CEEOL Article

The following ad supports maintaining our C.E.E.O.L. service

Poczuciejakociyciaipoziomwyczerpaniawitalnegouaktywnychzawodowokobietimczyzn

Qualityoflifeandvitalexhaustionamongworkingmenandwomen

byMariolaParuzelCzachura

Source:StudiaPsychologica(StudiaPsychologica),issue:1/2013,pages:524,onwww.ceeol.com.

Studia PsychologicaUKSW

13(1) 2013 s. 5-24

MARIOLA PARUZEL-CZACHURA1

Instytut PsychologiiUniwersytet lski

Poczucie jakoci ycia i Poziom wyczerPania witalnego u aktywnych zawodowo kobiet i mczyzn

Quality of life and vital exhaustion among working men and women

AbstractThe article presents the results of empirical studies about quality of life (Stras-Roma-nowska, 2007) and vital exhaustion (Kop, Hamulyak, Pernot, Appels, 1998) in the group of working men and women. Research shows that more than half of respondents declare vital exhaustion. The higher level of vital exhaustion occurs among women. The overall result of quality of life is not differentiated by gender and professional activity, but high-er scores in the subjective sphere of quality of life occur among entrepreneurs. Workers in state-owned companies have higher level of the metaphysical sphere of quality of life. There is also a negative correlation (r = -0,34; p < 0,01) between quality of life and vital exhaustion.Key words: quality of life, vital exhaustion, occupational activity, sex

wProwadzenie

Poczucie jakoci ycia i poziom witalnego wyczerpania osoby pracujcej s wa-nymi wskanikami jej funkcjonowania. Podejmowanie powyszej tematyki w ba-daniach psychologicznych jest istotne z wielu wzgldw, m.in. zdrowe fizycznie i psychicznie osoby pracuj efektywniej i s zdolne do osigania wyszych rezulta-tw ni jednostki chore fizycznie i psychicznie, w tym osoby yjce w stresie (Ka-luza, 2005). Co wicej, stres zawodowy, maa ilo snu i angaowanie si w wiele dziaa moe podwysza poziom wyczerpania witalnego (Dej, 2011), a tym sa-mym obnia poziom poczucia jakoci ycia. Ponadto, zdrowie oraz wysokie po-czucie jakoci ycia zdaj si rwnie i w parze z sukcesem wrd osb aktyw-nych zawodowo w rnych krajach (Gorgievski-Duijvesteijn, Bakker, Schaufeli, Van der Hejden, 2005; Stephan, Richter, 2006; Paruzel-Czachura, 2013).

1 Adres do korespondencji: [email protected]

a r t y k u y e m P i r y c z n e

6 mariola paruzel-czachura

Dla poczucia jakoci ycia i poziomu witalnego wyczerpania mog mie zna-czenie jak sugeruj dotychczasowe doniesienia naukowe (Renzetti, Curran, 2008; Mandal, 2003, 2007, 2012; Marody, 1999, 2000, 2007) pe oraz forma aktyw-noci zawodowej. Nie zostay jednak przeprowadzone w tym zakresie badania em-piryczne, a przynajmniej nie takie, ktre dotyczyyby wielu sfer jakoci ycia oraz rnych form aktywnoci zawodowej (Dej, 2011). Celem artykuu jest przedstawie-nie wynikw bada dotyczcych poziomu poczucia jakoci ycia (Stra-Romanow-ska, 1992, 1995, 2004, 2005, 2007) i wyczerpania witalnego (Appels, 1990, 1997) z uwzgldnieniem rodzaju wykonywanej aktywnoci zawodowej (przedsibiorcy, pracownicy firm prywatnych i pastwowych) oraz pci.

Pojcia wyczerPania witalnego, Poczucia jakoci ycia i formy aktywnoci zawodowej

Wyczerpanie witalne to stan psychiczny charakteryzujcy si zmczeniem i bra-kiem energii, spadkiem libido, problemami z zasypianiem, budzeniem si w nocy, poczuciem beznadziejnoci, draliwoci i oglnie zym samopoczuciem (Appels, 1997). Przyczyny tego stanu czsto s upatrywane w przepracowaniu, nie tylko podczas wykonywania aktywnoci zawodowej, ale take i w innych wanych dzie-dzinach ycia, w ktrych jednostka nie jest w stanie rozwiza swoich problemw (Appels, Mulder, 1988; Appels, Falger, Schouten, 1993). Dlatego te sugeruje si, e wyczerpanie witalne to stan psychiczny charakteryzujcy si brakiem zasobw, ktre pozwalaj skutecznie radzi sobie ze stresem. Poziom wyczerpania witalnego moe by rny: od braku wyczerpania, poprzez umiarkowane wyczerpanie, a po kryzys wyczerpania (Dej, 2011). Osoba odczuwajca kryzys wyczerpania cechu-je si zmczeniem, osabieniem, zobojtniaoci, rozdranieniem, wyczerpaniem, przygnbieniem, trudnociami z zaniciem, jej sen jest niespokojny, take po prze-budzeniu odczuwa zmczenie. Wraz ze zmniejszeniem powyszych objaww obni-a si poziom wyczerpania witalnego.

Pia Schnorpfeil i in. (2002) wskazuj na silny zwizek wyczerpania witalnego z wypaleniem zawodowym, aczkolwiek pojcia te nie s tosame, poniewa wy-palenie w ujciu Christiny Maslach (Sk, 2000; Maslach, Leiter, 1997), jest cile zwizane z prac zawodow, w przeciwiestwie do pojcia wyczerpania witalne-go, ktre obejmuje wszystkie sfery ycia czowieka. Warto w tym miejscu doda, i wypalenie zawodowe obnia jako i wydajno pracy (Leiter, Harvie, Frizzel, 1998), a skoro istnieje zwizek wypalenia zawodowego z wyczerpaniem witalnym, to wyczerpanie moe by take zwizane z wykonywan aktywnoci zawodow. Wyczerpanie witalne zostao uznane za czynnik ryzyka niepodanych skutkw zdrowotnych, w tym choroby wiecowej (Kop, Hamulyak, Pernot, Appels, 1998), zawau serca i nagej mierci sercowej (Appels i in. 1988; Cole, Kawachi, Sesso, Paffenbarger, Lee, 1999; Kopp, Falger, Appels, Szedmak, 1994). Wyczerpanie wi-talne jest rwnie zwizane z depresj (Kopp i in., 1998; Raikkonen, Lassila, Kel-tikangas-Jarvinen, Hautanen, 1996; Van Diest i Appels, 1991), osobowoci typu D (Denollet, 2000; Schmidt Pedersen, Middel, 2001), wypaleniem zawodowym (Weber, Jaekel-Reinhard, 2000), nadmiernym zaangaowaniem w prac (Preckel i in. 2005), stresem w pracy, zdrowiem psychicznym, potencjaem kwalifikacyj-

[2]

Access via CEEOL NL Germany

7poczucie jakoci ycia i poziom wyczerpania witalnego...

nym, brakiem spoecznego wsparcia, zachowaniami wsppracownikw, warunka-mi pracy, nadmiernym obcieniem prac (Schnorpfeil i in., 2002). W literaturze psychologicznej wskazuje si na niewiele bada odnonie do poziomu wyczerpa-nia witalnego, a zwaszcza brak danych dotyczcych wyczerpania witalnego wrd pracownikw (Schnorpfeil i in., 2002), pojawiaj si jednak badania na grupie przedsibiorcw (Dej, 2011; Stephan i in. 2010).

Warto podkreli, i poziom wyczerpania witalnego to aktualny stan psychicz-ny, a wic najlepiej prosi badanych o okrelenie go odnonie do ostatnich czterech tygodni (za: Dej, 2011). Maria Kopp i in. (1998) pisz o wyczerpaniu witalnym jako o krtkoterminowym wskaniku ryzyka, chocia biorc pod uwag liczne ne-gatywne korelacje ze zdrowiem fizycznym i psychicznym, Schnorpfeil i in. (2002) uwaaj, i wyczerpanie witalne mona traktowa jako dugoterminowy wskanik ryzyka, ktry istotny jest nie tylko dla zdrowia samej jednostki, ale take i caej or-ganizacji w jakiej pracuje. Std te badania dotyczce wyczerpania witalnego s wanym elementem psychologii zdrowia oraz psychologii pracy i organizacji.

Drug zmienn uwzgldnion w badaniu jest poczucie jakoci ycia. Jako y-cia jest pojciem definiowanym i mierzonym na wiele sposobw (Power, 2003). W celu zrozumienia pojcia poczucia jakoci ycia warto wpierw odrni od nie-go pojcia pokrewne. Tymi pojciami s poziom ycia, satysfakcja yciowa, do-brobyt, dobrostan psychiczny oraz szczcie. Poziom ycia to obiektywne warun-ki infrastrukturalne danego spoeczestwa zaspokajajce jego potrzeby materialne i kulturalne. Dobrobyt to obiektywnie mierzalny poziom posiadanych dbr. Oba te pojcia zaliczane s do materialnych aspektw jakoci ycia. Dobrostan psychicz-ny jest rozumiany jako poznawcza i emocjonalna ocena wasnego ycia, na kt-r skada si czste dowiadczanie emocji pozytywnych i wysoki poziom ycio-wej satysfakcji. Satysfakcja za jest poznawcz ocen stopnia zgodnoci pomidzy standardem, do ktrego si dy, a standardem, ktry si aktualnie posiada (Diener, Lucas, Oishi, 2004). Najbardziej problematyczne z tych poj jest szczcie (Carr, 2004; Czapiski, 2004). W samej psychologii pojawia si wiele koncepcji szcz-cia, wrd ktrych znajdujemy zarwno te rodowiskowe, jak i genetyczne.

Psychologiczne pojcie poczucia jakoci ycia rwnie nie posiada jednej de-finicji (Dziurowicz-Kozowska, 2002; Power, 2003). Po raz pierwszy termin ten by uywany w USA po II wojnie wiatowej i dotyczy tylko dobrostanu material-nego. Z czasem jego zbir desygnatw zosta poszerzony o wartoci niematerial-ne. Krzysztof Owczarek (2010) okrela to zjawisko jako przejcie od frommow-skiego mie do by. Wspczenie w literaturze psychologicznej dy si do oddzielania obiektywnych od subiektywnych wskanikw poczucia jakoci ycia, za co m.in. Michael J. Power krytykuje znane narzdzie badajce poczucie jako-ci ycia SF-36 (Ware, Sherbourne, 1992), polecajc jednoczenie narzdzie the WHOQOL-100 i jego skrcon wersj (WHOQOL Group, 1998). Czsto dzieli si koncepcje jakoci ycia na wsze, powizane tylko ze zdrowiem, oraz szersze, wykraczajce poza ten wymiar (Spilker, 1996; Power, 2003).

W niniejszych analizach wykorzystano ciekawy model Marii Stra-Romanow-skiej (2007). Autorka uznaje, e oceniajc poziom poczucia jakoci ycia koniecz-ne jest uwzgldnienie nie tylko zjawisk biologicznych czy spoecznych, ale rw-

[3]


nie podmiotowych oraz duchowych. Z perspektywy psychologicznej takie ujcie wydaje si by jednym z najbezpieczniejszych podej, gdy nie pomija adne-go z aspektw funkcjonowania czowieka i uwzgldnia subiektywn ocen jako-ci ycia. Najwicej kontrowersji moe budzi w nim wymiar duchowy, cho jego znaczenie byo podkrelane przez wielu badaczy (Ryff, 1989; Diener, 2000; Spil-ker, 1996; Power, Bullinger, Harper, WHOQOL Group, 1999; Pargament, Maho-ney, 2002). Sfera psychofizyczna jakoci ycia obejmuje cielesno czowieka, jego popdowo, pyta o zdrowie fizyczne i psychiczne, a take poziom akceptacji aspektw psychofizycznych jednostki. Sfera psychospoeczna podkrela rol pyta o tosamo, przynaleno spoeczn podmiotu, jego miejsce w grupie. Sfera pod-miotowa obejmuje indywidualno, niezaleno podmiotu, ktry dy do samo-realizacji. Sfera metafizyczna (duchowa) za dotyczy autotranscendencji, poczucia sensu ycia oraz afirmacji egzystencji. Przyjmuje si, i osoba o wysokim poczu-ciu jakoci ycia osiga bdzie wysokie wyniki we wszystkich czterech sferach.

Trzecia zmienna to forma aktywnoci zawodowej. W niniejszych badaniach skoncentrowano si na koncepcji Mirosawy Marody (2007), ktra dzieli Polsk na tzw. sprywatyzowan, pastwow i na zasiku. Std w niniejszych badaniach skupiono si na trzech grupach osb aktywnych zawodowo: przedsibiorcach i pra-cownikach firm prywatnych (z Polski sprywatyzowanej) oraz pastwowych (z Polski pastwowej). Zdaniem Marody w sektorze instytucji prywatnych do-chd jednostek zaley od wykonanej pracy, za w sektorze instytucji publicznych liczy si zajmowane stanowisko pracy, a nie woony wysiek, osiga si tu nisze dochody, aczkolwiek istnieje tu wiksza stabilno zatrudnienia. Zgodnie z me-chanizmami rynkowymi w sektorze prywatnym istnieje wysze ryzyko zawodo-we. Mona tu wyrni grupy przedsibiorcw i pracownikw firm prywatnych, ze wzgldu na odmienn specyfik ich pracy, a take rnice w zakresie zmiennych psychologicznych, m.in. poczucie zdrowia, sukcesu, satysfakcji (Stephan, Roesler, 2010; Dej, 2011). Ostatni sektor obejmuje osoby bezrobotne. Grupa ta nie zostaa uwzgldniona w niniejszych badaniach, cho z pewnoci warto byoby takie ba-dania zrealizowa.

Ostatnia zmienna to pe biologiczna badanych. W literaturze pojawiaj si istot-ne rnice odnonie funkcjonowania zawodowego (nie tylko jego aspektw finan-sowych) kobiet i mczyzn (Eagly, Beall, Sternberg, 2004; Eagly, Carli, 2007; Ren-zetti, Curran, 2008; Mandal, 2007, 2012). Jednomylnie pisze si o silnym wpywie pci na wybr aktywnoci zawodowej i jako pracy, w tym zakres wadzy (Bussey, Bandura, 2004).

Problem badawczy, Pytania i hiPotezy badawcze

Analiza literatury oraz obserwacja rzeczywistoci ze szczeglnym uwzgldnieniem pracy zawodowej doprowadzia autork do zadania sobie nastpujcego pytania: czy forma aktywnoci zawodowej oraz pe (zmienne niezalene, wyjaniajce) mog mie znaczenie dla poczucia jakoci ycia i poziomu wyczerpania witalnego (zmienne zalene, wyjaniane)? Co zostao podkrelone w czci teoretycznej, wy-czerpanie witalne moe by powizane z yciem zawodowym, brak take spjnych danych odnonie do relacji wyczerpania i pci, warto wic zbada t zaleno na

[4]


polskiej prbie. Podobnie poczucie jakoci ycia moe by zwizane z aktywno-ci zawodow, jako e aktywno ta stanowi element kadej z jej sfer. Warto take zada sobie pytanie o zaleno midzy poczuciem jakoci ycia a pci, dla kt-rej przewidywane kierunki zostan opisane w dalszej czci tekstu. Ponadto, czy poczucie jakoci ycia jest zwizane z poziomem wyczerpania witalnego? Wspo-mniane doniesienia z bada sugeruj, i jest to moliwe. Model badawczy przed-stawia si wic nastpujco.

Rysunek 1. Model badawczy.

Dotychczasowe wyniki bada pozwoliy na sformowanie szeregu hipotez kierun-

kowych. Wydaje si, i wysze wyniki w sferze psychofizycznej, psychospoecznej i metafizycznej jakoci ycia osign pracownicy firm pastwowych ze wzgldu na przecitnie krtsz liczb godzin spdzanych w pracy, bezpieczestwo i tosamo spoeczn zwizan ze staym stanowiskiem pracy (Marody, 2007). Osoby takie bd wic miay wiksze moliwoci czasowe, by dba o relacje z innymi ludmi, czy te zastanawia si nad sensem swojego ycia. W zwizku z najbardziej auto-nomicznym charakterem pracy przedsibiorcy, mona przypuszcza, i to oni osi-gn najwysze wyniki w sferze podmiotowej, bowiem najbardziej identyfikuj si z miejscem swojej pracy i codziennie podejmuj wiele wanych decyzji nie tylko dla nich samych, ale i dla innych ludzi (Dej, 2011) (por. Hipoteza 1).

Ze wzgldu na rnice pciowe m.in. w zdolnociach, osobowoci, ekspresji emocji, wraliwoci na innych, asertywnoci (Mandal, 2003), wydaje si, i to ko-biety bd cechowa si wyszymi wynikami w sferze psychospoecznej i metafi-zycznej jakoci ycia ni mczyni (por. Hipoteza 2).

Do tej pory nie wskazano na istotne relacje midzy wyczerpaniem witalnym a form aktywnoci zawodowej z uwzgldnieniem podziau na przedsibiorcw, pracownikw firm prywatnych i pastwowych. Dotychczasowe badania wskazu-

[5]

dla poczucia jakoci ycia i poziomu wyczerpania witalnego (zmienne zalene, wyjaniane)?

Co zostao podkrelone w czci teoretycznej, wyczerpanie witalne moe by powizane z

yciem zawodowym, brak take spjnych danych odnonie do relacji wyczerpania i pci,

warto wic zbada t zaleno na polskiej prbie. Podobnie poczucie jakoci ycia moe by

zwizane z aktywnoci zawodow, jako e aktywno ta stanowi element kadej z jej sfer.

Warto take zada sobie pytanie o zaleno midzy poczuciem jakoci ycia a pci, dla

ktrej przewidywane kierunki zostan opisane w dalszej czci tekstu. Ponadto, czy poczucie

jakoci ycia jest zwizane z poziomem wyczerpania witalnego? Wspomniane doniesienia z

bada sugeruj, i jest to moliwe. Model badawczy przedstawia si wic nastpujco.

Rysunek 1. Model badawczy.

Dotychczasowe wyniki bada pozwoliy na sformowanie szeregu hipotez kierunkowych.

Wydaje si, i wysze wyniki w sferze psychofizycznej, psychospoecznej i metafizycznej

jakoci ycia osign pracownicy firm pastwowych ze wzgldu na przecitnie krtsz liczb

godzin spdzanych w pracy, bezpieczestwo i tosamo spoeczn zwizan ze staym

stanowiskiem pracy (Marody, 2007). Osoby takie bd wic miay wiksze moliwoci

czasowe, by dba o relacje z innymi ludmi, czy te zastanawia si nad sensem swojego

ycia. W zwizku z najbardziej autonomicznym charakterem pracy przedsibiorcy, mona

przypuszcza, i to oni osign najwysze wyniki w sferze podmiotowej, bowiem najbardziej

Forma aktywnoci zawodowej

(bycie przedsibiorc, pracownikiem firmy

pastwowej lub prywatnej)

Pe biologiczna

Poziom wyczerpania

witalnego

Poczucie jakoci ycia z uwzgldnieniem sfery

psychofizycznej, psychospoecznej, podmiotowej

i metafizycznej


j na niszy poziom wyczerpania witalnego wrd przedsibiorcw w porwna-niu do ogu spoeczestwa (Dej, 2011). Warto podkreli fakt, i przedsibiorcy osigaj gorsze wyniki odnonie do obiektywnego zdrowia fizycznego (nadcinie-nie, cukrzyca, podwyszony cholesterol) od reszty spoeczestwa (Lewin-Epstein, Yuchtman-Yaar, 1991; Bullinger, Kirchberger, 1998), rnice nie pojawiaj si za, gdy prosi si ich o subiektywn ocen zdrowia. Dominika Dej (2011) podkrela, e przedsibiorcy dziki takim cechom osobowoci jak wysokie poczucie wasnej sku-tecznoci, wysoki optymizm i gotowo do samopowicenia w mniejszym stopniu spostrzegaj, i s wyczerpani. Jednak napicie to znajduje swj wyraz w sympto-mach fizycznych. Mona wic przypuszcza, e przedsibiorcy bd cechowa si niszym poziomem wyczerpania witalnego w porwnaniu do pracownikw firm prywatnych i pastwowych (por. Hipoteza 3). Naley jednak podkreli, i w do-tychczasowych badaniach pojawiaj si rne dane, np. Ute Stephan i in. (2010) wykazay, i przedsibiorcy cechuj si nisz zachorowalnoci na choroby psy-chiczne i somatyczne, jak rwnie wyszym dobrobytem w porwnaniu do pra-cownikw.

Nie byo take bada dotyczcych relacji midzy wyczerpaniem witalnym a pci (Schnorpfeil i in., 2002). Mona jednak przypuszcza, i ze wzgldu na gorsz sy-tuacj i problemy zwizane z prac zawodow kobiet (Mandal, 2007, s. 79), to kobiety bd odczuway wyszy poziom wyczerpania witalnego ni mczyni. Wedug Eugenii Mandal moe si to wiza m.in. z odwiecznym konfliktem praca dom, odmiennym procesem socjalizacji wrd kobiet i mczyzn, dyskrymina-cj w zatrudnieniu, segregacj zawodow, zjawiskiem szklanego sufitu, zjawiskiem szklanych ruchowych schodw, czy zjawiskiem lepkiej podogi (por. Hipoteza 4).

Warto byoby sprawdzi, czy pojawiaj si rnice wrd badanych zmiennych uwzgldniajc zarwno podzia na form aktywnoci zawodowej jak i pe, a wic pomidzy: kobietami przedsibiorcami, mczyznami przedsibiorcami, kobietami pracownicami firm pastwowych, mczyznami pracownikami form pastwowych, kobietami pracownicami firm prywatnych i mczyznami pracownikami form pry-watnych. Dotychczasowe badania sugeruj, i mog pojawi si istotne statystycz-nie rnice midzy grupami odnonie do niektrych zmiennych lub ich podskal (badania te zostay opisane we wczeniejszej czci artykuu). Przewiduje si, e istotnie wyszy poziom wyczerpania witalnego wystpi wrd kobiet pracujcych w firmach (czy to w pastwowych czy prywatnych) w porwnaniu do innych grup (por. Hipoteza 5). Z kolei istotnie wysze wyniki w sferze psychospoecznej i me-tafizycznej jakoci ycia osign kobiety pracujce w firmach pastwowych. Nie pojawi si za istotne rnice odnonie do pozostaych skal, zgodnie ze wczeniej-szymi przypuszczeniami odnonie poprzednich hipotez (por. Hipoteza 6).

Ponadto naley przyjrze si relacji midzy zmiennymi zalenymi. Skoro po-ziom wyczerpania witalnego koreluje negatywnie ze zdrowiem (Appels, 1997), to jest prawdopodobne, e poziom wyczerpania witalnego bdzie ujemnie korelowa z poczuciem jakoci ycia, ktrej jednym z aspektw jest zdrowie (por. Hipoteza 7).

Przyjto nastpujce pytania i hipotezy: Pytanie 1. Czy pracownicy firm pastwowych, pracownicy firm prywatnych oraz

przedsibiorcy rni si midzy sob w zakresie poczucia jakoci ycia?

[6]


Hipoteza 1. Wysze wyniki w sferze psychofizycznej, psychospoecznej i metafi-zycznej jakoci ycia osigaj pracownicy firm pastwowych w porwnaniu z innymi grupami. Przedsibiorcy osigaj najwysze wyniki w sferze podmio-towej w porwnaniu z innymi grupami. Pracownicy firm prywatnych osigaj wyniki przecitne w porwnaniu z innych grupami.

Pytanie 2. Czy kobiety i mczyni rni si midzy sob w zakresie poczucia ja-koci ycia?

Hipoteza 2. Wysze wyniki w sferze metafizycznej i psychospoecznej jakoci y-cia osigaj kobiety.

Pytanie 3. Czy pracownicy firm pastwowych, pracownicy firm prywatnych oraz przedsibiorcy rni si midzy sob w poziomie wyczerpania witalnego?

Hipoteza 3. Przedsibiorcy osigaj nisze wyniki w poziomie wyczerpania wital-nego w porwnaniu z wynikami pracownikw firm prywatnych i pastwowych.

Pytanie 4. Czy kobiety i mczyni rni si midzy sob w poziomie wyczerpa-nia witalnego?

Hipoteza 4. Kobiety osigaj wyszy poziom wyczerpania witalnego w porwna-niu z mczyznami.

Pytanie 5. Czy kobiety przedsibiorcy, mczyni przedsibiorcy, kobiety pracow-nice firm pastwowych, mczyni pracownicy form pastwowych, kobiety pracownice firm prywatnych i mczyni pracownicy form prywatnych rni si midzy sob w poziomie wyczerpania witalnego?

Hipoteza 5. Kobiety pracujce w firmach osigaj wyszy poziom wyczerpania wi-talnego w porwnaniu z innymi grupami.

Pytanie 6. Czy kobiety przedsibiorcy, mczyni przedsibiorcy, kobiety pracow-nice firm pastwowych, mczyni pracownicy form pastwowych, kobiety pracownice firm prywatnych i mczyni pracownicy form prywatnych rni si midzy sob w zakresie poczucia jakoci ycia?

Hipoteza 6. Kobiety pracujce w firmach pastwowych osigaj wysze wyniki w sferze metafizycznej i psychospoecznej jakoci ycia w porwnaniu z inny-mi grupami.

Pytanie 7. Czy istnieje zwizek midzy poczuciem jakoci ycia i poziomem wy-czerpania witalnego?

Hipoteza 7. Poczucie jakoci ycia koreluje ujemnie z poziomem wyczerpania wi-talnego.

Prba badana, sPosb PrzeProwadzenia badania oraz narzdzia

W badaniu uczestniczyy osoby aktywne zawodowo, zarwno kobiety, jak i m-czyni. Badania zostay przeprowadzone na grupie przedsibiorcw (czyli osobach posiadajcych i zarzdzajcych swoj firm, ktre niekoniecznie musiay zaoy swoje przedsibiorstwo, za: Rauch, Frese, 2007), pracownikw firm pastwowych (zatrudnionych przez okres powyej jednego roku w firmie bdcej wasnoci pa-stwa) i pracownikw firm prywatnych (zatrudnionych powyej jednego roku przez osoby prywatne). Respondenci pochodzili ze wszystkich polskich wojewdztw, cz kwestionariuszy zostaa przesana poczt tradycyjn, a cz poczt e-mail (w zalenoci od preferencji badanych). Dobr prby by celowy (przedsibiorcy

[7]


byli poszukiwani poprzez ogoszenia w Panoramie Firm, kontaktowano si z nimi drog telefoniczn, internetow lub osobicie, proszono take o przekazanie infor-macji o badaniu innym przedsibiorcom i pracownikom). W badaniu wziy udzia 394 osoby aktywne zawodowo, jednake tylko 341 kwestionariuszy nadawao si do dalszej analizy, w tym 104 przedsibiorcw (w tym 50 kobiet i 54 mczyzn), 136 pracownikw firm pastwowych (w tym 70 kobiet i 66 mczyzn) i 101 pra-cownikw firm prywatnych (w tym 58 kobiet i 43 mczyzn), wrd ktrych zna-lazo si cznie 178 kobiet i 163 mczyzn. redni wiek wrd pracownikw firm pastwowych wynis 40 lat (SD = 11,84), wrd pracownikw firm prywatnych 31 lat (SD = 9,29), a przedsibiorcw 38 lat (SD = 10,68). Z kolei wrd kobiet 35 lat (SD = 11,26), mczyzn 39 lat (SD = 11,32). redni wiek kobiet w firmach pastwowych wynis 39 lat (SD = 11,69), mczyzn 41 lat (SD = 11,69). redni wiek kobiet w firmach prywatnych wynis 28 lat (SD = 7,14), za mczyzn 35 lat (SD = 10,40). redni wiek kobiet posiadajcych wasn firm wynis 37 lat (SD = 10,89), mczyzn 39 lat (SD = 10,52).

W badaniu zastosowano anonimow metod kwestionariuszow. Poczucie jako-ci ycia byo mierzone za pomoc Kwestionariusza poczucia jakoci ycia (Stra--Romanowska, Oleszkowicz, Frckowiak, 1995). Narzdzie suy do oceny po-czucia jakoci ycia w sferze psychofizycznej, psychospoecznej, podmiotowej i metafizycznej. Skada si z 60 stwierdze ocenianych przez badanych na czte-rostopniowej skali (od zdecydowanie nie zgadzam si do zdecydowanie zgadzam si). W zwizku z brakiem oglnopolskich norm odnonie poczucia jakoci ycia, w badaniu porwnywano tylko wyniki uzyskane w poszczeglnych grupach. Ogl-ny wskanik poczucia jakoci ycia oblicza si sumujc wyniki odnoszce si do wszystkich sfer. Wyczerpanie witalne badano skrcon wersj Kwestionariusza wy-czerpania witalnego, ang. Maastricht Vital Exhaustion Questionaire, w tumacze-niu Dej (Kopp i in., 1998; Schnorpfeil i in., 2002; Dej, 2011). Zastosowano wersj skrcon (9 twierdze), gdy silnie koreluje z wersj standardow (21 twierdze) r = 0,94, p < 0,001; N = 452 (Dej, 2011). Badani odpowiadali na trzystopniowej ska-li (tak, nie, nie wiem). Do interpretacji poziomu wyczerpania witalnego zastosowa-no nastpujc skal: 0-2 punktw oznacza brak wyczerpania, 3-10 rednie, umiar-kowane wyczerpanie, a powyej 11 punktw kryzys wyczerpania (za: Dej, 2011).

wyniki bada

redni poziom wyczerpania witalnego w caej grupie wynis 5,5 (SD = 5,08; Me = 4). Moliwy do uzyskania wynik minimalny to 0, za maksymalny to 18. Ponisza tabela zawiera opis czstoci wyczerpania witalnego w caej grupie badanych. Po-grubienie w tabeli oznacza wyczerpanie witalne (za skal przyjt przez Dej, 2011, badania prowadzono w Niemczech i Polsce).

[8]


Tabela 1Czstoci w badanej prbie wyczerpanie witalne

Czsto Procent Procent wanych

Procent skumulowany

Skala wyczerpania

Wane

0,00 73 21,4 21,4 21,4 Brak1,00 11 3,2 3,2 24,6 Brak2,00 49 14,4 14,4 39,0 Brak3,00 17 5,0 5,0 44,0 rednie4,00 31 9,1 9,1 53,1 rednie5,00 15 4,4 4,4 57,5 rednie6,00 25 7,3 7,3 64,8 rednie7,00 15 4,4 4,4 69,2 rednie8,00 22 6,5 6,5 75,7 rednie9,00 6 1,8 1,8 77,4 rednie

10,00 15 4,4 4,4 81,8 rednie11,00 7 2,1 2,1 83,9 Kryzys12,00 13 3,8 3,8 87,7 Kryzys13,00 3 ,9 ,9 88,6 Kryzys14,00 11 3,2 3,2 91,8 Kryzys15,00 9 2,6 2,6 94,4 Kryzys16,00 10 2,9 2,9 97,4 Kryzys17,00 2 ,6 ,6 97,9 Kryzys18,00 7 2,1 2,1 100,0 Kryzys

Ogem 341 100,0 100,0

Jeli zsumuje si procenty przedstawione w tabeli, to okazuje si, i 61,1% ba-danych odczuwa wyczerpanie witalne, w tym 18,2% w skrajnej formie (kryzys wy-czerpania), a 42,9% odczuwa rednie wyczerpanie. 38,9 % badanych nie odczuwa wyczerpania witalnego.

rednie poczucie jakoci ycia wrd badanych wynioso 142,34 (SD = 12,58; Me = 143). Moliwy do uzyskania wynik minimalny to 60, za maksymalny 240. Najniszy uzyskany wynik w badaniu to 93, najwyszy 172. Im wyszy wynik, tym wysze poczucie jakoci ycia.

Hipoteza 1 zostaa potwierdzona czciowo. Istotne rnice pojawiy si w sfe-rze podmiotowej jakoci ycia F(2,338) = 8,04; p < 0,05 oraz w sferze metafizycz-nej F(2,338) = 3,02; p < 0,05. Przeprowadzone porwnania post hoc za pomoc testu NIR ujawniy istotne rnice pomidzy wynikami przedsibiorcw i pracow-nikw firm pastwowych oraz pomidzy wynikami przedsibiorcw i pracowni-kw firm prywatnych w podmiotowej sferze jakoci ycia, a take midzy wyni-kami przedsibiorcw i pracownikw firm pastwowych w metafizycznej sferze jakoci ycia. W podmiotowej sferze jakoci ycia przedsibiorcy uzyskali istotnie wysze wyniki od pracownikw firm pastwowych oraz prywatnych. W metafi-zycznej sferze jakoci ycia pracownicy firm pastwowych uzyskali istotnie wy-sze wyniki ni przedsibiorcy (por. tabela 2).

Rysunki 2 i 3 przedstawiaj uzyskane rnice w formie graficznej.

[9]


Tabela 2Rnice w sferach podmiotowej i metafizycznej poczucia jakoci ycia w zalenoci od for-my aktywnoci zawodowej

Przedsibiorcy (N =104)

Pracownicy firm pastwowych

(N =136)

Pracownicy firm prywatnych

(N =101)Sfera podmiotowa

M SD M SD M SD37,72 4,13 36,07 4,11 35,59 3,83

F(2,338) = 8,04* NIR: PRZ > (PFPA = PFPR) Sfera metafizyczna

M SD M SD M SD44,33 4,32 45,76 0,36 45,26 4,96

F(2,338) = 3,02* NIR: PFPA > PRZ; PFPA = PFPR

Adnotacja. * p < 0,05; przy wartociach F podano te wyniki testu NIR.

Rysunek 2. Graficzne przedstawienie rnic w rednich w sferze podmiotowej poczucia ja-koci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej.

Rysunek 3. Graficzne przedstawienie rnic w rednich w sferze metafizycznej poczucia ja-koci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej

[10]MARIOLA PARUZEL-CZACHURA

-my aktywnoci zawodowej

(N (N

(N

M SD M SD M SD

F

M SD M SD M SD

F

Adnotacja p F

Rysunek 2

Rysunek 3

[10]

metazycznej sferze jakoci ycia pracownicy rm pastwowych uzyskali istotnie wysze

wyniki ni przedsibiorcy (por. tabela 2).

Rnice w sferach podmiotowej i metazycznej poczucia jakoci ycia w zalenoci od formy

aktywnoci zawodowej

Przedsibiorcy

(N Pracownicy

pastwowych

(N

Pracownicy

(N

M SD M SD M SD

F

M SD M SD M SD

F

Adnotacja. p F

Rysunek 2. Graczne przedstawienie rnic w rednich w sferze podmiotowej poczucia

jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej.

Rysunek 3. Graczne przedstawienie rnic w rednich w sferze metazycznej poczucia

jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej

2 nie zostaa potwierdzona. Okazuje si, e nie ma istotnych rnic w

ogln poczucia jakoci ycia pomidzy kobietami i mczyznami.

rednia poczucia jakoci ycia u kobiet wyniosa 142,02 (SD = Me = u

38

46

37,5

45,5

37

45

36,5

44,5

36

44

35,5

43,5

35

34,5Pracownicy

firm pastowychPracownicy

firm prywatnychPrzedsibiorcy

MARIOLA PARUZEL-CZACHURA

-my aktywnoci zawodowej

(N (N

(N

M SD M SD M SD

F

M SD M SD M SD

F

Adnotacja p F

Rysunek 2

Rysunek 3

[10]

metazycznej sferze jakoci ycia pracownicy rm pastwowych uzyskali istotnie wysze

wyniki ni przedsibiorcy (por. tabela 2).

Rnice w sferach podmiotowej i metazycznej poczucia jakoci ycia w zalenoci od formy

aktywnoci zawodowej

Przedsibiorcy

(N Pracownicy

pastwowych

(N

Pracownicy

(N

M SD M SD M SD

F

M SD M SD M SD

F

Adnotacja. p F

Rysunek 2. Graczne przedstawienie rnic w rednich w sferze podmiotowej poczucia

jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej.

Rysunek 3. Graczne przedstawienie rnic w rednich w sferze metazycznej poczucia

jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej

2 nie zostaa potwierdzona. Okazuje si, e nie ma istotnych rnic w

ogln poczucia jakoci ycia pomidzy kobietami i mczyznami.

rednia poczucia jakoci ycia u kobiet wyniosa 142,02 (SD = Me = u

Pracownicy firm pastowych

Pracownicy firm prywatnych

Przedsibiorcy


Hipoteza 2 nie zostaa potwierdzona. Okazuje si, e nie ma istotnych rnic w zakresie oglnego poziomu poczucia jakoci ycia pomidzy kobietami i m-czyznami. rednia poczucia jakoci ycia u kobiet wyniosa 142,02 (SD = 11,89; Me = 142), a u mczyzn: 142,69 (SD = 13,32; Me = 144). Pojawiy si istotne rnice w sferze psychofizycznej jakoci ycia (U Manna-Whitneya = 10521,5; p < 0,001), rednia rang wrd kobiet wynosi 148,78, za dla mczyzn 195,55. Wysze wyniki w sferze psychofizycznej osigaj mczyni ni kobiety.

Ponadto nie ma istotnych rnic w wyniku oglnym Kwestionariusza wyczer-pania witalnego midzy przedsibiorcami, pracownikami firm pastwowych i pry-watnych (Test H Kruskala-Wallisa). Tak wic aktywno zawodowa nie rnicuje grup pod wzgldem wyczerpania witalnego, hipoteza 3 nie zostaa wic potwier-dzona.

Pojawiy si jednak istotne rnice w wyniku oglnym Kwestionariusza wyczer-pania witalnego midzy kobietami a mczyznami (U Manna-Whitneya = 11719; p < 0,01;). Okazuje si, e kobiety odczuwaj istotnie wyszy poziom wyczerpania witalnego (rednia rang wrd kobiet wynosi 186,66, za wrd mczyzn 153,90). Hipoteza 4 zostaa potwierdzona.

Hipoteza 5 zostaa potwierdzona czciowo, pojawiy si istotne rnice w po-ziomie wyczerpania witalnego (Test H Kruskala-Wallisa; Chi-kwadrat = 75,367; df = 5, p < 0,05). Zgodnie z uzyskanymi danymi przedstawionymi w Tabeli 3, naj-nisze wyniki w poziomie wyczerpania witalnego uzyskuj mczyni pracujcy w firmach prywatnych w porwnaniu do wszystkich innych grup (Scheffe, p < 0,05), z kolei najwysze wyniki, kobiety pracujce w firmach prywatnych w porwnaniu do wszystkich mczyzn (Scheffe, p < 0,05). Rysunek 4 ukazuje rnice midzy ba-danymi grupami w poziomie rednich.

Tabela 3Rnice w poziomie wyczerpania witalnego w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej i pci

Kobiety z firm pastwowych

(N = 70)

Mczyni z firm pastwowych

(N = 66)

Kobiety z firm prywatnych

(N = 58)

Mczyni z firm prywatnych

(N = 43)

Kobiety przedsibiorcy

(N = 50)

Mczyni przedsibiorcy

(N = 54)

M SD M SD M SD M SD M SD M SD6,89 5,69 4,70 4,98 8,26 3,64 1,19 1,18 6,26 5,13 4,44 4,97

Chi-kwadrat = 75,367*; df = 5 Scheffe: MFPR< (KFPA = MFPA = KFPR = KPRZ = MPRZ); KFPR > (MFPA = MFPR = MPRZ)

Adnotacja. * p < 0,05; przy wartoci Chi-kwadrat podano te wyniki testu Scheffe.

[11]


Rysunek 4. Graficzne przedstawienie rnic w rednich w poziomie wyczerpania wital-nego w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej i pci.

Hipoteza 6 nie zostaa potwierdzona. W badaniu pojawiy si istotne rni-ce w sferze podmiotowej jakoci ycia F(5,335) = 4,29; p < 0,01) pomidzy ko-bietami posiadajcymi wasne przedsibiorstwo a kobietami z firm pastwowych (Scheffe, p < 0,01) i prywatnych (Scheffe, p < 0,01). Istotnie wysze wyniki w sferze podmiotowej jakoci ycia uzyskuj kobiety przedsibiorcy w porwnaniu z kobietami pracujcymi w firmach (por. Tabela 4 i Rysunek 5).

Tabela 4Rnice w sferze podmiotowej poczucia jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci za-wodowej i pci


(N = 70)


(N = 66)


(N = 58)


(N = 43)


(N = 50)


(N = 54)M SD M SD M SD M SD M SD M SD

35,57 4,03 36,59 4,16 35,40 3,96 35,86 3,67 38,40 3,68 37,09 4,44

F(5,335) = 4,29* Scheffe: KPRZ > (KFPA = KFPR)

Adnotacja.* p < 0,01; przy wartoci F podano te wyniki testu Scheffe.

[12]

df = = = KPRZ =

Adnotacja p < 0,05; przy wartoci Chi kwadrat podano te wyniki testu Schee.

Rysunek 4. Graczne przedstawienie rnic w rednich w poziomie wyczerpania witalnego w

zalenoci od formy aktywnoci zawodowej i pci.

Kobiety z firm

pastwowych

Kobiety z firm

prywatnych



Mczyni z firm

prywatnych

Mczyni z firm

pastwowych

9

8

7

6

5

4

3

2

1

0


Rysunek 5. Graficzne przedstawienie rnic w rednich w sferze podmiotowej poczucia ja-koci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej i pci.

Obok rnic w sferze podmiotowej pojawiy si take rnice w sferze psycho-fizycznej jakoci ycia (Test H Kruskala-Wallisa, Chi-kwadrat = 21,819; df = 5; p < 0,05) pomidzy kobietami z firm pastwowych i mczyznami przedsibiorca-mi (Scheffe, p < 0,05). Istotnie wysze wyniki w sferze psychofizycznej uzyskuj mczyni przedsibiorcy w porwnaniu z kobietami pracujcymi w firmach pa-stwowych (por. Tabela 5 i Rysunek 6).

Tabela 5Rnice w sferze psychofizycznej poczucia jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej i pci


(N = 70)


(N = 66)


(N = 58)


(N = 43)


(N = 50)


(N = 54)M SD M SD M SD M SD M SD M SD

26,70 3,90 28,52 4,06 26,95 3,60 28,70 3,95 27,78 4,55 29,20 3,04

Chi-kwadrat = 21,819*; df = 5 Scheffe: MPRZ > KFPA

Adnotacja. * p < 0,05; przy wartoci Chi-kwadrat podano te wyniki testu Scheffe.

[13]

df = = = KPRZ =

Adnotacja p < 0,05; przy wartoci Chi kwadrat podano te wyniki testu Schee.

Rysunek 4. Graczne przedstawienie rnic w rednich w poziomie wyczerpania witalnego w

zalenoci od formy aktywnoci zawodowej i pci.

Kobiety z firm

pastwowych

Mczyni z firm

pastwowych

Kobiety z firm

prywatnych

Mczyni z firm

prywatnych



39

38,5

38

37,5

37

36,5

36

35,5

35

34,5

34

33,5


Rysunek 6. Graficzne przedstawienie rnic w rednich w sferze psychofizycznej poczucia jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej i pci.

Potwierdzia si hipoteza 7, gdy badanie wykazao, e istnieje umiarkowa-na ujemna korelacja rho Spearmana midzy poczuciem jakoci ycia a poziomem wyczerpania witalnego: r = - 0,34 (p < 0,01), biorc pod uwag wyniki wszyst-kich badanych. Korelacja w poszczeglnych grupach przedstawia si nastpujco (p < 0,01):

dla mczyzn r = -0,24 kobiet r = -0,44 przedsibiorcw r = -0,28 pracownikw firm pastwowych r = -0,33 pracownikw firm prywatnych r = -0,44

omwienie wynikw

Uzyskane rednie poczucie jakoci ycia jest przecitnym wynikiem w porwna-niu do danych uzyskanych przez innych badaczy (Frckowiak, 2004). Potwierdzi-o si oczekiwanie co do wysokich wynikw w sferze podmiotowej jakoci ycia wrd przedsibiorcw. Jest to zapewne w znacznej mierze efektem ich niezale-noci finansowej, swobodzie decydowania o trybie i rodzaju wykonywanej pracy, penieniu roli pracodawcy. Co wicej, wykazano e pracownicy firm pastwowych uzyskuj najwysze wyniki tylko w sferze metafizycznej jakoci ycia, a nie jak zakadano take w sferach psychospoecznej i psychofizycznej. Wysokie wyniki w sferze metafizycznej mog by powizane z istnieniem pewnej orientacji ycio-wej nastawionej na wartoci duchowe, co jest ju widoczne w decyzji o podjciu wykonywania aktywnoci zawodowej, poniewa najniszy redni miesiczny do-chd jest wykazywany wanie w firmach pastwowych (Oglnopolskie badanie

[14]

(N =66) =43)

M SD M SD M SD M SD M SD M SD

26,70 3,90 28,52 4,06 26,95 3,60 28,70 3,95 27,78 4,55 29,20 3,04

Chi-kwadrat = 21,819; df = 5* Scheffe: MPRZ > KFPA Adnotacja. * p < 0,05; przy wartoci Chi -kwadrat podano te wyniki testu Schee.

Rysunek 6. Graczne przedstawienie rnic w rednich w sferze psychozycznej poczucia

jakoci ycia w zalenoci od formy aktywnoci zawodowej i pci.

Potwierdzia si hipoteza 7, gdy badanie wykazao, e istnieje umiarkowana ujemna

korelacja rho Spearmana midzy poczuciem jakoci ycia a poziomem wyczerpania

witalnego: r = - 0,34 (p < 0,01), biorc pod uwag wyniki wszystkich badanych. Korelacja w

poszczeglnych grupach przedstawia si nastpujco (p < 0,01):

Kobiety z firm

pastwowych

Kobiety z firm

prywatnych



Mczyni z firm

prywatnych

Mczyni z firm

pastwowych

29,5

29

28,5

28

27,5

27

26,5

26

25,5

25


wynagrodze prowadzone przez Sedlak i Sedlak, 2009, www.wynagrodzenia.pl). Po-nadto okazao si, i to przedsibiorcy, a nie jak przypuszczano pracownicy firm pastwowych, osigaj wysze wyniki w sferze psychospoecznej jakoci ycia. Oznacza to, e pracownicy firm pastwowych posiadaj najnisze statystycznie po-czucie bezpieczestwa i mocy spoecznej, poczucie wsplnoty, transgresji, cechuj si najmniejszym przyrostem kompetencji spoecznych, najrzadszym rozwizywa-niem zada i najrzadszym penieniem wanych rl spoecznych (Stra-Romanow-ska, 2007). Mona to wyjani odwoujc si do formy ich pracy, ktra uniemo-liwia pracownikom tego szczebla podejmowanie wanych decyzji, a tym samym wpywanie na inne osoby w tak duym stopniu jak np. przedsibiorcy. Niski przy-rost kompetencji spoecznych wie si z niewielk liczb szkole oraz innych moliwoci rozwoju jakie s oferowane w firmach pastwowych, w porwnaniu do prowadzenia wasnej firmy. Brak rnic w sferze psychofizycznej moe wynika z bdnych zaoe odnonie do czasu i rozkadu pracy (Marody, 2007; Dej, 2011). Prawdopodobnie pracownicy firm pastwowych wykonuj tak samo czasochonne i mczce obowizki co przedsibiorcy i pracownicy firm prywatnych. W kolej-nych badaniach warto byoby porwna obiektywne wskaniki jakoci pracy, cho-ciaby takie jak liczba nadgodzin.

Na podstawie analizy literatury oczekiwano, i pojawi si istotne rnice w sferze metafizycznej i psychospoecznej poczucia jakoci ycia w zalenoci od pci. Hipote-za nie zostaa jednak potwierdzona. Dla samych badanych to wynik pozytywny, gdy niezalenie od genetycznie uwarunkowanej pci, moemy osiga wysok jako ycia. Ciekaw kontynuacj byoby uwzgldnienie w przyszych badaniach pci psycholo-gicznej, ktra ma znaczcy wpyw na wiele aspektw funkcjonowania czowieka (Bem, 2000). Cho nie uzyskano rnic w wynikach oglnych jakoci ycia, to okazao si, e mczyni postrzegaj siebie jako osoby bardziej zdrowe w porwnaniu do kobiet. Uzyskany wynik jest zgodny ze wspomnianymi ju badaniami dotyczcymi trudniej-szych warunkw zawodowych kobiet (Mandal, 2012), a zwaszcza konfliktem praca dom i penieniem wikszej liczby rl spoecznych przez kobiety ni przez mczyzn.

redni poziom wyczerpania witalnego jest przybliony do innych danych Schnorpfeil i in. (2002) w grupie pracownikw (M = 6,6; SD = 5,0) oraz Dej (2011) w grupie przedsibiorcw (M = 5,02; SD = 4,76). Tak wic Polacy aktywni zawo-dowo nie rni si znacznie pod wzgldem poziomu wyczerpania witalnego od swych zachodnich kolegw. W badaniu wykazano, i aktywno zawodowa nie rnicuje grup pod wzgldem wyczerpania witalnego. Wynik ten wydaje si by zgodny z doniesieniami, wedug ktrych pozycja w firmie, status spoeczno-ekono-miczny i wysoko dochodw nie s zwizane z poziomem wyczerpania witalne-go (Schnorpfeil i in., 2002). Warto jednak wci poszukiwa w sposb empirycz-ny czynnikw mogcych wpywa na t zmienn, naleaoby przyjrze si nie tyle formie aktywnoci zawodowej, co rodzaju wykonywanej pracy (rozkad czasu pra-cy, praca umysowa/fizyczna). Ponadto, potwierdzia si hipoteza odnonie do wy-szego poziomu wyczerpania witalnego wrd kobiet ni mczyzn, wynik ten jest zgodny z dotychczasowymi badaniami (Mandal, 2012).

Z powyszymi badaniami spjne s rwnie kolejne analizy, w ktrych wykaza-no, i najwyszy poziom wyczerpania witalnego osigaj kobiety pracujce w fir-

[15]


mach prywatnych (w porwnaniu do wszystkich mczyzn), aczkolwiek autorka niniejszego artykuu przypuszczaa, e znajd si w tej grupie take kobiety z firm pastwowych. Z kolei najniszy poziom wyczerpania witalnego uzyskuj mczy-ni pracujcy take w firmach prywatnych (w porwnaniu do wszystkich innych grup). Fakt, i w tej ostatniej grupie znaleli si mczyni jest zgodny z dotych-czasowymi zaoeniami, bardziej zastanawiajce jest to, dlaczego s to pracownicy firm prywatnych. Z jednej strony, przedsibiorcy nie maj niskiego poziomu wy-czerpania witalnego by moe ze wzgldu na wiksz liczb godzin spdzanych w pracy i wiksz liczb obowizkw, ktre mog prowadzi do wyczerpania wi-talnego (Dej, 2011), za pracownicy firm pastwowych ze wzgldu na fakt, i po-siadaj najnisze dochody, std te odczuwaj wiksz presj psychiczn dotyczc np. szukania dodatkowych rde finansowych kosztem czasu wolnego i odpoczyn-ku. Z drugiej strony, powysza argumentacja traci sens, jeli uwiadomimy sobie e w tych samych firmach prywatnych pracuj kobiety, ktre maj najwyszy poziom wyczerpania witalnego. By wyjani t kwesti naleaoby przeprowadzi dalsze badania z uwzgldnieniem przede wszystkim stanowisk pracy, a take roli obo-wizkw pozazawodowych.

Przyjrzyjmy si wynikom uzyskanym midzy szecioma grupami uwzgldnia-jcymi rnice w pci i formie aktywnoci zawodowej. Okazao si, e istotnie wysze wyniki w sferze podmiotowej uzyskuj kobiety przedsibiorcy w porw-naniu do kobiet pracujcych w firmach. Prawdopodobnie wynika to z wikszej autonomii, niezalenoci finansowej wrd kobiet zarzdzajcych wasnym bizne-sem. Z kolei istotnie wysze wyniki w sferze psychofizycznej uzyskuj mczy-ni przedsibiorcy w porwnaniu do kobiet pracujcych w firmach pastwowych. Wynik ten zdaje si by zgodny z danymi odnonie do niszych wynikw w sferze psychofizycznej i wyszego poziomu wyczerpania witalnego wrd kobiet, z dru-giej strony mona nadal przypuszcza, i pracownicy firm pastwowych wcale nie posiadaj lepszych warunkw pracy z perspektywy psychicznej, jak sugeruje Ma-rody (2007). Badania pokazuj na przykad, i pracownicy firm pastwowych w ta-kim samym stopniu jak przedsibiorcy czy pracownicy firm prywatnych odczuwa-j kryzys ekonomiczny, nie posiadaj wic wikszej (subiektywnie spostrzeganej) stabilnoci na rynku pracy (Paruzel-Czachura, 2011).

Ostatnia testowana hipoteza dotyczya relacji midzy zmiennymi zalenymi. Uzy-skano umiarkowan korelacj ujemn midzy poczuciem jakoci ycia a wyczerpa-niem witalnym (r = -0,34), co oznacza, e osoby o wysokim poczuciu jakoci ycia cechuj si niszym poziomem wyczerpania witalnego. Dane te s zgodne z zaoe-niami teoretycznymi i innymi badaniami empirycznymi (Appels, 1997; Power, 2003). Analiza relacji w poszczeglnych grupach pokazuje, ze korelacja jest najsilniejsza wrd kobiet (r = -0,44) oraz pracownikw firm prywatnych (r = -0,44). Wynik ten mona wiza z trudniejszymi warunkami pracy wrd kobiet (Mandal, 2012) oraz wyszym ryzykiem pracy w sektorze prywatnym (Marody, 2007).

Podsumowanie

W badaniu wykazano przede wszystkim, i zarwno forma aktywnoci zawodowej, jak i pe ma znaczenie dla poczucia jakoci ycia i poziomu wyczerpania witalne-

[16]


go. Cho nie stwierdzono rnic odnonie do oglnego poziomu poczucia jakoci ycia, jednak to kobiety aktywne zawodowo maj nisze wyniki w sferze psycho-fizycznej jakoci ycia, deklaruj te wysze wyczerpane witalnie. W porwnaniu do mczyzn znajduj si wic w trudniejszej pozycji z perspektywy psychologii zdrowia i jakoci ycia, co podkrelali ju inni badacze (Mandal, 2007; Eagly, Be-all, Sternberg, 2004). Wykazano take, i przedsibiorcy osigaj najwysze wyni-ki w sferze podmiotowej i psychospoecznej jakoci ycia, a pracownicy firm pa-stwowych w sferze metafizycznej. Wysoki poziom wyczerpania witalnego wedug Schnorpfeil i in. (2002) powinien by postrzegany jako sygna alarmujcy, poniewa wyczerpanie witalne nie tylko stanowi dugoterminowy czynnik ryzyka dla zdro-wia, rwnie posiada negatywny wpyw na wydajno pracy. Wedug autorw wy-krywanie i eliminowanie przyczyn wyczerpania witalnego jest korzystne zarwno z perspektywy pracodawcy, jak i pracownika. Konieczne s wic dalsze badania w tym zakresie, zwaszcza na wikszej czci populacji. Obecnie wci prowadzone s interwencje psychologiczne dotyczce obniania poziomu wyczerpania witalnego (Appels, Bar, Lasker, Flamm, Kop, 1997). Jeli wyczerpanie witalne koreluje nega-tywnie z poczuciem jakoci ycia, co wykazano w niniejszych badaniach, to inter-wencje te take s pomocne w podnoszeniu poziomu poczucia jakoci ycia, warto wic wprowadza powysze dziaania rwnie i w naszym kraju.

bibliografia

Appels, A. (1990). Mental precursors of myocardial infarction. The British Journal of Psychiatry, 156, 465471.

Appels, A. (1997). Why do imminent victims of a cardiac event feel so tired? Inter-national Journal of Clinical Practice, 51, 447450.

Appels, A. (1999). Inflammation and the mental state before an acute coronary event. Annals of Medicine, 31 [Suppl1], 4144.

Appels, A., Bar, F., Lasker, J., Flamm, U., Kop, W. (1997). The effect of a psycho-logical intervention program on the risk of a new coronary event after angioplas-ty: A feasibility study. Journal of Psychosomatic Research, 43, 209217.

Appels, A., Falger, P. R. J., Schouten, W. G. W. (1993). Vital exhaustion as a risk in-dicator for myocardial infarction in women. Journal of Psychosomatic Research, 37, 881890.

Appels, A., Mulder, P. (1988). Excess fatigue as a precursor of myocardialinfarc-tion. European Heart Journal, 9, 758764.

Bem, S. L. (2000). Msko kobieco. O rnicach wynikajcych z pci. Gdask: GWP.

Bussey, K., Bandura, A. (2004). Social cognitive theory of gender development and functioning. W: H. Eagly, E. B. Beall, R. J. Sternberg (red.), The Psychology of Gender (s. 92119). London, New York: The Guilford Press.

Carr, A. (2004). Positive psychology. A science of happiness and human strengths. Hove and New York: Brunner-Routledge, Taylor&Francis Group.

Cole, S. R., Kawachi, I., Sesso, H. D., Paffenbarger, R. S., Lee, I. M. (1999). Sense of exhaustion and coronary heart disease among college alumni. American Jour-nal of Cardiology, 84, 14011405.

[17]


Czapiski, J. (2004) (red.) Psychologia pozytywna. Nauka o szczciu, zdrowiu, sile i cnotach czowieka. Warszawa: PWN.

Dej, D. (2011). Psychological and Economic Success and its Relations to Well-be-ing in Polish and German Entrepreneurs. PhD work. Presented to the Faculty of Mathematics and Natural Sciences of the Technical University of Dresden.

Denollet, J. (2000). Type-D personality: A potential risk factor refined. Journal of Psychosomatic Research, 49, 255266.

Diener, E. (2000). Subjective well-being: The science of happiness and a proposal for a national index. American Psychologist, 55, 3443.

Diener, W., Lucas, R.E., Oishi, S. (2004). Dobrostan psychiczny. Nauka o szcz-ciu i zadowoleniu z ycia. W: J. Czapliski (red.). Psychologia pozytywna (s. 35-50). Warszawa: PWN.

Dziurowicz-Kozowska, A. (2002). Wok pojcia jakoci ycia. Psychologia jako-ci ycia, 1(2), 7799.

Eagly, H., Beall, E. B., Sternberg, R. J. (2004). The Psychology of Gender. London, New York: The Guilford Press.

Eagly, H., Carli, L. L. (2007). Through the labyrinth: the truth about how women become leaders. Harvard Business Press.

Frckowiak, T. (2004). Personalistyczno-egzystencjalna koncepcja poczucia jako-ci ycia. Prba operacjonalizacji. Praca magisterska napisana pod kierunkiem M. Stra-Romanowskiej, Wrocaw.

Kaluza, G. (2005). Stressbewltigung. Trainingsmanual zur psychologischen Ge-sundheitsfrderung. Berlin: Springer.

Kop, W. J., Appels, A. P., Mendes de Leon, C. F., de Swart, H. B, Bar, F. W. (1994). Vital exhaustion predicts new cardiac events after successful coronary angioplas-ty. Psychosomatic Medicine, 56, 281287.

Kop, W. J., Hamulyak, K., Pernot, C., Appels, A. (1998). Relationship of blood coag-ulation and fibrinolysis to vital exhaustion. Psychosomatic Medicine, 60, 352358.

Kopp, M. S., Falger, P. R., Appels, A., Szedmak, S. (1998). Depressivesymptom-atology and vital exhaustion are differentially related to behavioral risk factors for coronary artery disease. Psychosomatic Medicine, 60, 752758.

Leiter, M. P., Harvie, P., Frizzell, C. (1998). The correspondence of patient satisfac-tion and nurse burnout. Social Science and Medicine, 47, 16111617.

Mandal, E. (2003). Kobieco i msko. Warszawa: Wyd. Akademickie ak.Mandal, E. (2007). Kobiety i mczyni a praca zawodowa. W: E. Mandal (red.),

W krgu gender (s. 7992). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego.Mandal, E. (2012). Masculinity and femininity in everyday life. Katowice: Wydaw-

nictwo Uniwersytetu lskiego.Maslach, C., Leiter, M. P. (1997). The truth about burnout: how organizations

cause personal stress and what to do about it. San Francisco: Jossey-Bass.Owczarek, K. (2010). The concept of quality of life. Acta Neuropsychologica, 8,

207213.Pargament, K. I., Mahoney, A. (2002). Spirituality. Discovering and Conserving the

Sacred. W: C. R. Snyder, S. J. Lopez (red.). Handbook of positive psychology (s. 646662). Oxford: University Press.

[18]


Paruzel-Czachura, M. (2011). The sense of success, the perception of economic crisis and the form of occupational activity. Polish Psychological Bulletin, 42, 140149.

Paruzel-Czachura, M. (w druku). Jako ycia a poczucie sukcesu i merkantylizm psychiczny u osb aktywnych zawodowo. W: M. Grnik-Durose (red.), Czasopi-smo Chowanna. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego.

Power, M. J., Bullinger, M., Harper, A.,WHOQOL Group (1999). The World Health Organization WHOQOL-100: Tests of the universality of quality of life in 15 dif-ferent cultural groups worldwide. Health Psychology, 18, 495505.

Power, M. J. (2003). Quality of life. W: S. J. Lopez, C. R. Snyder (red.), Positive psychological assessment: A handbook of models and measures (s. 427441). Washington: American Psychological Association, xvii.

Preckel, D., von Knel, R., Kudielka, B. M., Fischer, J. E. (2005). Overcommitment to work is associated with vital exhaustion. International Archives of Occupa-tional and Environmental Health, 78, 117122.

Raikkonen, K., Lassila, R., Keltikangas-Jarvinen, L., Hautanen, A. (1996). Asso-ciation of chronic stress with plasminogen activator inhibitor-1 in healthy mid-dle-aged men. Arteriosclerosis, Thrombosis, and Vascular Biology, 16, 363367.

Rauch, A., Frese, M. (2007). Born to be an entrepreneur? Revisiting the personal-ity approach to entrepreneurship. W: J. R. Baum, M. Frese, R. Baron (red.), The Psychology of Entrepreneurship (s. 4165). Mahwah, New York: Lawrence Erl-baum.

Renzetti, C., Curran, D. (2008). Kobiety, mczyni i spoeczestwo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Ryff, C. (1989). Happiness is everything, or is it? Explorations on the meaning of psychological well-being. Journal of Personality and Social Psychology, 57, 10691081.

Schnorpfeil P., Noll, A., Wirtz, P., Schultze, R., Ehlert, U., Frey, K., Fischer, J. E. (2002). Assessment of exhaustion and related risk factors in the manufacturing industry a crosssectional study. International Archives of Occupational and Environmental Health, 75, 535540.

Schmidt Pedersen, S., Middel, B. (2001). Increased vital exhaustion among type-D patients with ischemic heart disease. Journal of Psychosomatic Research, 51, 443449.

Sk, H. (red.) (2000). Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Warszawa: PWN.

Spilker, B. (red.). (1996). Quality of life and pharmoeconomics in clinical trials. Hagerstown, MD: Lippincott-Raven.

Stephan, U., Roesler, U. (2010). Health of entrepreneurs vs. employees in a nation-alrepresentative sample. Journal of Occupational & Organisational Psychology, 83, 717738.

Strack, F., Argyle, M., Schwarz, N. (1991). Subjective well-being. An interdiscipli-nary perspective. New York: Pergamon Press.

Stra-Romanowska, M. (1992). Los czowieka jako problem psychologiczny. Pod-stawy teoretyczne. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego.

[19]


Stra-Romanowska, M. (1995a). Implikacje dla teorii rozwoju psychicznego wyni-kajce z zaoe antropologii filozoficznej. W: J. Trempaa (red.), Rozwijajcy si czowiek w zmieniajcym wiecie (s. 3649). Bydgoszcz: Wydawnictwo WSP.

Stra-Romanowska, M. (1995b). Gwne idee teoretyczne i metodologiczne psy-chologii personalistyczno-egzystencjalnej jako dyscypliny humanistycznej. W: M. Stra-Romanowska (red), Na tropach psychologii jako nauki humani-stycznej (s. 1545). Warszawa-Wrocaw: PWN.

Stra-Romanowska, M. (2004). Jako ycia w perspektywie psychologicznej. W: J. Patkiewicz (red.), Jako ycia dzieci i modziey niepenosprawnej w Pol-sce i w krajach Unii Europejskiej (s. 1522). Wrocaw: Studio Wydawniczo-Ty-pograficzne Typoscript.

Stra-Romanowska, M. (2005a). Jako ycia w wietle zaoe psychologii zo-rientowanej na osob. Kolokwia Psychologiczne, 13, 261274.

Stra-Romanowska, M., Lachowicz-Tabaczek, K., Szmajke, A. (2005b). Jako y-cia w badaniach empirycznych i refleksji teoretycznej. Warszawa: Instytut Psy-chologii PAN.

Stra-Romanowska, M., Frckowiak, T. (2007). Rola relacji midzyludzkich w bu-dowaniu jakoci ycia osb niepenosprawnych (perspektywa personalistyczno--egzystencjalna). W: J. Patkiewicz (red.), Rola wizi w rozwoju dzieci i modziey niepenosprawnej (s. 4757). Wrocaw: Wyd. TWK.

Ware, J. E., Sherbourne, C. D. (1992). TheMOS 36-item short-form health status survey (SF36): 1. Conceptual framework and item selection. Medical Care, 30, 473483.

Weber, A., Jaekel-Reinhard, A. (2000). Burnout syndrome: a disease of modern so-cieties? Occupupational Medicine, (London) 50, 512517.

WHOQOLGroup (1998). The World Health Organization Quality of Life Assess-ment WHOQOL: Development and general psychometric properties. Social Sci-ence and Medicine, 46, 15691585.

Van Diest, R., Appels, A. (1991). Vital exhaustion and depression: A conceptual study. Journal of Psychosomatic Research, 35, 535544.

[20]

CEEOL Article

Documents

Transcript of CEEOL Article