpienia trzecich a ostatnich mąk na drabce położona”, zeznała, że bywała wraz ze Zdrę-czyną na łysej górze, jadała tam kołacze i chleb, a pijała piwo, wino i gorzałkę. tańcowała tam również ze swoim diabłem, a do jej obowiązków należało mycie naczyń i zamiatanie. Przestano ją torturować oraz skonfrontowano z nabzdziszką i Piekutką, która to zaczęła jej „wymawiać”, że bywała na łysej górze ubrana w zie-loną suknię i miała dwóch diabelskich pachołków. nabzdziszka rzekła wówczas do Piekutki: „kiedy ty na mnie powiadasz, to i [ja] na twoją córkę powiadać będę”23 . Marasza, córka Piekutki, usłyszawszy to, uciekła ze wsi. torturowana nabzdziszka do niczego przyznać się nie chciała, w związku z czym odesłano ją do więzienia.

Sędziowie wydali dekret, w którym skazali na śmierć i nakazali spalić regi-nę Zdręczynę i Annę Piekutkę. Ponieważ obie były poddanymi szlacheckimi, to sąd przesłał wyrok do zatwierdzenia właścicielowi dóbr Maciejowi Działyńskie-

18 Ibidem, k. 459v.19 Ibidem .20 Ibidem .21 Ibidem, k. 460r.22 Ibidem, k. 460v.23 Ibidem, k. 461r.


mu24, który – w swoim i braci imieniu – go zaaprobował25. natomiast co do Doroty nabzdziszki, sąd nakazał wziąć ją na trzecie tortury, przede wszystkim z powodu oskarżenia o utrzymywanie kontaktów seksualnych z bratem. kat zajął się nią 10 lipca 1686 r. nie chciała się nadal przyznać do tego, aby była czarownicą, w związ-ku z czym „przyniesiono” Annę Piekutkę i reginę Zdręczynę, które nabzdziszce „w oczy wymawiały” i stwierdziły: „umieramy na to i na sąd boży idziemy, żeś ty na łysej górze jadała, pijała, tańcowała, w krześle siedziała i dwóch pachołków masz”26 .

Mimo braku przyznania się na torturach, sąd postanowił jednak skazać nabz-dziszkę na stos, gdyż była po raz drugi pomówiona o czary, a idące na śmierć Piekutka i Zdręczyna nie chciały jej „odwołać”, twierdząc, że jest taką samą cza-rownicą jak i one27. W ten sposób sąd łobżenicki złamał ówczesne prawo, ponieważ osoba, która wytrzymała trzykrotne tortury i nie przyznała się do zarzucanych jej czynów, powinna zostać uwolniona. nie wiemy, kiedy wyrok został wykonany.

a N e k s

źródło: archiwum Państwowe w Bydgoszczy, akta miasta łobżenicy, sygn. 11, k. 458–462r.

ACTUM IN VILLA OSSOWKO28 DICTA PRAESENTIBUS SPECTABILIBUS AC FA-MATIS MICHAELE SZOLL, ASSESORE OFFICII PROCONSULARIS IURATO, MAR-TINO WySOCKI ET JOANNE MELKA, SCABINIS IURATIS LOBZENENSIBUS, DIE 17 MENSIS JUNII ANNO DOMINI 1686

24 o Macieju Działyńskim wiadomo niewiele; nie znamy daty jego urodzin, zmarł w 1694/95 r. Był pierworodnym synem Zygmunta (zm. 1685) i katarzyny Franciszki Witosławskiej. Po-nieważ małżeństwo zawarte zostało w 1655 r., to urodził się po tej dacie. Miał trzech braci: Pawła, Jana i Jakuba. Paweł był wojewodą kaliskim, o pozostałych wiadomo niewiele. Jan był dziedzicem wsi Wielawy i Dziektarnia; k. Piwarski, Działyński Zygmunt (zm. 1685), woj. kaliskie, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 6, s. 99–100; Genealogia dynastyczna, www.genealog.home.pl/gd/szablony/rodzina.php?-lang (20 października 2010); Teki Dwo-rzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV–XX wie-ku, kórnik 2004 – www.teki.bkpan.poznan.pl/index-glowna.html (20 października 2010).

25 Ibidem, k. 461r–v.26 Ibidem, k. 461v.27 Ibidem, k. 462r–v.28 ossowko = osowo (niem. Aspenau), par. Zakrzewo. Pierwsza wzmianka o tej miejscowości

pochodzi z 1591 r., kiedy występuje pod nazwą ostragóra. W XVii w. używana była nazwa „ossowka sive ostrogora”. W latach 1653–1695 we wsi zamieszkało 9 kmieci; P. Szafran, Osadnictwo historycznej Krainy, s. 178. Akta niniejszego procesu pozwalają uzupełnić dzieje tejże wsi, P. Szafran bowiem podawał, że karczma funkcjonowała w tej wsi w 1773 r., a z akt procesu wynika, że karczma była tam już wiek wcześniej.

JaCek wiJaCzka226

Sław[etny] urząd łobzenski ad causam et cognitionem obwinionych, to jest reginy Drę-czynej i Anny Piekutki, do ossowka deputowani i wezwani, de ipso mane actu et supra przez instygatorów podane skargi na pomienione niewiasty iteratis vicibus ich upominając, aby dobrowolnie bez dalszego procederu i surowości prawa, jeżeli są tych złych uczynków winnemi, o co od instygatorów swoich są obwinieni, wszystkie punkta skarg im czytając, aby się dobrowolnie przyznali, ponieważ instygatorowie względem złych uczynków cza-rostwa poprzysiąc onych gotowi. które to obwinione niewiasty ni do czego się nie znając, ani dobrowolnie się przyznając, forti animo negowali, ale z domysłu swego i dobrej woli swej o wodę prosili, aby pławione były. Czego officium się nie domyślając, ale owszem, onym te pławienie rozważając, coby przez te pławienie rozumieli. które odpowiedziały, że jeżeli pójdą na grunt, to będę dobrą, a jeżeli będę pływała, to będę złą. na ich tedy wielką prośbę i żądanie urząd pławienia dozwolił, które to niewiasty in manifesto conspectu turba hominum jako kaczki po wodzie pływali.

Eodem die ante meridiem po pławieniu regina Zdręczyna urzędu przez sołtysa prosiła, aby mizernego ciała jej mistrzowi do męczenia nie podano, obiecując wszystkie złe uczynki swe dobrowolnie wyznać i complices sobie czarostwa wyjawić i wydać.

Po zagajonym tedy sądzie die eodem pierwszy instygator Grzegorz, kaczmarz ossowski, skarżąc się na reginę Zdręczyną, a Jakub kołodziej, także z ossowki, na Annę Piekutkę, iż winne i umiejętne są czarostwa in sequenti rotha poprzysięgli.

Ja Grzegorz, ja Jakub, poprzysięgamy przez imię Boga Wszechmogącego, w trójcy Św. Jedynego, mianowane białogłowy reginę Dręczyną i Annę Piekutkę, jakośmy przed sądem na nie skarżyli, tak i teraz winnemi i umiejętnemi złych uczynków czarostwa oneż poprzy-sięgamy nie z żadnej zawziętości, ale z przyczyny szkód naszych, których to pomienionych niewiast żadnym sposobem odstąpić nie chcemy, ale aż do kresu śmierci samej onych koń-czyć obiecujemy. tak nam Panie Boże dopomóż i niewinna męka syna jego.

Po wykonanym juramencie na dobrowolnej inkwizycyjej regina Dręczyna zeznała, że na łysej Górze cztery razy była, pytana kiedy, odpow[wiedziała]: w nowe czwartki, a ta łysa Góra na piaszczystej górze między żytami za ossowką, ku młynkowi jadąc, stoi. Ze-znała i to, że Baranka, niewiasta, z nią na łysej Górze bywała, także też i Bruszka z matką i córką na łysej Górze bywają. Zeznała regina Dręczyna na dobrowolnym egzaminie, że Szotka, niewiasta, której na imię Zofka, także też i nabzdziszka. na łysej górze bywają ko-niarka, córka Piekutki, na imię Marusza, Dreika, Pasturka, młoda Hanka. Anna Piekutka, matka Maruszy, zeznała dobrowolnie regina Dręczyna, że na łysej Górze bywa i wyżej tam siedzi, mówiąc, niżeli ja, ma ducha nieczystego starego swego, tylko nie wiem, jako mu na imię. te wszystkie regina Dręczyna na dobrowolnej inkwizycyjej powołała.

Zeznała i to regina Dręczyna na dobrowolnym egzaminie, że już temu trzy lata jako du-cha nieczystego ma, któremu imię kuba, w czerni po polsku chodzi, mówiąc, że mi siostra moja śrzednia zadała tego pachołka, którą już spalono. Siostrze mojej na imię było Gerusza i błąkał się długo ten pachołek, pókim go nie przyjęła. Zeznała też i to regina Dręczyna, że się Boga Wszechmogącego i Szerokiej wyrzekła i odprzysięgła. Pytana, co to za Szeroka, odpow[iedziała], że pachołek mój najświętszą Pannę tak nazywa i nalegał mię bardzo, abych się wyrzekła.

Zeznała też regina Dręczyna, że z pachołkiem swoim ślub wzięła; pytana, jakowy to ślub był i co za słowa przy tym ślubie, odpow[iedziała], że wszystko wspak, nie tak jak ksiądz daje. Pytana, kto im ten ślub daje, odpow[iedziała], iż to stary tomas z ossowki


ślub nam dawał, który i z żoną swoją, na imię kaśką, i z córką, na imię katarzyną, na łysej Górze bywa. Zeznała i to regina Dręczyna, że z nieczystym duchem, który jej służył, jako żona z mężem obcowała, bo ją nalegał o to. Pytana, jeżeli takowe obcowanie jako z mężem, odpow[iedziała], nie, bo zimne ma.

Consequenter Anna Piekutka na dobrowolny egzamen przed urząd przyniesioną, aby bez tormentów do złych uczynków się przyznała, ponieważ instygatorowie tak wielkie skargi na nią pokładają, która to Anna Piekutka na dobrowolnym egzaminie nic a nic ze-znawać nie chciała, ale owszem, niewinną się być wymawiała i mieniła.

Decretivit ergo officium Annę Piekutkę ad prima tormenta, gdzie naprzód regina Drę-czyna w oczy Annie Piekutce wymawiała, że była na łysej Górze, tameż jadała i pijała. Py-tała Piekutka Dręczynei, a kędzysz ta łysa Góra. Dręczyna odpowiedziała, albo nie wiesz, że na piaskach ku młynkowi między żytem. która to Anna Piekutka na pierwszych mękach nic a nic nie zeznała, ale owszem, niewinną się być wymawiała i mieniła.

A przetoż urząd dla tym większej dochodzenia prawdy obwinioną reginę Dręczyną, która tegoż dnia po pławieniu przed południem na dobrowolnym egzaminie ciężkie grzechy przeciwko Majestatowi Boskiemu popełnione wyznała, starając się tedy urząd do prawa na-leżytego reginę Zdręczyną ad prima decretivit tormenta. która to regina na pierwsze męki osadzona, powtórnym sposobem cokolwiek przed południem na dobrowolnym egzaminie zeznała, wszystko to w piersi się bijąc twierdziła i powtarzała, mówiąc, że to wszystko prawda, cokolwiekem raz dobrowolnie zeznała. Zeznała też i to regina Zdręczyna, z pierw-szego taktu tormentów popuszczona, z którą urząd dość łaskawie i miłosiernie mistrzowi postępować rozkazał, że po inszych wsiach, jako to w Głomsku, gburowi na imię klosce wilka przepuściwszy, wołu udusiła, a w Potulicach świniom pańskim jedne co zdychały, a w drugich co wilcy brali, uczyniła, mówiąc, że tam zły pan. Pytana, co by to za wilk był, odpow[iedziała], że to ten, co mi służył, bo mi rozkazował robotę sobie zadawać. także też regina Zdręczyna zeznała, że Jajdzie we młynie buczkowskim i w Lipce wilka na świnie przepuszczała. Zeznała i to, że Grzegorzowi, kaczmarzowi ossowskiemu, ogród zepsowała i takową radę mu dała, ażeby próchnem ode drzewa ogród posypał, co drzewo trzą, to się ogród naprawi. Zeznała i to, że nie tylko sąsiadom w ossowce, ale i sama sobie we świniach szkodę czyniła, mówiąc, że zawżdy pachołek mój roboty żądał, a próżnować nie chciał.

Potwierdziła też regina Zdręczyna, że Anna Piekutka na łysej Górze z nią bywała, mówiąc, że idę z tym na sąd boży, że Piekutka za mną na łysej Górze bywała i cokolwiek zeznałam, tak dobrowolnie, jako i na mękach, na to umieram, że nikogo na duszę swoją brać nie chcę, jedno tak, jakom raz zeznała. także też i Dorotę nabzdziszkę nie odstępuję, ale potwierdzam, że z nami na łysej Górze bywała we czwartek nowy. Zeznała także regi-na Zdręczyna, że matka żony karczmarza ossowskiego i z córką na łysej Górze bywa, i ta matka żony karczmarzowi źle uczyniła, bo się z sobą powadzili, ale niechże ją karczmarz przeprosi, tedy mu ona odczyni; zeznała także, że kołodzika z ossowej z nimi na łysej Górze bywa.

na powtórne męki Anna Piektuka, osadzona, zeznała, że diabła ma za pana, siwego i starego, któremu na imię Michał, a po niemiecku chodzi. Zeznała też, że pachołka swego zesłała i rozkazała mu, aby kołodziejowi bydlę udusił. Zeznała i to, że pachołek jej w cha-łupie siada i nikt go nie widzi. Siedział on we wtorkowy dzień cały dzień na policy, a potym chodził jako kot stary. Pytana, kędy teraz jest, odpowiedziała, że jeszcze nie odszedł ode mnie .

JaCek wiJaCzka228

oddano tedy i przyniesiono urzędowi do prawa tegoż dnia po południu powołaną Do-rotę nabzdziszkę, która niedawnymi czasy poprzysiężona na mękach już była, ale uciekła. która to Dorota nabzdziszka, z dobrej woli swej, aby pławiona była, prosiła i żądała. urząd tedy na prośbę i żądanie jej pławienia dozwolił. która to nabzdziszka, przy zgromadzeniu wielu ludzi, po wierzchu na wodzie pływała, a nie tonęła.

In crastinum de summo mane Dorota nabzdziszka przed urząd przyniesiona była, która przed niedawnymi czasy od czterech mężów, to jest instygatorów poprzysiężona na mękach już była, a podczas teraźniejszego kryminału od reginy Zdręczynej de novo powołana ze złych uczynków czarostwa winną i umiejętną być ma, na łysej Górze jadała i pijała, co jej w oczy regina Zdręczyna, jawnie i bezpiecznie wymawiając, odstąpić oną nie chciała, ale wszystkie zeznania swoje, idąc na sąd boski, potwierdzała i to nabzdziszce w oczy wyma-wiała, żeś ty Panią Wielką na łysej Górze i zajeżdżają po cię. ta tedy Dorota nabzdziszka przez instygatorów powtórnie in rotha tak poprzysiężona jest:

Ja Stanisław, ja Bartosz, poprzysięgamy Dorotę nabzdziszkę przez imię Boga Wszech-mogącego, w trójcy Św. Jedynego, która przed niedawnemi czasy przez czterech mężów, to jest instygatorów poprzysiężona na mękach już była i uciekła. tąż tedy Dorotę nabz-dziszkę teraźniejszym juramentem naszym potwierdzamy, iż ona winną jest złych uczyn-ków czarostwa, a to nie z żadnej zawziętości, ale dla złych uczynków jej. którą to Dorotę nabzdziszkę żadnym sposobem odstąpić nie chcemy, ale aż do kresu śmierci samej oną kończyć obiecujemy. tak nam Panie Boże dopomóż i niewinna męka syna jego.

Eodem die, scilicet 18 mensis Iunii de summa mane Dorota nabzdziszka, już poprzysię-żona, na pierwsze męki mistrzowi podana jest, która względem złych uczynków czarostwa na mękach nic a nic zeznać nie chciała, ale niewinną i nieumiejętną takowych być się mie-niła. Jedno ten grzech wyznała, o który ją urząd nie egzaminował, to jest, że z rodzonym bratem swoim, na imię Maćkiem, który już nie żyje, grzech nieczystości i społeczności cielesnej pełniła, mówiąc, że mię właśnie Pan Bóg za to karze.

Eodem die post meridiem Anna Piekutka, na granicę zaniesiona i dla cierpienia trzecich a ostatnich mąk na drabce położona, zeznała, że na łysej Górze z reginą Dręczyną bywała, jadała i pijała, chleb, kołacze, piwo, wino, gorzałkę. Zeznała i to Anna Piekutka, że pan jej, kiedy mu kazała, to bydło pas[ł], za kozami chodził i jedną kozę mi udusił. Pytana, wiele kóz miała, odpow[iedziała]: dwie, a jednę mi udusił. Potym pytana, co na tej łysej Górze robiła, odpow[iedziała], że z panem swoim tańcowała. Zeznała też, że bywała z nią nabz-dziszka na łysej Górze; pytana, co by tam robiła, odpow[iedziała], że jadała, pijała, na krze-śle siadała. Pytana dalej, co by nabzdziszka za pachołków miała, odpow[iedziała]: dwóch, jednego w czerwieniu, a drugi w modrym, i to mówię nie ze złości, ale prawdziwie, i na to umierać gotowam. Pytana, co by też ona sama robiła, odpow[iedziała], jam statki umywała i umiatała. Pytana, kto też tam więcej na łysej Górze bywa, odpow[iedziała], wiele tam na łysej Górze bywa, mają koruny piękne i czarne kitajki. Pytana, jakim sposobem do znajo-mości z diabłem przyszła, odpow[iedziała], że pachołek mój przyszedł do mnie w postaci koźlęcia i jam go ze swemi do chlewka zagnała, a potym się obrócił w chłopa. Pytana ci po polsku, ci po niemiecku, odpow[iedziała], po polsku, w sukni modrej, i obiecywał mi służyć. Zeznała i to, że opuściła Boga jak tego pachołka przyjęła, mówiąc, że pachołek mój kazał mi i nalegał na to, abych P[ana] Boga opuściła, a jego za sługę przyjęła, obiecując mi, żem się przy nim dobrze mieć miała i cokolwiek mu każę, to zrobić się ofiarował. Pytana, jeżeli z nim jako żona z mężem obcowała, odpow[iedziała], że z pachołkiem swoim trzy


razy w szopie leżałam i obcowałam, ale zimne miał jako lód. Zeznała też Anna Piekutka, że nabzdziszka na łysej Górze w zielonych szatach bywała, a Zdręczyna w czerwonych szatach, a potym obie do skrzyni szaty chowają.

Spuszczona tedy Anna Piekutka z mąk, jednakże jeden takt zachowany jest. Przyniesio-na Dorota nabzdziszka do Piekutki, na drabce już po tormentach siedzącej, gdzie Piekutka w oczy nabzdziszce wymawiała, amówiąca, że na łysej Górze bywasz w zielonej sukni, dwóch panów masz, jeden w czerwieni, a drugi w modrym chodzi, nie zapieraj się tego, bo ja umrzeć na to gotowam, a nabzdziszka do Piekutki rzekła, kiedy ty na mnie powiadasz, to i na twoją córkę powiadać będą. która to córka Anny Piekutki, na imię Marasza, to usły-szawszy, z ossowki uciekła.29

Dorota nabzdziszka tegoż dnia i godziny na powtórne cierpienie tormentów na drabce położona nic a nic względem złych uczynków czarostwa przyznać nie chciała, mówiąc, że choćby mię po żyłach rozbierano, tedy nic nie powiem, bo nic bnieb względem czarostwa nie wiem. A tak dotychczas w zwyczajnym więzieniu zostaje, aż do dalszej dyspozycyjej.30

Decretum

Supra inquisitiones obwinionych niewiast tale. urząd tedy wezwany łobzenski mają tak sprośnych występków przed oczyma confessata, iż które Boga, stwórcę swego, odstąpiły i jego imienia świętego wyrzekli się, z nieczystemi i przeklętymi duchami przestawały, obcowały i uczynkami swemi z temi czarostwa ludziom szkodziły, przez które divina offen-ditur Maiestas. A przeto officium Lobzenense, do tych spraw kryminalnych będąc wezwani i zaciągnieni, trzymając się wyraźnie opisanego Exodi 22 Cap. prawa bożego, które mówi maleficum ne patiaris vivere super terram, złoczyńca, a osobliwie czarami bawiącego się, aby nie dopuszczał żyć na ziemi. Stosując się także do prawa saskiego, jako i magdebur-skiego, które prawa ob facinorum enormitatem ludzi takowych czarami bawiących się suro-wo ogniem karać każą. Do których praw wyraźnie napisanych urząd niniejszy przychylając się, jawne, przez dobrowolne zeznania, jako też i tormentalne inkwizycyje, obwinioną re-ginę Zdręczyną i Anne Piekutke być winne śmierci za złe ich popełnione uczynki czarostwa zeznawszy, według prawa należącego i opisanego żywo ogniem spalić nakazuje. Cum omni executione finali, tak ażeby się to przez egzekutora świętej sprawiedliwości iusticia admi-nistrante wykonało.

cIn toto approbat: Lobzinense supra superique nominatas personas. Maciej Działyński m[anu] p[ropria]. Swoim i braci moich imieniemc .31

dCo strony nabzdziszki jest to wola i rozkazanie JMości Dobrodzieja naszego, aby trze-ci raz była na mękach i lubo nie wyzna, a te obwinione, które ją powołały, jeżeli twierdzić będą i z tym na śmierć pójdą, takimże dekretem ma być pokonana i tego trzeba, abyście ony pytali, jeżeli nie była fregnas [?] z tymże bratem nieboszczykiem i tak jako prawo każe, tak sobie Mości postępujcied .32

a-a nadpisane.b-b nadpisane.c-c Pisane inną ręką.d-d Pisane inną ręką.

JaCek wiJaCzka230

Post latum decretum et approbationem Illustrissimae superioritatis decreti eiusdem, die 20 m[ensis] Junii Dorota nabzdziszka, na trzecie i ostatnie tormenta podana, nic a nic względem złych uczynków czarostwa zeznać nie chciała, mówiąc, że nieodwinnie i nie wiem nic. Przyniesiona tedy regina Zdręczyna i Anna Piekutka,33eabye Dorocie nabzdzisz-ce w oczy wymawiały, które to regina Zdręczyna i Anna Piekutka jednostajnie do Doroty nabzdziszki mówiły, że cię odstąpić nie chcemy, ale umieramy na to i na sąd boży idziemy, żeś ty na łysej Górze jadała, pijała, tańcowała, w krześle siedziała i dwóch pachołków masz.

Decretum

Supra obwinioną i dwakroć razy poprzysiężoną Dorotę nabzdziszkę tale .urząd tedy Lobzenski, nie mogąc tak na pierwszych, jako i na powtórnych tormentach

od Doroty nabzdziszki żadnego się wybadać złych uczynków czarostwa wyznania, posyła tedy do Jaśnie Wielmożnej zwierzchności ze wszystkiemi konfessatami i z dekretem na osądzoną na śmierć ogniową tak reginę Zdręczyną, jako i Annę Piekutkę po approbacyją, oznajmując przy tym względem Doroty nabzdziszki, że się do złych uczynków swoich przyznać nie chce.

Wyrozumiawszy z konfessatów, że Dorota nabzdziszka przed niedawnemi czasy od czterech albo więcej instygatorów poprzysiężona, sądzona będąc, męki cierpiała, ni do czego się przyznać nie chciała i uciekła, a teraz powtórnie, na kryminale teraźniejszym od dwóch instygatorów, sąsiadów ossowskich recenter o czarostwo poprzysiężona, ni do czego się przyznać nie chce. Dekret tedy Jaśnie Wielmożnej zwierzchności na pierwsze dwie obwinione niewiasty approbowawszy decernit, aby trzecie a ostatnie tormenta we-dług prawa na Dorocie nabzdziszce wykonane były, a choćby się ni do czego przyznać nie chciała, a te obwinione, to jest regina Zdręczyna i Anna Piekutka, które ją pod teraźniejszy kryminał powołały, jeżeli też twierdzić będą i z tym na on świat przyjdą, aby Dorota nabz-dziszka z reginą Zdręczyną i Anną Piekutką jednymże dekretem żywo na śmierć ogniową osądzeni i karani byli, mocą i powagą naszą nakazujemy.

urząd tedy, przychylając się do wyraźnego rozkazania Jaśnie Wielmożnej zwierzch-ności swojej, naprzód multoties et plurimis vicibus reginę Zdręczyną i Annę Piekutkę przez miłość boską napomniawszy, aby niewinnego nie posądzali i na duszę swoją nie brali, a winnego zaś nie taiły. które to pomienione niewiasty statecznym, a nieodmiennym słowem i umysłem, w piersi się bijąc, Doroty nabzdziszki odstąpić nie chcieli, twierdząc, że takaż jest jako i one same, na straszny sąd boski z tym idąc i śmiercią swoją te wyznanie swoje pieczętować i potwierdzić gotowi, Dorocie nabzdziszce w oczy statecznie wyma-wiali, nie chcąc ją żadną miarą odstąpić.

urząd tedy, czyniąc dosyć ordynansowi i wyraźnemu rozkazaniu Jaśnie Wielmożnej Zwierzchności swojej, reginę Zdręczynę, Anne Piekutke i Dorotę nabzdziszke według prawa należącego i opisanego żywo ogniem spalić nakazuje, cum omni executione finali, tak ażeby się to przez egzekutora s[anctae] iustitiae wykonało.

e-e następuje skreślone sobie.

artykUłyreCeNzyJNe


staNisław saLMoNowiCztorUń

o kLasyCzNeJ MoNarCHii PrUskieJ z Lat 1701–1806

Przypomnieć trzeba na wstępie tych uwag1, że Pracownia historii niemiec i stosunków polsko-niemieckich instytutu Historii (iH) PAn (z siedzibą w Pozna-niu) od lat pracuje nad swoim głównym zadaniem badawczym, jakim jest opra-cowanie po raz pierwszy w Polsce obszernej naukowej syntezy dziejów państwa brandenbursko-pruskiego2. istnieje oczywiście wiele dawniejszych i nowszych, przeważnie jednak dość zwięzłych prób syntezy dziejów państwa pruskiego, i to zarówno w historiografii niemieckiej, jak i światowej. Brak natomiast w tej chwili, wbrew pozorom, tak obszernej całościowej próby syntezy w nauce niemieckiej, która obejmowałaby całość dziejów brandenbursko-pruskich3. omawiany tu tom także nie stanowi zakończenia polskich prac nad syntezą, jeśli bowiem w 2001 r. pracownia poznańska opublikowała pierwszy tom tego dzieła, Dzieje Brandenbur-gii-Prus u progu czasów nowożytnych (1500–1701), to tomy trzeci (dla lat 1806–1871) i czwarty („Prusy w rzeszy niemieckiej 1871–1947”) są dopiero w sta-dium przygotowań i nie możemy się spodziewać zbyt szybkiego zakończenia tej będącej w toku prac syntezy. Streszczanie tak obszernej pracy jak tom drugi Prus jest oczywiście niemożliwe. Generalnie należy podkreślić na wstępie fachowość opracowania, opartego na znajomości ustaleń literatury przedmiotu, na źródłach drukowanych, szczególnie obfitych dla tej epoki dziejów pruskich, a także na włas-

1 uwagi o dziele Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701–1806), (t . 2 Historii Prus, red . B. Wachowiak), oprac. Z. Szultka, A. kamieński, G. kucharczyk, D. łukasiewicz, B. Wa-chowiak, red. B. Wachowiak, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010, ss. 1015. omawiana praca powstała w iH PAn im. t. Manteuffla.

2 Do tej pory jedyną całościową próbą w języku polskim była moja książka Prusy. Dzieje pań-stwa i społeczeństwa, wyd. 3, Warszawa 1998, ss. 487, wyd. 4, Warszawa 2004, ss. 508.

3 Charakter niepełnej do dziś syntezy mają tomy wydawanego w Berlinie, pod red. ottona Büscha, dzieła Handbuch der preußischen Geschichte. Wydawnictwo to zapoczątkował t . 2, Das 19. Jahrhundert und große Themen der Geschichte Preußens, Berlin 1992.

staNisław saLMoNowiCz234

nych badaniach archiwalnych autorów, chociażby dotyczących niektórych prowin-cji pruskich, dziś wchodzących w skład ziem polskich. Jeżeli chodziło o pewne spojrzenie ogólne nauki polskiej na najważniejsze aspekty dziejów pruskich, drogę tu torowała wiele lat działalność dawnego Zakładu Historii Pomorza iH PAn pod kierunkiem profesora Gerarda Labudy i liczne dyskusje, jakie toczyliśmy w tych ramach, zwłaszcza w latach siedemdziesiątych – osiemdziesiątych XX w. Pierwszą zaś próbą zwięzłego nowego spojrzenia na dzieje pruskie, odchodzącą od nazbyt akcentowanego polonocentryzmu, jak też apologetycznych wzorów historiografii niemieckiej, była moja książka, siłą rzeczy pomijająca wiele szczegółowych wąt-ków, dziś szeroko rozpracowanych w omawianej syntezie4. redaktor tomu, prof. Bogdan Wachowiak, w uwagach wprowadzających podkreślił zarówno zasadnicze znaczenie symboliczne (i ustrojowe!) daty 1701 r., niedawno naukowo lub popular-nie bardzo fetowanego w związku z okrągłą rocznicą w 2001 r.5 koronacja w kró-lewcu, ogłoszenie państwa brandenbursko-pruskiego królestwem Pruskim, miało duże znaczenie. Drugi wątek to ekspansja terytorialna monarchii w XViii w., głów-nie na niekorzyść rzeczypospolitej polsko-litewskiej, ale też Austrii i Saksonii, co w sumie uczyniło Prusy nowym mocarstwem europejskim. Wiele uwag redaktora tomu koreluje także z uwagami końcowymi jego autorstwa, jakby antycypując wy-niki badań autorów, co prowadzi wprawdzie do pewnych powtórzeń, ale nie robił-bym z tego zarzutu, bo takie postawienie sprawy ułatwia lekturę tomu, jakże prze-cież obfitego w szczegółowe treści. We wprowadzeniu redaktor tomu podkreślił, że główny wkład w opracowanie tomu wnieśli Zygmunt Szultka i Andrzej kamieński, Bogdan Wachowiak bowiem – oprócz rozdziałów wstępnych i „Zakończenia” – nie jest autorem żadnego ze szczegółowym rozdziałów. Współautorem pracy jest rów-nież Grzegorz kucharczyk (dwa rozdziały dla okresu 1786–1808 oraz podrozdział w rozdziale opracowanym przez Dariusza łukasiewicza o kulturze epoki). tak szczupły zespół autorów niewątpliwie wpłynął dodatnio na pewną jednolitość opra-cowania. W wielkich syntezach, jak wiemy, rozwiązań w pełni idealnych nie ma: opracowania pióra jednego tylko autora noszą piętno jego osobowości, jego pog-lądów, natomiast najczęstsze dziś syntezy wielkich tematów opracowywane przez duży zespół autorów zazwyczaj trudno sprowadzić do pewnego jednolitego ujęcia i całkowitej jedności poglądów. Dodajmy jeszcze, że Bogdan Wachowiak podkreś-lił mocno, iż celem opracowania, które redagował, było uniknięcie zarówno pew-nego nadmiernego „polonocentryzmu”, widocznego niekiedy chociażby w epoce PrL w niektórych opracowaniach, jak i „germanocentryzmu”, nie tylko zresztą

4 Por. także tłumaczenie niemieckie mojej książki: Preußen. Geschichte von Staat und Gesell- schaft, Herne 1995, a także echa jej wydania w moim wywiadzie: Preußen ist nicht gleich Hit-ler, „Junge Freiheit. Wochenzeitung für Politik und kultur” Berlin 2001, nr 4 z 9 stycznia.

5 Por. na s. 36 omawianej książki zestawienie ważniejszych publikacji związanych z tą roczni-cą.

o kLasyCzNeJ MoNarCHii PrUskieJ z Lat 1701–1806 235

w dawniejszej, lecz także w dzisiejszej historiografii francuskiej i anglosaskiej6 . W słusznych uwagach Bogdana Wachowiaka zabrakło mi może zaakcentowania, że nie tylko klasyczna historiografia „Prusactwa” (której wybitnymi reprezentanta-mi nadal po ii wojnie byli w różnym stopniu Walther Hubatsch i Hans J. Schoeps, ale i tzw. pruska fala lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych)7, lecz także pewne wyraziste w ostatnich 15 latach nawroty niemieckiej historiografii świadczą o ciąg-le żywym nurcie apologetycznym wobec dziejów pruskich.

Charakterystyka źródeł i literatury przedmiotu dokonana przez Bogdana Wa-chowiaka (s. 27–71) w sposób kompetentny nie wymaga komentarza: jest to cen-ne wprowadzenie dla każdego adepta tej gałęzi wiedzy. Zestawienie ważniejszych pozycji literatury przedmiotu grzeszy może tylko czasami zbyt rzadkimi uwaga-mi oceniającymi8. rzecz jasna, że są to wykazy selektywne, wyłonione z morza bibliograficznego tematu. Z obowiązku recenzenta uzupełniam ten wykaz nie-którymi nowszymi pominiętymi pozycjami9 lub takimi, które może warto byłoby zasygnalizować10. W niezwykle bogatej literaturze przedmiotu takie pominięcia, które zresztą nie dowodzą, że autorzy nie znali niewymienionych pozycji, nie mają

6 o budzącej liczne wątpliwości pracy Ch. Clarka, Iron Kingdom. The Rise and Fall of Prussia, 1600–1947, London 2006 (jest teraz i przekład polski) napisałem obszernie w artykule Prusy w historiografii angielskiej, „Zapiski Historyczne” 2008, t. 73, z. 2–3, s. 211–219. o francu-skiej próbie syntezy zob.: M. kerautret, Histoire de la Prusse, Paris 2005; por. moje uwagi w recenzji: „revue Historique de droit français et étranger” r. 84, 2006, z. 3, s. 480–482. Próba tzw. historii paralelnej: F. Meyer, France et Prusse, une histoire croisée, Paris 2009, napisana raczej przez miłośnika Prus (i hugenotów!), ma charakter eseju bardzo popularne-go.

7 Por. moje podsumowanie publikacji tzw. pruskiej fali: S. Salmonowicz, Pokłosie „pruskiej fali”, w: idem, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego. Studia z dziejów prusko-pomor-skich, olsztyn 1992, s. 137–149.

8 Dotyczy to nie tylko wspomnianej i cytowanej pracy Ch. Clarka, lecz także np. głośnej w niemczech biografii pióra J. kunischa, Friedrich der Grosse. Der König und seine Zeit, München 2004, która jest znakomita w opisach militarnych działań Fryderyka ii, natomiast co do spraw społecznych oraz problematyki polskiej – wielce niewystarczająca.

9 Brak niektórych prac włoskich i francuskich. upomniałbym się tu o pracę bogatą w treść: r. Ayrault, La génèse du romantisme allemand: situation spirituelle de l’Allemagne dans la deuxième moitié du XVIII e siècle, Paris 1961, t. 1–2, istotną także dla pruskich dziejów po-litycznych. natomiast praca: J. P. Blend, Histoire de la Prusse, Paris 2007, jest nie najlepsza, oparta na wąskiej literaturze przedmiotu; sprawy polskie jak zwykle zostały zlekceważone.

10 nie twierdzę, że autorzy nie znają publikacji, ale pominęli je w wykazie, a ja osobiście uwa-żam, że dla dalszych badań warto te kilka prac zasygnalizować: H. C. Johnson, Frederic the Great and His Officials, new Haven 1975; B. Simms, The Impact of Napoleon. Prus-sian High Politics, Foreign Policy and the Crisis of the Executive (1791–1806), Cambridge 1997; W. W. Hagen, Ordinary Prussians. Brandenburg Junkers and Villagers, 1500–1840, Cambridge 2002; W. Demel, Vom aufgeklärten Reformstaat zum bürokratischen Staatsab-solutismus, München 1993; r. L. Gawthrop, Pietism and the Making of Eighteenth Century Prussia, Cambridge 1993.


zasadniczego wpływu na wynik badań. Moje przecież przykładowe uzupełnienia mogą być pożyteczne dla kolejnych badaczy11 .

ramy chronologiczne tomu nie budzą żadnych zastrzeżeń: epoka lat 1701–1806 często uważana jest za klasyczny albo historycznie szczególnie ważny okres w dziejach Prus i określona jest wyraziście datą koronacji pierwszego króla pru-skiego z jednej strony, a datą klęski w 1806 r. z drugiej. nie budzi także zastrzeżeń podział tej wielkiej epoki na trzy klasycznej podokresy:1. Lata 1701–1740, zatytułowane „Pod rządami pierwszych królów w Prusach”.2. Lata 1740–1786, pod nazwą „Prusy mocarstwem europejskim za panowania

Fryderyka ii”. tu mógłbym zgłosić wątpliwość, dlaczego w tej części tomu autorzy jakby unikają wyraźnego stanowiska w sprawie traktowania (dość po-wszechnego w historiografii) czasów panowania Fryderyka Wielkiego jako kla-sycznej w skali europejskiej epoki oświeconego absolutyzmu, formy rządów nie wolnej, jak wiadomo, od wielu immanentnych sprzeczności, ale przecież realnie istniejącej. obecny tytuł jakby kładzie nacisk tylko na jeden aspekt tej epoki: politykę zagraniczną i wojenną Fryderyka ii, co można uznać za pewne, dość częste w historiografii, skrzywienie proporcji.

3. Lata 1786–1806 również zostały nazwane dość nietypowo, bo „Prusy w okresie rewolucji Francuskiej”, ale dla tej epoki rzeczywiście trudno znaleźć adekwat-ny inny termin.Charakter ogólny, jak już wspomniałem, mają rozdziały: wprowadzający i za-

mykający książkę, która została też zaopatrzona w cenny materiał dokumentacyj-ny12 i warsztatowy13. W sumie konstrukcja pracy jest przejrzysta i nie budzi zastrze-żeń. W poszczególnych bowiem, bardzo z reguły obszernych rozdziałach mamy podział na wiele podpunktów.

W epoce pierwszej słusznie nacisk został położony na sprawy wewnętrzne oraz społeczno-gospodarcze, ówczesne bowiem Prusy jeszcze nie odgrywały poważnej roli w polityce zagranicznej. natomiast w dwóch następnych okresach najwięcej dowiadujemy się o polityce zagranicznej, wojnach Fryderyka Wielkiego, jak też

11 Co do epoki Fryderyka ii, odsyłam do moich uzupełnień bibliograficznych w wyd. 4 mojej biografii Fryderyka Wielkiego (Wrocław 2006).

12 Praca zawiera indeks osobowy i geograficzny, wykaz ilustracji, map i tabel, jak też tablice genealogiczne oraz – celowe – streszczenie niemieckie. Co do indeksu osobowego, który re-jestruje także nazwiska badaczy, w przypisach występują drobne niekonsekwencje: niektórzy autorzy, dobrze znani (jak t. Carlyle, J. Chlebowczyk, E. klein, W. Sombart i D. Willoweit) nie zostali uhonorowani imieniem, natomiast inni, mniej znani, z reguły takie pełne imię w indeksie posiadają. Czasami rozwiązania imion też nie są szczęśliwe: Cackowski to Stefan, a nie Stanisław. Czasami, wyrywkowo, zauważyłem braki w indeksie, np. nazwa Fontenoy (s. 254) nie figuruje w indeksie geograficznym, gdzie natomiast zbytnią akrybią było powoływa-nie takich nazw jak Europa, Prusy i niemcy.

13 rzecz jasna, że mapy i tabele zawarte w pracy to ważny, często niedoceniany element warsz-tatu naukowego.


o polityce Prus wobec Polski. należy jednak podkreślić, że w ramach epoki trzeciej znalazły się dwa rozdziały mające charakter opracowania rzeczowego dla całości epoki 1701–1806: są to rozdział iV epoki trzeciej o sprawach kościelnych i wyzna-niowych, oraz rozdział V o kulturze w szerokim tego słowa znaczeniu. Dla cało-ści dzieła ujęcie to jakby określiło pewne marginesowe potraktowanie zwłaszcza spraw kultury: rozdział ten liczy tylko 120 stron. Dla porównania, łącznie – ściśle ujmując – sprawy społeczno-gospodarcze dla trzech epok zajęły około 250 stron14 . nie przeczę, że jest to zjawisko częste w syntezach ogólnohistorycznych, wyni-kające nierzadko z braku fachowców, dla szeroko pojmowanego zjawiska kultury epoki, jak również wyraz z reguły niedostatecznego stanu badań. Do tej kwestii wrócę przy omawianiu spraw kultury. ogółem epoka pierwsza to stron 163, druga 376, a trzecia (bez rozdziałów o wyznaniach i kulturze) stron 114. Jest to w zasa-dzie układ proporcji zrozumiały; może trochę więcej informacji przydałoby się o epoce pierwszej, ale generalnie takie ujęcie wątpliwości nie budzi.

Przechodząc do uwag o pierwszej epoce, przypomnieć trzeba, że czas długi koronacja w królewcu, uważana (nawet przez Fryderyka ii) jako wyraz próżności pierwszego króla, elektora Fryderyka iii, dziś jest powszechnie traktowana jako pierwszy krok do wyłonienia się z elektoratu brandenburskiego państwa, które bę-dzie aspirować do pozycji czołowej w rzeszy, a następnie, za Fryderyka ii, stanie się jednym z wielkich mocarstw Europy. Jeżeli Fryderyk i integrował posiadłości Hohenzollernów głównie swoim tytułem królewskim, to jego następca, Fryderyk Wilhelm i (1713–1740), był rzeczywistym twórcą i pruskiego militaryzmu, i pru-skiej scentralizowanej administracji. Jego reformy wojskowe odegrały rolę zasadni-czą: „Armia była dla niego od pierwszych dni rządów początkiem i końcem wszyst-kiego, z nią się identyfikował i utożsamiał. Doskonała armia i pełny skarbiec były w jego przekonaniu gwarantem wielkości domu Hohenzollernów i suwerenności państwa...” (s. 74). Warto jednak pamiętać, że do dziś w historiografii niemieckiej istnieje nurt, który stara się bagatelizować znaczenie militaryzmu pruskiego, który tak tragicznie zaważył na losach niemiec w XX w. reformy ustrojowe i admini-stracyjne Fryderyka Wilhelma i stanowiły na długo krok decydujący, praktycznie niemal po reformy Steina-Hardenberga stanowiły budowę silnego, biurokratyczne-go państwa absolutnego15 .

W pracy także omówiono obszernie sprawę obowiązującego prawa i działalno-ści wymiaru sprawiedliwości. Fryderyk Wilhelm i, zbliżony w tym do pietystów,

14 Pamiętać tu trzeba, że zarówno redaktor tomu Bogdan Wachowiak, jak i Zygmunt Szultka są nade wszystko zamiłowanymi badaczami spraw społeczno-gospodarczych.

15 na s. 156 mojej książki (Fryderyk Wielki, wyd. 3) napisałem: „Absolutyzm biurokratyczny Fryderyka Wilhelma i osiągnął pod koniec rządów tego władcy prawdopodobnie nigdzie w ówczesnej Europie niespotykany sposób centralizacji decyzji, oraz ingerencji państwa w życie społeczne i gospodarcze”. Analiza autora w pełni potwierdza ten pogląd.


był propagatorem surowej moralności, walki o poprawę obyczajów ludności i – rzecz jasna – zwolennikiem surowej polityki karnej16. Warto tu dodać, że choć Fryderyk Wielki odszedł od koncepcji teokratycznej prawa, jednak jego pragmatyzm nie wy-kluczał (zwłaszcza w prawie karnym wojskowym) zdecydowanie surowej polityki.

obumieranie systemu reprezentacji stanowych w prowincjach pruskich, jak też generalny problem dużej różnorodności terytoriów tego państwa mimo wysiłków centralizacyjnych, zajęły dużo miejsca w opracowaniu. Aspiracje stanowe szlach-ty, ciągle żywe (zwłaszcza w dawnym księstwie Pruskim), po rządach Fryderyka Wilhelma i szans już nie miały. natomiast w pierwszej połowie XViii w., mimo polityki centralizacji, nadal sytuacja niektórych prowincji państwa znacznie się różniła. Liczne zaś nabytki terytorialne w epoce Fryderyka Wielkiego znów po-nownie problem ten zaostrzyły. Przypomnieć tu warto, że właśnie Fryderyk ii czuł się zmuszony powołać dla terytorium Śląska, włączonego do państwa pruskiego, odrębne ministerium (1742), które istniało przecież aż do początku XiX w.

obszerny rozdział ii omawia politykę gospodarczą państwa i jej rolę dla sytu-acji ekonomicznej miast i wsi (s. 133–189) i jest pióra znawcy tej problematyki Zygmunta Szultki. Jak wiadomo, rozdziały takie, cenne dla każdego specjalisty epoki, nie są łatwe w lekturze, nie budzą też zazwyczaj zainteresowania szerszego kręgu czytelników. Autor zobrazował dokładnie problem rozwoju terytorium pań-stwa, jego stosunki ludnościowe. Politykę państwa w tym zakresie charakteryzują dwa słowa: merkantylizm i kameralizm. Z pewnym uproszczeniem powiemy, że najważniejsze było aktywne bogacenie kraju we wszystkich kierunkach, ale nade wszystko – zgodnie z interesami skarbu państwa i jego celów – powodowało, iż per saldo niekoniecznie sami mieszkańcy Prus byli głównymi korzyściobiorcami sukcesów tej polityki. o bilansie aktywnej polityki popierania rozwoju przemy-słu (manufaktury, handel zagraniczny, popieranie eksportu, ograniczanie importu), rolnictwa itd., ale głównie dla zapewnienia dochodów skarbu państwa, z jednej strony dla budowy silnej administracji i silnej armii, z drugiej zaś polityka tezaury-zacji części dochodów, tak pisał historyk niemiecki, niepodejrzewany o nadmierny krytycyzm wobec Prus: „Awans państwa pruskiego okupiony został wielkimi ofia-rami z ludzkiego szczęścia, z tym, że ówczesnych pokoleń nikt się o owe ofiary nie pytał, lecz zostały one wymuszone surowością obu wielkich władców”17. nie-wątpliwie z owych metod i ich skutków wyrosło mocarstwo pruskie, a także ów gloryfikowany model „pruskiego poddanego”, reprezentanta tzw. cnót pruskich, które były rezultatem zarówno polityki wychowawczej protestantyzmu (zwłaszcza

16 Znakomity znawca pruskiej historii prawa karnego E. Schmidt, Einführung in die Geschichte der deutschen Strafrechtspflege, wyd. 3, Göttingen 1965, s. 247, napisał: „Die theokratische Auffassung Friedrich Wilhelms i. vom Fürstenamt beseelte die Strafrechtspflege”.

17 C. Hinrichs, Preußen als historisches Problem. Gesammelte Abhandlungen, red. G. oestreich, Berlin 1964, s. 56.


pietyzmu pruskiego), jak i surowej dyscypliny społecznej władców. Czy ten sukces był w skutkach publicznych sukcesem dla Prus, dla niemiec, dla Europy, kwestia jest wielce dyskusyjna18 .

rozdział iii pierwszej epoki o polityce zagranicznej Prus w latach 1701–1740 (s. 190–234) napisał Andrzej kamieński i jest to przekonujące omówienie skomp-likowanej, a zarazem nieudanej polityki pruskiej, głównie Fryderyka Wilhelma i, w obliczu wojen europejskich w pierwszej połowie XViii w. król pruski chciał wynieść korzyści z tej polityki, ale wahając się w sprawie twardego udziału zbroj-nego w różnych sytuacjach, niczego konkretnego nie uzyskał. Był chyba zbyt mało finezyjny w dyplomacji, co sam w przestrodze dla swego następcy otwarcie napisał: „Strzeż się naśladować mnie we wszystkim, co się dyplomacją nazywa, bowiem na tym się nigdy nie mogłem wyznać” (s. 232). ten brutalny autokrata-biurokrata, choć na pewno miał wiele zdrowego rozsądku, nie nadawał się do owej słynnej ówczesnej europejskiej tajnej dyplomacji.

W epoce drugiej rządów Fryderyka Wielkiego właśnie polityka zagraniczna ak-tywna i wojny wysuwają się siłą rzeczy na pierwszy plan. ujął te kwestie także An-drzej kamieński w dwóch rozdziałach (drugi z nich poświęcił wyłącznie sprawom polskim, często w historiografii światowej traktowanych marginesowo; łącznie te dwa rozdziały to 114 stron). Dodajmy, że schyłkowy okres polityki zagranicznej Fryderyka ii, lata po 1772 do 1786 r., ujął rozdział iii tej części pracy (dalsze 59 stron). W sumie więc otrzymaliśmy niemal monografię spraw wojennych i dyploma-cji epoki Fryderyka Wielkiego, w której autor wykorzystał obficie bogatą literaturę przedmiotu i liczne, istotne źródła drukowane. W zasadzie źródła dyplomatyczne z XViii w. zostały już przez kilka pokoleń badaczy dokładnie zbadane. Dla polskich spraw wszystko niemal co było ówcześnie dostępne na początku XX w. zbadał Szymon Askenazy, wielu badaczy niemieckich i austriackich. Polityka zagranicz-na Hohenzollernów to pasjonujący obraz stałych właściwie starań o „nabywanie” różnych nowych terytoriów, do których wysuwali uprawnione lub nieuprawnione roszczenia prawne (Śląsk, Fryzja, Berg itd.). Jedynie co do późniejszych zdobyczy polskich Fryderyk Wielki nie miał właściwie żadnych uprawnionych roszczeń, co w niczym zresztą nie zmieniało jego polityki ustawicznej ekspansji. W europejskiej dyplomacji obowiązywała wyłącznie zasada racji stanu, a nie jakiekolwiek prawne lub moralne zobowiązania. W swoim czasie podkreślałem, że władcy oświeconego absolutyzmu żadnej oświeconej polityki zagranicznej nie prowadzili, obcy był im zarówno pacyfizm, jak i zasada przestrzegania umów albo prawa międzynarodowe-go. Fryderyk ii wywołał więc zarówno tzw. wojny śląskie, jak i najkrwawszą woj-nę wieku, jaką była wojna siedmioletnia. Warto przypomnieć, że rywalizacja wiel-kich mocarstw u progu wojny siedmioletniej prowadziła do zmiennych konstelacji

18 W mojej próbie syntezy dziejów Prus wskazałem na ten problem w eseistycznie ujętym roz-dziale o mentalności pruskiej. inaczej nie daje się ująć tej trudnej źródłowo kwestii.


politycznych, które według Fryderyka ii mogły zagrażać jego zdobyczom śląskim. Fryderyk ii, chcąc jakby zapobiec przewidywanym wojennym kłopotom, sam wy-wołał wojnę (prewencyjną, nie ostatnią w dziejach niemiecko-pruskich), uderzając na Austrię i Saksonię19. Wojnę tę, mimo jej wysokich kosztów i niebezpieczeństw, formalnie wygrał, choć wiele nie zyskał, ale odtąd nikt nie mógł już kwestionować mocarstwowej roli Prus w Europie. Wielka sława Fryderyka Wielkiego jako wodza i króla to nade wszystko dzieje wojny siedmioletniej.

Sprawy polskie znalazły w recenzowanej pracy szerokie ujęcie, niezbędne choćby dlatego, że historiografia światowa nieraz traktuje je marginesowo i nieraz daleka jest od pełnej orientacji w tych sprawach. W ogłoszonej zaraz po ii wojnie głośnej książce Władysława konopczyńskiego znalazły się zasadnicze elementy tej polityki, choć czasami autor zbyt „polonocentrycznie” je komentował. Pisa-no o tym problemie wiele w okresie powojennym, by wspomnieć pracę Herberta H. kaplana o polityce austriackiej, liczne rozważania klausa Zernacka, Emanuela rostworowskiego oraz Michaela G. Müllera20. nadal przecież, jeśli chodzi o osta-teczny problem rokowań petersburskich o realizację i rozbioru Polski (rozmowa księcia Henryka Pruskiego z katarzyną ii w styczniu 1771), jesteśmy skazani na niepełne i częściowo sprzeczne ze sobą źródła. Być może kiedyś w źródłach rosyj-skich, do dziś nieprzebadanych w pełni albo nieujawnionych, znajdą się dodatkowe informacje, ale w tej chwili całościowe ujęcie spraw z lat 1764–1772 przez Andrze-ja kamieńskiego dobrze ukazuje moim zdaniem zręczną politykę Fryderyka ii wo-bec elekcji w Polsce, reform Czartoryskich, a potem zwłaszcza wobec meandrów naiwnej dyplomacji barskiej, aż po definitywne decyzje rozbiorowe. Powtórzę tu swój pogląd, że jeśli, niewątpliwie bez zgody rosji rozbioru by nie było, a polity-ka austriacka ułatwiała manewry pruskie, to przecież prawdziwym motorem osta-tecznej decyzji, jak też głównym rzeczywistym beneficjentem sprawy były Prusy... Pieczołowita dokumentacja w tym rozdziale (jak i generalnie w całej książce) może zasługiwałaby na jeden zarzut: wolałbym czasami wyraziście wskazywać w przy-pisach na błędne stanowisko historiografii niepolskiej w wielu sprawach lub brak takiej orientacji, nie mówiąc o nieznajomości polskiej literatury przedmiotu. tu warto jednak dodać, że w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat częściowo zmienił się tu obraz, ponieważ „szkoła klausa Zernacka”, a więc tacy autorzy jak m.in. Mi-chael G. Müller, Hans J. Bömelburg czy karin Friedrich, dobrze wykorzystywali w swoich pracach również dorobek polskiej historiografii.

19 Por.: S. Salmonowicz, Fryderyk Wielki, wyd. 4, s. 76: „Fryderyk ii swoje agresywne wystą-pienie w wojnie siedmioletniej uzasadniał, jak wiadomo, argumentem o konieczności obrony Śląska przed agresją i w związku z tym najechał na dwa kraje (Saksonię i Austrię), wywo-łując wojnę na trzy fronty, wojny, której tak śmiertelnie się obawiał, że nie widział innej możliwości jej uniknięcia, jak podjąć samemu inicjatywę jej rozpoczęcia…”.

20 Przed laty zestawiłem argumenty za główną lub uboczną rolą Prus w dziele i rozbioru w ar-tykule Friedrich der Große und Polen, „Acta Poloniae Historica” 1982, vol. 46, s. 13–95.


rozdziały następne (pióra Zygmunta Szultki) obrazują sprawy wewnętrzne epoki Fryderyka ii, dzieje gospodarki, społeczeństwa, a także stosunki ustrojowo-prawne. Podkreślić mogę tylko kilka istotnych akcentowanych wątków: kontynu-acja dynamicznej polityki demograficznej, kolonizacyjnej, ale i doktryny merkanty-listycznej, z czasem częściowo już może przebrzmiałej, jaka przeważała w polityce wewnętrznej Fryderyka ii. łączył on tendencje typowe dla każdej monarchii ab-solutnej z niektórymi wątkami myśli oświecenia. Co do polityki kolonizacyjnej (zwłaszcza w Prusach królewskich po i rozbiorze) akcentowałbym może silniej częste pozorne sukcesy polityki kolonizacyjnej, bardzo kosztownej, nieraz opie-ranej na sfałszowanych statystykach. rozważania demograficzne autora, w tym wiele tabel szczegółowych, zasługują na uznanie. opisując niektóre istotne grupy ludności, autor słusznie, wbrew niektórym autorom niemiecko-żydowskim, oce-nił krytycznie cyniczną politykę ekonomiczną Fryderyka ii wobec Żydów21. Przy omawianiu spraw etniczno-językowych może szerzej należało spojrzeć na problem narastania roli ludności polskiej w monarchii pruskiej od 1740 r.22 Szczegółowe rozważania o gospodarce i społeczeństwie autor poruszył na s. 469–551. trudno tu nie pochwalić wiedzy źródłowej autora (zwłaszcza co do spraw Pomorza Za-chodniego) i jego wysiłku. Powstaje problem, czy to nie wykracza czasami poza ramy syntezy? Mamy tu, nieuniknione, pewne nawroty do wątków z poprzednie-go rozdziału. Być może lepszej konstrukcji nie udało się stworzyć. Wypowiadał-bym się jednak w wielu momentach tej lektury za ewentualnością odsyłania (także w następnych częściach tomu) w danym momencie do innego akapitu książki, co pozwoliłoby jednak na eliminację pewnych powtórzeń, czasami niezbędnych dla zrozumienia tekstu, czasami może zbyt rozbudowanych. Zabrakło mi jednej rze-czy, istotnej dla czytelnika, zwłaszcza niefachowca spraw gospodarki: rozdziały iV i V, które ze sobą ściśle się łączą, wymagałyby może kilku słów ogólnego pod-sumowania.

Zygmunt Szultka jest również autorem rozdziału Vi, w którym przedstawił sto-sunki ustrojowe i prawo w państwie Fryderyka ii. Zastanawiałem się, czy jednak nie byłoby lepiej tym rozdziałem poprzedzić sprawy społeczno-gospodarcze, skoro rozdział Vi ukazuje, jakie były możliwości ingerencji państwa w życie społecz-ne sensu largo. należy podkreślić, że autor dobrze ukazał proces autokratycznych

21 Zupełnie niedawno ukazała się obszerna monografia t. Schenka, Wegbereiter der Emanzipa-tion? – Studien zur Judenpolitik des „aufgeklärten Absolutismus“ in Preussen (1763–1812), Berlin 2010, która źródłowo potwierdza zarzuty wysuwane przeciw Fryderykowi ii; por. moja recenzja tej książki: „Acta Poloniae Historica” 2010, t. 102, s. 189–197.

22 koreluje z tym problem opinii niemieckich o Polakach, a zwłaszcza problem szeroko w XiX w. rozpowszechnionych opinii krytycznych Fryderyka ii na ten temat; por.: S. Sal-monowicz, Fryderyka Wielkiego opinie o Polakach, „Przegląd Humanistyczny” 1978, nr 1, s. 103–111, a ogólnie por.: idem, Polacy i Niemcy wobec siebie. Postawy, opinie – stereotypy (1697–1815), olsztyn 1993.


rządów Fryderyka ii, który nawet główne organa kolegialne odziedziczone po ojcu (takie jak Generalne Dyrektorium) osłabiał, tworząc ciągle nowe struktury, bezpośrednio tylko zależne od króla23. Prowadziło to nieuchronnie, zwłaszcza wo-bec starzenia się władcy, do pewnego chaosu w rządach państwem. Słusznie autor stwierdził w konkluzji: „taki system miał więcej wad niż zalet i prowadził do nie-uniknionego kryzysu państwa. Fryderyk ii mankamenty dostrzegał i nawet dora-dzał innym, jak je eliminować. niezmiennie jednak wierzył w swoją nieomylność i dlatego nie przyjmował żadnych rad” (s. 558). na uwagę zasługują także pkt. 3–4 rozdziału, które podsumowują zarówno poglądy społeczno-polityczne Fryde-ryka ii, jak i praktykę jego rządów. Jak już wspomniałem, autorzy dzieła w sposób zasadniczy nigdzie nie ustosunkowali się do kwestii dość zasadniczej, tj. proble-mu oświeconego absolutyzmu w Prusach, formy ustroju nie wolnej oczywiście od sprzeczności24. W zasadzie z pewnej liczby wzmianek wynika, że autorzy przyję-li, iż Fryderyk Wielki był władcą oświeconego absolutyzmu. na s. 579 Zygmunt Szultka napisał dosłownie: „Fryderycjańska koncepcja państwa do końca bazowała na teorii prawa naturalnego oraz oświeceniowej ideologii państwa”. tak więc w za-sadzie nie ma sprzeczności w poglądach między nami, ale wolałbym zdecydowane podkreślenie, że jeśli z jednej strony absolutyzmu oświeconego nie można „abso-lutyzować”, jak to czynili niektórzy autorzy niemieccy lub rosyjscy (wielbiciele katarzyny ii), tak też, z drugiej strony, nie można, jak to czyniła szkoła Alberta Soboula we Francji, negować ogromnej roli modernizacyjnej Fryderyka Wielkiego oraz Józefa ii. Sprzeczności niewątpliwie rosły, właśnie w ramach tej polityki mo-dernizacyjnej, co ostatecznie doprowadziło do kryzysu, rozwiązanego jednak nową modernizacją Prus – reformami vom Steina-Hardenberga.

Epoka trzecia, lata 1786–1806, to dzieło głównie dwóch autorów: Grzegorza kucharczyka i Zygmunta Szultki. Pruska polityka zagraniczna w tych latach była nade wszystko określona problemem polskim oraz sprawą stosunku do Wielkiej rewolucji Francuskiej. Minister Hertzberg chciał rozwiązać problemy polskie po-przez nowy podział ziem polskich między mocarstwami, z zostawieniem jednak istnienia niepodległej Polski, jeśli przyjmie żądania pruskie. rodziło to polskie złu-dzenia w latach 1788–1791. Sprawy te można uznać już za dobrze znane od stro-ny polskiej historiografii. Polityka wobec Francji, także niewolna od sprzeczności, doprowadziła kolejno do interwencji zbrojnej w 1792 r., do wycofania się z koalicji antyfrancuskiej pokojem w Bazylei (1795), który był w istocie rezultatem udziału zbrojnego Prus w walce z insurekcją kościuszkowską i iii rozbioru Polski. W su-

23 „instytucje zastępował więc geniusz króla, jednakże geniuszu nie można zinstytucjonalizo-wać”; S. Salmonowicz, Fryderyk Wielki, s. 150.

24 najpełniej w tej sprawie na tle ogólnoeuropejskim wypowiedziałem się w artykule Czy ist-niał oświecony absolutyzm w Europie XVIII wieku?, w: Studia z historii ustroju i prawa. Księga dedykowana profesorowi Jerzemu Walachowiczowi, red. H. olszewski, Poznań 2002, s. 333–346.


mie Prusy wzbogaciły się tą polityką zarówno na zachodzie rzeszy niemieckiej, jak i kosztem upadającej Polski: tylko terytoria polskie zaanektowane przez Prusy w wyniku trzech rozbiorów stanowiły niemal połowę całego terytorium pruskiego (łącznie 145 000 km2), a ludność polska na Śląsku, na Pomorzu, w Wielkopolsce i w centrum ziem polskich, z Warszawą włącznie, liczyła około 40% całej ludności. Po 1795 r. Prusy dążyły głównie do zachowania neutralności w Europie i konsoli-dacji zdobyczy polskich, co się okazało bardzo trudnym zadaniem. Ciągle jednak panowała w Berlinie tradycja znakomitej armii pruskiej, co skłoniło Prusy, liczące na potężnego sojusznika rosyjskiego, do kolejnej wojny z Francją w 1806 r., która miała się zakończyć druzgocąca ich klęską.

rozdział ii to opis kryzysu wewnętrznego państwa pruskiego i problem prób reformy ustroju. należy tu przypomnieć, że wkrótce po śmierci Fryderyka ii, pod rządami nieudolnego Fryderyka Wilhelma ii, zaczęła się w Prusach polityka odej-ścia od oświecenia, która nabrała zdecydowanego charakteru w związku z wyda-rzeniami rewolucji francuskiej: nowa polityka wyznaniowa, cenzuralna. także w czasach rządów jego następcy, Fryderyka Wilhelma iii (od 1797), władcy ma-jącego chwiejne poglądy, do głosu dalej dochodził pruski konserwatyzm, łączący interesy protestantyzmu, militaryzmu i ziemiaństwa pruskiego. narastały rozmiary kryzysu finansowego państwa z jednej strony, a sprzeczności społeczno-gospodar-cze z drugiej, wynikające z poprzedniej dynamiki fryderycjańskiej, która jednak nie zrealizowała zasadniczej reformy stosunków wiejskich. oświecona biurokracja pruska, która zachowała pewne pozycje, szukała nowych rozwiązań ustrojowych i społecznych. Państwo straciło jedyny silny czynnik centralizujący rozbudowaną biurokrację, jakim była osobowość Fryderyka ii. W tych latach pojawili się jednak na scenie pruskiej ludzie, którzy realizowali reformy od 1806 r.: vom Stein oraz von Hardenberg, jak też późniejsi reformatorzy pruskiej armii: von Scharnhorst i von Boyen. W pewnym stopniu podzwonnym epoki fryderycjańskiej, wprowadzonym jednak z ważnymi zmianami, była wielka pruska kodyfikacja prawa – Powszech-ne Prawo Pruskie krajowe, ostatecznie wprowadzone dopiero w 1794 r., nie bez wpływu spraw polskich. obszerne omówienie tej kodyfikacji (s. 707–716) uważam za cenne dla historyków, gdyż – jak często się zapomina – gros przepisów tej kody-fikacji obowiązywało w państwie pruskim przynajmniej do połowy XiX w., a wiele aż do XX w.25 również omówienie ustroju odrębnego ziem polskich pod władzą pruską jest celowe. Zabrakło mi tu może tabeli lub mapki administracji pruskiej ziem polskich po ii i iii rozbiorze.

25 Wśród licznych ech rocznicy Pruskiego Landrechtu wspomnieć trzeba zbiór rozpraw kładą-cych nacisk na jego rolę w XiX w.; por.: Das Preußische Allgemeine Landrecht. Politische, rechtliche und soziale Wechsel- und Fortwirkungen, wyd. J. Wolff, Heidelberg 1995. o pra-o pra-wie karnym Landrechtu istnieją moje szczegółowe opracowania, które pozwalają zrozumieć granice Fryderykowego oświeconego humanitaryzmu.


rozdziały iV i V tej części pracy mają charakter, jak wspomniano, generalny, dotyczą całego XViii w. rozdział iV, zatytułowany: „Stosunki wyznaniowe i ko-ścielne w Prusach w XViii w.” (s. 745–788), opracował Zygmunt Szultka, który miał zadanie ułatwione dzięki bardzo obszernej niemieckiej historiografii kościel-nej, choć głównie dotyczącej problemów kościołów protestanckich. Autor obszer-nie omówił – i słusznie – ogromną rolę pietyzmu, nurtu religijnego odnawiającego luteranizm zarówno nowymi formami religijności, bardziej „ludowej”, jak i ogrom-nym naciskiem na moralność wiernych, sprawy obyczajowe i życia codziennego: „Ekskluzywnej doktrynie ortodoksji luterańskiej przeciwstawiano religijne przeży-cie wewnętrzne, serce i purytańską ascezę” (s. 748). Pietyzm odegrał ogromną rolę, budując mentalność typowo pruską, a z czasem prowadził walkę z oświeceniem. Armia pruska została już przez Fryderyka Wilhelma i oddana jakby pod dozór pastorów – pietystów. Fryderyk ii, który nie cierpiał „religianctwa”, umiał jednak docenić rolę religii dla państwa pruskiego. Wobec katolików, podległych władzom spoza państwa pruskiego, był zawsze ostrożny i chciał ją kontrolować, zwłaszcza na terytoriach polskich. Papieże, nolens volens, często ustępowali władcom pru-skim. Polityce represyjnej po wojnie siedmioletniej na Śląsku wobec kościoła ka-tolickiego autor poświęcił wiele uwagi: Fryderyk ii i jego następcy prześladowali, a zarazem przejmowali władzę nad kościołem katolickim na ziemiach polskich, zwłaszcza na Pomorzu. Polityka antykatolicka prowadziła także do sukcesów ger-manizacji, choć formalnie nie było to jej głównym celem. opiewana w Europie tolerancja religijna Fryderyka ii dotyczyła pewnej swobody myślenia, ale nie roli społecznej, politycznej i ekonomicznej poszczególnych wyznań. Stąd się wzięła polityka istotnych dyskryminacji wobec kościoła katolickiego, jego więzów wa-tykańskich, austriackich i polskich. Problem statystyki wyznaniowej państwa pru-skiego w poszczególnych epokach sprawia wiele trudności. Przeważały kościoły protestanckie, choć na niektórych terytoriach, również niemieckich przyłączanych do Prus, mieszkała ludność katolicka (hrabstwo Lingen, Geldria). Autor przyjął, że przed 1740 r. katolicy stanowili zaledwie 6–7% ludności. u progu XiX w. sytuacja była już zdecydowanie odmienna: protestanci stanowili około 57% ludności, a ka-tolicy prawie 40%. inne drobne mniejszości religijne, takie jak Żydzi, nie odgrywa-ły większej roli pod względem liczebności.

Zadanie Dariusza łukasiewicza było może najtrudniejsze, skoro w rozdziale V („Pod znakiem oświecenia: kultura umysłowa, materialna i obyczajowa w Prusach XViii w.”) na zaledwie 120 stronach musiał ująć tak skomplikowany szeroki te-mat dla całego XViii w. W moich uwagach poruszę niektóre tylko kwestie, które mogły zostać lub musiały być szerzej rozważone. W uwagach wstępnych autora zabrakło mi podkreślenia, że Prusy przecież kulturowo były nade wszystko kra-jem niemieckim i protestanckim, że sytuację zmieniły dopiero częściowo rozbiory Polski, ale nadal dominująca była kultura niemiecka. ten trudny problem stosunku kultury pruskiej do niemieckiej stale wracał. Sprawy oświaty, zwłaszcza dla końca


XViii w., są autorowi dobrze znane. Podkreśliłbym tu może silniej rolę pietyzmu dla oświaty ludowej. Można zresztą było odesłać do uwag w innej części pracy o pietyzmie (na s. 750–754). Generalnie odczuwa się niedosyt, jeśli chodzi o spra-wy z pierwszej połowy XViii w., m.in. takie jak np. istotna rola hugenotów fran-cuskich, jak problem roli ośrodka wczesnooświeceniowego w Lipsku (Gottsched) dla oświecenia w Prusach26. Autor napisał o roli kameralistyki dla życia pruskiego. należało tu dodać, że jeśli tzw. kameralistyka miała znaczenie głównie dla spraw ekonomicznych, to wyłonione z niej już pod koniec XVii w. nauki policyjne od-grywały ogromną rolę dyscyplinującą społeczeństwo27. osobiście żałuję, że autor swój mimo wszystko dość obszerny rozdział podzielił tylko na wątki merytoryczne w podpunktach, a nie podjął próby, w uwagach może ogólnych, wyraźnego zary-sowania pewnych epok: koniec bardzo widowiskowy epoki baroku pod rządami Fryderyka i, mieszane z tym początki oświecenia, aż po połowę wieku, a następnie wielka epoka fryderycjańska oraz kryzys tej epoki i początki reakcji romantycznej po śmierci Fryderyka Wielkiego28. obszerne omówienie spraw nauki i uniwersyte-tów zasługuje na uznanie. Broniłbym przecież nazbyt ostro (s. 816) ocenionej roli ówczesnej Berlina (choć nadal bez uniwersytetu był ośrodkiem nauki za Fryderyka Wielkiego)29 oraz chyba niedocenionej roli królewca, której nie sposób pod koniec wieku sprowadzić tylko do osoby kanta30. Do niektórych tych kwestii autor wró-

26 Por. m.in.: Friedrich II. und die europäische Aufklärung, red. M. Fontius, Berlin 1999, a także istotną monografię pełną erudycji: P. Bahners, G. roellecke, Preußische Stile. Ein Staat als Kunststück, Stuttgart 2001. Dla roli ogólnoniemieckiej kultury, ale także istotnej dla prowin- 2001. Dla roli ogólnoniemieckiej kultury, ale także istotnej dla prowin-cji wschodnich Prus, istnieje obszerna literatura. Jak już wskazałem, autorzy książki jakby nieco zlekceważyli rolę hugenotów francuskich dla państwa pruskiego, a także ich rolę dla nauki i kultury; por. zwłaszcza: M. Magdelaine, r. von thadden, Le refuge hugenot, Paris 1985, oraz: P. Savage, Berlin und Frankreich 1685–1871, Berlin 1980.

27 Por. omówienie badań niemieckich w tym zakresie w moim artykule Niemieckie Ordynacje Policyjne (XVI–XVIII wiek). Uwagi o sytuacji badawczej, „Czasy nowożytne” 2010, t. 23, s. 151–178.

28 raczej należało tu szerzej wykorzystać prace wybitnych germanistów francuskich, zajmują-cych się właśnie epoką 1786–1815; oprócz cytowanego przez autorów H. Brunschwiga także przywoływaną już monografię r. Ayraulta oraz prace J. Droza o narodzinach romantyzmu w Prusach.

29 Zabrakło mi tu opisu roli berlińskiej Akademii nauk, kierowanej głównie przez uczonych francuskich.

30 królewiec pozostał wyraźnie niedoceniony jako ośrodek kulturalny w czasach kanta, ale i filozofa Johanna G. Hamanna i jego kręgu, dziś w badaniach bardzo eksponowanego, po-dobnie jak i rola u progu XiX w. wybitnego ekonomisty Christiana J. krausa (1705–1807), reprezentanta już klasycznej ekonomii liberalnej, uważanego dziś za nauczyciela grupy prus-kich biurokratów reformatorów u boku vom Steina. Do uwag o sprawach kultury w prowin-cjach pruskich należało może szerzej eksponować nie tylko Pomorze Zachodnie, lecz także Pomorze Wschodnie; por. m.in. moje prace: Königsberg, Thorn und Danzig. Zur Geschichte Königsbers als Zentrum der Aufklärung, w: Königsberg und Riga, red. H. ischreyt, tübingen 1995, s. 9–28, a także: Rozkwit oświecenia na Pomorzu Wschodnim (1750–1793), „Wiek


cił, omawiając życie intelektualno-literackie. Chwaląc jednak uwagi o roli Halle, trzeba podkreślić, że ogólna kultura intelektualna epoki została nieco zawężona. trudno bowiem filozofa Mendelsohna ujmować tylko w ramach kultury literackiej epoki. także Lessing był kimś więcej dla oświecenia niż tylko literatem. Dla spraw ogólnej, także obyczajowej kultury społeczeństwa zabrakło mi spojrzenia na rolę wychowawczą ludzi oświecenia, rolę tzw. czasopism moralnych. niektóre z nich, choć nie ukazywały się w Prusach, także wywarły wpływ na Berlin i królewiec31 . Słuszną wzmiankę o salonach berlińskich chętnie bym uzupełnił jednak stwierdze-niem, że salony owe były nie tylko wyrazem emancypacji intelektualnej kobiet, lecz także emancypacji asymilującej się oświeconej burżuazji żydowskiej (Hen-rietta Herz, rahel Levin, Dorothea Veit i karolina Schlegel, jedyna nie-Żydówka w tym wyliczeniu)32. Zdaję sobie sprawę z tego, że wielu wątków autor nie mógł uwzględnić z braku miejsca, ale sądzę, iż wskazanie pewnych uzupełnień jest dla czytelnika celowe33. Życie codzienne, temat rzeka, tylko zostało zaakcentowane (s. 883–895), ale nie miałbym o to do autora pretensji. Ciągle w tej kwestii jeste-śmy w badaniach skazani na ustalenia cząstkowe. Słusznie natomiast w osobnym pkt. 10, którego w żadnym ogólnym opracowaniu niemieckim się nie znajdzie, omówił autor sprawy kultury polskiej w Prusach do 1806 r. nie zgodziłbym się jed-nak z poglądem, że polskie życie kulturalne w Prusach zaczęło napotykać większe przeszkody dopiero „u schyłku XiX w.” (s. 896). Jeżeli przyjmiemy, że polityka Bismarcka od lat siedemdziesiątych XiX w. to już schyłek wieku, to gotów byłbym się zgodzić, choć polityka językowa na Mazurach już po 1815 r., albo polityka von Flottwella w Wielkopolsce po 1831 r., to jednak nie schyłek wieku… otto von Bismarck, o czym często się zapomina, wielokrotnie – choć Prusy były od lat pięć-dziesiątych formalnie państwem konstytucyjnym i praworządnym – w stosunku do ludności polskiej i kościoła katolickiego owe zasady brutalnie łamał.

rozdział o kulturze zawierał kilka uwag zamykających rozważania, co uważam za cenne. kultura pruska w XViii w., przynajmniej do 1793 r., była nade wszystko

oświecenia” 2003, t. 19, s. 11–42. Do sprawy roli literatów pruskich na ziemiach polskich u progu XiX w. por. także mój artykuł Niemieccy jakobini w Toruniu w latach 1973–1795, w: Ludzie, kontakty, kultura XVI–XVIII w. Prace ofiarowane Profesor Marii Boguckiej, red . J. kowecki, J. tazbir, Warszawa 1997, s. 134–139.

31 Por. znakomitą monografię roli moralizatorskiej oświecenia: W. Martens, Die Botsachft der Tugend, Stuttgart 1971.

32 Pragnąłem kiedyś napisać monografię berlińskich salonów, ale nie stało czasu; por. jednak: S. Salmonowicz, Caroline Michaelis-Böhmer-Schlegel-Schelling (1763–1809), oświecona emancypantka i romantyczna heroina. Próba charakterystyki, w: Literatura – historia – dzie-dzictwo. Prace ofiarowane prof. Teresie Kostkiewiczowej, Warszawa 2006, s. 322–329.

33 Por. moje pesymistyczne uwagi ogólne: Czy nadal Polonica non leguntur?, w: Vetera novis augere. Studia i prace dedykowane Profesorowi Wacławowi Uruszczakowi, red. S. Grodziski i in., kraków 2010, t. 2, s. 909–918.


niemiecko-protestancka, ale też zawsze, zwłaszcza w dziedzinie tzw. kultury wyso-kiej, związana bezpośrednio z trendami ogólnoniemieckimi.

Moje dość obszerne uwagi wynikają zarówno z rangi omawianego dzieła, jak i jego rozmiarów, choć oczywiście nie sposób było streszczać wywody autorów. Pewna liczba wątpliwości lub uzupełnień, które nie podważają wysokiej oceny publikacji, wynikała również z faktu moich zainteresowań tą problematyką. rzecz jasna, że wobec obecnego spadku czytelnictwa publikacji historycznych, jak też trudnej sytuacji wielu bibliotek, trudno liczyć na drugie wydanie dzieła. uważam jednak, że jego w miarę szczegółowe omówienie może służyć każdemu historyko-wi podejmującemu problematykę pruską, który powinien, o czym dziś się raczej nie pamięta, studiować nie tylko ważne monografie i syntezy, lecz także zapozna-wać się z ważniejszymi recenzjami tych dzieł. należałoby również liczyć się z tym, że wiele ustaleń tej książki, zwłaszcza co do spraw polskich, wielu kwestii gospo-darczych, jak też polityki zagranicznej Prus, powinno znaleźć echo w historiografii niemieckiej. nie jestem tu jednak nadmiernym optymistą, bo, choć w rFn tłuma-czy się chętnie każdą książkę o Prusach napisaną po angielsku, to polskie publika-cje, nawet w językach światowych, mają zazwyczaj skromny zasięg czytelniczy.


szCzePaN wierzCHosławskitorUń

w kręgU dwóCH kULtUr

Znakomity znawca historii społecznej Polski i stosunków polsko-niemieckich w XiX i na początku XX stulecia, w szczególności dziejów polskiej inteligencji i ziemiaństwa w zaborze pruskim, dziejów szkolnictwa i kultury oraz polskich pe-regrynacji uniwersyteckich do niemiec, prof. Witold Molik, przygotował wspaniałe dzieło1, będące, jak sam stwierdził na pierwszej stronie pracy, podsumowaniem jego badań nad dziejami polskiej inteligencji w Poznańskiem w latach 1815–1918.

Wprowadzając w tematykę, dokonał krótkiego omówienia dotychczasowych publikacji w zakresie dziejów polskiej inteligencji, odnosząc się równocześnie do metod opisu tej grupy społecznej. W swoim dziele przyjął za cel „pełne zbadanie dziejów inteligencji polskiej w Poznańskiem w XiX i na początku XX w., a zatem jej cech i położenia (liczebności, struktury zawodowej, źródeł rekrutacji itd.), pozio-mu wykształcenia, funkcjonowania w świadomości społecznej, samoidentyfikacji, wartości i postaw oraz wielorakich sfer oddziaływania na społeczeństwo polskie” (s. 16), łącząc tym samym wszystkie obszary wiążące się z tytułową problema-tyką. obraz inteligencji polskiej w prowincji poznańskiej ujęto w tle porównaw-czym cech tej grupy w prowincji zachodniopruskiej, w zaborze rosyjskim i Galicji. Dzięki temu omawiana publikacja nie przedstawia dzielnicowego centryzmu, lecz stanowi udaną próbę ukazania specyfiki inteligencji wielkopolskiej w kontekście historyczno-kulturowym całości ziem polskich.

imponuje baza źródłowa i literatura przedmiotu. Wykład oparto na aktach (czę-sto po raz pierwszy przez autora spenetrowanych) z pięciu archiwów polskich i Sta-atsarchiv Berlin Dahlem (nie licząc wykorzystanych do poprzednich publikacji zasobów niemieckich archiwów uniwersyteckich), wspomnieniach i pamiętnikach zdeponowanych w ośmiu bibliotekach, wielu drukowanych źródłach i pamiętni-

1 Witold Molik, Inteligencja polska w Poznańskiem w XIX i początkach XX wieku, Wydawnic-two Poznańskie, Poznań 2009, ss. 612.

szCzePaN wierzCHosławski250

kach oraz bardzo licznych czasopismach wychodzących wówczas nie tylko w za-borze pruskim, lecz także w rosyjskim i austriackim. Przestudiowano również skru-pulatnie publicystykę XiX i XX stulecia. Literaturę przedmiotu autor wykorzystał nie tylko polską, lecz także liczne pozycje autorów europejskich i amerykańskich.

Czternaście rozdziałów stanowiących strukturę publikacji ułożonych zostało w czterech blokach problemowych. Pierwszy z nich (rozdziały i–iV) jest omó-wieniem ówczesnych warunków ekonomiczno-społecznych w Poznańskiem, po-lityki władz pruskich wobec zamieszkałej tam ludności, możliwości kształcenia się polskiej młodzieży. W kolejnym bloku (rozdziały V–Vi) nakreślono rodowód społeczny inteligencji, jej liczebność i strukturę zawodową. W rozdziałach Vii–Xi przedstawiono formowanie się inteligenckiej umysłowości poprzez naukę w gim-nazjach i na uniwersytetach niemieckich oraz aktywność w organizacjach młodzie-żowych i korporacjach zawodowych. ostatnie trzy rozdziały ukazują kształtowanie się więzi środowiskowych, kontakty z niemieckimi pracownikami umysłowymi i formowanie samoświadomości inteligenckiej.

kreśląc warunki i formy kształtowania się nowoczesnego społeczeństwa pol-skiego w Poznańskiem, autor ukazał jego rozbudowaną na przełomie XiX i XX w. strukturę, z czołową jednak nadal pozycją ziemiaństwa, z powstającą luką do wy-pełnienia przez tworzącą się warstwę inteligencji. to omówienie można uznać za krótką syntezę dziejów Wielkopolski w interesującym autora okresie. Ważnym elementem kształtowania się egzystencji społeczeństwa polskiego na tym terenie, a zwłaszcza polskiej inteligencji, była polityka rządzących władz pruskich, którą autor naświetlił we wszystkich aspektach dotyczących możliwości działań w zakre-sie kultury polskiej. Przedstawiono niemczenie kadr urzędniczych w administracji i sądownictwie na terenie Poznańskiego, przesiedlenia polskich urzędników i na-uczycieli poza ten teren, stosunek wobec kościoła i duchowieństwa katolickiego, możliwości świadczenia usług medycznych i farmaceutycznych przez Polaków na tle rynku tych usług, czynniki determinujące polski rynek prasowy i wydawniczy oraz mecenat, rynek sztuki i środowisko artystyczne, a także warunki kształtowa-nia się polskiej inteligencji technicznej.

Doskonale naświetlono wszystkie szczeble i formy systemu szkolnictwa oraz możliwości kształcenia się polskiej młodzieży, a także starania o uniwersytet w Po-znaniu. W sposób niezwykle barwny omówił autor peregrynacje akademickie pol-skiej młodzieży, bazując na własnych, opublikowanych już w formie książkowej (i nie tylko) wynikach badań. Poświęcił też sporo uwagi barierom finansowym kształcenia na szczeblu średnim i wyższym, ukazując różnorodne formy zdoby-wania przez młodzież dodatkowych oprócz rodzinnych funduszy, pomagających utrzymać się podczas nauki w gimnazjum, a zwłaszcza na uniwersytecie, podkreś-lając rolę konwiktów, fundacji edukacyjnych, a zwłaszcza poznańskiego towarzy-stwa naukowej Pomocy. omówił też zagadnienie pozyskiwania stypendiów rzą-dowych.

w kręgU dwóCH kULtUr 251

Charakteryzując liczebność poszczególnych grup inteligencji (urzędników, sę-dziów i adwokatów, duchowieństwa, lekarzy i stomatologów, weterynarzy, apteka-rzy, nauczycieli, dziennikarzy, artystów, przedstawicieli zawodów technicznych, nawet pierwszych inteligentek), ukazano wahania i zmiany w tym zakresie w kon-kretnych dekadach, zależne od czynników zewnętrznych – polityki państwa, za-potrzebowania na określone profesje itd. Badając rodowód społeczny inteligencji według zawodów, autor zwrócił uwagę na trudności w jednoznacznym określeniu granic między poszczególnymi warstwami oraz klasami społecznymi i tym samym kwalifikowanie do inteligencji niektórych grup, co zresztą zaznaczył już, omawia-jąc jej liczebność. ustalił, że polska inteligencja w Poznańskiem była w znacznie mniejszym stopniu pochodzenia szlachecko-ziemiańskiego aniżeli w królestwie Polskim i Galicji. Jedynie w nielicznych grupach prawników, lekarzy i nauczycieli gimnazjalnych wywodzący się z tych warstw stanowili dość wysoki odsetek. Autor skonstatował jednak, że w porównaniu do liczebności szlachty i ziemiaństwa od-setek gimnazjalistów tego pochodzenia był wysoki i mimo tego, iż po ukończeniu szkoły część z nich pozostawała we własnym środowisku, to i tak „ziemiaństwo zasilało inteligencję w dość znacznym zakresie”. Głównie jednak byli to synowie niezamożnych rodzin, nie zawsze legitymujących się herbem. nieduży w Poznań-skiem zakres miał proces autorekrutacji inteligencji, przy czym nie uczestniczyło w nim duchowieństwo. najliczniej w zawodach umysłowych reprezentowani byli rekrutujący się z drobnomieszczaństwa, co zdaniem autora wiązało się ze stopnio-wym wzrostem liczebności i pozycji ekonomicznej tej warstwy w polskim społe-czeństwie. W porównaniu do liczebności polskiego chłopstwa na terenie Poznań-skiego niewielka stosunkowo część pracowników umysłowych wywodziła się z tej warstwy (liczniejsi wśród duchowieństwa). Skromny udział w zasilaniu kręgów inteligencji miało środowisko proletariackie. robotniczych synów spotkać było można wśród nauczycieli szkół ludowych i niższych urzędników, nie zaliczanych do inteligencji. ogólnie rzecz ujmując, większość polskich inteligentów w Poznań-skiem wywodziła się z warstw średnich i niższych.

Autor podjął także rozważania nad słabo naświetlonym dotąd w publikacjach zagadnieniem ogólnego wykształcenia polskiej inteligencji, determinującym, jego zdaniem, kształtowanie się specyficznych cech tej warstwy na terenie każdego z za-borów. Dokonał w tym celu dokładnej analizy organizacji, programów, podręcz-ników, poziomu i efektywności nauczania na wszystkich szczeblach ówczesnego szkolnictwa w Poznańskiem oraz relacji celów pedagogicznych z polityką szkolną i językową władz pruskich.

interesująco został przedstawiony drugi człon edukacji polskiej młodzieży, mia-nowicie samoedukacja w tajnych gimnazjalnych kółkach samokształceniowych oraz tajnych i legalnych towarzystwach naukowych, organizowanych przez akade-mików. omówiono nie tylko formy samokształcenia, lecz także dzieje tych organi-zacji oraz ich rolę w kształtowaniu i ugruntowaniu postaw narodowych.


te dwa tory edukacji powodowały oddziaływanie na młodzież dwóch kultur: polskiej i niemieckiej. temu zagadnieniu poświęcono kolejny rozdział, bardzo obiektywnie redagując odpowiedź na pytanie: „z jakim skutkiem szkoła pruska w odniesieniu do polskiej dziatwy pełniła funkcje asymilacyjne i akulturacyjne?” (s. 350). Witold Molik bardzo słusznie z dużą dozą krytycyzmu podszedł do ma-teriałów wspomnieniowych inspirowanych rocznicami pewnych zdarzeń albo pi-sanych niejednokrotnie w okolicznościach niesprzyjających dokładności opisu, z reguły po latach, niejednokrotnie dla podkreślenia własnego patriotyzmu, „same okoliczności ich powstawania generowały, często bezwiednie, skłonność do pewnej przesady w opisie dramatycznych wydarzeń” (s. 351). Autor ocenił więc, że pruskie szkoły, zarówno elementarne, jak i gimnazja, do asymilacji i akulturacji młodzie-ży polskiej przyczyniały się w sposób zróżnicowany – zależało to od konkretnej szkoły, grona nauczycielskiego, składu narodowościowego uczniów itd. Słusznie też stwierdził autor, że dzieci polskie ze szkół elementarnych wynosiły słabą znajo-mość zarówno języka niemieckiego, jak i polskiego. Dodać należałoby, że taki sam poziom prezentowały także dzieci niemieckie, co zresztą podkreślił autor, pisząc o nauce w gimnazjach (s. 353). na kanwie tych rozważań autora ciśnie się uwaga, że poziom wiedzy i umiejętności, jakie wynosi młodzież ze szkoły, jest w dużym stopniu zależna również od niej samej, od predyspozycji konkretnego ucznia, jego środowiska społecznego, od nastawienia rodziców (co autor podkreślił). Wydaje się, że poziom pruskich szkół elementarnych nie był wówczas gorszy niż szkół brytyjskich i francuskich tego szczebla. Gimnazjaliści, jak ukazał Witold Molik, z „namiętnością” uczyli się języka niemieckiego, co – jak się okazało – nie dopro-wadziło do ich wynarodowienia, mimo publicystycznych „strachów’, że nasączą się nadmiarem uczuć germańskich, według opinii często lansowanych wówczas z Galicji i królestwa Polskiego. Dużą bowiem rolę w „wychowaniu narodowym” odgrywały tajne, a więc nieznane ogółowi organizacje samokształceniowe, a także wycieczki i wyjazdy do autonomicznej Galicji, zwłaszcza krakowa, co zaakcento-wał autor omawianej publikacji.

Witodl Molik zapoznał także czytelników z obawami publicystów związanymi z uleganiem młodzieży polskiej wpływom kultury niemieckiej podczas studiów uniwersyteckich w niemczech. Jak się okazuje, tego wynarodowienia bali się ci, którzy nie rozumieli specyfiki sytuacji zaboru pruskiego (do dziś nie rozumie-ją jej nawet niektórzy historycy), bo jak stwierdził autor: „Wielu z nich dopiero w niemieckich ośrodkach uniwersyteckich poznawało bliżej ojczyste dzieje, ję-zyk i literaturę, uczestnicząc w cotygodniowych zebraniach legalnych i tajnych towarzystw akademickich” (s. 359). Przy okazji „część z nich pobyt w ośrodkach uniwersyteckich wykorzystywała dla poznania niemieckiego życia kulturalnego” (s. 359). A jak informuje autor, w ofertach ówczesnych niemieckich teatrów, oper, sal koncertowych, muzeów, było co wybierać – cała ówczesna światowa pleja-da twórców znajdowała w niemieckich przybytkach kultury realizację artystyczną


swych utworów. i korzystanie z takich możliwości, zdaniem recenzenta, rozwijało młodą polską „duszę”, która wracając w rodzinne strony, wnosiła powiew Europy w zatęchłą sarmacką atmosferę wschodnich prowincji państwa pruskiego, czyli Po-znańskiego i Prus Zachodnich, naturalnie także w zakresie kultury polskiej (liczne organizacje).

Witold Molik, chyba jako pierwszy, podkreślił problem jednorocznej służ-by wojskowej, odbywanej zgodnie z obywatelskim obowiązkiem przez Polaków uprawnionych do korzystania z tego przywileju cenzusem wykształcenia. ona tak-że sprzyjała akulturacji. Jako recenzent dodam, że wielokrotnie w czasie prowadze-nia własnych poszukiwań badawczych spotykałem się z dumnym eksponowaniem przez wykształconych Polaków swojej jednorocznej służby wojskowej i stopnia oficerskiego pruskiej armii.

Zastanawia stwierdzenie Witolda Molika, że „wykonując pracę zawodową, musieli korzystać z opracowań fachowych, kodeksów, poradników, słowników i encyklopedii wydanych w języku niemieckim” (s. 361). Wydaje się, że autor, stwierdzający, że problem akulturacji (zasygnalizowany właśnie dawno temu przez niego) jest nadal postulatem badawczym, obawia się powiedzieć, że akulturacja to pozytyw, a nie negatyw. Powiedziałbym, że nie tyle musieli, ile mieli możli-wości zaznajomienia się z najnowocześniejszymi w tamtych czasach publikacja-mi niemieckimi, zważywszy, że nauka niemiecka w tamtym okresie należała do wiodących, a ponadto wiele prac francuskich czy angielskich tłumaczono na język niemiecki.

naświetlono także oddziaływanie polskich ośrodków kulturalnych i prasy na środowisko inteligencji polskiej w Poznańskiem, która zdaniem autora „znajdowa-ła się pod mniejszą (choć także znaczną) presją kultury niemieckiej” (s. 362) niż inteligenci polscy w Prusach Zachodnich i miała lepsze możliwości kontaktu ze sztuką polską. niemiecka obecność w życiu codziennym wpływała również, jak pokazał autor, na sposób bycia Polaków, kształtowanie się dzielnicowego partyku-laryzmu. W tym miejscu ciśnie się pytanie, czy działo się to tylko pod zaborami, czy dzielnicowy koloryt był obcy prowincjom innych państw, nawet jednolitych narodowościowo? Wydaje się, że ta opinia nie zawiera pejoratywnego wydźwięku. natomiast przesadne oceny o uległości wobec niemczyzny i utracie narodowego ducha u Wielkopolan forowali publicyści zza kordonu. Miejscowi natomiast uwa-żali, że odrębne cechy mieszkańców zaboru pruskiego wynikają z przystosowa-nia się do kapitalistycznej nowoczesności. Wszystkie te opinie poznamy, studiując dzieło Witolda Molika.

Śledząc drogi zdobywania wykształcenia i uprawnień zawodowych razem z au-torem, udajemy się do ośrodków uniwersyteckich, w których studiowali przyszli prawnicy, nauczyciele, lekarze, aptekarze, duchowni, dziennikarze, architekci i ar-tyści, zapoznając się z poziomem naukowym, programem studiów, wymogami umożliwiającymi wykonywanie zawodu. W podnoszeniu kwalifikacji zawodowych


dużą rolę odgrywały towarzystwa i korporacje zawodowe, równocześnie starające się zapewnić swym członkom profesjonalistom odpowiednie dochody. Dzięki au-torowi poznajemy działalność wydziału lekarskiego Poznańskiego towarzystwa Przyjaciół nauk, poznańskiej izby Lekarskiej, polsko-niemieckiego Stowarzy-szenia Zawodowego Lekarzy Poznańskich, różnorodne formy dokształcania się i współdziałania duchowieństwa, towarzystwa Dziennikarzy i Literatów Polskich na rzeszę niemiecką, Stowarzyszenia Artystów oraz zawodowych stowarzyszeń inteligencji technicznej. Z wykładu wynika, a autor to podkreślił, że przedstawi-ciele wolnych zawodów obydwu narodowości ze względu na sytuację polityczno- -narodowościową tworzyli w zasadzie oddzielne towarzystwa i organizacje. Do-piero konieczność „ochrony i obrony interesów ekonomicznych zmusiła polskich, niemieckich i żydowskich lekarzy, aptekarzy i adwokatów [...] do współdziałania także w ramach samorządów zawodowych” (s. 421). recenzentowi nasuwa się na tej podstawie myśl, że narzucana przez władze pruskie i usilnie lansowana przez te władze asymilacja, jak i wzajemna niemiecko-polska rywalizacja (hasło swój do swego), ulegały także normalnej kapitalistycznej konkurencji z jednej strony i wspólnocie interesów grup zawodowych, bez względu na ich pochodzenie naro-dowe, z drugiej. Polski lub niemiecki lekarz, prawnik, zależny był w Wielkopolsce od tamtejszej klienteli: polskiej i niemieckiej, i drastyczne stosowanie zasad naro-dowościowych nie sprzyjało ani jednej, ani drugiej stronie. Polacy i niemcy – ci realnie myślący i pozbawieni szowinizmu, zaczęli to zauważać i doceniać współ-zależność mieszkających na danym terenie w wielu dziedzinach egzystencji. Jest to temat do badań i dyskusji naukowej.

„Więzi środowiskowe” to tytuł rozdziału Xii. Pragnę zachęcić do jego lektury, ponieważ autor uznał, że: „Warto [...] przyjrzeć się, czy już sam proces edukacyj-ny [...] integrował zbiorowość przyszłych pracowników umysłowych, wytwarzał wśród nich pewne poczucie wspólnoty, czy kontakty koleżeńskie i przyjaźnie za-wiązywane przez pochodzących z różnorodnych środowisk społecznych uczniów i studentów wytrzymywały próbę czasu. [...] czy osiadli w miastach W. ks. Po-znańskiego polscy pracownicy umysłowi tworzyli odrębne kręgi towarzyskie i śro-dowiska społeczno-kulturowe?” (s. 460). Jeśli pierwszy człon pytania wydaje się retoryczny, to jednak zachęcam do zapoznania się ze wspaniałą formą naświetlenia i udokumentowania odpowiedzi, a drugi człon – sprawdźmy!

„od koegzystencji do izolacji. kontakty z niemieckimi pracownikami umysło-wymi” – ciekawy tytuł kolejnego rozdziału. Wynika z niego, że najpierw była ko-egzystencja, a potem izolacja. Dotąd eksponowano raczej izolację. Zastanawiając się nad tym zagadnieniem (niezależnie od badań), musimy uznać fakt, że inteli-genci niemieccy i polscy egzystowali na tym terenie od ponad 100 lat, a tamtej-sza ludność niemiecka znana była od wieków (chociaż od XVii, w XiX w. znani jako urzędnicy). Zrozumiałe – obowiązkiem służbowym niemieckich urzędników było nadawanie tym terenom niemieckiego kolorytu. Lekarze, prawnicy – wolne


zawody, które jak dowiedzieliśmy się z rozdziału o korporacjach (fakt – urzęd-nicy pruscy to spora rzesza inteligencji, wśród której znikomy procent stanowili Polacy) uznali, że niezależnie od narodowości stanowią ten sam typ zawodu, ma-jącego spełniać te same oczekiwania społeczeństwa żyjącego na określonym tere-nie, służyć ludziom, a nie systemowi politycznemu. namawiam więc czytelnika do dokładnego zapoznania się z tym rozdziałem, chociażby dlatego, że czytamy w nim: „Polska inteligencja miała niewątpliwie te same aspiracje co niemieckie Bildungsbürgertum. obie warstwy chciały być elitą narodu. nie uzyskały jednak wpływów politycznych proporcjonalnych do głównej roli, jaką odgrywały w życiu umysłowym i kulturalnym swych krajów” (s. 483).

rozdział trzeba przeczytać. Jednak zastanawia, że być może w pierwszej poło-wie XiX stulecia dlatego istniała koegzystencja, bo nikt wyraźnie nie negował pru-skiego władztwa? W drugiej połowie stulecia znalazła się na tych terenach (autor to wykazał) napływowa, „świeża” inteligencja niemiecka, nieznająca realiów tere-nu, być może „nakarmiona” mitem niesienia kultury, i trzeba było czasu, aby się zreflektowała (dodatki kresowe tej refleksji nie służyły). Działalność Hakaty i All-deutscher Verband nie służyła koegzystencji, z polskiej strony organizacja „Straż” i inne także2. Z bardzo ciekawego wykładu autora omawianej pracy wynika, że następował proces „od dobrych kontaktów w życiu codziennym i nawet przyjaźni w latach dwudziestych XiX w. do wzajemnej izolacji w dziesięcioleciach przed wybuchem pierwszej wojny światowej” (s. 501). trzeba tu jednak, moim zda-niem, wziąć pod uwagę, co autor zresztą wyraźnie ukazał, że na początku XiX w. inteligencja niemiecka była miejscowa, w drugiej połowie stulecia „zesłana” dla „krzewienia cywilizacji”. „Zesłany” nie zawsze był (śmiem przypuszczać) orłem intelektualnym i chętnie przyjmował nośniki propagandy krzewienia kultury na Wschodzie, co nie znaczy, że każdy niemiecki inteligent w zaborze pruskim był przeciętniakiem; wielu swoją pracą i działalnością odegrało dużą rolę w dziejach tej prowincji3. Pozwolę sobie na spostrzeżenie, że koegzystencja nie jest czymś całkowicie odwrotnym do izolacji. Mam prawo się mylić (być może słownikowo to się wyklucza), jednak koegzystencja w moim mniemaniu oznacza istnienie bez ostrych konfliktów. różnic nigdy nie da się wykluczyć. Czy dzisiaj jakiekolwiek środowiska, nawet w tej samej jednostce i jednolite narodowościowo, są wolne od konfliktów, ba, nawet izolacji?! Czy się coś zmieniło? Byłoby dobrze to zbadać.

2 Świadczy o tym chociażby praca S. Grabowskiego, stawiająca w jednym szeregu Deutscher ostmarken Verein z polską „Strażą”; zob.: S. Grabowski, Deutscher und polnischer Natio-nalismus. Der Deutsche Ostmarken-Verein Und die polnische Straż 1894–1914, Marburg 1998 .

3 Zob. np.: Historia Pomorza, t. 4, cz. 2: (1850–1918). Polityka i kultura, red. S. Salmonowicz, toruń 2002, rozdziały: Xi, o literaturze niemieckiej na Pomorzu (s. 365–377); Xiii: o życiu teatralnym (s. 392–398), autorstwa Salmonowicza, oraz XiV, opracowany przez B. Zakrzew-ską-nikiporczyk, o życiu muzycznym (s. 399–420).


Wracając do XiX stulecia, można się zastanowić, czy to tylko istniejące źródła tę izolację nam sugerują, a rzeczywistość była nieco odmienna. Może tej koegzysten-cji na początku XX stulecia nie wypadało eksponować, a po latach, kiedy stosunki niemiecko-polskie były drażliwe, we wspomnieniach, będących źródłem naszej wiedzy, mówić przesadnie o izolacji?

Może dość tych dywagacji, ale skoro w trakcie lektury książki Witolda Molika nasuwa się tyle spostrzeżeń, to znaczy, że jej autor, przekazując nam swoją olbrzy-mią wiedzę nie tylko z zakresu zagadnienia polskiej inteligencji w Poznańskiem w XiX i na początku XX stulecia, lecz także kontekstu tej problematyki, sam pod-daje nam propozycje badań, stymuluje dyskusję.

A jak postrzegała się polska inteligencja we własnym zwierciadle? Witold Mo-lik nie tyle zrelacjonował, jak kształtowało się pojęcie inteligencja, ile w jakim zakresie posługiwano się nim w poszczególnych dekadach XiX i XX stulecia i kie-dy zdaniem ówczesnych publicystów była ona ukształtowaną warstwą społecz-ną. Śledzimy także opinie ówczesnej publicystyki na temat zbyt małej aktywno-ści publicznej inteligencji, krytyczne opinie królewiaków i Galicjan o poziomie inteligentów wielkopolskich, o ich separowaniu się na wzór szlachecki od mas ludowych. to separowanie się od mas ludowych, moim zdaniem, wynikało rze-czywiście z naśladownictwa kultury panów, czyli szlachty, która nie zamierzała zniżać się do „zapachu kramów” itd. tym separatyzmem podkreślano swój awans społeczny. Do dzisiaj pokutuje wśród polskiej inteligencji wstydliwe ukrywanie wiejskiego (oprócz hrabiowskiego), chłopskiego, robotniczego pochodzenia.

te krytyczne opisy oraz wezwania i apele o większą aktywność inteligencji wy-nikały, zdaniem autora, „z umacniania się wśród niej samej poczucia szczególnej misji, jaką powinna pełnić w trudnych warunkach bytowania ludności polskiej pod panowaniem pruskim” (s. 516). Ponadto eksponowaniu tej aktywności nie sprzy-jała jej liczebność, nienadążająca za szybkim rozwojem sieci polskich organizacji i stowarzyszeń, natomiast w rzeczywistości była ona „najbardziej aktywną w życiu publicznym warstwą społeczeństwa polskiego oraz kierowała większością polskich instytucji i organizacji...” (s. 519). Wynikałoby z tego, że odnośnie do Wielkopolski dość ostrożnie należy używać stwierdzenia o zjawisku „nadprodukcji” inteligencji w stosunku do potrzeb społeczeństwa, zachodzącym wyraźniej w dwóch pozosta-łych zaborach4. od siebie dodałbym, że niejednokrotnie o kierowanie tymi organi-zacjami przedstawiciele inteligencji zmuszeni byli rywalizować z pilnującymi swej prestiżowej pozycji przedstawicielami szlachty.

4 Zob. także rozdział V omawianej pracy, zwłaszcza s. 219, 245–247; por.: M. Micińska, Inteli-gencja na rozdrożach 1864–1918, Warszawa 2008, s. 23–25. Problem „nadprodukcji” inteli-gencji w owym czasie występował w całej Europie i wynikał także m.in. z braku umiejętności wykorzystania tego nowego potencjału oraz jego mentalnej akceptacji przez społeczeństwo.


ukazanie kształtowania się polskiej inteligencji w Poznańskiem w ciągu całe-go XiX stulecia pozwoliło autorowi na wyraźne określenie czynników determinu-jących ten proces, jak również specyficznych cech tej społeczności w kontekście pozostałych zaborów, zwłaszcza zaś dostarczenie dowodów na to, że „inteligencja polska w Poznańskiem wyróżniała się na tle »klassy umysłowej« w pozostałych zaborach wysokim poziomem wykształcenia ogólnego i zawodowego” (s. 527), a „w strukturze społeczeństwa polskiego wypełniała lukę między ziemiaństwem a drobnomieszczaństwem” (s. 529).

Wykaz skrótów, indeks osób, spis ilustracji ułatwiają korzystanie z dzieła, a bo-gaty wykaz bibliograficzny stanowić może przewodnik po literaturze dotyczącej dziejów XiX stulecia.

książka Witolda Molika oparta (jak już stwierdzono) na solidnej i wszechstron-nej analizie bogatych i różnorodnych źródeł oraz obszernej literaturze, przy za-stosowaniu nowoczesnych metod badawczych, bogata w faktografię, stanowi nie tylko monografię polskiej inteligencji w Poznańskim, lecz także poszerza naszą wiedzę o istotnych kwestiach z zakresu dziejów społeczeństwa i kultury polskiej, weryfikując wiele uproszczonych opinii dawnej historiografii.

Przejrzysty tok wykładu, rzetelnie udokumentowane i wyważone opinie pozwa-lają na nieprzymuszoną lekturę tego ponad sześciusetstronnicowego dzieła. należy więc cieszyć się zapowiedzią autora, że w następnej książce przedstawi przejmo-wanie przez inteligencję funkcji kierowniczych w polskim ruchu narodowym, jej warunki bytowe, kariery, zapatrywania, wzorce osobowe, system wartości i aspi-racje kulturalne.

reCeNzJe i oMówieNia


StaniSlauS HoSiuS. Sein Wirken alS HumaniSt, tHeologe und mann der kircHe in europa, HeraUsgegeBeN VoN BerNHart JäHNig UNd HaNs-JürgeN karP, “zeitsCHriFt Für die gesCHiCH-te UNd aLtertUMskUNde erMLaNds”, BeiHeFt 18, asCHeNdorF VerLag, MüNster 2007, ss. 235; kardynał StaniSłaW HozjuSz (1504–1579). oSoba, myśl, dzieło, czaSy, znaczenie, oLsztyN

2005, ss. 448

Z okazji 500-lecia urodzin Stanisława Hozjusza, biskupa warmińskiego, a zarazem kar-dynała, zorganizowano w 2004 r. konferencje naukowe w niemczech (Münster) i Polsce (olsztyn). W obydwu z nich uczestniczyli badacze z Polski, niemiec, Litwy, Włoch i Szwe-cji. Pokłosiem tych konferencji jest publikacja dwóch tomów studiów, które są przedmio-tem omówienia. Dla historyka reformacji interesujące są te teksty w obydwu tomach, któ-re zajmują się stosunkiem Hozjusza do luteranizmu (Stefan Hartmann, Janusz Małłek). Hozjusz bowiem podejmował próby, co prawda nieskuteczne, aby książę pruski Albrecht Hohenzollern powrócił na łono kościoła katolickiego.

na uwagę zasługuje artykuł Vinzenza Pfnüra Die Theologie des Hosius im Kontext der Zeit-Die Konvertiten- Die Zeit der Reformation, który znalazł się w obydwu tomach, „nie-mieckim” i „ polskim”; w tym drugim niestety, bez tłumaczenia na język polski. Cieka-wy jest artykuł Alexandra kollera w tomie „niemieckim” poświęcony staraniom Hozjusza w czasie jego nuncjatury w Wiedniu (1560-1561) o zachowanie w Austrii dotychczasowej pozycji religii katolickiej, a zwłaszcza jego wysiłki zmierzające do zachowania arcyksięcia Maksymiliana, sprzyjającego protestantyzmowi w dawnej wierze. Dotychczasowa litera-tura oceniała bardzo krytycznie działalność kardynała Hozjusza na tym polu. Podkreśla-no brak u niego umiejętności dyplomatycznych i autokratyzm. koller osłabił tę krytykę, twierdząc, że Hozjusz w porównaniu do polityki kurii papieskiej wobec rzeszy w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XVi w. wypada znacznie korzystniej.

osobne miejsce zajmuje w tomie „niemieckim” artykuł Winfrieda Eberharda, Konfessio-nalisierung als Paradigma für Ostmitteleropa. Słusznie autor stwierdził, że model ten pasuje dla Prus książęcych, biskupstwa warmińskiego oraz wielkich miast pruskich (Gdańska, toru-nia, Elbląga), ale wyraził wątpliwości, czy można go odnieść do rzeczypospolitej. Sądzę, że tak jak dla rzeszy niemieckiej model ten odpowiada rzeczywistości dla lat 1550–1650, tak dla Polski (po okresie tolerancji religijnej nieznanej w Europie), o „konfesjonalizacji katolic-kiej” można mówić dla okresu 1658 (wygnanie arian) – 1767 (konfederacja dysydencka).

januSz małłektoruń


eLżBieta PaProCka, nielubiani, toleroWani. katolicy W elb-lągu W ii połoWie XVii i W XViii Wieku. Studium z dziejóW codziennego WSpółiStnienia Wyznań, wydawNiCtwo Neri-

toN, gdańsk 2009, ss. 245

recenzowaną książkę można uznać za kontynuacją pracy Michaela G. Müllera, Zwei-te Reformation und ständische Autonomie im Königlichen Preussen. Danzig, Elbing und Thorn in der Epoche der Konfessionalisierung (1557–1660), Berlin 1997. książka Müllera omawiała dzieje kościołów: luterańskiego, kalwińskiego i rzymskokatolickiego w Prusach królewskich, w tym i w Elblągu do 1660 r. Elżbieta Paprocka zajęła się tylko Elblągiem, i to w kolejnym okresie dziejów tych kościołów, tj. od traktatu oliwskiego (1660) do wcie-lenia tego miasta do Prus (1772).

Praca Elżbiety Paprockiej oparta jest na materiałach przechowywanych w archiwach Gdańska, olsztyna i torunia oraz zbiorach rękopisów i starodruków Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii nauk, książnicy kopernikańskiej (dawnej książnicy Miejskiej) w toruniu i Biblioteki Elbląskiej. Szczególnie wydajne okazały się recesy (protokoły) rady miasta Elb-ląga z lat 1700–1771, korespondencja wielkich miast pruskich oraz tzw. rękopisy elbląskie, zawierające niezwykle cenne kolekcje (odpisy dokumentów i inne silva rerum), sporządzone przez uczonych kolekcjonerów elbląskich jeszcze przed pożarem w Elblągu w 1777 r., który strawił zasadniczą część archiwum tego miasta. Dodajmy, że uratowana z pożaru nieduża część archiwum elbląskiego znajduje się obecnie w Archiwum Państwowym w Gdańsku.

Praca poświęcona jest polityce ewangelickiej rady miasta Elbląga wobec katolic-kiej diaspory w tym mieście. Jej pozycja polityczna była skromna. Jeszcze na początku XViii w. tylko 10 katolików posiadało obywatelstwo, a więc prawa polityczne w tym mie-ście. Chrztów katolickich w kościele św. Mikołaja w 1693 r. było 46, ale dla lat 1697–1703 były to liczby mieszczące się w przedziale do 10, choć brak jest zapisów co do chrztów rodzin najbiedniejszych. W 1771 r. mieszało w Elblągu 2000 katolików, na ogólną liczbę 15 000 mieszkańców.

książka Elżbiety Paprockiej nie jest syntezą dziejów kościoła luterańskiego ani ko-ścioła rzymskokatolickiego w Elblągu w latach 1660–1772, lecz monografią wzajemnych relacji luterańsko-katolickich w omawianym okresie. i w tym zakresie przynosi nową fak-tografię i nowe ustalenia. ukazuje ona w pełni konfesyjną politykę miasta Elbląga wobec mniejszości katolickiej. Miasto uzyskało 22 grudnia 1558 r. przywilej religijny, uznający w praktyce konfesję Augsburską1. W 1617 r. w okresie narastającej kontrreformacji Elbląg

1 Druk przywileju, zob.: J. Małłek, Początki reformacji w Elblągu, „rocznik Elbląski” 1991, t. 12, s. 71–83.

reCeNzJe i oMówieNia264

wynegocjował w rokowaniach z biskupem warmińskim Szymonem rudnickim w zamian za zwrot kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Mikołaja relatywnie korzystny układ o nieinstalowaniu zakonów (chodziło głównie o zakon jezuitów) w tym mieście. W XViii stuleciu polityka Elbląga wobec katolików była niezwykle ostrożna. Miasto, jakby prze-straszone krwawymi wyrokami po tumulcie toruńskim 1724 r., za wszelką cenę starało się nie dawać podstaw do interwencji czynników zewnętrznych w jego życie. W wypad-ku konwersji z katolicyzmu na luteranizm na żądanie katolickiego proboszcza luterańska przecież rada miasta w ostateczności usuwała takie osoby z Elbląga. katolicy byli w tym mieście – jak napisała autorka – nielubiani, tolerowani, a można by dodać, że ta toleran-cja była wymuszona. nie było wypadku, aby rada albo księża luterańscy zwracali się ze skargą do katolickiego proboszcza z powodu konwersji luteranina na katolicyzm (co by zresztą naruszało ówczesne ustawodawstwo rzeczypospolitej), odwrotnych skarg były dziesiątki, które autorka przytoczyła. Można by zapytać, czy apostazja następuje tylko przy przejściu z katolicyzmu na luteranizm lub kalwinizm, czy także wówczas, gdy de-cyzja jest odwrotna? Miasto starało się zachować bardzo poprawne stosunki z biskupami warmińskimi, co przejawiało się w różnych gestach; jak to było praktykowane wówczas, w cennych podarunkach.

książka Elżbiety Paprockiej ukazuje więc w sposób niezwykle sugestywny trudne współistnienie dwóch wyznań w mieście nad rzeką noszącą tę samą nazwę co samo miasto – Elbląg. Stanowi interesujący materiał do dyskusji nad modelem konfesjonalizacji zarów-no w Prusach królewskich, jak i w całej rzeczypospolitej.

januSz małłektoruń


BogNa łakoMska, miłośnicy „cHińSkości” W daWnej polSce. od SiedemnaStego do początkóW dWudzieStego Wieku, wydawNiCtwo NeritoN, warszawa 2008, ss. 191 + 79 BarwNyCH

iLUstraCJi

na temat znajomości Chin w dawnej Polsce oraz wpływu na nią kultury chińskiej (a zwłaszcza mody na chińszczyznę) istnieje już rozległa literatura przedmiotu, skupiająca się głównie wokół „chyńskich” gabinetów i ogrodów, jak również ceramiki, przedmiotów z laki oraz tkanin stamtąd importowanych. taki też charakter nosi niedawno wydana praca Bogny łakomskiej, nawiązująca tematycznie do takich pozycji jak zbiór studiów Chiny w oczach Polaków do XX wieku, red. J. Włodarski, Gdańsk 2001, a także praca M. ka-łuskiego, Polska–Chiny 1246–1996. Szkice z dziejów wzajemnych kontaktów, Warszawa 2004. Gdyby autorka recenzowanej pracy sięgnęła do tejże pozycji, zawierającej wykaz rezydencji magnackich, w których przechowywano chińszczyznę, pozwoliłoby to na wzbo-gacenie jej książki i wyjście poza kilka tylko miejscowości, takich jak Białystok, Warszawa i nieśwież. to nic, że zachowały się tylko bardzo nieliczne inwentarze, ale monografie wielu miast zawierają nieraz sporo wiadomości o gromadzonej tam chińszczyźnie1 .

Bogna łakomska przedstawiła kolejno percepcję Dalekiego Wschodu w Europie Za-chodniej oraz jej przejawy w Polsce, od wczesnego średniowiecza poczynając. Gros pracy zajmuje omówienie „chińszczyzny” w zbiorach oraz w gabinetach polskich magnatów, ze szczególnym uwzględnieniem Wilanowa, Zamku królewskiego pod rządami ostatniego z monarchów, wreszcie roli Stanisława Augusta Poniatowskiego jako jej kolekcjonera. osobny rozdział, zatytułowany „Świat fantazji”, poświęciła łakomska wspominanej już ceramice, przedmiotom z laki oraz „chyńskim tkaninom”. książkę zamykają „marzenia o chińskich ogrodach”, krótkie podsumowanie i bardzo obszerna bibliografia.

Problemy wpływów „chińszczyzny” na literaturę autorka omówiła tylko marginalnie, sarmacką znajomość myśli filozoficznej konfucjusza w ogóle ominęła, choć na s. 8 książki czytamy, że moda na chińszczyznę ogarniała „różne dziedziny życia, od ubioru po filozo-fię”. tytuł książki wykracza więc znacznie poza jej zawartość. trudno z tego powodu robić wyrzuty autorce, skoro również piszący te słowa zarówno w szkicu z 1949 r. (Moda na chińszczyznę w Polsce XVIII wieku), jak i w o wiele późniejszym artykule na ten sam temat („Przegląd orientalistyczny” 1998, nr 3–4) postąpił w podobny sposób.

1 Por. przykładowo: Pięć wieków miasta Rzeszowa, red. F. Błoński, Warszawa 1958, s. 249 i 252. księżna Zofia Lubomirska gromadziła tam chińszczyznę w pałacyku letnim w Zrze-czycy.


Główną podstawę źródłową pracy stanowią zachowane inwentarze pałacowe, reje-strujące wyposażenie „chyńskich” gabinetów i takichże altanek oraz muzealne eksponaty. Można tu dorzucić Inwentarz zamku żółkiewskiego, wydany przez L. Finkla („Sprawozda-nie komisyi do badania historyi sztuki w Polsce”, kraków 1896, t. 5, s. 42–48), zawierający sporo wzmianek o chińszczyźnie. Bibliografia stanowi imponujący zestaw przede wszyst-kim zachodnioeuropejskich prac poświęconych modzie na chińszczyznę. Jej występowa-nie w Europie Środkowo-Wschodniej pomijają one z reguły lekceważącym milczeniem, którego ofiarą, oprócz rzeczypospolitej, padła także rosja katarzyny ii. Czasami tylko, przeważnie w przypisach, pada wzmianka o pokoju chińskim w Monplaisir w Peterhofie, wiosce chińskiej w Carskim Siole oraz w takimże pawilonie w oranienburgu pod Sankt Pe-tersburgiem2. Podobnie postąpiła niestety i autorka omawianej pracy, w ogóle nie wspomi-nając o rosji. Sekunduje temu brak w bogatym zestawie opracowań jakichkolwiek pozycji z literatury rosyjskiej.

na temat chińszczyzny w Europie XViii stulecia napisano jednak tak wiele, że trudno mieć autorce za złe pominięcie którejś z pozycji. Przykładowo można tu wymienić takie prace jak: J. Guerin, La chinoiserie en Europe au XVIII siècle, Paris 1911; H. Bellevitch- -Stankevitch, Le gout chinois en France au temps du Louis XIV, Paris 1910; D. F. Lach, Contributions of China to German Civilization, 1648–1740, Chicago 1944; China. China-China-verst China und Europa. Chinaverständniss und Chinamode im XVII und XVIII Jahrhun-Chinaverständniss und Chinamode im XVII und XVIII Jahrhun-dert, Berlin 1973, oraz choćby tytuły wymieniane w przypisach do artykułu D. n. Zasław-skiej, Chinoiseries w kolekcji Stanisława Kostki Potockiego w Wilanowie, „rocznik Historii Sztuki” 2000, t. 25. Aby się o tym przekonać, należy uważnie przewertować całą recenzo-waną książkę, albowiem indeks osób został sporządzony wyjątkowo niestarannie i wręcz bałamutnie. Wystarczy przypomnieć, że Diariusz podróży po Europie w latach 1677–1678 t. Billewicza został zarówno w indeksie, jak i w bibliografii umieszczony pod hasłem M. kunicki-Goldfinger, który przygotował jego edycję. nazwisko Billewicza w ogóle nie trafiło do indeksu.

Można oczywiście powiedzieć, że te pominięcia nie są istotne, skoro praca dotyczy „dawnej Polski”; niestety, jednak zdarzają się one także w zakresie jej właśnie dotyczącej. Z prac L. Cyrzyka autorka wydaje się znać tylko jego stosunkowo najmniej ważny przyczy-nek Sobieski a Chiny, jej uwadze uszły natomiast inne prace tegoż autora, takie jak Polscy badacze Chin w XVII w. („Szkice z Dziejów Polskiej orientalistyki” 1969, t. 3), Chiny w piśmiennictwie polskim do końca XVII wieku („Przegląd orientalistyczny” 1963, nr 2) oraz Chiny w piśmiennictwie polskim XVIII wieku (ibidem, 1963, nr 3). Z dorobku E. Gór-skiej-Dzikowskiej autorka zacytowała tylko jej popularnonaukowe artykuły publikowane ongiś na łamach miesięcznika „Chiny” (w tym bardzo ciekawy pod tytułem Chińszczyzna w polskiej sztuce sakralnej). Wspomina wprawdzie o pracy tejże autorki: Wpływy sztuki chińskiej na polską kulturę artystyczną XVII i XVIII wieku (s. 12 recenzowanej pracy), ale nie widać, aby z niej korzystała. A jest to przecież dość obszerna rozprawa (ss. 197 maszy-nopisu!), z której Górska-Dzikowska miała zamiar się doktoryzować u prof. Władysława tomkiewicza. Bogna łakomska powołała się na pracę t. Żbikowskiego Gabinet chiński króla Jego Mości w Wilanowie jako na rękopis, przechowywany w tamtejszym Muzeum,

2 Por. przykładowo: H. Honour, Chinoiserie. The Vision of Cathay, Edinburgh–London 1961, s. 116–117.

reCeNzJe i oMówieNia 267

nie wiedząc, że już przed paroma laty została ona opublikowana w „Przeglądzie Humani-stycznym” (1990, nr 2).

łakomska wspomniała o korespondencji Leibniza z Adamem kochańskim jako źródle wiadomości o Chinach. Warto przypomnieć, że problemowi temu osobny artykuł poświęcił W. M. Drzewieniecki, The Knowledge of China in XVII Century Poland as Reflected in the Correspondance between Leibniz and Kocański („the Polish review” 1967, nr 3). obszer-obszer-nie wypowiedział się na ten temat B. Lisiak w książce Adam Amandy Kochański (1631–1700). Studium z dziejów filozofii i nauki w Polsce XVII wieku, kraków 2005 (podrozdział „Chiny”, s. 408–416).

kolejny mój zarzut dotyczy wszystkich badaczy polskich wypowiadających się na temat „zauroczenia” Chinami i mody na chińszczyznę. nie zwracają oni uwagi na głosy krytyki tej mody, jak również samego państwa oraz jego mieszkańców. Pisał o tym J. Beckmann (Zum Wandel vom positiven zum negativen Chinabild in Europa, „neue Zeitschrift fűr Mis-sionswissenschaft” 1966, t. 12) oraz H. Bőrsch-Supan (Ein China des es niemals gab, Mode und Missverständnis der Chinoiserie, „Westermanns Monatshefte” Februaer 1974).

W Polsce z tymi opiniami mogli się zapoznać już odbiorcy przekładu Przypadków Ro-binsona Kruzoe, w którym o Chińczykach czytamy, że naprawdę są nieukami „i nikczem-nymi niewolnikami, w rządzie despotycznym, ich skłonności i nikczemności przyzwoitym” (odpowiednim; t. 2, Lwów 1774, s. 125). Anonimowy autor artykułu zamieszczonego w „Pamiętniku Historyczno-Politycznym”(kwiecień 1786, s. 346), zarzucając Chińczykom despotyczną formę rządu, słaby rozwój rolnictwa, niski poziom nauki i sztuki, dostęp do urzędu mandaryna opłacany złotem, wyraził zdziwienie, że „żadnemu narodowi europej-skiemu nie przyszło na myśl zrzucić jarzma ciężkiego, w którym nas Chińczykowie trzy-mają” (co dziwi zresztą, jak bardzo był w swoich poglądach odosobniony). Poziom rolnic-twa chińskiego krytykowała także publicystyka z okresu Sejmu Czteroletniego, powołująca się na pracę Corneliusa de Pauw Recherches philosophique sur des Egyptiens et les Chinois (Berlin 1773). Występuje tam często głód, a dzieci w obawie przed przeludnieniem są to-pione zaraz po urodzeniu. Anonimowy autor musiał czytać Przypadki Robinsona Kruzoe, skoro napisał, że ludność Chin jest „bardziej niewolniczemu ich rządowi przyzwoita”3 .

irzykowski nazwał kiedyś marksistowską teorię literatury „systemem podejrzeń”. na tej właśnie zasadzie zostały zbudowane niektóre fragmenty omawianej książki. Władysław Waza w czasie podróży po niderlandach i Włoszech „najprawdopodobniej zetknął się z ce-nionym w tych krajach chyńskim towarem” (s. 40); „Gabinet chiński w pałacyku w Cho-roszczy musiał wyglądać podobnie jak analogiczny apartament w pałacu w Białymstoku” (s. 75) itd. Jeśli chodzi z kolei o styl, to trudno się zgodzić z wyrażeniem, że żądając opłaty za zwiedzanie pokoi z chińszczyzną, „niektóre osobliwe przypadki satyryzowano” (s. 90), albo też, iż następowało „rozprężenie obyczajów” (s. 40). Wręcz humorystycznie brzmi wzmianka o „fabryce” (chyba manufakturze?) założonej w XVi w. w Lesznie przez „dwóch braci z Czech”. Julian kołaczkowski (Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, kraków 1888, s. 211), wyraźnie pisał tu o członkach grupy religijnej, zwanej brać-mi czeskimi, która znalazła schronienie w Polsce.

3 Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, t. 1, Warszawa 1963, s. 40 oraz 50–51.


na zakończenie warto dodać, że ponownemu zwrotowi ku „chińszczyźnie”, o którym autorka wspomniała w „Zakończeniu”, poświęcił niedawno obszerne studium Bogdan Mazan4, który swe wnikliwe uwagi doprowadził do XX stulecia.

reasumując, należy stwierdzić: dobrze, że interesująca praca Bogny łakomskiej uka-zała się na półkach księgarskich. Ponieważ ogranicza się jednak do kwestii ogrodów i wy-posażenia wnętrz mieszkalnych, na pełną syntezę dziejów mody na chińszczyznę w dawnej Polsce przyjdzie nam jeszcze poczekać.

januSz tazbirwarszawa

4 Chińszczyzna. Kulturowe przeobrażenie pojęcia, w: Awangardowa encyklopedia czyli słow-nik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł rozmaitych. Prace ofiarowane Profesorowi Grzego-rzowi Gaździe, łódź 2008.


tHe cultiVation of monarcHy and tHe riSe of berlin: bran-denburg-pruSSia 1700, ed. By kariN FriedriCH aNd sara sMart,

asHgate PUBLisHiNg LiMited, FarNHaM 2010, ss. 430

recenzowana książka stanowi wybór źródeł poświęconych nie tylko koronacji elektora brandenburskiego Fryderyka iii na króla w Prusach, lecz także bardziej wszechstronne-mu, politycznemu i kulturalnemu awansowi monarchii Hohenzollernów na przełomie XVii i XViii w. Wykracza zatem poza ramy prac, które powstały tak licznie kilka lat temu jako pokłosie obchodów trzechsetnej rocznicy aktu królewieckiego z 1701 r.

Wydawczynie omawianych tekstów źródłowych mają w swym dorobku naukowym kilka wartościowych monografii. Sara Smart, starszy wykładowca na Wydziale Języków Współczesnych uniwersytetu w angielskim Exeter specjalizuje się w kulturze wczesnono-wożytnych niemiec, zwłaszcza w teatrze, piśmiennictwie i ceremoniach dworskich1. Z kolei najważniejszym dokonaniem karin Friedrich, profesor uniwersytetu w szkockim Aberdeen, jest studium formowania się wczesnonowożytnej świadomości społeczeństwa stanowego w Prusach królewskich, które doczekało się również wydania w języku polskim2 .

książka jest adresowana do szerokiego kręgu czytelników. Wszystkie bowiem oryginal-ne niemieckie i francuskie teksty źródłowe zostały przetłumaczone na język angielski. Za-bieg ten umożliwia korzystanie z wydawnictwa osobom posługującym się językiem angiel-skim, a kiepsko znającym inne. Publikacja jest zaopatrzona w aparat naukowy w postaci komentarzy i przypisów, w których rozszyfrowano i przedstawiono bliżej osoby występu-jące w źródłach oraz wyjaśniono przystępnie wydarzenia poruszane w utworach wybranych do edycji.

Podstawę źródłową omawianej książki stanowią starodruki zgromadzone w British Library w Londynie, Herzog August Bibliothek w Wolfenbüttel, Sächsisches Hauptsta-atsarchiv i Sächsische Landesbibliothek-Staats- und universitätsbibliothek w Dreźnie. Do tego dochodzą materiały ikonograficzne pochodzące głównie z bibliotek berlińskich i drezdeńskich.

Dokumenty zostały poprzedzone dwoma obszernymi wprowadzeniami o potędze kró-lewskiej korony i znaczeniu koronacji królewieckiej od strony politycznej pióra karin Fried-

1 S. Smart, Doppelte Freude der Musen. Court Festivities in Brunswick-Wolfenbüttel 1642–1700, Wiesbaden 1989; eadem, The Ideal Image. Studies in Writing for the German Court 1616–1706, Berlin 2005.

2 k. Friedrich, The Other Prussia. Royal Prussia, Poland and Liberty 1569–1772, Cambridge 2000. Polska edycja: Inne Prusy. Prusy Królewskie i Polska między wolnością a wolnościami (1569–1772), Poznań 2005.


rich (s. 1–51) oraz o kultywacji i rozwijaniu tradycji monarchii w Prusach przy pomocy organizowanych festynów, uroczystości, iluminacji świetlnych, pokazów sztucznych ogni, występów teatralnych, a także sztuki i nauki pióra Sary Smart (s. 53–87). Szkoda tylko, że autorki poświęciły tutaj tak mało miejsca życiu, karierze i twórczości Johanna von Besser (1654–1729), wybitnego liryka, wykształconego na królewieckiej Albertynie, autora poe- matów miłosnych, legacyjnego radcy brandenburskiego (od 1680), rezydenta Wielkiego Elektora Fryderyka Wilhelma w Londynie (w latach 1684–1685), mistrza ceremonii dwor-skich (od 1690), a następnie tajnego radcy i najwyższego mistrza ceremonii (oberzeremo-nienmeister) króla w Prusach Fryderyka i (w latach 1701–1713)3. Zasługiwał on – jak się wkrótce przekonamy – na osobne, dłuższe omówienie. Autorki bowiem zdecydowały się na zamieszczenie aż sześciu utworów Bessera. Stanowią one połowę wszystkich źródeł historycznych występujących w niniejszej książce.

Przyswojony obecnie historiografii polskiej zbiór źródeł otrzymał układ chronolo-giczny. otwierają go dwa utwory poetyckie Johanna von Besser. Pierwszy z nich opie-wa zwycięstwo „Wielkiego Elektora” Fryderyka Wilhelma odniesione nad Szwedami 18 czerwca 1675 r. w bitwie pod Fehrbellinem (tekst niemiecki, s. 91–93, i przekład angielski, s. 97–100). Z kolei drugi wiersz wysławia udział wojsk brandenburskich i elektora Fryde-ryka iii w walkach z Francuzami nad renem i jego rolę w oswobodzeniu Dolnej nadrenii, zwłaszcza przy uporczywym oblężeniu miasta Bonn, ciągnącym się od 16 kwietnia do 12 października 1689 r. (tekst niemiecki, s. 93–96, i przekład angielski, s. 101–106).

Po prezentacji materiałów ikonograficznych odnoszących się do panowania elektora brandenburskiego Fryderyka iii, późniejszego króla w Prusach, jego koronacji oraz dwo-ru berlińskiego (s. 107–121) natrafiamy na trzeci tekst źródłowy, również pióra Johanna von Besser. Jest on poświęcony uroczystemu otwarciu uniwersytetu w Halle w lipcu 1694 r. uczelnia ta szybko uzyskała status najważniejszego ośrodka uniwersyteckiego w całym pań-stwie brandenbursko-pruskim (tekst niemiecki, s. 123–125, przekład angielski, s.127–130).

kolejny tekst źródłowy stanowi utwór okolicznościowy Bessera opisujący uroczystości weselne, do jakich doszło w Berlinie w maju 1700 r. w związku z zamążpójściem jedy-nej córki elektora brandenburskiego Fryderyka iii, Luizy Doroty, za landgrafa Hesji na kassel, późniejszego króla Szwecji Fryderyka (tekst niemiecki, s. 133–144, przekład an-gielski, s. 145–158). Wzrost znaczenia Berlina na mapie politycznej i kulturalnej niemiec dokumentuje również następny utwór wybrany do niniejszej edycji – krótkie opowiada-nie o utworzeniu w stolicy państwa brandenbursko-pruskiego towarzystwa naukowego i uzupełniający je dyplom erekcyjny elektora Fryderyka iii (tekst niemiecki, s. 161–166, przekład angielski, s. 167–173). Po nim następuje najobszerniejsze z prezentowanych dzieł Bessera, Historia koronacji pruskiej (Preuβische Krönungs-Geschichte), wydana po raz pierwszy drukiem w 1702 r. nie odnosi się ona wyłącznie do samego aktu koronacyjnego

3 F. Schnorr von Carolsfeld, Johann von Besser, w: Allgemeine Deutsche Biographie, t . 2, Leipzig 1875, s. 570–571; W. Haertel, Johann von Besser. Sein Leben und seine Werke, Berlin 1910; A. keller, Johann Ulrich König (1688–1744) als Nachlaβverwalter und Herausgeber Johann von Bessers. Ein Autor-Editor im Spannungsfeld des preuβisch-sächsischen Kultur-βisch-sächsischen Kultur-isch-sächsischen Kultur-raums, w: Internationale Fachtagung der Arbeitsgemeinschaft für germanistische Edition und des Sondenderforschungsbereiches 482’ Ereignis Weimar–Jena: Kultur um 1800’ der Fried-rich–Schiller–Universität Jena, red . J. Golz, M. koltes, Berlin–new york 2008, s. 91–116.


Fryderyka iii na króla w Prusach z 18 stycznia 1701 r., który nawiązywał do ewangelickich tradycji koronacyjnych, zwłaszcza do uroczystości wyniesienia na tron szwedzki w 1697 r. karola Xii. Zawiera bowiem również opis wystawnych uroczystości koronacyjnych, które zostały zorganizowane w królewcu od 15 stycznia do 8 marca 1701 r., a następnie w Ber-linie od 6 maja do 22 czerwca 1701 r. natrafiamy tutaj chociażby na relację z powitania władcy przez mieszkańców Berlina i przedstawicieli stanów wszystkich krajów wchodzą-cych w skład monarchii Hohenzollernów brandenburskich, na opisy wznoszonych na cześć króla łuków triumfalnych, fajerwerków, parad wojskowych oraz uczt, podczas których pito wino ze specjalnie urządzonych fontann (tekst niemiecki, s. 187–190 i 195–226, przekład angielski, s. 191–194 i 227–260).

Ściśle związany z koronacją królewiecką jest następny tekst źródłowy – statut orderu Czarnego orła, wyróżnienia honorowego ustanowionego przez byłego elektora branden-burskiego Fryderyka iii zaraz po objęciu przez niego godności królewskiej (tekst niemiec-ki, s. 263–272, przekład angielski, s. 273–282). Po nim zaznajamiamy się z uwagami na temat dworu pierwszego króla pruskiego skreślonymi przez irlandzkiego filozofa i wolno-myśliciela Johna tolanda (1670–1722). Jest to relacja wysłana z Berlina do Hagi w sierpniu 1702 r., której adresatem był Charles Seymour, książę Somersetu i earl Hertfordu, minister stanu, jeden z najbliższych współpracowników królowej Anglii Anny (tylko tekst angielski, s. 285–294).

kolejny prezentowany materiał źródłowy stanowi broszura polityczna z 1702 r. Päpstl. Unfug wider die Crone Preussen odnosząca się do wydanego 16 kwietnia 1701 r. przez pa-pieża klemensa Xi brewe z protestem przeciw bezprawnej koronacji Hohenzollerna na kró-la w Prusach (tekst niemiecki, s. 297–307, przekład angielski, s. 309–323). Z uzyskaniem przez władców Brandenburgii-Prus korony królewskiej wiąże się także następne źródło – wydany 15 kwietnia 1705 r. przez Fryderyka i regulamin ustalający godności cywilne i woj-skowe w monarchii pruskiej oraz porządkujący ich kolejność (tekst niemiecki, s. 327–334, przekład angielski, s. 335–341). Starano się w nim dopasować nową sytuację polityczną do niejednolitości ustrojowej ziem i krajów wchodzących w skład państwa rządzonego przez Hohenzollernów i zatrzeć nieco istniejące różnice w systemie władzy. Zaowocowało to zmianami w hierarchii urzędów centralnych i włączeniem do nich przedstawicieli naczel-nej władzy dawnych Prus książęcych – nadradców (oberräte). Znaleźli się oni na ósmym miejscu, po najwyższym urzędniku kameralnym, dwóch marszałkach, generałach dwóch najwyższych stopni wojskowych, namiestnikach oraz rzeczywistych tajnych radcach. ogó-łem drabina hierarchiczna w królestwie Pruskim liczyła odtąd aż 131 szczebli.

W świat dworskich rozrywek przenosi nas kolejne źródło, pochodzące z osiemnasto-wiecznej edycji prac Johanna von Besser: utwór okolicznościowy wystawiony na deskach teatralnych w grudniu 1706 r. podczas uroczystości zaślubin następcy tronu pruskiego Fry-deryka Wilhelma z Zofią Dorotą Hanowerską, księżniczką brunszwicko-lüneburską (tekst niemiecki, s. 345–360, przekład angielski, s. 361–376). książkę zamykają kilkustronicowe fragmenty zabytku literackiego, którego autorem był żyjący w latach 1665–1733 mini-ster pruski generał Christoph von Dohna (tekst francuski, s. 379–385, przekład angielski, s. 387–395). Warto wspomnieć, że wartość tego obszernego dzieła, zawierającego wspo-mnienia o panowaniu króla Prus Fryderyka i i o jego dworze (Mémoires originaux sur le regne et la cour de Frederic I. roi de Prusse), doceniono już dawno temu i wydano drukiem w Berlinie w 1833 r.


omawiana publikacja, wyposażona ponadto w bibliografię (s. 397–418) i indeks oso-bowo-geograficzny (s. 419–430) nie zawiera większych uchybień i zasługuje z całą pew-nością na pozytywną ocenę. Doszukałem się zaledwie czterech niewielkich błędów, które pragnę sprostować. nie było bitwy pod Fehrberlinem (zob. s. 91), tylko pod Fehrbellinem; kazimierz Jarochowski napisał pracę Stosunek Brandenburgii do Kościoła katolickiego w ziemiach polskich od roku 1640 do 1740, a nie Stosunki Brandenburgii do kościoła ka-tolickiego (zob. s. 409); Wanda klesińska jest autorką artykułu o Okupacji Elbląga przez Brandenburgię, a nie „przez Brandenburgią” (zob. s. 410); wreszcie adresat listu J. to-landa Charles Seymour nie był piątym, tylko szóstym księciem Somerset (zob. s. 428)4 . Chciałbym również zaznaczyć, że prezentowane źródła nie funkcjonowały dotychczas wy-łącznie w archiwach w formie rękopisu. Większość z nich wydano drukiem raz jeden, ale w zamierzchłych czasach. Są przez to trudno dostępne, nie posiadają ich nawet większe biblioteki, i to nie tylko w naszym kraju. Wypada zatem żywić nadzieję, że przedsięwzięcie Sary Smart i karin Friedrich przedostanie się do szerszego obiegu naukowego i ułatwi po-wstawanie dalszych publikacji związanych z dziejami Prus.

andrzej kamieńSkiPoznań

4 Britannica – edycja polska, t. 40, Poznań 2004, s. 107; The New Encyclopaedia Britannica, vol. 11: Micropaedia, Chicago 1996, s. 6; J. Z. kędzierski, Dzieje Anglii 1485–1939, t. 1: (lata 1485–1830), Wrocław–Warszawa 1986, s. 724.


waLter rUMMeL, rita VoLtMer, HeXen und HeXenVerfolgung in der früHen neuzeit, wisseNsCHaFtLiCHe BUCHgeseLL-

sCHaFt, darMstadt 2008, ss. 136

tematyka czarostwa, procesów o czary i polowania na czarownice cieszy się od po-czątku lat siedemdziesiątych XX w. nieustającym zainteresowaniem zarówno historyków, jak i czytelników. nadal jednak w mentalności społecznej, a także w literaturze naukowej i popularnonaukowej funkcjonuje wiele niemających nic wspólnego z prawdą stereotypów i mitów na temat procesów o czary, które przeprowadzono w czasach wczesnonowożyt-nych, kiedy to nastąpiło apogeum polowań na czarownice. Według jednego z owych mitów dziewięć milionów osób spalono w czasach polowania na czarownice w Europie; jest to mit często pojawiający się w literaturze naukowej i w prasie. Po raz pierwszy owa liczba pojawiła się w artykule na temat procesów o czary w rzeszy napisanym przez Gottfrieda Christiana Voigta, syndyka miejskiego z Quedlinburga, w 1784 r. W zasobie tamtejszego archiwum miejskiego odnalazł on akta 30 procesów o czary, które zakończyły się wyda-niem wyroków śmierci. na tej podstawie oparł swoje obliczenia, zakładając jednak, że akta są niepełne. Dlatego przyjął, że jeśli w ciągu 30 lat spalono na stosach co najmniej 40 osób, to w ciągu wieku musiały to być najmniej 133 osoby, a w ciągu 650 lat – co najmniej 866 osób. opierając się na swoich wyliczeniach dla Quedlinburga, Voigt wyliczył, że w ciągu 11 wieków spalono w Europie na stosach 9 442 994 osób1 .

Z tym i podobnymi mitami rozprawili się w swojej pracy Walter rummel i rita Volt-mer, należący obecnie do grupy najlepszych znawców wydarzeń związanych z procesami o czary w niemczech, a także w Europie. recenzowana praca pozbawiona jest przypi-sów, na końcu zamieszczono jedynie wybór źródeł drukowanych i najważniejszej litera-tury przedmiotu. Wynikło to z faktu, że praca wydana została w popularnonaukowej serii „Geschichte kompakt” i skierowana jest do szerokiego kręgu odbiorców zainteresowanych problematyką procesów o czary.

Praca składa się z ośmiu rozdziałów, o różnej zresztą objętości, uzupełnionych indek-sem osobowym i geograficznym. rozdział pierwszy, najkrótszy, w zasadzie odgrywa rolę wstępu. Sposób przedstawiania prześladowania domniemanych czarownic w historiografii europejskiej, od oświecenia do czasów współczesnych, ukazany został w rozdziale dru-gim. W nim również autorzy odnieśli się do bardzo popularnego, a niezgodnego z faktami stereotypu, że o czary oskarżano przede wszystkim akuszerki. Pokrótce wskazali też na sposób obchodzenia się ze źródłami sądowymi. rozdział trzeci poświęcony został omówie-

1 G. Ch. Voigt, Etwas über die Hexenprozesse in Deutschland, „Berlinische Monatsschrift” 1784, t. 3, s. 308.


niu kształtowania się wczesnonowożytnego pojęcia czarostwa. Autorzy przedstawili m.in. prześladowania „heretyków” przez kościół rzymskokatolicki w późnym średniowieczu oraz początki recepcji i rozprzestrzenianie się nowych pojęć związanych z czarami. Prawne podstawy oraz problemy prześladowania i sądzenia czarownic ukazane zostały w rozdziale czwartym, natomiast w rozdziale piątym omówiono toczącą się w XVi–XViii w. dyskusję wokół kwestii, czy przestępstwo czarów w ogóle istnieje i czy można za nie karać.

Geografia europejskich procesów o czary, fazy prześladowań, proporcje płci oraz liczba skazanych w wyrokach sądowych za przestępstwo czarostwa przedstawione zostały w roz-dziale szóstym. rita Voltmer i Walter rummel zaliczyli zachodnią Polskę (jak się wydaje, chodziło im o Wielkopolskę) do tych europejskich regionów, które przodowały w liczbie przeprowadzonych procesów o czary (s. 74). trudno obecnie, wobec braku w polskich ba-daniach wystarczającej liczby studiów mikrohistorycznych (co zauważyli też autorzy re-cenzowanej pracy, s. 79), jednoznacznie stwierdzić, czy tak rzeczywiście było. W każdym razie z dotychczasowych badań Małgorzaty Pilaszek wynika, że w Wielkopolsce odbyło się najwięcej procesów o czary spośród wszystkich prowincji rzeczypospolitej2 .

Dodać trzeba, że około 70–80% ofiar procesów o czary to kobiety, choć w niektórych regionach Europy (Estonia, Finlandia i islandia) wśród skazanych na śmierć dominowali mężczyźni. Do 30% mężczyzn zostało też skazanych w procesach o czary na karę śmierci w regionach katolickich, podczas gdy na terytoriach protestanckich jedynie około 10%. to ustalenie historiografii zachodniej wymaga dalszych badań, gdyż bez wątpienia w katolic-kiej rzeczypospolitej liczba skazanych mężczyzn wydaje się zbliżona do terytoriów prote-stanckich. W wielkopolskim kleczewie w latach 1624–1700 przeprowadzono kilkadziesiąt procesów, w których sądzono 116 osób, w tym 111 kobiet i tylko pięciu mężczyzn3. Z kolei w procesach przeprowadzonych przez sąd miejski w Chęcinach (Małopolska) w XVii–XViii w. sądzonych było co najmniej 100 kobiet i tylko czterech mężczyzn, z których żaden nie został skazany na karę śmierci4 .

W rozdziale tym autorzy podali również liczby osób straconych w poszczególnych re-gionach Europy na mocy wyroków sądowych w procesach o czary. Wymienili także Polskę. Wspomnieć w tym miejscu trzeba, że w podobny sposób jak Voigt w końcu XViii w. zachował się w drugiej połowie XX w. polski historyk Bogdan Baranowski, który dysponując tylko frag-mentarycznymi danymi, napisał wówczas, że liczba ofiar procesów o czary na terytorium całe-go dzisiejszego państwa polskiego wyniosła 30 000 – 40 000 osób. Z tej liczby około 10 000 osób na mocy prawomocnych wyroków spłonęło na stosach lub zmarło w wyniku tortur5. Dane te weszły do literatury zachodniej6, czyniąc z rzeczypospolitej drugie z najbardziej aktyw-

2 M. Pilaszek, Procesy o czary w Polsce w wiekach XV–XVIII, kraków 2008, s. 509, tabela 8.3 t. Wiślicz, Tło społeczne procesów o czary w Kleczewie i okolicy. Próba ujęcia liczbowego,

w: Cywilizacja prowincji Rezczypospolitej szlacheckiej, red. A. Jankowski, A. klonder, Byd-goszcz 2004, s. 231.

4 J. Wijaczka, Procesy o czary w regionie świętokrzyskim w XVII–XVIII wieku, w: Z przeszło-ści regionu świętokrzyskiego od XVI do XX wieku. Materiały konferencji naukowej, Kielce, 8 kwietnia 2003, red. J. Wijaczka, kielce 2003, s. 71.

5 B. Baranowski, O hultajach, wiedźmach i wszetecznicach. Szkice z obyczajów XVII i XVIII w., łódź 1988, s. 96.

6 M.in.: W. Behringer, Witches and Witch-Hunts. A Global History, Cambridge 2005, s. 153.


nych, po rzeszy, państw uczestników polowania na czarownice w Europie wczesnonowo-żytnej. nie jest to prawdą, nowsze bowiem badania polskie pozwalają znacznie obniżyć tę liczbę, do około 3000 – 4000 ofiar7. Autorzy recenzowanej pracy nie wymienili wprawdzie w wykazie literatury żadnej polskiej pozycji, ale stwierdzili wyraźnie (s. 79), że dotychczas szacowana liczba 10 000 ofiar na terytorium rzeczypospolitej jest zbyt wysoka.

najobszerniejszy, siódmy rozdział poświęcony został przedstawieniu poważnych na-ukowych rozważań zmierzających do wyjaśnienia, dlaczego w ogóle doszło w Europie do spalenia kilkudziesięciu tysięcy osób oskarżonych o czynienie czarów szkodliwych i zawieranie paktu z diabłem. Autorzy zwrócili uwagę na liczne czynniki, które choćby sprzyjały rozprzestrzenianiu się wiary w realne istnienie czarownic wśród społeczeństwa europejskiego.

W rozdziale ósmym rita Voltmer i Walter rummel podjęli próbę wyjaśnienia histo-rycznego fenomenu „prześladowania czarownic”. W rozdziale tym autorzy m.in. wskazali, że nie jest prawdą, jakoby inkwizycja hiszpańska, jak to się dosyć powszechnie przyjmuje, prowadziła na szeroką skalę polowanie na czarownice. od 1478 do 1610 r. inkwizycja hisz-pańska skazała na karę śmierci 50 osób sądzonych w procesach o czary, a po 1610 r. pod jej kierownictwem nie odbył się już żaden proces. Dla porównania trzeba dodać, że w samej Hiszpanii w latach 1610–1625 sądy świeckie wysłały na stos prawie 200 osób uznanych za czarownice i czarowników (s. 123).

Praca rity Voltmer i Waltera rummela, jak przystało na wydawnictwo popularnonauko-we, jest napisana w sposób klarowny i przystępny. Sumuje najnowszy stan badań, w związ-ku z czym jest solidnym kompendium dotychczasowej wiedzy na temat procesów o czary przeprowadzonych we wczesnonowożytnej Europie. książka ta zatem jest jak najbardziej godna polecenia wszystkim zainteresowanym fenomenem procesów o czary w Europie XVi–XViii w., w tym studentom historii i prawa.

jacek Wijaczkatoruń

7 M. Pilaszek, Procesy o czary w Polsce, s. 510.


MoNiqUe Cottret, tuer le tyrann? le tyranicide danS l’europe moderne, Fayard, Paris 2009, ss. 450

W ostatnich dwóch dziesięcioleciach, w okresie po upadku komunistycznego totali-taryzmu, do tematu „tyranii” sięgali i sięgają politolodzy, filozofowie polityki, historycy, a także różnego rodzaju intelektualiści. na tym tle praca Monique Cottret, Tuer le tyrann? Le tyranicide dans l’Europe moderne, jest publikacją godną uwagi. Autorka, francuska his-toryczka, znana z wielu publikacji poświęconych kulturze politycznej i historii idei Europy Zachodniej w epoce wczesnonowożytnej, w swej najnowszej książce poruszyła problem uniwersalny: w jaki sposób rządzeni mogą – czy też raczej: powinni – przeciwstawiać się najcięższym nadużyciom popełnianym przez rządzących; nadużyciom określanym od cza-sów greckiego antyku poprzez łacińskie średniowiecze mianem „tyranii”. Dokładniej cho-dzi o kwestię: na ile prawo oporu wobec nadużyć władzy przysługuje poddanym?, zwłasz-cza zaś o kwestię: czy i w jakich sytuacjach w świetle teorii prawnych i koncepcji z zakresu filozofii politycznej mord na władcy-tyranie jest dopuszczalny?

ramy chronologiczne książki Cottret wyznacza epoka wczesnej nowożytności. Autor-ka rozpoczęła przegląd problematyki tyranobójstwa od renesansowej italii – konkretnie od politycznego zabójstwa-zamachu na oskarżanego o zapędy tyrańskie władcy Florencji Aleksandra de Medici w 1537 r., zakończyła zaś na Wielkiej rewolucji Francuskiej, na eg-zekucji skazanego na gilotynę w majestacie prawa za tyrańskie machinacje Ludwika XVi Burbona w 1793 r. Jak z tego wynika, Monique Cottret nie ograniczyła się do przedstawie-nia przypadków i kontekstu tzw. tyranobójstwa wyłącznie we wczesnonowożytnej Francji, choć głównie na jej dziejach skoncentrowała uwagę. Między innymi szeroko omówiła naj-słynniejsze polityczne zabójstwa na francuskich królach: Henryku iii Walezjuszu w 1589 r. i Henryku iV Burbonie w 1610 r., oraz kryjące się za nimi motywacje zamachowców. oprócz tego autorka nawiązała do przykładów oporu poddanych wobec angielskich wład-ców oskarżanych o tyranię, zwłaszcza zaś do wyroku śmierci na karola i Stuarta w 1649 r. – określanego przez ówczesnych regalistów w Anglii i Europie mianem „mordu sądowe-go”. na marginesie Corttret poruszyła również problematykę interpretowanych jako akcje tyranobójcze zamachów stanu w innych krajach, np. w osiemnastowiecznej rosji, jednak przypadki te ukazała głównie z perspektywy współczesnych komentatorów francuskich.

książka składa się z pięciu części. Pierwsza, „Les enfants de Judith et de Brutus”, po-święcona jest antycznym, średniowiecznym oraz wczesnorenesansowym korzeniom kon-cepcji tyranobójstwa, a także rozmaitym jego aspektom wyartykułowanym w czasach rozkwitu renesansowego humanizmu, narodzin reformacji i w początkowym okresie krwa-wych wojen religijnych w XVi stuleciu. Część druga, „Judith triomphante”, koncentruje się wokół problematyki tyranobójstwa w kontekście dalszego ciągu wojen religijnych w dru-


giej połowie XVi i na początku XVii w., głównie w niderlandach walczących z jarzmem hiszpańskiego panowania o swobody religijne, a także w Anglii u schyłku rządów Elżbiety Wielkiej. tu Corttret przedstawiła m.in. kazus uwięzionej w Anglii, a wcześniej zdetroni-zowanej w Szkocji Marii Stuart, początki panowania dynastii Stuartów na tronie angiel-skim, a także przypadek Francji ogarniętej powracającymi falami konfliktów konfesyjnych pomiędzy katolikami a hugenotami. Część trzecia, „L’horreur du tyrannicide”, koncentruje się na pierwszej połowie XVii w. rozpoczyna się od szeroko zarysowanego tu kontek-stu tyranobójczego zamachu na życie króla Francji Henryka iV Burbona, potem prowadzi poprzez meandry konfliktu na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych, następnie zaś wojny w latach czterdziestych między królem a Parlamentem w Anglii, której kulminacją był sądowy proces i wspomniany już wyrok śmierci na karola i Stuarta. Część czwarta, „Les aleas du refolue”, obejmuje mniej więcej stuletni okres – od połowy XVii do połowy XViii w. Jego początek to czasy, które w Anglii mimo zmęczenia krwawymi wydarzeniami wojny domowej, a także – jak wynika z rozważań thomasa Hobbesa1 – przesytu naduży-wania pod adresem rządzących przez rządzonych epitetu „tyran”, nie były wolne od aktów czynnego oporu wobec oskarżanych o tyranię władców. najlepszym przykładem – szeroko omówionym przez Corttret – była tzw. Sławetna rewolucja 1688 r. Podobnie we Francji – długi okres absolutnych rządów Ludwika XiV Burbona, „króla-Słońce”, nie był wolny od stawianych mu zarzutów o tyranię. Autorka zakończyła tę część książki naszkicowa-niem ambiwalentnych refleksji dwóch wybitnych filozofów epoki oświecenia: Monteskiu-sza i Woltera, na temat „tyranobójstwa egzotycznego” (przykłady turcji-orientu i rosji). Wreszcie część piąta, „L’improbable retour du tyrannicide”, koncentruje się głównie na dwóch tyranobójczych akcjach. Po pierwsze, na nieudanym zamachu na życie Ludwika XV Burbona w 1757 r. oraz surowym wyroku na zamachowca roberta François Damiensa i równie surowej ocenie tych wydarzeń przez oświeceniowych intelektualistów. Drugim szeroko omówionym w pracy problemem jest kontekst „mordu sądowego” na Ludwiku XVi w 1793 r. Corttret starała się w tym rozdziale odpowiedzieć na pytanie, jakie czynniki w polityce i kulturze politycznej Francji i Europy Zachodniej przyczyniły się w drugiej połowie XViii w. do apologii i wręcz gloryfikacji tyranobójstwa – zarówno w formie nie-legalnego zamachu, jak i usankcjonowanej prawem akcji sądowej.

Bez wątpienia recenzowana książka imponuje właśnie szerokim ujęciem porównaw-czym tematyki: swobodnym przechodzeniem autorki od jednego do innego przypadku ty-ranobójstwa oraz kryjących się za nimi motywacji tyranobójców, odwołujących się czasem do skomplikowanych koncepcji filozoficzno-politycznych, do wątków biblijnych (Judyta i Holofernes) i antycznych (Brutus i Juliusz Cezar) oraz uzasadnień prawnych. Co przy tym istotne, Tuer le tyran? – bez wątpienia monografia naukowa, wyposażona w aparat naukowy (przypisy, obszerna bibliografia) – nie jest bynajmniej klasycznym opracowaniem z zakresu historii idei. Jest raczej – jak stwierdziła autorka – „historią jednej idei – idei tyranobójstwa” (s. 413 i n.), przedstawionej w szerokim kontekście mentalności i kultury politycznej epoki wczesnej nowożytności. Historią jednej idei, ukazaną nie z perspektywy gabinetowych myślicieli: ojców-klasyków filozofii politycznej, lecz raczej z perspekty-wy czytelników zarówno prac autorów wczesnonowożytnych, jak i ksiąg z epok wcześ-

1 Zob. omówienie problematyki w: i. kąkolewski, Melancholia władzy. Problem tyranii w eu-ropejskiej kulturze politycznej XVI stulecia, Warszawa 2007, s. 422 n.


niejszych – od Biblii po rozprawy niccolò Machiavellego i Saint Justa. Czytelników, do których grona zaliczyć trzeba także samych tyranobójców. Przy tym, co istotne, autorka przeanalizowała nie tylko wczesnonowożytne koncepcje filozoficzno-polityczno-prawne, lecz także wątki tyranobójcze w ówczesnej literaturze pięknej i w dziełach teatralnych oraz malarstwie (zob. zwłaszcza s. 45–47, 200–204, 265–267).

Dlatego też należy się cieszyć, że książka Monique Cottret ukaże się wkrótce nakładem Wydawnictwa „Czytelnik” w tłumaczeniu na język polski, i to nie tylko ze względu na walor dobrze dobranej i ciekawie opisanej tematyki, która może znaleźć zainteresowanie w szerszym kręgu odbiorców. Jako bowiem opracowanie naukowe może ona wejść również do kanonu lektur zalecanych studentom przez akademickich nauczycieli (historyków i poli-tologów), stanowiąc równocześnie dla nich ważną pomoc w ich własnych badaniach.

igor kąkoleWSkiwarszawa


polniScH-öSterreicHiScHe kontakte SoWie militärbündniS-Se 1618–1918 SympoSium und abendVortrag 11. und. 12. Septem-ber 2008, aCta HeeresgesCHiCHtLiCHes MUseUM, wieN 2009,

ss. 292

Dwie wiedeńskie instytucje, Muzeum Historii Wojska i tamtejsze Centrum naukowe Polskiej Akademii nauk, podjęły się organizacji cyklu konferencji dotyczących politycz-nych i militarnych stosunków polsko-austriackich w czasach nowożytnych. Pierwsze z tych spotkań odbyło się w 2008 r. i materiały tej sesji niedawno ukazały się drukiem. obejmują one 13 referatów wygłoszonych przez siedmiu historyków austriackich i siedmiu polskich oraz słowo wstępne dyrektorów Heeressgeschichtliches Museum dr. M. Christiana ortnera i Centrum PAn prof. Bogusława Dybasia. oprócz celów badawczo-naukowych ważnym zadaniem tych spotkań ma być możliwość nawiązania bliższych kontaktów przez młod-szych historyków z obu krajów. Zasięg chronologiczny omawianej publikacji nominalnie obejmuje okres od 1618 r. (wybuch wojny trzydziestoletniej) do 1918 r. (koniec istnienia monarchii austro-węgierskiej). Faktycznie znajdujemy tu jednak także rozważania doty-czące stosunków jagiellońsko-habsburskich w XVi w. Jak słusznie zauważył M. Christian ortner, referaty podejmują trzy zagadnienia: stosunki polityczne i współpracę wojskową między rzecząpospolitą a krajami monarchii habsburskiej w XVi–XViii w. (do 1772), postawę Austrii wobec sprawy polskiej w okresie rozbiorów (1772–1914), ze szczególnym uwzględnieniem problematyki galicyjskiej i udziału Polaków w austriackich siłach zbroj-nych, wreszcie politykę Austrii w obliczu polskich dążeń niepodległościowych w czasie i wojny światowej. niejako poza tą tematyką mieści się pierwszy referat wygłoszony przez dyrektora Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie Janusza Ciska, zapoznający czytelnika z historią i zbiorami tej instytucji.

Zasadniczą część zbioru otwiera syntetyczny artykuł Christopha Augustynowicza, da-jący obraz politycznych stosunków i kontaktów habsbursko-polskich w XVi–XViii w. Postępujące od 1515 r. zbliżenie obu państw wiązał autor z narastającym zagrożeniem ze strony turcji. Zwrócił też jednak uwagę na nieporozumienia i sprzeczności interesów. na szczególną uwagę zasługuje przedstawienie zabiegów Marcina kromera o zwrot tzw. sum neapolitańskich, czyli spadku po królowej Bonie. Wnikliwie omówiono także starania Habsburgów o polską koronę podczas pierwszych bezkrólewi (Augustynowicz jest autorem odrębnej monografii poświęconej tej problematyce). Współdziałanie (także na płaszczyź-nie militarnej) między rzecząpospolitą a Cesarstwem w XVii w. ukazano na szerokim tle rywalizacji francusko-habsburskiej owej epoki. Autor dostrzegł, że od początku XViii w. miejsce Polski, jako sojusznika Austrii przeciw turcji, stopniowo zajmowała rosja. Szcze-gółowo omawiając postawę dworu wiedeńskiego wobec bezkrólewia z 1733 r., pisał wpraw-


dzie o układzie z sierpnia tegoż roku, przewidującym wspólną interwencję zbrojną rosji i Austrii w sprawy polskie, nie dodał jednak, że w Wiedniu od początku nie zamierzano dotrzymać tej umowy i ostatecznie wojska austriackie nie wkroczyły do Polski. Przecho-dząc do wydarzeń z okresu rozbiorów rzeczypospolitej, podkreślił, że to jednak cesarzowa Maria teresa jako pierwsza zagarnęła część ziem polskich, choć później niektórzy spo-śród magnatów właśnie w Austrii widzieli ewentualnego protektora (tzw. partia galicyjska). Dopiero niezręczna polityka cesarza Józefa ii doprowadziła do pojawienia się w Galicji silnych nastrojów antyaustriackich.

Claudia reichl-Ham poruszyła problematykę austriacko-polskich sojuszy wojskowych w drugiej połowie XVii w. Podkreśliła rolę dyplomaty Franza von Lisoli w nakłonieniu cesarza Ferdynanda, a następnie Leopolda i do opowiedzenia się po stronie Polski w jej konflikcie ze Szwecją w czasach tzw. potopu. Wiele miejsca poświęciła też współdziałaniu wojsk cesarskich i polskich podczas kampanii duńskiej z 1658–1659 r. Przechodząc do kompleksu wydarzeń związanych z odsieczą wiedeńską 1683 r., zwróciła uwagę, że począt-kowo na dworze wiedeńskim liczono na bliższe współdziałanie z państwem moskiewskim (preliminaria układu rosyjsko-austriackiego z 22 października 1675 r. przewidywały nie tylko wspólną obronę przeciw turcji, w tym i rzeczypospolitej, lecz także zachowanie starodaw-nych polskich wolności!). Póżniej Austria była jednak głównie zainteresowana konfliktem z Francją i zabiegi dyplomacji polskiej oraz rosyjskiej o szerszą antyturecką koalicję były bezowocne. Zmiana postawy Wiednia nastąpiła dopiero wobec bezpośredniej agresji turec-kiej wiosną 1683 r. omawiając kampanię wiedeńską, autorka zaznaczyła, że cesarz Leopold i przekazał Janowi iii Sobieskiemu dowództwo nad połączonymi siłami zbrojnymi koalicji. Zaakcentowała, że po zwycięskiej bitwie karol Lotaryński nalegał na jak najszybszy pościg za rozbitą armią turecką, Jan iii zdecydował się jednak na wejście do Wiednia, zwłaszcza że jego żołnierze zajęci już byli rabunkami w obozie tureckim. nieco złośliwie dodała, że nieprzypadkowo większość zagarniętych wówczas łupów znajduje się obecnie w muzeach krakowa i Warszawy. odrębne miejsce zajmuje sprawa słynnego spotkania cesarza z królem polskim. Chłodne przyjęcie, z jakim miał się spotkać Jan iii, mogło bowiem wynikać z obaw Leopolda i, że Sobieski zamyśla o koronie węgierskiej dla swego syna Jakuba. Jest przy tym rzeczą charakterystyczną, że cesarz bynajmniej nie uważał, aby zachował się wyniośle, i był przekonany, iż spotkanie upłynęło w przyjacielskiej atmosferze. rozczarowany był nato-miast Jan iii i jego polskie otoczenie. Można było tu dodać, że wynikało to z odmiennej mentalności i całkowitej obcości dla Polaków zasad sztywnej cesarskiej etykiety.

Autorka krótko przedstawiła dalsze losy wojny z turcją, akcentując nieudane polskie próby opanowania Mołdawii, wynikające m.in. z faktu, że turcy unikali walnych bitew, a armia polska nie była przygotowana do dłuższych kampanii i zdobywania twierdz. Wspo-mniała też udział księcia Eugeniusza Sabaudzkiego w wyniesieniu na tron Augusta ii Wetti-na, a także poparcie tej kandydatury przez cara Piotra i (to stwierdzenie, w świetle nowszej polskiej literatury, opartej na archiwaliach rosyjskich, jest zbyt daleko idące). Wypada się zgodzić z autorką, że dopiero klęska pod Zentą skłoniła turcję do podjęcia rokowań poko-jowych. Stwierdzenie, że po pokoju w karłowicach w 1699 r. Austria przestała się intereso-wać sprawami polskimi (s. 118), chyba jednak jest zbyt daleko idące.

Do tematyki poruszanej w omówionym tu referacie sięgnęli też dwaj polscy historycy wojskowości: Mirosław nagielski i konrad Bobiatyński poddali analizie dowodzenie woj-skami przez karola Lotaryńskiego i Jana iii podczas kampanii wiedeńskiej 1683 r. Zwrócili


uwagę, że początkowo książę karol zamierzał wystąpić ofensywnie przeciw zbliżającym się siłom tureckim, ostatecznie jednak pod naciskiem innych członków rady Wojennej przyjęto plan obronny. Autorzy ocenili jego działalność w pierwszym etapie wojny bardzo pozytywnie. Ważne było zwłaszcza utrzymanie mostów na Dunaju, co umożliwiło szybką przeprawę spieszącej z odsieczą armii polskiej. Stwierdzili, że obaj wodzowie opracowa-li jednocześnie i niezależnie od siebie plan uderzenia na turków od strony zachodniej, przy czym karolowi Lotaryńskiemu chodziło o jak najszybsze wprowadzenie odsieczy do Wiednia, a Janowi iii o rozbicie sił tureckich w walnej bitwie i odcięcie im drogi odwro-tu. W samej bitwie znaczącą rolę odegrały oddziały dowodzone przez księcia karola na lewym skrzydle, aż do godziny 16 to na nich spoczywał główny ciężar walki. W istocie bitwa wiedeńska, z racji rozciągniętego frontu i przeszkód terenowych, była początkowo szeregiem starć poszczególnych jednostek. Jan iii zauważył słabnięcie sił tureckich na pra-wym skrzydle (pod naciskiem karola Lotaryńskiego) i dopiero wtedy, tuż po godzinie 16 zdecydował się na rozstrzygający atak husarii w celu przełamania frontu i rozbicia lewego skrzydła turków. obaj autorzy, podobnie jak Claudia reichl-Ham, też zwrócili uwagę, że po zwycięstwie nie ścigano uciekających żołnierzy tureckich.

Punktem wyjścia artykułu tomasza Ciesielskiego o kontaktach wojskowych polsko- -austriackich w czasach saskich (1697–1763) jest konkluzja referatu Claudii reichl-Ham o spadku zainteresowania w Wiedniu sprawami polskimi po pokoju karłowickim z 1699 r. Wyraźniej można było jednak zaznaczyć, że miejsce słabej militarnie Polski, jako sojuszni-ka Austrii w walce z turcją, zajęła wówczas rosja. Autor podkreślił, że po 1740 r. doszło do zmiany priorytetów w polityce habsburskiej, najważniejszą rzeczą stała się nie kwestia bałkańska, lecz zagrożenie ze strony Prus i próby odzyskania Śląska. Jest rzeczą charakte-rystyczną, iż w Wiedniu nie widziano wówczas w rzeczypospolitej potencjalnego sojusz-nika, mimo że z racji położenia geopolitycznego mogłaby ona istotnie zagrozić Prusom. Decydowała o tym słabość militarna Polski. Do roli regionalnego sojusznika bardziej nada-wała się Saksonia, która mogła wystawić do 45 000 żołnierzy. Po przejęciu armii saskiej przez Prusy w okresie wojny siedmioletniej, Austria i Francja utrzymywały jednak korpus saski w służbie Augusta iii, w skład którego wchodziły też trzy regimenty polskich ułanów. na zakończenie autor zwrócił uwagę na coraz częstszą służbę Polaków z dobrych rodzin w armii cesarskiej (m.in. Aleksander Sułkowski, Józef de Witte). Zabrakło tu wzmianki o austriackim generale Andrzeju Poniatowskim.

natomiast od tej właśnie postaci zaczął swój referat Michał Baczkowski. Przedstawił w nim służbę Polaków w armii austriackiej w czasie wojen z Francją w latach 1792–1815. Zajął się zarówno służbą wojskową poborowych z ziem zaboru austriackiego (łącznie ich liczba mogła dochodzić do 200 000–220 000; może to robić wrażenie, jeśli się pamięta o kłopotach z wystawieniem stutysięcznej armii polskiej w czasach Sejmu Wielkiego), jak i z korpusem ochotniczym, w którym znalazło się około 11 000 Polaków. Wartość bojowa żołnierza polskiego była niewielka, masowe były zwłaszcza dezercje, co autor wiązał jed-nak nie z poczuciem narodowym, lecz z brakiem tradycji obowiązkowej służby wojsko-wej w dawnej rzeczypospolitej. Pobór traktowany był jako nieszczęście. także oficerowie polscy nie zajmowali wyższych stanowisk (tylko jeden został dowódcą brygady i trzech dowódcami regimentów).

Syntetyczny referat Lothara Höbelta o polityce Habsburgów wobec kwestii polskiej w latach 1772–1918 powinien się oczywiście znaleźć przed artykułem Michała Baczkow-


skiego, jako otwierający problematykę dotyczącą miejsca Galicji w monarchii austro-wę-gierskiej. Lothar Höbelt rozpoczął swoje interesujące uwagi od przypomnienia, że od po-czątku XVi w. politykę Habsburgów względem Polski określały ich zabiegi o tron polski, szukanie w rzeczypospolitej sprzymierzeńca, wreszcie traktowanie jej jako państwa bufo-rowego. Do 1772 r. Polska była, ogólnie rzecz biorąc, traktowana w Wiedniu jako miły, nieuciążliwy sąsiad. Dylematem austriackiej polityki od 1772 r. był, zdaniem autora, roz-biór Polski lub turcji. rozbiory rzeczypospolitej były wprawdzie sprzeczne z dotych-czasowymi założeniami polityki dworu wiedeńskiego, ale traktowano je jako mniejsze zło. inaczej trzeba by było poświęcić turcję, która stopniowo też stawała się państwem buforowym między rosją a Austrią. Słuszne jest stwierdzenie, że Galicja nie przedsta-wiała dla Wiednia żadnych większych korzyści, głównym bowiem celem było odzyska-nie Śląska (w polskiej historiografii zwrócił już na to uwagę Emanuel rostworowski). Charakterystyczne jest tu przypomnienie, że jeszcze w czasach napoleońskch Metternich myślał o zamianie Galicji na posiadłości śródziemnomorskie. Höbelt zaakcentował też znany skądinąd fakt, że Polska stanowiła w pierwszej połowie XiX w. zwornik soju-szu trzech czarnych orłów (Austrii, rosji i Prus). Zdaniem autora istotnym czynnikiem wpływającym na politykę austriacką w drugiej połowie XiX w. był fakt, że nie musiała ona liczyć się z możliwością wybuchu polskiego powstania w Galicji (z wyjątkiem lat 1846–1848). natomiast wobec stopniowego pogarszania się stosunków z rosją zaczęto rozważać możliwość gry polską kartą. ostatecznie zdecydowano się na to w przeded-niu i wojny światowej. Höbelt wskazał tu na wizytę Józefa Piłsudskiego u szefa sztabu X korpusu we Lwowie we wrześniu 1906 r.

Artykuł Jana rydla o Polakach w armii austro-węgierskiej stanowi kontynuację referatu Michała Baczkowskiego. Dlatego też obie te pozycje powinny być zamieszczone bezpo-średnio po sobie. Główne stwierdzenia dotyczą złego stanu zdrowotnego rekrutów z Ga-licji (co wynikało z niskiego poziomu życia), stosunkowo niewielkiego udziału oficerów pochodzenia polskiego w korpusie oficerskim i braku możliwości awansu na najwyższe stanowiska dowódcze (choć 131 polskich oficerów osiągnęło stopień generała). na uwa-gę zasługuje opinia o stosunkowo pozytywnej ocenie służby wojskowej przez rekrutów (w przeciwieństwie do przełomu XViii/XiX w.). Wynikało to m.in. z zapewnienia żołnie-rzom względnie dobrych warunków materialnych, co nie było bez znaczenia dla uboższych warstw ludności Galicji. Autor podkreślił też pełną akceptację dla wyboru kariery oficer-skiej w społeczeństwie galicyjskim w okresie autonomii. Szczególnie cenne są ustalenia, że wśród polskich uczniów akademii wojskowych przeważali synowie urzędników (30%), wojskowych (28,5%) i mieszczan (kupców i rzemieślników) – 17%. Dopiero na czwartym miejscu spotykamy przedstawicieli warstwy ziemiańskiej (14,4%).

M. Christian ortner ukazał umundurowanie polskich Legionów z czasów i wojny świa-towej, m.in. na podstawie wybranych obiektów z wiedeńskiego Heeresgeschichtliches Mu-seum. Przy okazji przedstawił też podstawowe informacje o losach tej formacji wojskowej. Dla polskiego czytelnika zaskoczeniem może być stwierdzenie, że początkowo wśród le-gionistów były kłopoty z utrzymaniem dyscypliny i nie zawsze wykonywali oni rozkazy swych austriackich przełożonych. Dlatego też doszło ostatecznie do sformowania Pierw-szej Brygady Legionów pod dowództwem Józefa Piłsudskiego.

Znacznie szerzej problematyką legionową zajął się Jerzy Gaul. na podstawie materiałów austriackich służb wywiadowczych podjął analizę oczekiwań (przeważnie nadmiernych),


jakie miały one wobec polskich formacji wojskowych i ich stosunek do działań Legio-nów. Wskazał, że w 1914 r. Austriacy spodziewali się wybuchu antyrosyjskiego powstania w królestwie Polskim. Po niepowodzeniu tych planów jedynie interwencje wpływowych polityków polskich (ale też ukraińskich!) w Wiedniu skłoniły naczelne dowództwo do wy-rażenia zgody na utworzenie Legionów (wywiad austriacki był temu przeciwny, sugerując inne rozwiązania). nie spełniły się jednak nadzieje na masowy napływ ochotników z za-boru rosyjskiego, co wywołało rozczarowanie w kręgach austriackiego wywiadu. Jednak także Polacy traktowali nieufnie oficerów z tych tajnych służb. Mimo to Austriakom udało się wprowadzić na niektóre wysokie stanowiska w Legionach polskich oficerów swego wywiadu (m.in. Włodzimierza Zagórskiego). Autor podkreślił, że to polscy, lojalni wobec Austrii politycy rozciągnęli nad Legionami „parasol ochronny”.

Polityka Austrii w sprawie polskiej zmierzała, zdaniem Jerzego Gaula, do utrzyma-nia status quo. Stąd też brała się niechęć służb wywiadowczych do wszelkich projektów rozwiązania polsko-austriackiego, a pod pewnymi względami polityka władz niemieckich w zagarniętej części zaboru rosyjskiego była bardziej liberalna wobec Polaków niż ad-ministracji austriackiej (przykłady na to nie w pełni jednak przekonują). Porażką służb wywiadowczych był fakt, że nie udało się nakłonić Piłsudskiego (we wrześniu 1916) do utworzenia polskiego korpusu posiłkowego u boku państw centralnych. Wywiad austriacki zdawał sobie też sprawę z ograniczoności aktu z 5 listopada 1916 r. i z komplikacji, jakie mogą z tego wyniknąć, zwłaszcza że upadek caratu w rosji (luty 1917) wpłynął na zmianę nastrojów w społeczeństwie polskim na korzyść Ententy. Wywiad był też świadomy, że internowanie Piłsudskiego wzmocni tylko jego legendę. Dostrzegał również stopniowe na-rastanie niechęci do państw centralnych w królestwie Polskim w 1918 r. Dlatego też sprze-ciwiał się sugestiom, wysuwanym nawet i przez niektórych polityków austro-węgierskich, włączenia Galicji do przyszłego państwa polskiego, pozostającego w mniej lub bardziej ścisłym związku z Austro-Węgrami.

tamara Scheer przedstawiła różne aspekty austro-węgierskiej polityki okupacyjnej na ziemiach polskich zajętych w 1915 r. (gubernie piotrkowska, kielecka, radomska i lubelska) na szerszym tle innych terytoriów zajętych wówczas przez Austrię. Wskazała, że admini-stracja austriacka chętnie (i skutecznie) tworzyła stereotyp instytucji wspierającej polskie aspiracje samorządowo-kulturalne. W rzeczywistości zależało jej przede wszystkim na utrzymaniu spokoju na zapleczu frontu i dostarczaniu zaopatrzenia dla armii (także i po-przez rekwizycje). Bardzo interesująca jest charakterystyka poszczególnych grup społe-czeństwa polskiego sporządzona przez ówczesnego komendanta Częstochowy. uważał on, że inteligencja jest zaangażowana politycznie, duchowieństwo niezwykle pasywne, miesz-czaństwo obojętne, chłopstwo obawia się poboru do przyszłej polskiej armii i zarzeka się, że nie będzie walczyć przeciw rosjanom, a Żydzi nie życzą sobie polskiego rządu, gdyż nie chcą służyć (w wojsku?). Autorka potwierdziła fakt, że stosunki między władzą okupacyjną a polskim społeczeństwem w miarę upływu wojny coraz bardziej się pogarszały. Wynika-ło to, jej zdaniem, niezależnie od eksploatacji gospodarczej, od braku perspektywicznego rozwiązania sprawy polskiej. interesująca może być konstatacja, że sukcesy państw cen-tralnych na froncie wschodnim były tak wielkie i niespodziewane, że nie zdążono przygo-tować odpowiednich projektów dotyczących przyszłości ziem polskich (jest to opinia jed-nego z urzędników w naczelnym dowództwie wojsk austriackich). tamara Scheer zwróciła jednak uwagę na rywalizację niemiecko-austriacką na terenach królestwa Polskiego. tu


pozycja rzeszy z racji jej potencjału militarnego i sukcesów wojskowych była wyraźnie mocniejsza i politycy austriaccy musieli się coraz bardziej liczyć z opinią Berlina.

tomasz reichl przypomniał działalność wojskowej administracji austriackiej opieku-jącej się grobami poległych (także wrogów!) w Małopolsce i budowę licznych cmentarzy wojennych, będących nieraz wysokiej klasy dziełami sztuki. Ewa Cwanek-Florek opro-wadziła natomiast czytelnika po Wiedniu, przedstawiając pomniki, dzieła sztuki, tablice pamiątkowe, nazwy ulic związane z Polakami zasłużonymi dla tego miasta i całej Austrii (m.in. Jan iii Sobieski, Franciszek kulczycki, Stanisław Potocki, ułani z 13. regimentu, który odznaczył się w bitwie pod Custozą w 1866 r.).

należy stwierdzić, że otrzymaliśmy cenną pozycję, która nie tylko wnosi sporo nowych informacji źródłowych, lecz także porządkuje znane dotychczas fakty i pozwala z szerszej europejskiej perspektywy spojrzeć na wzajemne stosunki dwóch państw, które przez dłu-gi czas, granicząc ze sobą, utrzymywały bliskie więzi. Charakterystyczne jest, że nawet w XiX w., kiedy to rzeczpospolita m.in. za sprawą Austrii przestała istnieć jako odrębny organizm państwowy, społeczeństwo polskie pokładało właśnie w Habsburgach nadzieje na odbudowę ojczyzny (choćby w ramach Austro-Węgier). oczywiście wynikało to z sze-rokiej autonomii, jaką zyskała Galicja w drugiej połowie tegoż stulecia. odczuwam tu jed-nak brak referatu o wcześniejszej głębokiej nieufności szlacheckiego społeczeństwa wobec dynastii habsburskiej, którą w XVi–XVii w. podejrzewano o chęć wprowadzenia w Polsce nienawistnego absolutyzmu (mimo to była grupa magnatów, którą można określić jako stronnictwo prohabsburskie). Można było także wyraźniej przypomnieć, że w pierwszej połowie XiX w. (przynajmniej do czasów rosyjskich represji po powstaniu listopadowym i następnie styczniowym) to chyba Austriacy cieszyli się najgorszą opinią jako germaniza-torzy narzucający swój system centralizacyjny, tak obcy polskim tradycjom.

na szczególne podkreślenie zasługuje staranne opracowanie tej pozycji pod względem naukowym i graficznym, a także bardzo bogata szata ilustracyjna, ściśle związana z treścią poszczególnych artykułów. Wyraźnie odczuwa się jednak brak indeksu osób.

jerzy dygdałatoruń


JózeF zaCzyński, WSpomnienia z Wojny roSyjSko-tureckiej 1877–1878, oPraCował do drUkU, wstęPeM i PrzyPisaMi

oPatrzył aNdrzeJ roMaNow, gdańsk 2009, ss. 143

Dziewiętnastowieczne losy Polaków to w dużym stopniu dzieje emigracji, zarówno „wielkiej” – politycznej, popowstaniowej, związanej z nadziejami na kontynuowanie walki o wolność, jak i tej „małej”, często zaoceanicznej, w poszukiwaniu lepszego jutra. Polscy wychodźcy często brali udział w ważnych dla swej epoki wydarzeniach jako ich aktywni uczestnicy lub tylko bierni obserwatorzy. Jednym z tych, wciągniętych w wir zdarzeń euro-pejskich, był Józef Zaczyński – prowincjonalny lekarz i aptekarz, od lat zasiedziały w Buł-garii, wcześniej aktywny, choć raczej szeregowy uczestnik Wielkiej Emigracji, świadek konstantynopolitańskiej śmierci Mickiewicza i lekarz wojskowy w czasie wojny krymskiej. Jako dojrzały już człowiek znalazł się w centrum wojny turecko-rosyjskiej, której główne zmagania toczyły się w Bułgarii. Jego doświadczenia i obserwacje poczynione w trakcie walk stały się podstawą wspomnień, które do druku przygotował Andrzej romanow.

Powstała po 10 latach od opisywanych zajść relacja polskiego emigranta rozpoczyna się wraz z początkiem rosyjsko-tureckich działań zbrojnych. Początkowo Zaczyński opisał stosunki panujące w niewielkim miasteczku kazanłyk, znajdującym się pod panowaniem tureckim, następnie zaś wydarzenia rozgrywające się w toku zmagań militarnych, gdy teren ten stał się zapleczem pobliskiego frontu. W końcu przedstawił sytuację miasta i okolicy podczas okupacji rosyjskiej. Z uwagi na to, że Zaczyński, z racji swej profesji, znajdował się zawsze w centrum zdarzeń jako organizator pomocy medycznej dla obu walczących stron, jego wspomnienia opisują konflikt od strony zaplecza. Bezstronna obserwacja Polaka pozwala poznać grozę wojny dla ludności cywilnej (np. opisy ówczesnych uchodźców, czystek etnicznych itp.). opowiadanie polskiego emigranta jest cenne również ze względu na opis kontaktów towarzyskich z rosyjską kadrą dowódczą, po zajęciu Bułgarii przez woj-ska Aleksandra ii. Chociaż były to spotkania epizodyczne, to jednak przedstawione zostały charakterystyki pierwszoplanowych postaci toczonego konfliktu. Jako źródło historyczne Wspomnienia są materiałem do poznania stosunków panujących na bułgarskiej prowincji w czasie wojny wschodniej w latach 1876–1877, życia codziennego w czasie toczonego konfliktu, przybliżenia metod i organizacji pomocy medycznej, a także ówczesnej obycza-jowości w kontaktach pomiędzy przedstawicielami cywilizacji europejskiej (dr Zaczyński i wywodzący się z elit arystokratyczno-szlacheckich dowódcy rosyjscy – w dużej części Polacy) w egzotycznym dla dziewiętnastowiecznych Europejczyków środowisku, jakim była wyzwalana spod wielowiekowego jarzma osmańskiego Bułgaria.

na słowa pochwały zasługuje opracowanie merytoryczne prezentowanego tekstu. Wspomnienia Zaczyńskiego poprzedza gruntownie przygotowany wstęp, przedstawiający


bliżej postać lekarza-emigranta oraz tło historyczne opisywanych przez niego wydarzeń. Liczne przypisy objaśniające i uzupełniające wiadomości najlepiej poświadczają rzetelność pracy wykonanej przez edytora. Aparat naukowy przedstawia się imponująco, znajdują się tu odwołania do materiałów chronionych w archiwach rosyjskich, polskich oraz polskiej i zagranicznej (rosyjskiej, bułgarskiej, niemieckiej) historiografii, której wykaz umieszczo-no na końcu recenzowanego dzieła. książka została też zaopatrzona w indeks osób i nazw geograficznych, który ułatwia potencjalne poszukiwania. istotnym elementem publikacji jest zbiór ilustracji, które korespondują z treścią wspomnień (na umieszczonych rycinach i fotografiach rozpoznać można m.in. podobizny niemal wszystkich opisywanych przez polskiego lekarza postaci). Ciekawym zabiegiem dokonanym przez wydawcę Wspomnień jest zamieszczenie dwóch wersji tekstu. Pierwsza z nich, z uwspółcześnioną ortografią i stylistyką, opatrzona została aparatem naukowym i pełnym komentarzem edytorskim, natomiast druga jest odwzorowaniem oryginalnego, napisanego dziewiętnastowieczną, ze-psutą już wieloletnią emigracją, polszczyzną doktora Zaczyńskiego. Zabieg ów zastosowa-ny przez Andrzeja romanowa uzmysławia współczesnemu czytelnikowi m.in. dynamiczne zmiany, jakie zaszły w języku w ciągu stulecia. Zarówno zatem treść recenzowanego dzie-ła, czyli spisane przed przeszło 100 laty wspomnienia, jak i forma (a więc edycja dokonana przez gdańskiego historyka) są jak najbardziej godne polecenia.

tomaSz krzemińSkitoruń


Marek dyBizBański, tragedia polSka drugiej połoWy XiX Wieku – Wzorce i odStępStWa, wydawNiCtwo PozNańskie,

PozNań 2009, ss. 467

Historycy od dawna borykali się – i borykają nadal – z problemem klasyfikacji źródeł historycznych lub, inaczej, źródeł dających informacje o przeszłości. Wszystko, co człowiek pozostawił po sobie, może być takim źródłem. Może być nim również szeroko rozumiana literatura piękna, a wśród jej gatunków dramat historyczny. kiedy zaistniała możliwość zapoznania się z wydaną w 2009 r. pracą Marka Dybizbańskiego, jej treść przeniosła mnie w czasy wczesnej młodości i fascynacji historią na scenie teatralnej, ale tym razem uzyska-łam możliwość rzetelnego wejrzenia w etapy rozwoju i cechy charakterystyczne (a także niecharakterystyczne) „tragedii polskiej” XiX w. jako gatunku literackiego.

Jako historykowi trudno mi, z oczywistych względów, oceniać tę książkę pod względem literaturoznawczym. taką ocenę należy pozostawić znawcom przedmiotu, którzy zresztą określają ją jako „rzetelną i wyczerpującą” oraz wskazują, że jest ona „pierwszym wielo-aspektowym, scalającym, a więc monograficznym ujęciem problemu tragedii w świado-mości estetycznej i w literaturze drugiej połowy XiX wieku, rozpatrywanym na bogatym materiale literackim w rozległych kontekstualnych powiązaniach”. Praca wydaje się tym cenniejsza, że historycy literatury dysponują licznymi opracowaniami dotyczącymi epok wcześniejszych i późniejszych, natomiast brakowało tak rzetelnego opracowania odnośnie do romantyzmu i pozytywizmu, mimo że wcześniej szeroko analizowana była np. twór-czość Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza i Zygmunta krasińskiego. temat ten nie budził zbytniego zainteresowania, być może ze względu na zanikanie tragedii w XViii w. (w polskim oświeceniu triumfy święciła np. komedia jako doskonały, wychowujący środek dydaktyczny) i upadek tego gatunku w XiX stuleciu (s. 10). Dramaty jednak wciąż powsta-wały, w tym również dramaty historyczne. Zapewne w „kostiumie historycznym” łatwiej było przemycić idee i przekonania polityczne w warunkach braku niepodległości, był ten „kostium” atrakcyjny dla autorów również z artystycznego punktu widzenia. nie wszyst-kie powstałe wówczas tragedie cechował najwyższy poziom, ale z pewnością zasługują na omówienie pod względem literackim jako zjawisko całościowe. Głównym celem pracy Marka Dybizbańskiego jest próba „odczytania dramatycznej twórczości drugiej połowy XiX wieku przez pryzmat ówczesnej teorii tragedii” (wzorce). Autor zwrócił też uwagę na odstępstwa od tych wzorców w praktyce (s.11). Dziewiętnastowieczne polskie dramaty historyczne interesowałyby zapewne historyków bardziej jako wyraz poglądów oraz idei polskiego środowiska intelektualnego i twórczego w kontekście współczesnej mu rzeczy-wistości politycznej i społecznej. Dlatego w tym miejscu chciałabym zasygnalizować, w ja-kim zakresie Tragedia polska mogłaby się okazać przydatna w pracy historyka.


Swe solidne, również objętościowo, dzieło Marek Dybizbański rozpoczął odniesieniami do tragedii antycznej i średniowiecznego misterium. W kolejnym zaś rozdziale przedstawił informacje dotyczące warsztatu tragediopisarza drugiej połowy XiX w. uwzględnił w nim m.in. oceny i recepcję w twórczości dziewiętnastowiecznych dramaturgów wskazań Ary-stotelesa (co do których, nawiasem mówiąc, współczesne badania dowodzą, że starożytny filozof bardziej nawiązywał właśnie do wzorca, od którego w tragedii greckiej V w. zdarzały się bardzo liczne odstępstwa, jak choćby w przypadku słynnej zasady jedności czasu, miej-sca i akcji), a także rolę ówczesnych podręczników dramatopisarstwa. Wskazał też m.in. na kilka przyczyn „od samego początku blokujących tragedii dostęp do polskiej sceny”, wśród których najważniejsze były: mała podatność gatunku na adaptację, komiczno-dramatyczna specjalizacja sztuki aktorskiej oraz, od lat osiemdziesiątych XiX w., silniejsza niż poprzed-nio cenzura (s. 94). Wszystko to pozwala historykowi zrozumieć choćby swoistą swobodę w wykorzystywaniu lub pomijaniu niektórych wątków historycznych lub w eksponowaniu albo ignorowaniu konkretnych postaci historycznych („unikanie sideł historyzmu, wzięte-go zbyt na surowo i bez koniecznej selekcji dla celów dramatycznych” – s. 97).

W rozdziale trzecim („klasycyzacja romantyzmu”) autor nakreślił etapy rozwoju gatun-ku w interesującym go okresie, z uwzględnieniem m.in. tak charakterystycznych zjawisk jak wpływ dramatu Szekspirowskiego, neoklasycyzmu niemieckiego oraz miejsca Juliu-sza Słowackiego w rozwoju dramaturgii polskiej XiX w. niezwykle interesujące z punktu widzenia historyka jest przedstawienie dwóch modeli tragedii historycznej. Jeden z nich uosabiała twórczość właśnie Słowackiego, który, dzięki wyobraźni, tworzył w swych dra-matach fantastyczne, nierealne dzieje Polski, drugi zaś stanowiły tragedie podchodzące bar-dziej realistycznie do wątków historycznych. Jednym z przykładów takich utworów była wydana w 1862 r. sztuka Popiel i Piast Mieczysława romanowskiego, w którym autor nie zamierzał „wraz ze Słowackim gubić się we mgłach fantazji, lecz ujął i przedstawił postaci podaniowe jako osoby rzeczywiste, działające zupełnie serio w pewnym dobrze określo-nym celu” (s. 206).

ostatni rozdział zawiera kilka konkretnych przykładów traktowania postaci histo-rycznych przez dramatopisarzy, zwykle zgodnie z duchem epoki. Historyka zainteresuje z pewnością wątek Bolesława Śmiałego, który do około XVii w. w misteriach i dramatach przedstawiany był na ogół jako zabójca biskupa, a nieco później jako ciemiężyciel żony, kochanki i zbuntowanych żołnierzy. W końcu jednak „awansował” na tragiczną postać, wobec której zawiązał spisek sam Stanisław (kazimierz Gliński, Król Bolesław Śmiały, 1896), a której upadek jeszcze bardziej uwypuklał wcześniejsze wspomnienie wielkości i niezależności kraju. Z kolei w innym ujęciu król jawił się jako postać na pewnym etapie swego życia popełniająca zło, ale w kontekście „misji dziejowej” samouświadomienia na-rodu (Wojciech Dzieduszycki, Bolesław II, 1893) lub osoba, przez którą przemawiał Bóg i która utożsamiała „siły żywotne narodu” w opozycji do „ponurego dziedzictwa klątwy biskupiej” (Stanisław Wyspiański, Bolesław Śmiały, 1903). Liczne dramaty dotyczące kon-fliktu biskupa Stanisława z Bolesławem Śmiałym powstałe w XiX w. dalekie były jednak – z jednej strony – od jednoznaczności traktowania lub oceny postępowania i winy króla, z drugiej zaś – od władzy kościoła, władzy papieskiej, a tym samym sugerowania moralnej prawości i słuszności konkretnego działania. W opinii Maurycego Mochnackiego władzy papieskiej przypisana była np. sankcja boska, a w dramacie Adama Bełcikowskiego Bole-sław Śmiały (1882) tylko wymiar polityczny (s. 436).


Szczegółowe omówienie ujęcia dramaturgicznego tej choćby postaci ukazuje (co jest jak najbardziej użyteczne z punktu widzenia historyka), jak okoliczności, nastroje politycz-ne i ideologie historyczne poszczególnych okresów i epok wpływają na kształt utworu li-terackiego oraz potraktowanie wątków i postaci historycznych. Średniowieczne i wczesno-nowożytne ujęcia wydarzeń z Xi w. eksponują motyw męczeńskiej śmierci przedstawiciela kościoła, jego prawość i niecność króla, co jest jak najbardziej wypadkową epoki, w któ-rej ideologicznie dominował kościół. Drobna zmiana nastąpiła już w okresie oświecenia. Później, w tragicznym politycznie dla Polski XiX w., zaczęto eksponować tragizm postaci Bolesława Śmiałego, a w końcu dokonano próby wyjaśnienia lub wręcz usprawiedliwienia jego postępowania. Jedną z przyczyn zmiany podejścia do tematu może być rozwój historii jako nauki i rozpoczęcie wydawania, na szerszą skalę, wzorem niemieckim (Monumen-ta Germaniae Historica), źródeł do dziejów Polski. W ramach serii Monumenta Poloniae Historica w 1864 r. ukazało się pełne wydanie Kroniki Galla Anonima, co zapewne stwo-rzyło większe możliwości dotarcia do źródła i jego interpretacji, a co za tym idzie, ukaza-nia tego konfliktu z innej perspektywy niż wcześniej proponowana przez kościół. Marek Dybizbański w swej pracy wspomniał zresztą, w nieco innym, co prawda, kontekście, że przywoływany już tutaj Mieczysław romanowski, który tak realistycznie starał się odda-wać rzeczywistość historyczną w swych tragediach, dużo czytał na temat tła historycznego sztuk, nad którymi pracował, i przyjaźnił się z historykami tej miary co August Bielowski i karol Szajnocha (s. 206).

Praca Marka Dybizbańskiego powinna być interesująca dla historyka również dlate-go, że znajduje on tam omówienie konkretnych tytułów, często zapomnianych i niewysta-wianych już dziś sztuk teatralnych, co jest szczególnie cenne w przypadku odbiorcy bez wykształcenia polonistycznego. Szkoda tylko, że zabrakło chronologicznego wykazu tych dzieł, choć w pewnym stopniu zastępuje go „indeks nazwisk i utworów dramatycznych”. W ocenie historyka może zbyt płytko został również zarysowany kontekst historyczny, w którym rozwijał się i wkraczał w kolejne etapy rozwoju dramat polski XiX w., ale te „braki” z punktu widzenia historyka nie muszą być wadą książki, jeśli pamiętamy, że głów-nymi jej odbiorcami pozostają jednak literaturoznawcy i poloniści.

Mimo to warto recenzowaną książkę polecić również historykom i nauczycielom aka-demickim, zarówno tym, którzy wprowadzają studentów historii w tajniki warsztatu nauko-wego (wstęp do badań historycznych), jak i tym, którzy zajmują się np. dydaktyką historii. Praca Marka Dybizbańskiego bowiem może stanowić doskonałą pomoc przy realizacji problematyki rodzajów i sposobów stosowania środków dydaktycznych w nauczaniu historii (literatura piękna jako środek dydaktyczny) oraz szeroko rozumianego zagadnienia wyko-rzystania źródeł historycznych, jeszcze raz dobitnie wskazując, że dzieło literackie z powo-dzeniem może być stosowane jako źródło historyczne, jednak zawsze i tylko w kontekście badań nad epoką, w której powstało.

marzena liedkeBiałystok


deutScHlandS öStlicHe nacHbarScHaften. eine Sammlung Von HiStoriScHen eSSayS für HanS Hennig HaHn, HeraUs-gegeBeN VoN edMUNd dMitrów, toBias weger, Peter LaNg iNterNatioNaLer VerLag der wisseNsCHaFteN, FraNkFUrt

aM MaiN 2009, ss. 767

recenzowana publikacja o wschodnim sąsiedztwie niemiec jest księgą jubileuszową poświęconą niemieckiemu historykowi i przyjacielowi Polski profesorowi Hansowi Hen-ningowi Hahnowi z Carl von ossietzky-universität w oldenburgu, znanemu badaczowi dziejów Polski oraz stosunków niemiecko-polskich i niemiecko-czeskich, jak też stereo-typów etnicznych w XiX i XX w., historykowi o szerokich i żywych kontaktach z nauką polską i czeską oraz o dużych zasługach dla przezwyciężenia tradycyjnego niemieckiego Ostforschung. Publikacja składa się z 34 esejów i artykułów, pisanych przez 34 autorów, nie licząc jednej pracy zbiorowej. Autorstwa badaczy polskich jest 15 publikacji, niemiec-kich 14, czeskich 4 oraz jeden badacza z uSA. redaktorami księgi są profesor Edmund Dmitrów z uniwersytetu Białostockiego oraz doktor tobias Weger, pracownik naukowy z Bundesinstitut für kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa w oldenbur-gu. Drugi z wymienionych redaktorów przetłumaczył na język niemiecki teksty napisane po polsku lub czesku oraz dokonał korekty językowej tekstów napisanych po niemiecku przez badaczy spoza niemiec.

księgę, oprócz krótkiego wstępu pióra redaktorów, otwiera esej napisany przez doktor Evę Hahn, która scharakteryzowała drogę naukową jubilata jako historyka Europy Środko-wo-Wschodniej i Jego bogatego w tym zakresie dorobku badawczego.

Zawarte w księdze eseje i artykuły, z których zdecydowana większość mieści się w ra-mach zainteresowań badawczych jubilata, co nie zawsze jest typowe dla tego typu wydaw-nictw, zgrupowane są w sześciu działach tematycznych. Pierwszy z nich, zatytułowany „Prehistoria nowoczesności” zawiera trzy pozycje. Profesor Janusz Małłek (uMk w to-runiu) skonfrontował głoszony w XVii w. mit o mocarstwowości Polski z jej ówczesną sytuacją polityczną i gospodarczą. Z kolei profesor Michael G. Müller (universität Halle- -Wittenberg) ukazał kształtowanie się w XViii w. wokół Polski systemu mocarstw, przekra-czającego dotychczasowe podziały regionalne i konfesyjne, w ramach którego rosło zna-czenie rosji, jak również dokonywał się awans Prus jako mocarstwa o wyraźnym ostrzu antypolskim. Wreszcie profesor ryszard Stemplowski (uJ) porównał koncepcje federali-styczne czterech działających na emigracji polityków (Adam Czartoryski w XiX w. oraz Władysław Sikorski, Edvard Beneŝ i Milan Hodża w czasie ii wojny światowej), wskazu-jąc, że odgrywały one rolę narzędzia wspierającego idee niezależności państwowej, jak też legitymizowały władzę państwową na wygnaniu.


W drugim dziale, zatytułowanym „rozważania o mitach i historii”, zawarto sześć tek-stów. W pierwszym profesor Miloŝ Havelka (uniwersytet karola w Pradze) przeanalizo-wał zjawiska pamięci historycznej i zapominania, wskazując, że przemiany pamięci nie wynikają z naturalnego procesu zapominania, lecz są świadomą manipulacją w interesie wspólnot etnicznych, systemów politycznych albo grup społecznych, gdyż pamięć nie jest kwestią przeszłości, lecz teraźniejszości. Zapomina się wydarzenia, wartości i instytucje dla nich niewygodne. Z kolei doktor Heidi Hein-kircher (Herder-institut w Matburgu) za-jęła się mitami o terytoriach, których znaczenie wynika z tego, że idea własnego terytorium jest ważna dla integracji danej wspólnoty etnicznej. Porfesor robert traba (Centrum Ba-dań Historycznych PAn w Berlinie) omówił krajobraz kulturowy i pamięć jako przedmiot badania i kształcenia historycznego. Doktor Andreas Lavaty (nordost-institut w Lünebur-gu) przedstawił analizę poglądów protestanta i emigranta w Wielkiej Brytanii Waleriana krasińskiego (1795–1855) na sytuację Słowian i stosunki niemiecko-słowiańskie. Profesor Jerzy Holzer (instytut Studiów Politycznych w Warszawie) przedstawił dyskusje termino-logiczne w odniesieniu do systemów politycznych w XX w. Wreszcie profesor Edmund Dmitrów (uniwersytet Białostocki) zajął się analizą kształtowania zbiorowej pamięci społecznej w Polsce po ii wojnie światowej, zarówno w okresie PrL, jak i po przełomie 1989 r., wskazując na różnice, ale też podobieństwa między pamięcią potoczną a pamięcią upowszechnianą instytucjonalnie, a także na przemiany, jakie zachodziły w tym zakresie w obu okresach.

trzeci dział obejmuje sześć pozycji, dotyczących relacji niemców ze wschodnimi są-siadami. Profesor kazimierz Wajda (toruń) napisał o przesłankach asymilacji kulturowej Żydów w Prusach Zachodnich z niemieckością w drugiej połowie XiX w., czemu z jednej strony sprzyjał narastający antysemityzm polskiego ruchu narodowego, z drugiej zaś za-czął przeciwdziałać nowoczesny antysemityzm niemiecki. Z kolei profesor Michael Garleff (uniwersytet w oldenburgu) ukazał kształtowanie się pod wpływem polityki rusyfikacyj-nej negatywnego obrazu rosji u niemców bałtyckich, wcześniej lojalnych wobec państwa rosyjskiego, w którym robili masowo kariery w wojsku i administracji, przy czym obraz ten ewoluował coraz bardziej w kierunku ogólnego antyslawizmu. Doktor Stephan Scholz (uniwersytet w oldenburgu) wskazał, że w przeciwieństwie do negatywnego obrazu Pola-ków, coraz bardziej dominującego w niemczech w drugiej połowie XiX w., jeszcze w la-tach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych tegoż stulecia utrzymywał się w katolickiej lite-raturze dla młodzieży pozytywny ich stereotyp, przy czym wiele jego cech było identyczne z autostereotypem katolika niemieckiego. Z kolei doktor Beata Lakeberg (oldenburg) prze-analizowała stosunek niemieckiej prasy w Drugiej rzeczypospolitej do Święta niepodleg- łości 11 listopada, zróżnicowany w zależności od opcji politycznej danego organu praso-wego. natomiast doktor Alexandra kurth i doktor Samuel Salzborn (oboje z uniwersytetu w Giessen) wskazali na związek niemieckiego negatywnego stereotypu Żydów ze Wscho-du (Ostjuden) z antyslawizmem. Dział ten zamyka zbiorowa publikacja grupy historyków oldenburskich, którzy na podstawie licznych wypowiedzi w literaturze XiX i XX w., jak też ówczesnej ikonografii zrekonstruowali stereotyp o niższości kulturowej Polaków i innych wschodnich sąsiadów w porównaniu z niemcami.

Dział czwarty obejmuje siedem pozycji poświęconych sąsiedztwu polsko-niemieckie-mu. otwiera go artykuł profesora Jana M. Piskorskiego (uniwersytet Szczeciński), uka-zujący zmienność obrazu niemców do końca XViii w. w zależności od aktualnych relacji


z państwami niemieckimi. natomiast profesor Witold Molik (uAM w Poznaniu) wskazał na przejmowanie przez Polaków pod panowaniem Prus pruskich wzorców cywilizacyjnych i pewnych elementów kultury niemieckiej w XiX i na początku XX w. Było to warunkiem sprostania konkurencji niemieckiej. Autor przedstawił również uproszczony często obraz tych procesów w ówczesnej publicystyce polskiej, utożsamianych z „prusaczeniem”. Pro-fesor Antoni Cetnarowicz (uJ) ukazał zainteresowanie prasy słoweńskiej oporem Polaków wobec germanizacji w drugiej połowie XiX w. Profesor Jerzy Borejsza (iH PAn w War-szawie) przeprowadził analizę antyslawizmu iii rzeszy, jak też ruchu panslawistycznego forsowanego przez Związek radziecki w czasie ii wojny światowej. Z kolei profesor Wło-dzimierz Borodziej (uniwersytet Warszawski) na przykładzie „raportu z Monachium” An-drzeja Brychta ukazał negatywny obraz niemców, typowy dla antyniemieckiej propagandy z lat sześćdziesiątych w PrL. kolejną pozycją jest tłumaczenie eseju Adama Michnika, zatytułowanego Rana na czole Adama Mickiewicza, zamieszczonego na łamach „Gaze-ty Wyborczej” w listopadzie 2005 r. Wreszcie doktor Burkhard olschowski (oldenburg) przedstawił stosunek pisarzy niemieckich (zarówno z nrD, jak i z rFn) wobec „Solidar-ności” i stanu wojennego w Polsce.

Pięć publikacji zawiera dział piąty, poświęcony sąsiedztwu czeskiemu. Profesor Mi-roslav Hroch (Praga) napisał o odrodzeniu języka czeskiego od przełomu XViii/XiX w. oraz jego przesłankach społecznych i politycznych. Z kolei doktor Jiři kořalka (tabor) ukazał opór niemiec oraz rządu austriackiego wobec prób otwarcia konsulatu niemieckiego w Pradze. Profesor Manfred Alexander (uniwersytet w kolonii) omówił protesty przeciw wyświetlaniu niemieckich filmów dźwiękowych we wrześniu 1930 r. w Pradze. Doktor Vaclav Houžvička (instytut Socjologii Czeskiej Akademii nauk) ukazał związek dekretów Edvarda Beneša o wysiedleniu niemców sudeckich z alianckimi, a zwłaszcza brytyjski-mi planami przesiedlenia niemców, formułowanymi już w trakcie wojny. Wreszcie doktor tobias Weger (oldenburg) przedstawił kształtowanie się negatywnego stereotypu husytów wśród niemców sudeckich, zwłaszcza w XiX i XX w.

ostatni dział, poświęcony sąsiedztwu Zachodu i Wschodu, obejmujący siedem pozycji, otwiera artykuł profesora tomasza Szaroty (iH PAn w Warszawie), analizujący negatywny stereotyp Francji i Polski w niemieckiej karykaturze okresu międzywojennego. Z kolei pro-fesor ronald Smelser (uniwersytet Stanowy utah), uwzględniając różnice epok i tradycji, jak też ideologii, szukał podobieństw w autorytarnych postawach francuskich saintsimo-nistów i hitlerowskiej SS. Profesor rainer Grübel (uniwersytet w oldenburgu) zrekon-struował stereotyp Europy, opierając się na formalnej i semantycznej analizie odniesień do Josifa Brodskiego i osipa Mandelstama w poemacie Dereka Walcotta Forest of Euro-pe. Basil kersky ukazał działania Jerzego Giedroycia i środowiska paryskiej „kultury” na rzecz dialogu polsko-niemieckiego. Doktor Berit Pleitner (uniwersytet w oldenburgu) za-jął się analizą politycznych uwarunkowań powściągliwości centrali brytyjskich związków zawodowych wobec „Solidarności”. kornelia kończal (Centrum Badań Historycznych PAn w Berlinie) przyjrzała się symbolicznemu na Zachodzie polskiemu hydraulikowi jako przykładowi nowoczesnego stereotypu politycznego. Wreszcie profesor Hubert orłowski (uAM w Poznaniu) ukazał polityczne aspekty koncepcji reform nauki i szkolnictwa wyż-szego, formułowanych w Polsce i w niemczech.

reasumując omówienie zamieszczonych w księdza jubileuszowej publikacji, należy stwierdzić, że większość z nich daje szeroki przegląd prowadzonych w niemczech, Polsce


i Czechach badań zarówno nad pamięcią historyczną i związanymi z nią mitami historycz-nymi, jak i nad historycznymi stereotypami etnicznymi oraz relacjami między niemcami a ich wschodnimi sąsiadami w XiX i XX w.

kazimierz Wajdatoruń


aufklärung und kulturtranSfer in mittel- und oSteuropa, HeraUsgegeBeN VoN agNieszka PUFeLska UNd iwaN MiCHeL-aNgeLo d’aPriLe, weHrHaHN VerLag, BerLiN–PotsdaM 2009,

ss. 324

Podejmowane w niemczech badania nad przenikaniem oświecenia na obszar Euro-py Środkowo-Wschodniej mają już długą tradycję. Wystarczy choćby wskazać na cenne monografie Edwarda Wintera i Heinza Lemkego1. recenzowany tom studiów poświęcony jest szeroko ujętej problematyce transferu kulturowego w okresie oświecenia na rozleg-łych terenach monarchii habsburskiej, rzeczypospolitej polsko-litewskiej i znajdującej się wciąż jeszcze pod zwierzchnością turecką rumunii. Autorami są historycy (często młodzi) niemieccy, polscy, słowaccy, serbscy i rumuńscy. ten skład zespołu autorskiego zapewnia pogłębione spojrzenie na sprawy lokalne, przy czym poszczególni badacze wyraźnie ak-centowali rolę inspiracji przychodzących z Europy Zachodniej.

Całość tomu została podzielona na trzy części. W pierwszej, oprócz rozważań teore-tycznych dotyczących samego pojęcia transferów kulturowych i wzajemnych oddziaływań między poszczególnymi regionami w sferze szeroko pojętej kultury (Günther Lottes), po-dano przykłady bliższych niż to się przyjmowało związków między oświeconymi elitami Polski i Prus na przełomie XViii/XiX w. (Agnieszka Pufelska), a także zwrócono uwagę na dyskusje wśród przedstawicieli niemieckiego oświecenia inspirowane sprawami Euro-py Wschodniej i Środkowej (iwan M. D’Aprile). W części drugiej znalazło się omówienie instytucji i środków (mediów) służących przenoszeniu idei i stosunków zachodnioeuro-pejskich (nie tylko oświeceniowych) na wschód i południe Europy. Znajdziemy tu artyku-ły poświęcone roli ówczesnej prasy na terenie dzisiejszej Słowacji (Dagmar kost’alova), organizacji i reformom serbskiego szkolnictwa na obszarze monarchii habsburskiej (Vla-dimir Simić), muzyce – na przykładzie myśli oświeceniowej w oratorium Józefa Haydna „Stworzenie świata” (katarzyna Szczerbowska-Prusevicius), ceremoniałowi dworskiemu (Joanna kodzik), a także rozważania na temat przekształceń wewnątrz stanu szlacheckiego na Śląsku w XViii w. (Małgorzata konopnicka) i pojawiania się tam typowej arystokra-cji (Jarosław kuczer) oraz wpływów kultury angielskiej na czołową polską rodzinę ma-gnacko-arystokratyczną – Czartoryskich (Sławomir kufel). trzecia część, zatytułowana „transferdiskurse”, obejmuje niektóre szczegółowe problemy związane z przenikaniem niemieckich wzorów literackich na tereny późniejszej rumunii (Manuela Anton), recep-

1 e . Winter, Frühaufklärung. Der Kampf gegen den Konfessionalismus in Mittel- und Osteu-ropa und die deutsch-slawische Begegnung, Berlin 1966; H. Lemke, Die Brüder Załuski und ihre Beziehungen zu Gelehrten in Deutschland und Danzig, Berlin 1958.


cją wczesnooświeceniowej filozofii Christiana Wolffa na rumuńskim obszarze językowym (Anna Stanca tabarsi) i inspiracjami zachodnioeuropejskiej nauki historycznej w polskiej historiografii pierwszej połowy XViii w. (Dariusz Dolański), a także stopniowymi zmia-nami zachodzącymi w negatywnym stereotypie zacofanego szlacheckiego państwa polsko- -litewskiego w drugiej połowie XViii w., zwłaszcza w czasach Stanisława Augusta Ponia-towskiego (uzupełniające się artykuły Franka Steffena i Bernharda Strucka).

nie wnikając głębiej w treść poszczególnych prac publikowanych w tym tomie, warto jednak zwrócić uwagę na niektóre pozycje. Czytelnika polskiego powinien zainteresować przede wszystkim artykuł współredaktorki tomu Agnieszki Pufelskiej, w którym spróbo-wała ona podważyć dominujący w nauce (nie tylko polskiej) pogląd o wzajemnej niechęci, a nawet wrogości między elitami społecznymi Polski i Prus w okresie późnego oświecenia (Der vergessene Kulturtransfer. Polen und Preussen in der Zeit der Aufklärung). Zwróciła uwagę na pozytywny obraz Prus w publicystyce z czasów Sejmu Wielkiego, zaintereso-wanie polskich kręgów oświeconych reformami Fryderyka Wielkiego (a nawet zafascy-nowania jego postacią), a także stałą przychylnością wobec państwa pruskiego przejawia-ną na niektórych dworach magnackich (nawiasem mówiąc, zjawisko to występowało już w XVii w., kiedy to niektórzy republikanccy opozycjoniści szukali tam wsparcia przeciw własnemu monarsze). również po iii rozbiorze w pruskiej wtedy Warszawie i w Berlinie dochodziło do stosunkowo bliskich kontaktów nie tylko między arystokracją obu narodów, lecz także na niższych szczeblach społecznych. Według autorki przekonanie o zasadniczej winie Prus za rozbiory rzeczypospolitej i wynikającej stąd wrogości jest dziełem dziewięt-nastowiecznej i dwudziestowiecznej historiografii, która rozpatrywała wzajemne stosunki z narodowego punktu widzenia. Badacze polscy nie muszą się w pełni zgadzać z głównymi tezami autorki, ale jednak dobrze będzie o nich pamiętać.

na uwagę zasługują także artykuły Franka Steffena i Bernharda Strucka poświęcone obrazowi Polski w opiniach zachodnioeuropejskich. Pierwszy z tych historyków w pracy Probleme des Transfers deutscher Polenbilder im Zeitalter der Frühaufklärung und Auf-klärung, na podstawie wybranych fragmentów twórczości zamieszkałych w rzeczypospo-litej niemieckojęzycznych historyków, uczonych, kronikarzy, pastorów (na ogół mieszczan z Wielkopolski i Prus królewskich), ukazał, w jaki sposób postrzegali oni ówczesne pań-stwo polskie, jak pisali o jego przeszłości, jak oceniali stosunki wyznaniowe i społeczne panujące wtedy w rzeczypospolitej. Autor wskazał na poczucie dyskryminacji religijnej i stanowej tych grup i na ich niechęć do monopolizującej całość władzy szlachty oraz na pojawianie się, mniej lub bardziej wyraźnych, krytycznych uwag o polskiej wolności, prze-kształcającej się według nich w anarchię. te na ogół negatywne opinie stosunkowo łatwo przedostawały się na zewnątrz i znacząco musiały wpływać na kształtowanie stereotypu Polski w krajach niemieckich. Warto jednak zaznaczyć, że ten dość czarny obraz wyraźnie inaczej wygląda w świetle gruntownych studiów karin Friedrich2, która porównała pozycję

2 k. Friedrich, The Other Prussia. Royal Prussia, Poland and Liberty, 1569–1772, Cambrid-ge 2000, polskie wydanie: Inne Prusy. Prusy Królewskie i Polska między wolnością a wol-nościami (1569–1772), Poznań 2005. Autor zresztą w ogóle nie powołał się na tę pracę, podobnie jak i na niektóre inne opracowania poświęcone mieszczańskiej historiografii Prus królewskich XVii–XViii w. (m.in. Lecha Mokrzeckiego, Jerzego Serczyka, Stanisława Sal-monowicza).


społeczeństwa Prus królewskich (zwłaszcza mieszczaństwa) w rzeczypospolitej ze sto-sunkiem absolutystycznego państwa prusko-brandenburskiego do wcześniejszych wolności stanowych w Prusach Brandenburskich (Wschodnich). Frank Steffen zauważył zresztą, że oceny polskiej historii i stanu państwa wyraźnie są bardziej pozytywne w wypowiedziach publicystycznych i utworach niemców zamieszkałych w Warszawie (zwłaszcza przybyszy z Saksonii) i znajdujących się w orbicie wpływów dworu Augusta iii, a następnie Stani-sława Augusta Poniatowskiego. Cały artykuł jest, moim zdaniem, ujęty zbyt teoretycznie (próba budowy modelu, do którego dopasowuje się wybrane fakty), co może mieć wpływ na przedwczesne wyciąganie przez autora ogólnych wniosków i na dość krytyczną ocenę jego treści przez recenzenta.

Zupełnie inny obraz rzeczypospolitej wyłania się z artykułu Bernharda Strucka Von unbekannten Nachbarn zum „Meisterstück der Staatsklugheit. Die Reformzeit unter Stanisław August II., politische Berichterstattung und Transfers im Spannungsfeld von Re-formabsolutismus und Französischer Revolution, w którym wiele miejsca autor poświęcił problematyce tworzenia się stereotypów. We wprowadzeniu zaakcentował zmiany, jakie zachodziły w podróżowaniu po Europie od drugiej połowy XViii w., kiedy to arystokra-tyczną „Grand tour” coraz bardziej zastępowały mieszczańskie wyjazdy w celu zdobycia wykształcenia, a także podróże turystyczne o charakterze poznawczym i wypoczynkowym. tak jak to było wcześniej, głównymi celami podróży były Włochy i Francja, choć zaczę-to też podziwiać szwajcarskie Alpy, a coraz więcej podróżnych wybierało się do Anglii, aby zapoznawać się z tamtejszym systemem politycznym oraz z imponującym postępem technicznym i gospodarczym. Autor słusznie stwierdził, że Polska nie była atrakcyjnym celem wyjazdów (choć warto dodać, że przejeżdżano przez nią, udając się do intrygującej zachodnich intelektualistów rosji), tymczasem liczba niemieckojęzycznych relacji z po-dróży przez ziemie rzeczypospolitej jest nieproporcjonalnie duża, chociażby w stosunku do opisów pobytu we Francji. Zdaniem autora to zwiększone zainteresowanie Polską wy-nika z chęci obserwowania i komentowania oświeceniowych reform przeprowadzanych przez króla Stanisława Augusta. W kolejnych podrozdziałach jest mowa o badaniach nad literaturą podróżniczą traktowaną jako środek transferu kulturowego, o zasięgu tej litera-tury (analiza list subskrybentów), wreszcie o ówczesnych niemieckich podróżnikach po ziemiach polskich – wywodzili się oni przeważnie z kręgów oświeconych, w większości byli to protestanci z niemiec Północnych i Środkowych. odrębny podrozdział został po-święcony analizie obrazu Polski w czasach stanisławowskich w świetle relacji z podróży. Autor na pierwszy plan wysunął zdecydowanie pozytywne opinie praktycznie wszystkich podróżników o królu Stanisławie Auguście. Według nich to właśnie temu monarsze Polska zawdzięcza gruntowną reformę edukacji, a Warszawa niebywały rozwój. Charakterystycz-ne jest, że Stanisław August jako reformator stawiany jest przez nich na jednej płaszczyźnie z Józefem ii i Fryderykiem ii. Brak mi tu jednak analizy negatywnych opinii (bo takie prze-cież też występowały) o stosunkach społecznych, kontrastach majątkowych oraz przysło-wiowej już nędzy chłopów, porównywanych do niewolników (autor tylko zasygnalizował istnienie tych krytycznych uwag na ostatniej stronie swego artykułu). W pełni zgadzam się natomiast z Bernhardem Struckiem w ocenie źródeł entuzjazmu niemieckich relacji z podróży do Polski z okresu Sejmu Wielkiego i konstytucji 3 maja. Wynika to z porów-nania wydarzeń w rzeczypospolitej z gwałtownie narastającymi napięciami we Francji. tamtejsza rewolucja była początkowo bardzo pozytywnie przyjęta przez niemiecką opinię


publiczną, z czasem postępująca radykalizacja zaczęła jednak wywoływać coraz większy niepokój i wreszcie niechęć (wyłączywszy nieliczne kręgi tzw. niemieckich jakobinów). W tej sytuacji możliwość przeprowadzania zasadniczych zmian politycznych i społecznych drogą stopniowych reform odgórnych, tak jak to się działo w rzeczypospolitej, miała za-sadniczy wpływ na pozytywne oceny polskich przekształceń i ich rezultat – wprowadzenie monarchii konstytucyjnej. W jakim zakresie widziano tu przykład dla podzielonych na wie-le odrębnych państw i państewek niemiec.

Dla czytelnika anglojęzycznego interesujący może być artykuł Sławomira kufla The Czartoryskis and the English Inspirations. Pozycja ta w pewnym stopniu wykracza poza zasadniczą problematykę całego tomu, skoncentrowaną na niemieckim oświeceniu w kra-jach środkowoeuropejskich. Autor ukazał jak bardzo Czartoryscy, czołowa rodzina polskiej arystokracji, ulegali wpływom kultury angielskiej. Wspomniał o ich podróżach do Wielkiej Brytanii, o ogrodzie powązkowskim izabeli Czartoryskiej urządzonym w stylu angielskim, wreszcie o zaczerpniętym z wzorów angielskich sentymentalizmie i preromantyzmie, które to nurty znalazły oparcie w środowisku puławskim skupionym wokół księcia Adama kazi-mierza Czartoryskiego, a zwłaszcza jego żony izabeli. oczywiście można było dodać jesz-cze kilka informacji o zafascynowaniu Czartoryskich angielskim systemem ustrojowym i o ich zainteresowaniu sztuką angielską. Autor wykorzystał bogatą polską literaturę na ten temat (zwłaszcza prace Zofii Gołębiewskiej i Aliny Aleksandrowicz). Mam nadzieję, że ułatwi to wprowadzenie ustaleń polskiej historiografii do literatury anglojęzycznej.

osobiście zaciekawił mnie także artykuł Dagmar kost’alovej. na przykładzie gazety „Pressburger Zeitung” (ukazującej się w Bratysławie w latach 1764–1929) i jej czesko- -słowackiej wersji językowej „Presspurskie noviny” (wydawanej tamże w latach 1783–1787) autorka ukazała wpływy niemieckiego oświecenia na treści zawarte w tych pismach. najważ-niejsze jest jednak nawiązanie do początków formowania się nowożytnego narodu słowackie-go na przełomie XViii/XiX w. Autorka powiązała to z oddziaływaniem myśli oświeceniowej i, co dla nas może być zaskoczeniem, z ubocznymi skutkami reform józefińskich. Zwróciła też uwagę, że „Presspurskie noviny” były pierwszym czasopismem wydawanym w miejsco-wym dialekcie („in unserer Muttersprache”), mimo że formalnie ich językiem miał być cze-ski. Autorka potraktowała to wydarzenie jako początek długiego procesu różnicowania się dwóch języków, zakończonego skodyfikowaniem języka słowackiego w 1843 r.

Sam pomysł zebrania tak różnorodnych tematycznie studiów w jednym tomie zasługuje na uznanie. Całość jest uporządkowana rzeczowo i pozwala wyraźnie uwidocznić zasad-niczy problem przewijający się przez wszystkie artykuły – określenie sposobów przeni-kania kultury oświeceniowej i jej form do ośrodków intelektualnych Europy Środkowo- -Wschodniej. W jakimś zakresie mieszczą się w tej tematyce także odrębne studia dotyczą-ce oddziaływania zachodnioeuropejskich wzorów społecznych na strukturę stanową Śląska i roli dworskiego ceremoniału. Znaczenie tej publikacji polega również na tym, że umożli-wia ona czytelnikowi niemieckojęzycznemu zapoznanie się z najnowszym dorobkiem hi-storiografii kilku krajów środkowoeuropejskich. także i dla polskich historyków znajdują się w tej pracy rzeczy inspirujące, pozwalające inaczej spojrzeć na niektóre problemy wza-jemnych kontaktów międzynarodowych w okresie oświecenia.

jerzy dygdałatoruń


kultureller auStauScH. bilanz und perSpektiVen der früH-neuzeitforScHung, HeraUsgegeBeN VoN MiCHaeL NortH,

BöHLaU VerLag, köLN–weiMar–wieN 2009, ss. 432

W czasach powszechnej globalizacji, z permanentnie zmieniającym się sposobem ko-munikowania, od ponad dwóch dziesięcioleci wymiana kultury (ewentualnie transfer kul-tury) stała się przedmiotem badań licznych dyscyplin naukowych. W tym właśnie czasie badanie „transferu kultury” stało się nawet samodzielną dyscypliną badawczą. Jej geneza wiąże się z początkiem lat osiemdziesiątych XX w. i porównawczymi badaniami dziejów niemiec i Francji, których inicjatorami byli Michael Espagne i Michael Werner. oni to stworzyli pojęcie transfers culturels i dali mu podłoże teoretyczne.

W 2004 r. ukazał się, wydany również przez Böhlau Verlag, tom poświęcony wymianie kultury między Europą Zachodnią a obszarem Morza Bałtyckiego w czasach wczesnono-wożytnych1. recenzowany tom można uznać za jego kontynuację. Zawiera teksty refera-tów wygłoszonych w trakcie siódmej konferencji zorganizowanej przez komisję Wczes-nonowożytną (Arbeitsgemeinschaft Frühe neuzeit), funkcjonującą w ramach Verband der Historikerinnen und Historiker Deutschalands. Sesja odbyła się 20–22 września 2007 r. w Greifswaldzie. uczestnicy konferencji obradowali w czterech sekcjach, mających własny zakres tematyczny. Materiały z tamtejszych obrad zostały podane do druku w 2009 r.

Całość tomu została skoncypowana w ten sposób, aby z jednej strony przedstawić pro-ces wymiany kultury, z drugiej zaś – potencjał badań wczesnonowożytnych do jej analizy. W związku z tym książka podzielona została na sześć części, z których każda poświęco-na została określonemu kręgowi tematycznemu. Całość uzupełnia wstęp pióra redaktora tomu Michaela northa oraz kilkanaście ilustracji zamieszczonych w poszczególnych ar-tykułach.

W części pierwszej, teoretycznej, zamieszczono pięć artykułów. W pierwszym z nich Wolfgang Schmale (Kulturaustausch und kulturelle Transfers in der Frühen Neuzeit) podkreślił, że transfer i wymiana nie oznaczają tego samego. Wskazał również na to, że od czasu renesansu następowały po sobie kolejne modele kultury, najpierw włoski (XV–XVii w.), następnie francuski (XVii–XViii w.), angielski (druga połowa XViii w.), amery-kański („około 1800”), niemiecki (w drugim i trzecim ćwierćwieczu XiX w.), przemieszane w XiX w. z „mniejszymi“ modelami kultury, a mianowicie niderlandzkim, hiszpańskim, szwedzkim i rosyjskim. Michael Werner (Zum theoretischen Rahmen und historischen Ort der Kulturtransferforschung) z kolei zaprezentował stworzoną przez siebie i Bénédicta

1 Land und Meer. Kultureller Austausch zwischen Westeuropa und dem Ostseeraum in der Frühen Neuzeit, red. M. krieger, M. north, köln–Weimar–Wien 2004.


Zimmermana idę nazwaną Histoire croisée, służącą do analizy historycznych procesów wymiany, procesów, które jednocześnie przebiegały na płaszczyźnie lokalnej i globalnej. Potrzebę zastosowania koncepcji „wymiany kultury” w badaniach nad dziejami Żydów zasygnalizowała Martina Steer (Kultureller Austausch in der jüdischen Geschichte der Frühen Neuzeit). Z kolei Cornel Zwierlein (Die Auswirkung von spital turn und Kultur-transferheuristiken auf das Epochenkonzept „Frühe Neuzeit“, exemplifiziert anhand der Transfers des Versicherungsprinzips) zwrócił uwagę na pewną dychotomię w dotychcza-sowych badaniach nad czasami wczesnonowożytnymi. Według niego nie chodzi o to, aby stwierdzić równoczesność nierównoczesności, lecz o przeanalizowanie przeplatania się tych różnych płaszczyzn.

na temat definicji wymiany kultury lub transferu kultury rozgorzała naukowa dyskusja i pojawiły się rozmaite definicje. Peter Burke (Translating Knowledge, Translating Cul-tures) stwierdził, że pojęcie „transfer” nie dotyczy w rzeczywistości spotkania (różnych) kultur, ponieważ informacje na ich temat płyną w różnych kierunkach. W związku z tym zaproponował używanie pojęcia „wymiana kultury” (cultural exchange), a jeszcze lepiej „wymian kultury” (cultural exchanges), argumentując, że pojęcie „wymiana kultury” może sugerować, że dobra kultury przenoszone są w mniej lub bardziej niezmienionej formie. to jednak stawia poza zainteresowaniem badawczym aktywną recepcję. idee bowiem, dzieła sztuki lub zachowania społeczne nie są w prosty sposób przejmowane przez nowe otocze-nie, do którego docierają. Proces ten przebiega raczej w ten sposób, że określone dobro kul-tury zostaje „udomowione” lub „regionalizowane”. Dopiero ów akt „kulturowego tłuma-czenia”, tzn. świadomej lub nieświadomej zmiany zawartości znaczeniowej transferowanej kultury, umożliwia jej recepcję.

Wymiana kultury w ramach nacji niemieckiej (Kulturelle Austausch innerhalb der deutschen Nation) to tytuł drugiej części, zawierającej cztery artykuły. Chodziło w niej przede wszystkim o odpowiedź na pytanie, jakie procesy transferu zachodziły wewnątrz niejednorodnej, federacyjnie zorganizowanej wczesnonowożytnej nacji niemieckiej i jakie miały znaczenie dla jej kształtowania. Georg Schmidt (Kulturelle Austausch innerhalb der deutschen Nation) wskazał w swym artykule na stałą wymianę ponad politycznymi, wyzna-niowymi i regionalnymi granicami oraz wywodzącymi się z tego procesami upodabniania się, nie zakładając jednak przy tym linearnego rozwoju. Wprost przeciwnie, silne ruchy migracyjne, do których doszło w czasach wczesnonowożytnych, jak wskazał Matthias Asche na przykładzie hugenotów (Glaubensflüchtlinge und Kulturtransfer. Perspektiven für die Forschung aus der Sicht der sozialhistorischen Migrations- und der vergleichen-den Minderheitenforschung), przyczyniały się nie tylko do wymiany kultury, lecz także do tworzenia osobnych społeczności w rzeszy. Związki między szkołami a uniwersytetami przyczyniły sie, według thomasa töpfera (Bildungsschichte, Raumbegriff und kultureller Austausch in der Frühen Neuzeit. „Bildungslanschaften” zwischen regionaler Verdichtung und europäische Ausstrahlung) do powstania „Bildungslanschaften”, takich jak wittenber-ski luteranizm, heidelberski kalwinizm i hallski pietyzm, które rozprzestrzeniły się po całej rzeszy, nie były jednak czynnikiem integrującym narodu i państwa. nawet system prawny jako rzekomy czynnik integracyjny i ujednolicający otwierał wobec konkurujących ze sobą systemów prawnych wielorakie możliwości transferu wartości i recepcji zmian wartości (nicole Grochowina, Wertetransfer durch Rechsprechung. Aspekte der national en Rechts-Aspekte der national en Rechts-kultur um 1800) .


Część poświęconą władzy jako pośrednikowi w wymianie kultury otwiera tekst au-torstwa Stefana Brakensieka (Herrschatfsvermittlung als kultuller Austausch), który zaproponował, aby właśnie owo pośrednictwo rozumieć jako „kulturellen Austausch”, ponieważ chodzi w nim o przekazywanie i przyjmowanie (lub odrzucenie) różnych war-tości na płaszczyźnie terytorialnej lub społecznej. idąc tym śladem, karin Gottschalk (Herrschaftsvermittlung als kultureller Austausch? Lokalverwaltung und Verwaltungs-kultur in der Landgrafschaft Hessen-Kassel im 18. Jahrhundert) przebadała kulturę za-rządzania i administrację lokalną w księstwie Hessen-kassel w XViii w., co pozwoliło jej stwierdzić, że kulturalny i społeczny dystans między lokalnymi urzędnikami a urzędami centralnymi w tymże stuleciu znacznie się zmniejszył. Przy czym urzędnicy lokalni byli wówczas nie tylko pośrednikami, lecz także adresatami nowych rozporządzeń admini-stracyjnych i postępowania administracyjnego. Podobne badania, odnośnie do inflant polskich, przeprowadził Bogusław Dybaś (Zwischen Warschau und Dünaburg. Die ad-Die ad-ligen Würdenträger In den livländischen Gebieten der Polnisch-Litauischen Republik), a András Vári dla wschodniowęgierskiego komitatu Szatmar (Herrschaftsvermittlung im Ungarn des späten 18. Jahrhunderts. Ein Magnat, der technische Fortschrit, die Bau-ern, der Komitasadel und ein Komitatsbeamter zwischen allen Fronten) . W inflantach polskich miejscowa szlachta przyjęła korzystny dla niej model kultury szlacheckiej pol-sko-litewskiego państwa za pośrednictwem miejscowych szlacheckich urzędników. na-tomiast węgierska szlachta komitatu Szatmar bojkotowała płynące od władz centralnych projekty modernizacji gospodarczej. na końcu tej części zamieszczony został podsumo-wujący ją tekst autorstwa Heiko Droste.

Profesjonalna wiedza w trakcie wymiany kultury była generowana i rozpraszana. Wolf-Wolf-gang E. J. Weber przedstawił rozchodzenie się profesjonalnej wiedzy we wczesnonowożytnej Europie (Zur Kommunikation professionellen Wissens im frühneuzeitlichen Europa. Ansät-ze, Medien, Transformationen). Z kolei Stafan Paulus (Zwischen Kontinuität und Wandel. Deutschprachige Architekturtraktate an der Schwelle vom Mittelalter zur Neuzeit) na przy-kładzie architektury wskazał na problemy związane z transferem kultury, a przede wszyst-kim na to, jak trudno może kształtować się adekwatne uchwycenie jakościowych różnic w transferze kultury.

Hans-uwe Lemmel (Medizinisches Wissens zwischen Text und Bild am Beispiel des Rostocker Humanisten Nikolaus Marschalk) przedstawił sposób, w jaki opublikowany oko-ło 1300 r. we Włoszech traktat Mondiosa został recypowany i wydany w oficynie drukarza nikolausa Marschalka w rostocku na początku XVi w. Zaopatrzony on został przez Mar-schalka we własny program kształcenia, a jego przeróbka wskazuje, że mniej chodziło o potrzeby nauczania praktycznej anatomii, a bardziej o podkreślenie humanistycznej uczoności wśród północnoniemieckich humanistów. Przyswajaniu i przenoszeniu wiedzy na temat handlu wśród południowoniemieckich synów kupieckich poświęcony został ar-tykuł Marka Häberleina (Aneignung, Organisation und Umsetzung von Kaufmannswie-sen in Süddeutschland im 16. und 17. Jahrhundert). Wiedzę ową nabywali najczęściej w trakcie dłuższych pobytów w Wenecji lub Antwerpii, przy czym oprócz poznawania ob-cych języków istotną rolę odgrywało nabycie umiejętności współpracy z kupcami innej narodowości.

Wiele interesujących możliwości analizy dynamiki wymiany kulturalnej i jej przetwa-rzania oferuje, według Dagmar Freist, przebadanie sieci połączeń we wczesnonowożytnej


Europie (Netzwerke und Kulturtransfer in der Frühen Neuzeit). Da się to przede wszyst-kim stwierdzić przy transferze materialnym. Marika keblusek zilustrowała potencjał takich badań na przykładzie wczesnonowożytnego handlu książkami (Commerce and Cultural Transfer. Merchantes as Agents in the Early Modern World of Books). klas nyberg (Cultu-ral Transfer and the “Skeppsbron nobility” in 18th Century Stockholm. Foreign Merchants as Intermediaries in the Introduction of New Wares) na przykładzie mieszkającej w Sztok-holmie w XViii w. grupy bogatych, zachodnioeuropejskich i miejscowych kupców, ukazał, jak stymulowała ona budowę i rozwój szwedzkiego przemysłu tekstylnego jeszcze przed okresem industrializacji. Widać na tym przykładzie, jak osiedlenie się grupy obcych kup-ców rozwijało wśród miejscowej ludności zainteresowanie recepcją obcych dóbr kultury. Jakby dla przeciwwagi kim Siebenhüner (Kostbare Güter globaler Herkunft. Der Juwelen-handel zwischen Indien und Europa) przedstawił małą, ale mocno ze sobą powiązaną gru-pę europejskich agentów, którzy zajmowali się międzynarodowym handlem szlachetnymi kamieniami. Grupy, która była mocno uzależniona od handlarzy kamieniami szlachetnymi, szlifierzy diamentów i złotników na Półwyspie indyjskim.

Globalna sieć była przedmiotem zainteresowania artykułów tworzących ostatnią część recenzowanego tomu, a dotyczących wymiany kultury pomiędzy Europą a pozostałymi czę-ściami świata. Według renate Pieper (Kulturaustausch zwischen Europa und Außereuropa in der Frühen Neuzeit) da się w tych badaniach doskonale uchwycić proces transformacji „obcego” w „swojego” i odwrotnie, a to z tego powodu, że dystans geograficzny i różnice kulturowe były o wiele większe niż w samej Europie i w tamtejszej wymianie. Poświadcza to przykład Meksyku i zmian, jakie zaszły tam bezpośrednio po hiszpańskiej konkwiście. Max Medow (The Aztecs at Ambras. Social Networks and the Transfer of Cultural Know-Social Networks and the Transfer of Cultural Know-ledge of the New World) zaprezenotwał anonimowy, ale najprawdopodobniej powstały w Augsburgu obraz weselny, na którym widać, jak materialna kultura indian zintegrowana została z materiałem starotestamentowym. obraz ten odzwierciedlał zainteresowanie Ame-ryką, jakie pojawiło się w południowej Europie i w północnych niemczech. Meksyku doty-czy również kolejny artykuł, z tym że Horst Pietschmann („Kulturtransfer“ im kolonialen Mexiko. Das Beispiel von Malerei und Bildlichkeit im Dienste indigener Konstruktionen neuer Identität) zajął się europejskimi elementami, jakie pojawiły się w malarstwie i rzeź-bie meksykańskiej.

Dwa ostatnie artykuły w tomie poświęcone zostały wymianie globalnej na płaszczyźnie kultury materialnej. Markus neuwirth (Diplomatischer Austausch und globaler Kunsthan-del um 1600) wskazał na fakt, że od początku europejskiej ekspansji (posłużył się przede wszystkim przykładem ekspansji Portugalczyków) kupowano nie tylko dobra kultury ze wszystkich obszarów produkcyjnych, lecz także miejscowi rzemieślnicy w indiach i Afry-ce pracowali bezpośrednio dla europejskiego klienta. tak samo miejscowi twórcy przej-mowali europejskie elementy w ich produkcji na rynek lokalny. Do regularnego przyjęcia czysto europejskiej kultury mieszkaniowej doszło dopiero w drugiej połowie XViii w., na co wskazał na przykładzie południowoindyjskiego wybrzeża Martin krieger (Koloniale Wohnkultur an der Koromandelküste zwischen 17. und 19. Jahrhundert. Von der Faktorei- -Epoche zur territorialen Expansion) .

Artykuły zawarte w omawianym tomie wskazują wyraźnie na to, że historycy zajmu-jący się badawczo czasami wczesnonowożytnymi muszą się pożegnać z dotychczas domi-nującym w literaturze przedmiotu obrazem „transferu kultury” jako transferu ze strony sil-


niejszego w stronę słabszego partnera. naturalnie czynnika siły (władzy) nie można tracić z pola widzenia.

Praca została wydana w bardzo ładnej szacie graficznej. Zastrzeżenia można mieć je-dynie do tego, że przypisy nie zostały umieszczone na dole każdej strony, ale na końcu każdego tekstu, co zdecydowanie utrudnia percepcję, tym bardziej, że praca ma charakter wybitnie naukowy.

jacek Wijaczkatoruń


Jarosław kłaCzkow, HiStoria parafii eWangelicko-augS-burSkiej W radomiu (1826–2009), wydawNiCtwo adaM Marsza-

łek, torUń 2010, ss. 214, iL. 20, taB. 2

W ciągu kilku ostatnich lat na rynku wydawniczym ukazały się aż trzy publikacje doty-czące historii parafii ewangelicko-augsburskiej w radomiu1. ich autorem i redaktorem jest pochodzący z radomia, z czego w pewnym stopniu wynika zainteresowanie tym tematem, toruński historyk Jarosław kłaczkow.

W 2010 r. nakładem oficyny Adam Marszałek ukazało się już trzecie wydanie dziejów radomskiej parafii luterańskiej. Dotarcie do nowych materiałów źródłowych oraz odzew wśród społeczności ewangelickiej, z jakim spotkały się dwa wcześniejsze wydania książki, umożliwiły autorowi poszerzenie treści o nowe zagadnienia. Jarosław kłaczkow przede wszystkim uzupełnił wiadomości dotyczące okresu ii wojny światowej i funkcjonowania protestantów w ramach parafii polskiej i niemieckiej oraz czasów najnowszych, tzn. lat 2005–2009 .

W książce zachowano układ chronologiczno-rzeczowy, co przy opisywaniu danej spo-łeczności w ciągu dziejów, jest jak najbardziej słuszne i dodatkowo pozwala na uwypukle-nie ważniejszej problematyki. Całość pracy podzielono na cztery rozdziały. W pierwszym, obejmującym okres od powstania parafii do końca i wojny światowej, autor scharakteryzo-wał rozwój reformacji na obszarze Małopolski, ze szczególnym uwzględnieniem regionu radomskiego. Zauważył, że ze względu na sąsiedztwo będącego pod silnymi wpływami kontrreformacji Mazowsza aż do przełomu XViii i XiX w. skutecznie hamowano idee reformacyjne w Małopolsce. Wraz z napływem kolonistów na początku XiX w., zwłasz-cza z terenów państw niemieckich, wrastała liczba protestantów. Było to bezpośrednim powodem erygowania w 1826 r. parafii ewangelickiej w radomiu. Zatem ramy chrono-logiczne książki są również w pełni uzasadnione. W dalszej części pierwszego rozdziału opisano gruntownie rozwój parafii wraz z licznymi inwestycjami, jakie były w niej prowa-dzone. Przedstawiono tu również sylwetki poszczególnych proboszczów i kuratorów oraz składy kolejnych kolegiów kościelnych. Ponadto scharakteryzowano parafię pod wzglę-dem administracyjnym, ludnościowym (zamieszczono tabelę z wykazem liczby wiernych w poszczególnych latach) i majątkowym. Zamieszczony został także szczegółowy opis architektoniczny pozyskanej dla potrzeb zboru świątyni (s. 37–38). nie zabrakło informa-

1 J. kłaczkow, Historia parafii ewangelicko-augsburskiej w Radomiu, toruń 2005, 2006; Ewangelicy w Radomiu i regionie (XVI–XX w.): studia i materiały, red. J. kłaczkow, radom 2007; Społeczność ewangelicka Radomia podczas okupacji hitlerowskiej: studia i materiały, red. J. kłaczkow, radom 2009.


cji o utworzeniu szkoły ewangelickiej w radomiu. na uwagę zasługuje fakt, że parafia w radomiu łączyła od początku dwa wyznania protestanckie, kalwinistów i luteran, przy czym, jak podkreślił Jarosław kłaczkow, proboszczem był zawsze duchowny luterański. Ciekawym elementem narracji jest z pewnością fragment poświęcony radomskim rodom ewangelickim, wśród których można spotkać rodzinę oskara kolberga.

W rozdziale drugim omówiono dalsze losy radomskiego zboru po 1918 r., już w odro-dzonej rzeczypospolitej, oraz w czasie ii wojny światowej. Dowiadujemy się tu, że po-myślny rozwój materialny i demograficzny parafii przerwały działania wojenne z lat 1914–1918. Było to m.in. wynikiem wysiedleń ludności i konfiskat majątków. Autor w dalszej części opisał proces odradzania się parafii dzięki zaangażowaniu wiernych i zagranicznej pomocy charytatywnej. tak jak w poprzednim rozdziale, z kronikarską dokładnością opi-sano tu ważniejsze uroczystości kościelne, obchody świąt i rocznic (m.in. stulecie parafii) oraz wydarzenia z życia radomskiego kościoła (m.in. powstanie chóru „Harfa”). Ważnym aspektem jest ukazanie zróżnicowania zboru nie tylko pod względem konfesyjnym, lecz także narodowościowym. Jednak, co warte jest podkreślenia, rozgorzały wówczas w ko-ściele luterańskim na obszarze Polski spór między frakcją propolską a proniemiecką nie miał tak gwałtownego przebiegu w radomskiej parafii. W tym kontekście znamienny jest fakt, że przy dziewięćdziesięcioprocentowym odsetku wiernych pochodzenia niemieckiego zarówno sami duchowni, jak i przedstawiciele lokalnych władz kościelnych byli Polaka-mi lub spolonizowanymi niemcami. Ponadto autor przytoczył interesujące dane dotyczące liczby konfirmantów i ślubów w poszczególnych latach. Możemy tu znaleźć również infor-macje o samych wiernych, aktywnie działających w wielu sferach życia społeczno-gospo-darczego, a także politycznego (np. Władysław roguski współtworzył BBWr). Jarosław kłaczkow dużo uwagi poświęcił też dwóm proboszczom: księdzu Henrykowi tochterman-nowi i księdzu Edmundowi Friszkemu. W drugiej części rozdziału dowiadujemy się przede wszystkim o dramatycznych losach poszczególnych parafian w czasie ii wojny światowej oraz o podziale radomskiego kościoła ewangelickiego na zbór niemiecki i polski. Podkreś-lono odważną, antyhitlerowską postawę księdza Włodzimierza Missola, który zastąpił na stanowisku administratora polskiej parafii osadzonego w obozie koncentracyjnym księdza Edmunda Friszkego.

W kolejnym rozdziale opisano ewangelicko-augsburską parafię w radomiu w latach 1945–1989. Dużo uwagi poświęcono zwłaszcza okolicznościom odbudowy struktur ko-ścielnych i parafialnych po wojnie. Autor podkreślił, że po emigracji w 1945 r. prawie 95% wiernych parafii groziła likwidacja. Jednak mimo dramatycznej sytuacji finansowej i ludnościowej udało się powołać tymczasową radę kościelną, zreorganizować admini-strację (połączenie z parafią w kielcach) i w konsekwencji utrzymać istnienie zboru. Analo-gicznie do poprzednich rozdziałów, scharakteryzowano szeroko rozumiane życie religijne, uwzględniając dane z ksiąg kościelnych dotyczące chrztów, ślubów, pogrzebów. Jednak, jak napisał Jarosław kłaczkow, analogicznie do innych zborów żyjących w diasporze był to czas swoistej „stagnacji i marazmu”, walki o przetrwanie. Autor, omawiając relacje z wła-dzami państwowymi Polski Ludowej, skupił się przede wszystkim na kwestii majątków kościelnych. Wydaje się, że zabrakło tutaj szerszego omówienia bezpośrednich relacji para-fian i duchownych z aparatem bezpieczeństwa PrL. Bardziej wnikliwa analiza materiałów archiwalnych zgromadzonych w instytucie Pamięci narodowej dostarczyłaby z pewnością informacji na ten temat.


ostatnia część książki dotyczy przede wszystkim sytuacji i roli parafii ewangelicko- -augsburskiej w radomiu po 1989 r. Wskazano, jak wraz ze zmianą ustroju Polski pojawiły się nowe możliwości aktywizacji i wielopłaszczyznowego odrodzenia się zboru. Dzięki na-wiązaniu kontaktów z zagranicznymi parafiami (Duisburg) oraz współpracy z instytucjami państwowymi i samorządowymi możliwe było przeprowadzenie niezbędnych remontów i renowacji zabytków architektonicznych związanych z radomskimi protestantami. Jednym z najważniejszych elementów aktywności parafii, co podkreślił autor, stała się również działalność kulturalna, a zwłaszcza dbałość o zachowanie pamięci historycznej o przeszło-ści zboru i miasta. Cechę wyróżniającą stanowi fakt, że pod względem demograficznym jest to najmłodsza parafia w diecezji warszawskiej (średnia wieku 41 lat), odznaczająca się sporą liczbą konwersji.

uzupełnieniem książki kłaczkowa są biogramy (19) wybranych duchownych, pracują-cych w parafii w latach 1826–2009, oraz chronologiczny wykaz wszystkich księży, wraz z przyporządkowanym stanowiskiem, jakie w niej sprawowali. Jest to przydatne i ułatwia-jące czytelnikowi odnalezienie najważniejszych informacji na temat poszczególnych osób, podobnie jak zamieszczenie indeksów osobowego i nazw geograficznych. Ważny dodatek stanowi aneks, który jest przedrukiem Książeczki jubileuszowej radomskiej parafii ewange-lickiej, wydanej w 1926 r. z okazji setnej rocznicy jej erygowania.

Autor swoje badania oparł na szerokiej bazie źródłowej. Przeprowadził kwerendy w licznych archiwach państwowych i kościelnych. Dotarł również do zbiorów prywatnych i nawiązał kontakt z uczestnikami opisywanych wydarzeń. Dużym atutem pracy jest wy-korzystanie artykułów z aż 30 tytułów prasowych. należy nadmienić, że zasadnicza treść jest przeplatana ciekawymi i dobrze ilustrującymi omawiane wydarzenia cytatami oraz 20 zdjęciami i ilustracjami. W przypisach zamieszczono odsyłacze do szerszej literatury tema-tu oraz biogramy ważniejszych osób.

książka Jarosława kłaczkowa Historia parafii ewangelicko-augsburskiej w Radomiu (1826–2009) jest swoistą kroniką dziejów tego protestanckiego zboru. Bez wątpienia po-szerzy ona kanon literatury historycznej dotyczącej losów kościoła ewangelickiego w Pol-sce. Praca ta, napisana w sposób przystępny, z pewnością jest godna polecenia.

dominik krySiakolsztyn


N o t y o a U t o r a C H

BoGuCkA MAriA – prof. dr hab., jest członkiem czynnym PAu, honorowym człon-kiem PtH i Międzynarodowej komisji Dziejów Miast, doktorem honoris causa uniwer-sytetu Gdańskiego, laureatką wielu nagród i wyróżnień (m.in. nagrody Fundacji Alfreda Jurzykowskiego w nowym Jorku w 1996 r. i Premiera rP w 1999 r.). Przez ponad 50 lat była związana z iH PAn, obecnie wykłada na Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku. Brała udział w licznych międzynarodowych kongresach i konferen-cjach, wykładała gościnnie na uniwersytetach w uppsali i Sztokholmie, kopenhadze, Bruk-seli, Genewie, Lejdzie, Antwerpii, Gandawie, Bielefeldt. Autorka ponad 1200 publikacji naukowych wydanych w Polsce i zagranicą (w tym 40 książek). Specjalizuje się w historii społecznej i szeroko pojętej historii kultury (życie codzienne, obyczaje, mentalność, prob-lemy gender studies). Zajmuje się także zagadnieniami teoretyczno-metodologicznymi.

CHACHAJ MAriAn (ur. 1946) – dr hab., prof. uMCS, pracuje w iH uMCS w Lubli-nie. Badacz staropolskiej kultury, a szczególnie wykształcenia różnych warstw społecznych i stosunków kulturalnych polsko-włoskich. Główne publikacje: Zagraniczna edukacja Ra-dziwiłłów od początku XVI do połowy XVII wieku, Lublin 1995; Związki kulturalne Sieny i Polski do końca XVIII wieku. Staropolscy studenci i podróżnicy w Sienie. Sieneńczycy i ich dzieła w Polsce, Lublin 1998 .

DyGDAłA JErZy (ur. 1945) – prof. iH PAn. Prowadzi badania nad historią społeczną i polityczną Polski XViii w. oraz historią kultury materialnej tej epoki.

Adres: Zakład Historii Pomorza i krajów Bałtyckich iH PAn, ul. Szeroka 36, 87–100 toruń.

kiZik EDMunD (ur. 1960) – prof. dr hab. kierownik Zakładu Historii nowożyt-nej uniwersytetu Gdańskiego oraz Pracowni Historii Gdańska i Dziejów Morskich Polski w iH PAn. Członek Międzynarodowego komitetu Historii Miast. Specjalizuje się w hi-storii kultury nowożytnej Polski, regionu nadbałtyckiego, niemiecko-polskiego pograni-cza kulturowego. Jest członkiem komitetu nauk Historycznych PAn. Autor i wydawca 11 książek oraz prawie 200 artykułów naukowych. opublikował m.in.: Śmierć w mieście hanzeatyckim w XVI–XVIII wieku. Studium z nowożytnej kultury funeralnej (1998); Wesele, kilka chrztów i pogrzebów. Uroczystości rodzinne w mieście hanzeatyckim od XVI do XVIII wieku (2001, tłum. niemieckie 2008) oraz edycje źródłowe: Nicolausa Volckmara „Viertzig Dialogi” 1612. Źródło do badań nad życiem codziennym w dawnym Gdańsku (2005); So-wiźrzał krotochwilny i śmieszny. Krytyczna edycja staropolskiego przekładu Ulenspiegla, Gdańsk 2005 (wraz z radosławem Grześkowiakiem).

Noty o aUtoraCH312

koPCZyńSki MiCHAł (ur. 1964) – dr hab., prof. uW. Zatrudniony w instytucie Hi-storycznym uW i w Muzeum Historii Polski. Zajmuje się demografią historyczną, historią gospodarczą i dziejami techniki.

PALuCHoWSki Piotr – magister historii uniwersytetu Gdańskiego i pracownik merytoryczny Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. obecnie doktorant Studium Dok-toranckiego Historii uniwersytetu Gdańskiego. Przygotowuje rozprawę na temat czasopiś-miennictwa gdańskiego XViii w.

e-mail: [email protected]

PuCHoWSki kAZiMiErZ – dr hab., prof. uniwersytetu Gdańskiego na Wydziale nauk Społecznych. Zainteresowania naukowe skoncentrował na edukacji elit nowożytnej Europy, dziejach oświaty zakonnej i nauczaniu historii w szkołach dawnej rzeczypospo-litej. Członek Gdańskiego towarzystwa naukowego, Polskiego towarzystwo Badań nad Wiekiem XViii i Société internationale d’Histoire Comparée du théâtre, de l’opéra et du Ballet. Autor książek nagrodzonych przez Ministra Edukacji narodowej oraz Ministra na-uki i Szkolnictwa Wyższego: Edukacja historyczna w kolegiach jezuickich Rzeczypospolitej (1565–1773), Gdańsk 1999; Jezuickie kolegia szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Studium z dziejów edukacji elit, Gdańsk 2007. Współredaktor: Z dziejów Almae Matris Vil-nensis. Księga pamiątkowa ku czci 400-lecia założenia i 75-lecia wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, red. naukowa, wstęp L. Piechnik i k. Puchowski, kraków 1996.

SALMonoWiCZ StAniSłAW – em. prof. iH PAn i uMk w toruniu, członek czyn-ny PAu. Historyk prawa i kultury, specjalność: historia Pomorza, historia Prus, najnowsza historia Polski. Główne publikacje: Prawo karne oświeconego absolutyzmu, 1966; Toruń-skie Gimnazjum Akademickie w l. 1681–1817, 1973; Fryderyk Wielki, 1 wyd. 1981; Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, 1 wyd. 1987; Polskie Państwo Podziemne. Z dziejów walki cywilnej 1939–1945, 1994 .

Adres: ul. konopnickiej 29/4, 87–100 toruń.

SłAWińSki WoJCiECH (ur. 1966) – dr nauk humanistycznych, adiunkt na Wydziale Prawa, Prawa kanonicznego i Administracji kuL Jana Pawła ii. Absolwent uMk. Porzu-cił (nie do końca) badania nad reformacją w Polsce na rzecz najnowszych dziejów kościo-łów i związków wyznaniowych w PrL.

WiErZCHoSłAWSki SZCZEPAn – prof. dr hab., zatrudniony w instytucie Historii i Archiwistyki uMk w toruniu oraz w iH PAn w Warszawie. Badacz historii ziem pol-skich XiX i na początku XX stulecia, zwłaszcza Pomorza od Gryfii po królewiec, elit po-litycznych i społecznych, procesu modernizacji społeczeństwa polskiego. kieruje pracami nad piątym tomem syntezy Historia Pomorza, obejmującym lata 1918–1945. opublikował m.in.: Elity polskiego ruchu narodowego w Poznańskiem i w Prusach Zachodnich w latach 1850–1914, toruń 1992; Ignacy Łyskowski 1820–1886. Polityk i publicysta, pierwszy pre-zes Towarzystwa Naukowego w Toruniu, toruń 2000; Orzeł czarny i orzeł biały. Problemy modernizacji społeczeństwa polskiego prowincji Prusy Zachodnie w XIX i na początku XX wieku, olsztyn 2011.

Noty o aUtoraCH 313

WiJACZkA JACEk (ur. 1960) – prof. zw. dr hab. w instytucie Historii i Archiwi styki uMk w toruniu. Badacz dziejów Prus książęcych i królewskich w XVi–XViii w., sto-sunków polsko-niemieckich w czasach wczesnonowożytnych, procesów o czary, a także dziejów Żydów w rzeczypospolitej w czasach nowożytnych. opublikował m.in.: Sto sunki dyplomatyczne Polski z Rzeszą Niemiecką w czasach panowania cesarza Karola V (1519–1556), kielce 1998; Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI–XVIII wieku, toruń 2007; Albrecht von Brandenburg-Ansbach (1490–1568). Ostatni mistrz zakonu krzyżackiego i pierwszy książę „w Prusiech”, olsztyn 2010.

ZAJEWSki WłADySłAW (ur. 1930 w Wilnie) – intelektualista, historyk, poeta. Ab-solwent uł (1955), doktorat 1961. Habilitację uzyskał na uMk w toruniu (1967), a tytuł prof. w iH PAn (1991), gdzie pracował w latach 1963–2000; od 2006 prof. zw. w „Ate-neum” (Gdańsk). Członek Gdańskiego towarzystwa naukowego, współredaktor półrocz-nika „universitas Gedanensis”. Autor ponad 650 publikacji drukowanych (książki, arty-kuły, eseje, recenzje naukowe). recenzent licznych przewodów doktorskich i habilitacji. Ważniejsze publikacje: Powstanie listopadowe 1830–1831. Dzieje wewnętrzne – Milita-ria – Europa wobec powstania, red. W. Zajewski, Warszawa 1980 (wyd. 2: 1991); Trzy Powstania Narodowe, red. W. Zajewski, S. kieniewicz i A. Zahorski, wyd. 5, Warszawa 2006; Europa i świat w epoce Restauracji, Romantyzmu i Rewolucji 1815–1849, red . W . Zajewski, t. 1–2, Warszawa 1991; Józef Wybicki: konfederat – organizator Legionów – mąż stanu w dobie Napoleona, wyd. 4, toruń 2003; Powstanie Listopadowe (Polityka – Wojna – Dyplomacja), toruń 2003; Wolne Miasto Gdańsk pod znakiem Napoleona, olsztyn 2005; Polska – Belgia – Europa, olsztyn 2007. Drukował także w „tygodniku Powszechnym” i „Znaku” w latach 1957–1962. Wydał tom poezji autobiograficznej Most Przechodni – Wil-no – Nowy Świat (Gdańsk 2007).

e-mail: [email protected]


N o t a e d y t o r s k a

Autorzy chcący opublikować artykuł lub artykuł recenzyjny powinni na adres redakcji przesłać lub dostarczyć osobiście jeden egzemplarz wydruku komputerowego oraz zapisu na płycie CD w programie Word dla Windows. nie należy tekstów formatować.

Ponadto należy spełnić następujące wymagania edytorskie:– objętość artykułu maksymalnie 40 stron, czcionka (times new roman) tekstu głów-

nego 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.– Przypisy zamieszczone na dole strony, ze skrótami w języku łacińskim (ibidem, item),

czcionka (times new roman) tekstu przypisu 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.– Przypisy odwołujące się do niepublikowanych źródeł archiwalnych winny zawierać

nazwę archiwum, nazwę zespołu archiwalnego, sygnaturę, stronę, kartę, tytuł doku-mentu (wszystko pisane bez kursywy), np.:1. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, urząd Wojewódzki Pomorski w Bydgoszczy,

sygn. 928, k. 33, konsystorz Polskiego kościoła Ewangelicko-Augsburskiego do Wojewody Pomorskiego w Bydgoszczy.

2. Archiwum Akt nowych, Ministerstwo Administracji Publicznej, Departament Wy-znaniowy, sygn. 1057, s. 19–20, ks. J. Szeruda, ks. Z. Michelis do MAP.

– Przypisy odwołujące się do książek pojedynczych autorów, jak też o nierozdzielnym autorstwie, winny zawierać: autora (autorów), tytuł książki (kursywą), miejsce i rok wydania, stronę, np.:3. S. Salmonowicz, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego. Studia z dziejów prus-

ko-pomorskich, olsztyn 1992, s. 21–22.4. Z. Guldon, J. Wijaczka, Procesy o mordy rytualne w Polsce w XVI—XVIII wieku,

kielce 1995, s. 16.– Przypisy odwołujące się do prac zbiorowych winny zawierać: autora wewnętrznego

opracowania, tytuł wewnętrznego opracowania (kursywą), tytuł książki, w której zo-stało ono umieszczone, redaktora lub tego, kto ją opracował, miejsce i rok wydania, stronę, np.:5. J. Maciuszko, Protestanckie wzorce osobowości — uwagi o środowisku pastorskim,

w: Doskonałość, zbawienie, rodzina. Z badań nad protestantyzmem, red. Z. Pasek, kraków 2005, s. 69–78.

– Przypisy odwołujące się do czasopism naukowych winny zawierać: autora, tytuł arty-kułu (kursywą), tytuł czasopisma (w cudzysłowie) ew. rocznik, rok publikacji, kolejny tom (ew. numer, zeszyt) oraz stronę, np.:6. S. Salmonowicz, Z problematyki procesów o czary. Uwagi na marginesie najnow-

szej literatury, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1961, t. 13, z. 2, s. 209–221.7. A. Wyrobisz, Mieszczanie w opinii staropolskich literatów, „Przegląd Historyczny”

r. 2, 1991, z. 1, s. 51–57.

Nota edytorska316

– Przypisy źródłowe z odwołaniem się do wytworów prasowych winny zawierać: autora, tytuł artykułu (kursywą), tytuł gazety (w cudzysłowie), datę publikacji (dla dzienników i tygodników rok, numer, dzień i miesiąc (pisany słownie); dla miesięczników i kwar-talników rok i miesiąc, kolejny numer, opcjonalnie stronę, np.:8. r. Daniłowicz, Ziemia Marszałka, „rzeczpospolita” 2007, nr 263 (7860) z 10–11

listopada.9. t. M. Płużański, Gen. August Emil Fieldorf. Miejsce pogrzebania nieznane, mor-

dercy nieosądzeni, „Gazeta Polska” 2007, nr 46 (747) z 14 listopada, s. 26–27.10. J. Zabielski, Żołnierze tragicznej sprawy. Narodowe Siły Zbrojne, „Myśl.pl. Pismo

narodowo-konserwatywne” 2007, nr 6, s. 32–42.– W przypisach odwołujących się do już podanego źródła należy się posłużyć łacińskimi

skrótami (ibidem, idem, eadem) .– W przypadku odwoływania się np. do wielu prac jednego autora należy stosować nastę-

pujący schemat: imię i nazwisko autora, skrót tytułu (bez wielokropka) pisany kursywą, strona; np. odwołanie do pozycji z przykładu 3:11. S. Salmonowicz, Od Prus Książęcych do Królestwa Pruskiego, s. 21–22.12 . Ibidem, s. 156.

– Przy artykule recenzyjnym należy podać imię i nazwisko autora recenzowanej książki oraz pełny tytuł danej publikacji, nazwę wydawnictwa, miejsce i rok wydania oraz licz-bę stron.

– Fragmenty cytatów wykorzystywanych w tekście należy pisać w cudzysłowie, bez kur-sywy.

– Do artykułu powinno być dołączone streszczenie w języku angielskim lub francuskim albo niemieckim, ewentualnie – jeśli jest to uzasadnione tematyką tekstu – w języku rosyjskim (również tytułu artykułu), o objętości nie przekraczającej 1/2 strony, czcionka tekstu 12 punktów, interlinia 1,5 wiersza.

– Ewentualne (niezbędne) materiały graficzne winny być przygotowane w taki sposób, aby nadawały się bezpośrednio do reprodukcji.

– oprócz artykułu prosimy o dostarczenie krótkiego biogramu (według wzoru w notach o Autorach).

opracowanie redakcyjneMałgorzata Piątkowska

korektaZofia Michalska

tłumaczeniaigor kąkolewski

Projekt okładkiMarek Moćko

Skład i formatowanie komputeroweJózef Bąkowski

Copyright © by Zarząd Główny Polskiego towarzystwa Historycznego Stowarzyszenie „Czasy nowożytne”

Druk: Wydawnictwo Adam Marszałek ul . Lubicka 44, 87-100 toruńtel . 56 664 22 35, 56 660 81 60e-mail: [email protected], www.marszalek.com.pl

nakład 300 egzemplarzy

Czasy NowożytNeczasy-nowozytne.pl/Czasy_24.pdfandrzej Chwalba (kraków), karin Friedrich...

Documents

Transcript of Czasy NowożytNeczasy-nowozytne.pl/Czasy_24.pdfandrzej Chwalba (kraków), karin Friedrich...