BUDYNEK DAWNEGO BANKU PA ŃSTWA AL. KO ŚCIUSZKI NR 14

W ŁODZI OBECNIE SIEDZIBA ODDZIAŁU OKR ĘGOWEGO NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO W ŁODZI

ELEWACJE KAMIENNE

PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH

Opracowała: mgr Katarzyna Sułkowska

konserwator dzieł sztuki

KRZESZOWICE, MAJ 2013

2

SPIS TREŚCI

WSTĘP..................................................................................................................... 3

1. DANE HISTORYCZNE..................................................................................... 4

HISTORIA OBIEKTU................................................................................................. 4 ŹRÓDŁA I BIBLIOGRAFIA OBIEKTU .......................................................................... 7

2. OPIS INWENTARYZACYJNY ELEWACJI FRONTOWEJ I PÓŁNOCNEJ .......................................................................................................... 8

3. TECHNOLOGIA I TECHNIKA WYKONANIA ................ ......................... 12

4. STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZE Ń ............................... 14

ELEWACJE KAMIENNE........................................................................................... 14 PAMIĄTKOWE TABLICE WYKONANE Z KAMIENIA .................................................. 15 ELEMENTY METALOWE......................................................................................... 16 STOLARKA OKIENNA I DRZWIOWA ........................................................................ 16 OFASOWANIA BLACHARSKIE ................................................................................ 17

5. WNIOSKI I ZAŁO ŻENIA KONSERWATORSKIE.................................... 18

ELEWACJE KAMIENNE........................................................................................... 18 PAMIĄTKOWE TABLICE WYKONANE Z KAMIENIA .................................................. 21 ELEMENTY METALOWE......................................................................................... 21 STOLARKA OKIENNA I DRZWIOWA ........................................................................ 23 OFASOWANIA BLACHARSKIE ................................................................................ 24

6. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH............................................. 25

ELEWACJE KAMIENNE........................................................................................... 25 PAMIĄTKOWE TABLICE WYKONANE Z KAMIENIA .................................................. 26 ELEMENTY METALOWE......................................................................................... 27 STOLARKA OKIENNA I DRZWIOWA ........................................................................ 27

7. ANEKS – WYNIKI BADA Ń CHEMICZNYCH ........................................... 29

8. UPRAWENIENIA ZAWODOWE – KOPIA DYPLOMU ........... ................ 34

9. DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA ..................................................... 36

3

WSTĘP

Opracowanie konserwatorskie wykonano na zlecenie firmy DRESLER STUDIO Architektura i Urbanistyka, ul. Dietla 39/3 31-062 Kraków. Opracowanie obejmuje zagadnienia stanu zachowania, budowy technologicznej, wniosków konserwatorskich oraz proponowanej technologii wykonania zabiegów konserwatorskich przy okładzinie kamiennej, elementach metalowych oraz stolarce okiennej i drzwiowej. Opracowanie zostało wykonane w oparciu o wizję lokalną obiektu, wykonane sondy na kratach i stolarce okiennej oraz badania chemiczne składu pierwotnych warstw malarskich ze stolarki okiennej i krat. Wykorzystano także dokumentacje naukowe, będące w posiadaniu archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi, publikacje książkowe oraz inne materiały archiwalne i ikonograficzne. Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków województwa łódzkiego decyzją z dnia 20 stycznia 1971 r. pod numerem A/90.

4

1. DANE HISTORYCZNE

Historia obiektu Obecna siedziba oddziału Narodowego Banku Polskiego została wzniesiona w 1908

roku, jako siedziba Łódzkiego Oddziału Banku Państwa – jednej z ważniejszych instytucji

finansowych wielkoprzemysłowej Łodzi. Wywiezienie w 1914 roku archiwum Banku Państwa

do Moskwy i Petersburga w znacznym stopniu uszczupliło materiał źródłowy dziejów instytucji

i jej siedziby. Głównym przekazem źródłowym, pozwalającym ustalić historię powstania

obiektu, jest obszerny artykuł zamieszczony w Neue Lodzer Zeitung, Handels und Industrieblatt,

Ilustrierte Sonntags – Beilage, Sonntags, den 24 Juli (6 August), nr 32/1905, pt. ”Der Bau

Reiehsbankgebäudes in Lodz”. Artykuł ten zawiera również reprodukcje projektu fasady

i elewacji północnej gmachu.

Reprodukcja projektu elewacji frontowej i północnej Banku Państwa, zamieszczona w Neue Lodzer Zeitung z 1905 r.

Reprodukcja dzięki uprzejmości Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.

5

Działalność Banku Państwa wiąże się ściśle z zamknięciem interesów filii Banku

Polskiego. Filia warszawskiego Banku Polskiego w Łodzi została założona w 1860 r.

z inicjatywy łódzkich przemysłowców. Z przeznaczeniem na siedzibę banku zakupiono od

L. Meyera budynek przy ul. Piotrkowskiej 268. Kryzys bawełniany i wybuch Powstania

Styczniowego przyczyniły się do powolnego upadku Banku. Ostatecznie jego działalność

zlikwidowano w 1886 r. Interesy Banku Polskiego przejął rosyjski Bank Państwa z siedzibą

w Petersburgu. Bank ten obsługiwał duże firmy przemysłowe i handlowe z Łodzi, a prowadzenie

interesów ułatwiał fakt posiadania przez bank filii w większych miastach imperium rosyjskiego.

Z powodu szybkiego rozwoju w latach 90-tych XIX w. ówczesna siedziba stała się zbyt ciasna

jak na potrzeby banku. Z inicjatywy dyrekcji powstał pomysł budowy nowej siedziby, jednak nie

uzyskał akceptacji władz. Kolejnym pomysłem była przebudowa istniejącej siedziby przy ul.

Zachodniej 55 wraz z adaptacją sąsiednich magazynów na pomieszczenia banku. Jednak i ten

projekt nie uzyskał akceptacji. Powrócono więc do pierwotnej koncepcji budowy nowego

gmachu. Dzięki staraniom ówczesnego dyrektora filii, A. Żółtanowskiego, projekt uzyskał

poparcie w sferach decyzyjnych.

Bardzo ważną sprawą stał się wybór lokalizacji nowej siedziby banku. Za najbardziej

odpowiednie uznano położenie w centrum miasta. Miejsce nowej siedziby ostatecznie

zlokalizowano na narożniku ulic: Promenady i Benedykta (obecnie Al. Kościuszki i 6-sierpnia).

Obecna Aleja Kościuszki występuje na planie Łodzi już po 1840 r. Pierwotnie nosiła nazwę

„Promenady” lub zamiennie ul. Spacerowej (nową nazwę uzyskała w 1917 roku). Ulicę

wytyczono równolegle do ul. Piotrkowskiej od strony zachodniej. W latach 70-tych XIX w.

nabrała szczególnego znaczenia jako ulica reprezentacyjna, w pewnym stopniu ekskluzywna,

ulica ludzi bogatych, miejsce siedziby ważnych instytucji i niektórych fabryk. Pośrodku, na

odcinku między ulicami Zieloną i św. Andrzeja (obecnie Andrzeja Struga), urządzono deptak

spacerowy, wysadzony drzewami i kwiatami (obecnie Aleja Artura Rubinsteina). Budynek

wzniesiony na omawianej nieruchomości powstał na miejscu ogrodu, naprzeciw pałacu

Kunitzera. W późniejszym okresie – przed I wojną światową i w latach międzywojennych – w

sąsiedztwie wzniesiono kolejne budynki użyteczności publicznej, takie jak: Bank Handlowy, na

miejscu pałacu Kunitzera, Izba Przemysłowo – Handlowa, przebudowana z pałacu Hertza oraz

Państwowy Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych. Promenada była – jako reprezentacyjna aleja

strefy śródmiejskiej – dopełnieniem handlowej ulicy Piotrkowskiej. Do dzisiaj pozostała ulicą

banków i instytucji.

W lipcu 1901 roku, na podstawie kontraktu notarialnego, Bank Państwa zakupił od

małżonków Rosenblatt za 242 500 rubli omawianą nieruchomość przy Promenadzie 14

(nr hip. 777), złożoną z pięciu sąsiednich działek. Zgodnie z zaleceniem ówczesnego ministra

finansów rozpisano konkurs ograniczony, do którego zaproszono trzech łódzkich architektów:

F. Chełmińskiego, G. Landau – Gutentegera oraz D. Landego. Jako nagrodę przewidziano

zlecenie kierownictwa budowy architektowi, którego projekt uznanoby za najlepszy.

6

Ostatecznie zwycięzcą ścisłego konkursu został architekt Dawid Lande1 i jemu zlecono

opracowanie kosztorysu. W 1904 roku komisja budowlana w Petersburgu zatwierdziła projekt

i kosztorys opiewający na sumę 420 000 rubli.

Projekt obiektu nie zachował się, jednakże obszerny ww. artykuł, poświęcony nowemu

gmachowi, opublikowany w Neue Lodzer Zeitung z 1905 r., pozwala dość dokładnie

zrekonstruować zasadniczy układ przestrzenny i funkcjonalny obiektu. Artykuł uzupełniają

zreprodukowane projekty: fasady i elewacji północnej. Projekt pochodził z 1903 r. Budynek

banku zajmować miał ok. 1/7 planu i tak był zaprojektowany, aby możliwa była jego późniejsza

ewentualna rozbudowa. Na podwórzu usytuowano budynki gospodarcze: ogólne urządzenia

klozetowe, budynek dla elektrycznych urządzeń oświetleniowych oraz remizy ze stajniami.

Realizacja inwestycji stanęła pod znakiem zapytania po wybuchu wojny japońsko-

rosyjskiej. Do podjęcia decyzji o rozpoczęciu budowy przyczyniła się wizyta w Łodzi szefa

Banku Państwa z Petersburga S.J.Timaszewa. Budowę rozpoczęto w lipcu 1905 roku. Pracami

kierował architekt Dawid Lande. Kontrolę i nadzór techniczny objął pułkownik inżynier A.K.

Owczinnikow. Roboty ziemne, murarskie i ciesielskie wykonała firma łódzka – przedsiębiorstwo

budowlane J. Steck’a. Wmurowanie kamienia węgielnego nastąpiło 6 sierpnia 1905 r.

W kamieniu węgielnym umieszczono, w specjalnym szczelnym pojemniku, kolekcję monet,

będących aktualnie w obiegu w całym imperium, po jednym egzemplarzu gazet ukazujących się

w Łodzi oraz akt erekcyjny w języku rosyjskim. Na budowę przewidziano dwa lata. Niemniej

dopiero w grudniu 1908 r. Bank Państwa rozpoczął urządzanie w nowej siedzibie. 19 grudnia

1908 r. dokonano uroczystego poświęcenia gmachu. Zachowana fotokopia projektu elewacji

oraz dość szczegółowy opis układu wnętrz pozwalają przypuszczać, iż realizacja nie odbiegała

zasadniczo od zamysłu projektanta. Drobne zmiany wystąpiły w opracowaniu elewacji. Portal

głównego wejścia usytuowano bliżej lica elewacji, rezygnując z tarasu nad nim. Okna

w ścianach szczytowych korpusu głównego umieszczono niżej. Zmieniono wejście w elewacji

północnej z czwartej osi na piątą. Niewielkich zmian dokonano także w formie stolarki

drzwiowej i kamiennej dekoracji architektonicznej.

Bank Państwa zajmował nową siedzibę do 1914 roku. W czasie pierwszej wojny

światowej budynek był siedzibą wojskowo – administracyjnych władz niemieckich. Mieściło się

w nim Prezydium Policji oraz biura: przepustek, paszportowe i policji. Po odzyskaniu

niepodległości dawny gmach Banku Państwa stał się siedzibą odradzających się polskich

instytucji finansowych. W 1919 roku mieścił się tu Państwowy Zarząd Skarbowy dla miasta

i okręgu łódzkiego. W latach 1921 – 22 siedzibę miał II i III Urząd Skarbowy oraz Polska

Krajowa Kasa Pożyczkowa. W latach 1924 – 27 – Bank Polski oraz Kasa Skarbowa. W 1927

roku była nieruchomość Banku Państwa przeszła na własność Banku Polskiego, na mocy

przewłaszczenia za sumę 1 826 960 złotych na rzecz skarbu państwa. Podczas okupacji

1 Dawid Landé (1868 – 1928) to czołowy architekt łódzki przełomu XIX i XX w. Prekursor stosowania konstrukcji żelbetowych. W swojej twórczości chętnie stosował motywy barokowe i rokokowe, ale także elementy secesyjne. W Łodzi zaprojektował wiele kamienic i rezydencji, a także gmachów użyteczności publicznej. Zrealizował także kilka projektów w Warszawie. Do najważniejszych łódzkich realizacji należy bez wątpienia Poczta Główna (1901 – 1903), gmach rosyjskiego Banku Państwa (1905 – 1908), hotel „Bristol” (1909 – 1911), kamienica M. Pikusa (1894 – 1895), kamienica Rosenbluma (1896 – 1897).

7

niemieckiej, w czasie II wojny światowej, w budynku banku siedzibę miał niemiecki Urząd

Finansowy, a od 1942 r. – Deutsche Arbeitsbank, finansujący gospodarkę komunalną. Po

II wojnie światowej gmach stał się siedzibą Narodowego Banku Polskiego – Oddziału

Wojewódzkiego oraz IV Oddziału Miejskiego. Obecnie część pomieszczeń zajmuje także Kredyt

Bank PBI. Od 1959 roku dokonano wymiany stropów w części północnej budynku

i przylegających do niego łączniku i skrzydle. Projekt wykonali inż. St. Brue i E. Dutkiewicz.

W 1997 r. przeprowadzono kompleksową konserwację elewacji budynku.

Źródła i bibliografia obiektu

1. Neue Lodzer Zeitung, Handels und Industrieblatt, Ilustrierte Sonntags – Beilage, Sonntags,

den 24 Juli (6 August), nr 32/1905, ”Der Bau Reiehsbankgebäudes in Lodz”. 2. Krzysztof Stefański – Gmachy użyteczności publicznej Łodzi, Łódź 2000. 3. Krzysztof Stefański – Atlas architektury dawnej Łodzi do 1939 r., Łódź 2008. 4. E. A. Jarzyński – Tajemnice starych kamienic, Łódź 1972.

5. Marta Ertman – Budynek Łódzkiego Oddziału Banku Państwa przy al. Kościuszki 14

w Łodzi. Dokumentacja historyczno – architektoniczna, maszynopis, Łódź 1981, archiwum

Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi.

6. K. Badziak – Instytucje finansowo – kredytowe w Łodzi do II wojny światowej, Rocznik

Łódzki, t. XXV, 1977.

7. Krzysztof Stefański – Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów

i budowniczych miasta, Łódź 2009.

8

2. OPIS INWENTARYZACYJNY ELEWACJI FRONTOWEJ I PÓŁNOCNEJ

Gmach dawnego Banku Państwa reprezentuje klasyczny schemat budynków bankowych,

jakie wznoszono od połowy XIX w. Budynek wzniesiono w stylu eklektycznym z widocznym

wpływem wzorów berlińskich2. Eklektyczna architektura gmachu nawiązuje do neorenesansu,

neobaroku, a w dekoracji zarówno elewacji, jak i wnętrz znalazły się także elementy secesji.

Wnętrze budynku jest bogato zdobione rzeźbami i ozdobnymi detalami oraz witrażami. Gmach

Banku Państwa był pierwszym w Łodzi tak dużym budynkiem bankowym. Sala operacyjna dla

klientów miała 10 m wysokości i ponad 10 arów powierzchni.

Budynek usytuowany jest na narożniku obecnych ulic Al. Kościuszki i ul. 6 Sierpnia. Od

wschodu częściowo przylega do ściany sąsiedniej kamienicy. Od południa, wzdłuż Al.

Kościuszki, do budynku przylega istniejąca część kamiennego parkanu, który został częściowo

rozebrany. Budynek, założony na rzucie odwróconej litery L, złożony jest z dłuższej części

frontowej oraz przylegających pod kątem prostym: łącznika i skrzydła. Część frontowa jest

trójdzielna, złożona z dwupiętrowego korpusu głównego, przykrytego dachem czterospadowym,

do którego przylegają jednopiętrowe części boczne: północna część przykryta dachem

dwuspadowym, południowa – trójspadowym. Całość gmachu jest podpiwniczona.

Elewacja zachodnia – frontowa, jest symetryczna, 19-osiowa, o osi symetrii podkreślonej

nieznacznie wysuniętym trójosiowym ryzalitem, mieszczącym wejście główne. Fasada złożona

jest z 13-osiowego korpusu głównego, trójkondygnacyjnego oraz z dostawionych doń

dwukondygnacyjnych części bocznych. Części boczne są trójosiowe, nieznacznie cofnięte.

Elewacja artykułowana jest lizenami, za wyjątkiem parteru korpusu głównego, opracowanego

fakturalną bonią rustykalną. Elewacja ma wyraźnie zaznaczoną partię cokołową, mieszczącą

okna piwnicy. Sam cokół do wysokości podstawy okien piwnicznych wyodrębniono poprzez

zastosowanie czerwonego piaskowca. W obrębie części cokołowej usytuowano prostokątne okna

do piwnicy, z kratami o secesyjnym charakterze, w nadprożu których umieszczono klinowate

zworniki. Otwory okienne parteru są prostokątne, z wyraźnie zaznaczoną ławą parapetową,

poniżej której widnieją wsporniki. W nadprożach okien umieszczono trapezoidalne zworniki. Na

parterze zamontowano dwuskrzydłowe, prostokątne okna skrzynkowe ze ślemieniem. Listwa

przymykowa ma kształt kanelowanego pilastra. Ślemię ukształtowano w formie profilowanego

gzymsu. W każdej siódmej osi od lewej i prawej strony umieszczono dwuskrzydłowe, częściowo

przeszklone drzwi z osobnym przeszklonym naświetlem. Drzwi posiadają dekorację płycinową

i ornamentalną oraz ozdobne kraty osłaniające szyby.

Wszystkie osie na piętrze wypełniają otwory okienne, zwieńczone łukiem pełnym. Są one

obramione profilowaną opaską. W obrębie korpusu głównego okna są nieco większe, a w łuku

archiwolty umieszczono zworniki w kształcie kartuszy wolutowych, dekorowanych girlandami

z liści lauru. Pod oknami piętra widnieją prostokątne płyciny. Otwory okienne półpiętra,

powyżej okien I piętra, są wąskie, prostokątne, ustawione podwójnie na osi. Wejście główne do

2 Dawid Landé odbył praktykę w jednym z berlińskich biur architektonicznych.

9

gmachu umieszczone jest w ryzalicie i flankowane dwiema kolumnami toskańskimi,

podtrzymującymi trójkątny naczółek. Nad naczółkiem widnieje trapezoidalny zwornik, taki, jak

nad oknami kondygnacji parteru. Po bokach wejścia umieszczono pionowe prostokątne, wąskie

okna. Ponad wejściem biegnie gzyms kordonowy, między osiami gierowany, osadzony na

wolutowych wspornikach. Okna I i II piętra w ryzalicie flankowane są kolumnami jońskimi na

wysokich cokołach, środkowe – podwójnymi. Między cokołami kolumn widnieje tralkowa

balustrada. W osi środkowej umieszczone jest okno serliana, zamknięte górą półkoliście. W linii

łuku nadproża okiennego umieszczona jest rzeźba przedstawiająca Hermesa i Fortunę. Po prawej

stronie kompozycji rzeźbiarskiej umieszczona jest naga męska postać, zwrócona w lewą stronę

z wyciągniętymi rękami. Mężczyzna ma na głowie kapelusz ze skrzydełkami, a podobne

skrzydełka zdobią jego nogi. Po lewej stronie umieszczona jest naga, skrzydlata, postać kobieca,

ukazana tyłem. Jej głowa odwrócona jest w lewo i ukazana z profilu. Hermes przytrzymuje

dłońmi rękę i skrzydło Fortuny. Pod nogami kobiety widnieje uskrzydlone koło. Powyżej grupy

rzeźbiarskiej widnieją cztery małe, prostokątne okna.

Stolarka okienna piętra korpusu ma dekoracyjną formę. Okno jest trójdzielne,

z podziałem w poziomie dekoracyjnym ślemieniem. Listwy przymykowe dolnej części mają

formę kanelowanych pilastrów. Profilowane ślemię z kostkowaniem ma nad środkową kwaterą

trójkątny naczółek.

Całość korpusu zwieńczona jest belkowaniem z gzymsem kostkowym, które nad

kolumnami jest nieznacznie gierowane. Ryzalit zwieńczony jest attyką pełną, schodkową,

trójdzielną, artykułowaną żłobkowanymi wolutami na cokołach. Pośrodku attyki widnieje

podłużne, prostokątne okno w opasce ze zwornikiem. W zworniku umieszczona jest

płaskorzeźba z głową męską w turbanie, ze sznurem zawiązanym pod brodą i umieszczonymi

obok liśćmi dębu. Wokół okna biegnie girlanda z liści lauru. W bocznych płycinach

umieszczono napisy: po lewej stronie A.D. 1907, po prawej stronie REN. 1997. Szczyt attyki

zdobi kartusz zakończony wolutą. Wokół kartusza wije się symetrycznie girlanda z liści

laurowych. Pięcioosiowe części boczne korpusu głównego zwieńczone attyką pełną. Części

boczne fasady zwieńczone są attyką z metalową ażurową balustradą. W narożach elewacji

umieszczono sterczyny w kształcie obelisków.

Na elewacji frontowej umieszczone są dwie kamienne, pamiątkowe tablice. Pierwsza

umieszczona jest między pierwszą a drugą osią w kondygnacji parteru. Napis na tablicy jest

następujący: CZASU WIELKIEJ WOJNY 1914 – 1918

DZIAŁAŁ W TYM GMACHU W DNIACH 18 – 28 PAŹDZIERNIKA 1914 ROKU

UMIESZCZONY PO RAZ PIERWSZY W DZIEJACH ŁODZI ORGAN POLSKIEJ WŁADZY OKRĘGOWEJ

KOMISARIAT OKRĘGU ŁÓDZKIEGO

POLSKIEJ OGRANIZACJI NARODOWEJ POWOŁANY NA ROZKAZ KOMENDANTA

JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO NA CZELE TEGO URZĘDU STAŁ

WITOLD JODKO – NARKIEWICZ „JOWISZ” ***

BUDOWNICZYM ZRĘBÓW NIEPODLEGŁEJ POLSKI W TYM WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO

W HOŁDZIE A OBECNYM I PRZYSZŁYM POKOLENIOM

10

DLA PAMIĘCI ZWIĄZEK LEGIONISTÓW POLSKICH

I ICH RODZIN ODDZIAŁ ŁÓDZKI ŁÓDŹ, 18 X 2005 R. i W.K.O.P.W.i M.

Druga tablica, wykonana z czarnego sjenitu, umieszczona jest także w kondygnacji parteru, z prawej strony elewacji, między trzecią a czwartą osią od prawej strony. Napis na tablicy brzmi następująco:

W POBLIŻU TEGO MIEJSCA W DNIU 11 LISTOPADA 1918 R. PODCZAS

ROZBRAJANIA OKUPANTÓW NIEMIECKICH POLEGŁ JAKO ŻOŁNIERZ WALCZĄCY O NIE-

PODLEGŁOŚĆ POLSKI STEFAN LINKE UCZEŃ I WYCHOWANEK POLSKIEGO GIM-

NAZJUM MĘSKIEGO TOW. „UCZELNIA” W ŁODZI, OBECNIE I LICEUM OGÓLNO-

KSZTAŁCĄCEGO IM. MIKOŁAJA KOPERNIKA. TABLICĘ UFUNDOWANO W 60 ROCZNICĘ ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI POLSKI

W MIEJSCE ZNISZCZONEJ PRZEZ OKUPAN- TÓW HITLEROWSKICH

STOWARZYSZENIE WYCHOWANKÓW GIMNAZJUM I LICEUM IM. M. KOPERNIKA

I LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE IM. M. KOPERNIKA

ŁÓDŹ 1978

Elewacja północna jest 14-osiowa, w trzech środkowych osiach dwupiętrowa,

w pozostałych jednopiętrowa. Część dwupiętrowa oraz osie: pierwsza od wschodu oraz dwie od

zachodu, są nieznacznie zryzalitowane. W pierwszej osi od wschodu znajduje się prostokątny

otwór do sieni przejazdowej. Brama w sieni jest współczesna, pełna, metalowa, otwierana

harmonijkowo. Całość elewacji, opartej na cokole, oblicowana jest analogicznie jak fasada.

Poszczególne części elewacji rozdzielono lizenami boniowanymi bonią rustykalną, wypukłą.

W drugiej osi wschodniej i piątej zachodniej umieszczono prostokątne otwory drzwiowe. Drzwi

są dwuskrzydłowe, płycinowe, częściowo przeszklone, z ozdobnymi kratami. Nad drzwiami

widnieje nadświetle osłonięte kratą. Parter i piętro artykułowane są lizenami, podtrzymującymi

belkowanie. Okna parteru mają wygląd analogiczny jak na fasadzie. Okna pierwszego piętra

mają taka samą formę jak okna w skrajnych częściach fasady. W zwieńczeniu niższych części

elewacji widnieje metalowa, ażurowa attyka przerywana słupkami. W zwieńczeniu trzech

środkowych osi elewacji widnieje attyka podzielona na trzy części. Pośrodku umieszczona jest

tablica z napisem: „A.D. MDCCCCVIII”. Po bokach w płycinach umieszczono tralki. Poniżej

widoczne są okna II piętra, prostokątne, z trapezoidalnym zwornikiem, w obramieniu z liści

laurowych. Nad częścią zachodnią elewacji, ponad dachem, widoczny jest cofnięty dekoracyjny

półszczyt korpusu głównego: schodkowy, zwieńczony schodkową attyką. W dolnej części

artykułowany jest niskimi lizenami, wspierającymi odcinki gzymsu kostkowego, w górnej,

11

płaskimi wolutowymi wspornikami, podtrzymującymi gzyms wieńczący. Pośrodku ściany

szerokie okno termalne, zamknięte łukiem odcinkowym, podzielone artykulacją ściany na trzy

części. Nad oknem widnieje rzeźbiona plakieta z maszkaronem oraz fryz rzeźbiony z liści

laurowych, przewiązanych wstęgą. Nad gzymsem wieńczącym znajduje się attyka schodkowa

pełna. W zwieńczeniu umieszczono kartusz wolutowy, opleciony girlandą zawieszoną

symetrycznie po bokach.

12

3. TECHNOLOGIA I TECHNIKA WYKONANIA Budynek banku wymurowany jest z cegły na zaprawie wapiennej. Fasada – elewacja

zachodnia i elewacja północna są w całości oblicowane płytami z jasnoszarego piaskowca,

a pozostałe elewacje są tynkowane. Niektóre części elewacji kamiennych są boniowane bonią

płytową, wypukłą z fakturą rustykalną. Pozostałe powierzchnie oblicowano gładkimi płytami

kamiennymi. Zachowano przy tym podział na regularne ciosy. Spoina między blokami kamienia

jest cienka, wklęsła, wykonana z zaprawy mineralnej, wapienno – cementowej. Poszczególne

ciosy kamienne murowano jednocześnie z murem ceglanym. Pomocniczo zastosowano przy tym

żelazne kute kotwy, umieszczone na niewielką głębokość w wykutych od tyłu ciosu, gniazdach.

Miały one na celu ułatwienie procesu murowania poprzez przytrzymanie bloków kamiennych,

aby nie wypadły pod własnym ciężarem. Do budowy gmachu zastosowano jasnoszary,

z ugrowymi użyleniami, piaskowiec szydłowiecki ze złoża Śmiłów. Potwierdzają to badania

wykonane w 1995 r. przez M. Rudy „Analiza petrograficzna (litologiczna) prób kamienia

z oblicówki budynku NBP w Łodzi”. W tych samych badaniach błędnie zidentyfikowano

czerwony piaskowiec z części cokołowej jako tuf filipowicki. W dokumentacji fotograficznej,

dołączonej do niniejszego opracowania, zamieszczono dwie fotografie przedstawiające zbliżenie

powierzchni cokołu z czerwonego piaskowca (fot. nr A41) i zbliżenie ciosu z tufu filipowickiego

(fot. nr A42). Widoczne są bardzo istotne różnice w budowie kamienia. Błędna identyfikacja

mogła wyniknąć z zamiany próbki. Czerwony kamień, użyty do budowy dolnej części cokołu,

jest to prawdopodobnie piaskowiec Kopulak.

Portal wejścia głównego wykonany jest z czerwonego, polerowanego granitu. Rzeźby

Fortuny i Hermesa wykonano z piaskowca.

W oknach piwnicznych oraz w oknach I piętra elewacji frontowej w trzech osiach od

południowej strony zamontowano kraty, wykonane z żelaznych prętów o kwadratowym

przekroju. Pierwotnie metal pokryto miniowym podkładem, a następnie pomalowano farbą

o spoiwie olejno – żywicznym, w zielonym kolorze3. Obecnie kraty piwniczne pomalowane są

na kolor czerwono – brązowy.

Stolarka okienna w obu elewacjach jest ujednolicona: drewniana, konstrukcji

skrzynkowej, podwójna; w obrębie parteru okna prostokątne dwuskrzydłowe, dwudzielne

w nadślemieniu, z dekoracyjną listwą przymykową w formie pilastra. Na piętrze w obrębie

korpusu głównego fasady okna wykonano w formie serliany, zamkniętej górą półkoliście.

Dekoracyjne, profilowane ślemię na środku posiada trójkątny naczółek. Okna półpiętra nad

I piętrem są jednoskrzydłowe. Pierwotnie stolarka okienna była pomalowana zieloną farbą

olejną4. Podczas kolejnych remontów była przemalowywana farbami olejnymi. Ostatni duży

remont miał miejsce pod koniec XX w. i obejmował usunięcie wszystkich warstw aż do drewna.

Obecnie okna pomalowane są na kolor ciemnobrązowy.

Stolarka drzwiowa obu elewacji jest drewniana, konstrukcji ramowo – płycinowej,

3 Por. wyniki badań chemicznych w: Aneks, str. 29. Zastosowany pigment to zieleń miedziowa i biel cynkowa na podkładzie z minii. 4 Por. wyniki badań chemicznych w: Aneks, str. 29. Zastosowane pigmenty to zieleń chromowa, żółta żelazowa, biel cynkowa, biel barytowa.

13

dwuskrzydłowa. Dolne płyciny ozdobione prostą dekoracją. Środkowe płyciny przeszklono

szkłem matowym i zabezpieczono metalowymi, ozdobnymi kratami. Nad przeszklonymi

płycinami umieszczono ornamentalną dekorację w formie owalnych medalionów. Drzwi

posiadają dekoracyjną listwę przymykową w formie pilastra. Powyżej drzwi umieszczono

przeszklone naświetle zabezpieczone prostą, metalową kratą. Pierwotnie stolarka drzwiowa była

pomalowana zieloną farbą olejną. Podczas kolejnych remontów była przemalowywana farbami

olejnymi, także w zielonym kolorze. Ostatni duży remont miał miejsce pod koniec XX w.

i obejmował usunięcie wszystkich warstw aż do drewna. Obecnie stolarka drzwiowa

pomalowana jest na kolor ciemnobrązowy. Ozdobne kraty w drzwiach pomalowano na

ciemnografitowo, a środki kwiatowych rozet pozłocono złotem płatkowym w technice olejnej.

Uchwyty i szyldy drzwi wykonano z mosiądzu.

Główne drzwi na elewacji frontowej wykonano z drewna dębowego i obito puncowaną

blachą miedzianą. Po bokach wejścia głównego umieszczono dwa czarne orły, wykonane

z blachy stalowej, pomalowane na czarno i częściowo pozłocone. Brama wjazdowa do sieni

przejazdowej na elewacji północnej jest wykonana współcześnie z blachy stalowej i pomalowana

na kolor ciemnografitowy.

Ażurowa, metalowa balustrada w formie attyki, zdobiąca szczyt elewacji frontowej

i północnej, pierwotnie wykonana była prawdopodobnie z blachy cynkowej. Wskutek zupełnego

zniszczenia została wymieniona na nową, wykonaną z profili miedzianych. Rozetki kwiatowe

umieszczone w środku każdego modułu wykonano jako odlewy ze sztucznego tworzywa

w kolorze czerwonym.

W późniejszym okresie, w II poł. XX w., na elewacji umieszczono dwie pamiątkowe

tablice. Jedna wykonana jest z szarego marmuru z użyleniami, a druga z czarnego sjenitu. Obie

tablice zamocowane są z użyciem śrub ze stali nierdzewnej.

Ofasowania blacharskie gzymsów, balustrad, parapetów wykonane są obecnie z blachy

miedzianej. Pierwotnie prawdopodobnie też zastosowano blachę miedzianą. Z zachowanych

materiałów ikonograficznych wynika, że pierwotnie zakres ofasowań był mniejszy i nie

obejmował na przykład parapetów okien parteru (zob. Dokumentacja fotograficzna, Ikonografia,

fot. nr 11, 12).

14

4. STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZE Ń

Elewacje kamienne Ogólny stan zachowania kamienia na elewacjach frontowej i północnej jest dość dobry.

W strefie cokołowej, tradycyjnie narażonej na zawilgocenie i zasolenie oraz osłabienie struktury,

nie obserwujemy drastycznych zniszczeń. Zasolenie, widoczne w okresie zimowym i zimowo –

wiosennym w postaci białego nalotu na kamieniu (por. fot. nr B28), występuje lokalnie i ma

związek z posypywaniem solą chodników. Uszkodzenie struktury kamienia widoczne jest

miejscowo – w sieni przejazdowej na elewacji północnej oraz przy oknach piwnicznych z prawej

strony elewacji frontowej. Dotyczy ono w zasadzie czerwonego piaskowca Kopulaka.

Piaskowiec Śmiłów jest miejscowo osłabiony, co objawia się niewielkimi złuszczeniami

powierzchni.

Gładkie powierzchnie elewacji, oblicowane ciosami bez faktury, są w miarę czyste, bez

ciemnych zabrudzeń czy początków czarnej, fałszywej patyny. Natomiast wszystkie elementy

wystające, fakturalne oraz partie zwieńczeń i cokołów są mocno zabrudzone. Na attyce elewacji

frontowej widać początki czarnej, fałszywej patyny. Brud wnika głęboko w strukturę kamienia

tworząc charakterystyczny ciemnoszary woal. Problem szybkiego brudzenia się elewacji wynika

z położenia obiektu w centrum miasta przy bardzo ruchliwej arterii komunikacyjnej, gdzie

kursują także tramwaje. Skażenie atmosfery spalinami emitowanymi przez pojazdy kołowe jest

więc w dużej mierze przyczyną powstawania nawarstwień na powierzchni kamienia. W skład

spalin wchodzą tlenki węgla, węglowodory, sadza, związki ołowiu, tlenki azotu, pyły.

Dodatkowo skażenie atmosfery przez dymy przemysłowe i wielkomiejskie pogłębia ten

problem. Bardzo brudne są obeliski umieszczone na narożnikach elewacji.

W górnych częściach elewacji, na powierzchni obelisków, attyk oraz pełnych

kamiennych balustrad widoczne są powierzchniowe, pasowe ubytki piaskowca. Powstały one

wskutek wymywania spoiwa wodą opadową oraz odpadania cienkich warstw kamienia wraz

z uszczelniającą warstwą brudu.

W kilku miejscach widoczne są uszkodzenia mechaniczne kamienia, powstałe wskutek

przypadkowego uderzenia ciężkim przedmiotem o krawędź ciosu. Widoczne są one w części

cokołowej, ale także w partii gzymsu koronującego (np. ubytek narożnika gzymsu na elewacji

północnej powstały prawdopodobnie w wyniku uderzenia bryłą lodu o krawędź ciosu; lód spadł

z dachu sąsiedniej kamienicy).

Głównym problemem obu elewacji kamiennych jest powstawanie dość dużych ubytków

kamienia w wyniku korozji kotew montażowych, umieszczonych w murze. Problem powstał

w zasadzie już podczas budowy gmachu banku. Kamienne elewacje wykonano w technice

murowania gotowych elementów kamiennych, wcześniej przygotowanych według projektu.

Ciosy te mają różne rozmiary, w większości są to duże bloki kamienne. Aby uniknąć

rozwarstwienia części kamiennej od muru ceglanego, a także wypadania ciosów pod własnym

ciężarem podczas murowania, zastosowano żelazne kotwy wpuszczone od tyłu w blok kamienny

i mocowane do muru ceglanego. Świadczy o tym umiejscowienie tych kotew – górna krawędź

15

każdego ciosu. Ułatwiało to i jednocześnie przyspieszało proces murowania. Taki sposób

montażu elementów kamiennych stał się jednocześnie pośrednią przyczyną widocznych obecnie

zniszczeń kamienia. Zastosowane metalowe (żelazne) kotwy, pod wpływem przenikającego

przez kamień tlenu i wilgoci w postaci pary wodnej, zaczęły silnie korodować. Nie bez

znaczenia była tutaj nienajlepsza jakość użytego żelaza. Powstające produkty korozji – tlenki

żelaza – powodowały powolny wzrost objętości kotwy. Działające siły powodowały

powstawanie w kamieniu licznych naprężeń i pęknięć, prowadząc w efekcie do odpadania całych

kawałków kamienia. Nowe ubytki miały charakterystyczny, miseczkowy kształt. W ubytku

widoczny był także skorodowany koniec żelaznej kotwy. Tego rodzaju liczne ubytki kamienia na

elewacjach kamiennych budynku widoczne są na archiwalnych zdjęciach dokumentacyjnych

z 1981 r. Ze względu na ich dużą ilość można przyjąć, że zaczęły one powstawać nieco

wcześniej, przynajmniej kilka lub kilkanaście lat. Podczas kolejnych remontów elewacji,

a zwłaszcza podczas ostatniej pełnej konserwacji w 1997 r. dokonano naprawy powstałych

zniszczeń. Powstałe ubytki uzupełniono materiałem kamiennym metodą taszlowania, a także

uzupełniając je zaprawą mineralną. Obecnie nadal trwa proces powstawania ubytków,

a mechanizm w dalszym ciągu nie uległ zmianie. W ciągu roku na każdej z elewacji powstaje od

kilku do kilkunastu ubytków kamienia. Stanowią one zagrożenie dla przechodniów.

Miseczkowate ubytki widoczne są obecnie na obu elewacjach w różnych miejscach. Na elewacji

frontowej w obrębie lizen z boniami rustykalnymi (korpus główny, prawa strona). Na elewacji

północnej – pod gzymsem koronującym, na boniach z rustykalną fakturą, w części cokołowej.

Widoczne są także pęknięcia na powierzchni kamienia, świadczące o tym, że w każdym

momencie może powstać w tym miejscu ubytek.

W niektórych bardziej zawilgoconych miejscach od strony północnej, w górnych

częściach elewacji widoczne są glony i mchy.

Należy wspomnieć także o pewnych przekształceniach estetycznych w związku

z przeprowadzonymi pracami konserwatorskimi. Usuwanie skorodowanych i zniszczonych

fragmentów kamienia oraz uzupełnianie ich metodą taszlowania i kitowania doprowadziły do

powstania na elewacji nowych, geometrycznych form. Niewłaściwe uzupełnianie kamienia,

niezgodnie z przebiegiem krawędzi oryginalnego ciosu, spowodowało powstanie sztucznych

podziałów. Nie do końca trafny dobór faktury uzupełnień pogłębia ten problem. Uzupełnione

ubytki w niektórych miejscach „wybijają się” na plan pierwszy, co stwarza niekorzystne

wrażenie estetyczne. Oczywiście dużą rolę odgrywa tu także proces niszczenia uzupełnień, który

przebiega w odmienny sposób niż w przypadku pierwotnych ciosów kamiennych.

Pamiątkowe tablice wykonane z kamienia Powierzchnia tablic, wykonanych twardych, polerowanych kamieni, jest zabrudzona

i zmatowiała. Marmur i sjenit, ze względu na dużą odporność na działanie czynników

atmosferycznych, są w dobrym stanie technicznym. Napisy na tablicy z czarnego sjenitu są mało

czytelne. Pierwotnie litery pozostawiono bez złocenia i malowania jako matową, jasną

powierzchnię. Z biegiem czasu osiadający brud przyciemnił litery i obecnie trudno je odczytać.

16

Napisy na drugiej tablicy, wykonanej z jasnego marmuru, pierwotnie pozłocono brązem

(imitacja złota). Obecnie pod wpływem warunków atmosferycznych zmieniły one kolor na

brązowy. Część warstwy malatury wykruszyła się, dlatego niektóre litery, zwłaszcza te mniejsze,

są mniej czytelne.

Elementy metalowe

Metalowe kraty w oknach piwnicznych pokryte są obecnie grubą warstwą lakierów

olejnych, co zabezpiecza je przed postępującą korozją. Jednak w niektórych miejscach widoczne

są ogniska rdzy. Dotyczy to głównie miejsc montażu, gdzie odpadła lub wykruszyła się

częściowo zaprawa montażowa. Zupełnie zardzewiałe są kraty w trzech oknach I piętra z prawej

strony elewacji frontowej. Ich stan potwierdza, że przez długi okres czasu nie były poddane

odnowie.

Kraty zabezpieczające szyby w drzwiach są pokryte lakierem w kolorze

ciemnografitowym, a środki kwiatowych rozetek są pozłocone złotem płatkowym w technice

olejnej. Na powierzchni metalu widoczne są liczne ogniska korozji. W wielu miejscach

widoczne są liczne drobne ubytki i odpryski warstwy malarskiej z rozwiniętą korozją. Złocenia

są przetarte. W zagłębieniach formy widać także zgromadzony brud.

Ażurowa balustrada, wykonana z kształtowników z blachy miedzianej, jest w dobrym

stanie technicznym. Czerwone rozetki kwiatowe, wykonane z żywicy, kolorystycznie odbiegają

od pozostałych elementów dekoracyjnych.

Pozostałe elementy metalowe, umieszczone na elewacjach, znajdują się w dość dobrym

stanie technicznym. Na uchwytach dawnej trakcji tramwajowej widoczne są miejscowo ubytki

warstwy malarskiej i niewielkie ogniska korozji.

Należy wspomnieć o przekształceniach estetycznych w związku z usunięciem pierwotnej,

ozdobnej bramy wjazdowej na podwórze. Brama ta, widoczna na archiwalnych zdjęciach (por.

fot. nr 10), została wymieniona na nową, mającą niewiele wspólnego z poprzednią, jeśli chodzi

o formę i kolor. Obecna brama jest pełna, bez przeszkleń, bez elementów dekoracyjnych

i charakterystycznego podziału, który zachowany jest jeszcze w zwieńczeniu.

Stolarka okienna i drzwiowa

Stolarka okienna i drzwiowa, pomimo gruntownego remontu kilkanaście lat temu, jest

w złym stanie. Widoczne są liczne ubytki warstwy malarskiej, która łuszczy się i odpada całymi

płatami, zwłaszcza w dolnych partiach drzwi. Widoczne są pęknięcia drewna, zwłaszcza na

łączeniach elementów. Pod wpływem zmiennych warunków atmosferycznych, naprzemiennego

nawilgacania i wysychania, drewno zmienia swoją objętość. Powoduje to powstawanie naprężeń

i w konsekwencji prowadzi do pęknięć. Pod wpływem wilgoci listwy ulegają wygięciu

i wypaczeniu, co skutkuje problemami z zamykaniem skrzydeł i powstawaniem szpar. Widoczne

są niewielkie ubytki drewna wynikające z codziennego użytkowania, a także drobne ubytki

17

detali zdobniczych. W niektórych drzwiach brakuje mosiężnych uchwytów.

Stolarka okienna i drzwiowa jest obecnie przemalowana na kolor inny niż pierwotny.

W szparach i szczelinach, między futrynami a kamieniem, widoczne są ślady wcześniejszych

zielonych warstw malarskich.

Ofasowania blacharskie

Ofasowania blacharskie były wymieniane stosunkowo niedawno, bo kilkanaście lat temu.

Jednak miejscowo ich stan jest zły. Łączenia poszczególnych blach są popękane, powierzchnia

powyginana. Dotyczy to zwłaszcza elementów wystających przed lico elewacji i narażonych na

urazy mechaniczne np. podczas spadającego zmrożonego śniegu czy lodu. Tego typu zniszczenia

widoczne są na parapetach okien parteru oraz gzymsie koronującym elewacji frontowej, poniżej

attyki. Nieszczelne obróbki blacharskie mogą powodować okresowe zamakanie kamienia,

a w związku z tym jego przyspieszone niszczenie.

18

5. WNIOSKI I ZAŁO ŻENIA KONSERWATORSKIE Budynek, będący obecnie siedzibą łódzkiego oddziału Narodowego Banku Polskiego, od

momentu powstania na początku XX wieku zmienił się nieznacznie. Najważniejszą zmianą

kolorystyczną było przemalowanie stolarki okiennej i drzwiowej z pierwotnego zielonego na

kolor brązowy. Ze względu na zły stan techniczny dokonano także rekonstrukcji ażurowej

balustrady w zwieńczeniu bocznych części elewacji. Obecnie planowane prace konserwatorskie

są kolejnym etapem po przeprowadzeniu odnowienia elewacji wewnętrznych budynku.

W związku z tym ważnym postulatem konserwatorskim staje się powrót do pierwotnej

kolorystyki stolarki okiennej i drzwiowej, co pozwoli na przywrócenie elewacjom pierwotnego

wyglądu.

Elewacje kamienne

Ostatnia pełna konserwacja elewacji kamiennych miała miejsce w 1997 roku, a więc

stosunkowo niedawno. Materiał kamienny zachowany jest obecnie w dość dobrym stanie.

Powierzchnia piaskowcowych elementów pokryta jest brudem i pyłem, który miejscowo tworzy

zbite nawarstwienia. W dolnych partiach (cokół) zauważyć można kilka miejsc osłabionych

strukturalnie.

Do podjęcia działań konserwatorskich skłania problem związany z pierwotną technologią

wykonania elewacji.

Ściany budynku wymurowano z cegły. Dwie elewacje, frontową i północną, jako

najbardziej reprezentacyjne, wykonano z ciosów piaskowca, natomiast pozostałe w technologii

tynków mineralnych, pokrytych warstwą malarską imitującą piaskowiec5. Kamienne elewacje

wykonano w technice murowania gotowych elementów kamiennych, wcześniej przygotowanych

według projektu. Ciosy te mają różne rozmiary, w większości są to duże bloki kamienne. Aby

uniknąć rozwarstwienia części kamiennej od muru ceglanego, a także wypadania ciosów pod

własnym ciężarem podczas murowania, zastosowano żelazne kotwy wpuszczone od tyłu w blok

kamienny i mocowane do muru ceglanego. Świadczy o tym umiejscowienie tych kotew – górna

krawędź każdego ciosu. Ułatwiało to i jednocześnie przyspieszało proces murowania. Taki

sposób montażu elementów kamiennych stał się jednocześnie pośrednią przyczyną widocznych

obecnie zniszczeń kamienia. Zastosowane metalowe kotwy, pod wpływem przenikającego przez

kamień tlenu i wilgoci w postaci pary wodnej, zaczęły silnie korodować. Nie bez znaczenia była

tutaj nienajlepsza jakość użytego żelaza. Powstające produkty korozji – tlenki żelaza –

powodowały powolny wzrost objętości kotwy. Działające siły powodowały powstawanie

w kamieniu licznych naprężeń i pęknięć prowadząc w efekcie do odpadania całych kawałków

kamienia. Nowe ubytki miały charakterystyczny miseczkowy kształt. W ubytku widoczny był

także skorodowany koniec żelaznej kotwy.

Tego rodzaju liczne ubytki kamienia na elewacjach kamiennych budynku widoczne są na

archiwalnych zdjęciach dokumentacyjnych z 1981 r. Ze względu na ich dużą ilość można

5 Zastosowano farby krzemianowe.

19

przyjąć, że zaczęły one powstawać nieco wcześniej, przynajmniej kilka lub kilkanaście lat.

Podczas kolejnych remontów elewacji, a zwłaszcza podczas ostatniej pełnej konserwacji w 1997

r. dokonano naprawy powstałych zniszczeń. Powstałe ubytki uzupełniono materiałem

kamiennym metodą taszlowania, a także uzupełniając je zaprawą mineralną.

Proces niszczenia kamienia i powstawania ubytków trwa nadal. Obecnie widoczne są na

obu elewacjach kamiennych nowe ubytki. Ich uzupełnienie stanowi jeden z najważniejszych

postulatów konserwatorskich. Budynek banku usytuowany jest przy ulicy, gdzie obserwować

można duży ruch pieszych. Odpadające fragmenty kamienia stwarzają poważne zagrożenie dla

przechodzących w pobliżu osób.

Ze względu na dość dobry stan zachowania elementów kamiennych proponuje się

uzupełnienie ubytków w miejscach po skorodowanej kotwie metodą taszlowania. Należy dobrać

kamień tego samego gatunku (piaskowiec Śmiłów) oraz grubości minimum 5 cm. Istniejące

skorodowane kotwy żelazne należy usunąć poprzez wywiercenie wiertłem koronowym

o odpowiedniej średnicy. W przypadku planowanego montażu taszli o dużych rozmiarach należy

zastosować montaż z użyciem nierdzewnych kotew. W przyciętej do pożądanych rozmiarów

taszli należy od odwrocia wykonać zagłębienie ze ściankami ukształtowanymi pod odpowiednim

kątem. W zagłębieniu należy osadzić jeden koniec kotwy z nierdzewnej stali z użyciem żywicy

epoksydowej. Drugi koniec kotwy należy wkleić na żywicy w otworze po usuniętej żelaznej

kotwie. Należy zadbać, aby spoina między taszlą a uzupełnianym kamieniem była jak najwęższa.

Pozostałe otwory po usuniętych żelaznych kotwach należy zasklepić przy użyciu zaprawy

mineralnej metodą iniekcji.

Nie ma technologicznych możliwości, aby zapobiec dalszej korozji metalu kotew

w miejscu ich pierwotnego montażu bez naruszania substancji kamienia. Jedną z niewielu

możliwości zabiegów prewencyjnych jest usunięcie pozostałych w kamieniu kotew przy jak

najmniejszej ingerencji w elementy wykonane z piaskowca. Można to wykonać w następujący

sposób. Należy zlokalizować kotwę urządzeniem do wykrywania metali. Wyciąć wiertłem

koronowym o najmniejszej możliwej średnicy kamień wraz ze skorodowaną kotwą. Wkleić

kotwę ze stali nierdzewnej z użyciem żywicy epoksydowej. Uzupełnić powstały ubytek metodą

taszlowania opisaną wyżej. W przypadku wywiercenia kamiennego rdzenia w nieuszkodzonym

stanie należy go ponownie wkleić. Taki prewencyjny zabieg jest metodą kontrowersyjną

z punktu widzenia zasad konserwatorskich, zakłada bowiem uszkodzenie zdrowej powierzchni

kamienia. Należy jednak mieć na uwadze, że w przyszłości będą powstawać nowe ubytki

i naprawa ich stanie się koniecznością. Z uzyskanych informacji od pracownika Banku wynika,

że rocznie powstaje przynajmniej kilka nowych ubytków. Naraża to więc użytkownika budynku

na kosztowne prace remontowe w niewielkich odstępach czasu. Nie bez znaczenia jest też fakt

bezpieczeństwa przechodniów. Odpadające z większej wysokości kamienne elementy mogą

stanowić zagrożenie dla zdrowia, a w skrajnych przypadkach – życia. Prewencyjne usunięcie

kotew pozwala także ograniczyć powierzchnię potencjalnych napraw. Przy precyzyjnym

wierceniu możliwe jest wykonanie stosunkowo niewielkiego otworu, podczas gdy powstające

w wyniku korozji kotew ubytki osiągają kilkakrotnie większe rozmiary. Istnieje oczywiście

ryzyko dużego zniekształcenia estetycznego elewacji poprzez pojawienie się trudnych do

zamaskowania regularnych śladów i krawędzi taszli. Już teraz istniejące taszle „rozbijają”

20

optycznie powierzchnie płaskich okładzin kamiennych. Dlatego podczas planowanych prac

należy szczególnie pieczołowicie zniwelować wszystkie geometryczne granice wykonanych

uzupełnień.

Całość pozostałych prac konserwatorskich przy kamiennych elewacjach budynku banku

będzie mieć standardowy przebieg. Po ustawieniu rusztowań należy w pierwszej kolejności

przeprowadzić zabieg oczyszczenia powierzchni kamienia z luźnych i zbitych nawarstwień. Ze

względu na dość dobry stan kamienia proponuje się zastosowanie termopary, a w razie potrzeby

dodatkowo metod chemicznych (pasty czyszczące).

Oprócz opisanych wyżej ubytków kamienia występują także inne zniszczenia w obrębie

ciosów piaskowca. W partii gzymsu koronującego widoczne są ubytki narożników gzymsu

(elewacja boczna). W dolnych partiach elewacji zaobserwować można kilka ubytków

powstałych w wyniku uszkodzenia mechanicznego. W części cokołowej, wykonanej

z czerwonego piaskowca Kopulak, zaobserwować można niewielkie partie o osłabionej

strukturze kamienia. Widoczne są także pęknięcia ciosów kamiennych w obrębie okienek

piwnicznych. Partie kamienia o osłabionej strukturze kamienia wymagają wzmocnienia poprzez

zabieg impregnacji z zastosowaniem preparatów krzemoorganicznych. Natomiast ze względów

użytkowych zaleca się wymianę płyt cokołowych na elewacji bocznej w sieni wjazdowej na

dziedziniec. Należy zastosować płyty z czerwonego piaskowca Kopulak lub Tumlin.

Częściowe odsolenie kamienia nastąpi podczas oczyszczania powierzchni elewacji

gorącą parą pod ciśnieniem. W dolnych partiach elewacji, na powierzchni cokołu i schodów,

należy przeprowadzić profilaktyczny zabieg odsolenia kamienia metodą swobodnej migracji do

rozszerzonego środowiska, z zastosowaniem kompresów ligninowych. Zabieg ten jest niezbędny

ze względu na zimowe posypywanie solą powierzchni kamienia i widoczne białe wykwity (por.

fot. nr B28).

Wszystkie wadliwie wykonane oraz w złym stanie technicznym uzupełnienia kamienia

z poprzednich okresów należy usunąć. Dotyczy to zbyt cienkich wstawek kamiennych, a także

uzupełnień zaprawą mineralną. Niektóre z nich są popękane i nie spełniają swojej funkcji.

Pozostawione nieestetyczne wykończenia uzupełnień, np. resztki zapraw, klejów, należy usunąć

mechanicznie poprzez odstukanie dłutem.

Uzupełnienie drobnych ubytków kamienia należy wykonać mineralną zaprawą barwioną

w masie. Dopuszcza się zastosowanie gotowych fabrycznie mieszanek np. firmy Remmers lub

wykonanie tradycyjnej zaprawy mineralnej z zastosowaniem drobnoziarnistego piasku, ciasta

wapiennego, białego cementu i pigmentów mineralnych. Należy zwrócić uwagę na dobór

odpowiedniej granulacji wypełniacza. W przypadku głębszych ubytków należy zastosować

zbrojenie z nierdzewnego drutu, wklejonego na żywicy epoksydowej. Powierzchnię uzupełnień

należy opracować zgodnie z fakturą powierzchni uzupełnianego fragmentu.

Ubytki zaprawy w spoinach należy wypełnić zaprawą mineralną barwioną w masie,

zgodnie z zachowanymi partiami pierwotnych spoin. Kształt spoiny musi być taki, jak

zastosowany pierwotnie. W partiach gładkiej okładziny kamiennej spoina jest lekko wklęsła,

założona poniżej lica ciosu. W partiach fakturalnych spoina była wąska i założona płasko

poniżej lica ciosu. Nie należy spoin licować z kamieniem ze względu na ich funkcję dekoracyjną

związaną z podziałem architektonicznym elewacji.

21

Jednym z najważniejszych estetycznie etapów prac będzie wykonanie scalenia

kolorystycznego, maksymalnie niwelującego krawędzie wykonanych uzupełnień. Dotyczyć to

będzie zarówno taszli kamiennych, jak i uzupełnień wykonanych w zaprawie. Scalenie należy

wykonać w niezbędnym zakresie, z zastosowaniem laserunkowej farby o spoiwie silikonowym

i pigmentów mineralnych.

Końcowym zabiegiem, zabezpieczającym elewacje kamienne przed szkodliwym

wpływem warunków atmosferycznych, będzie zabieg hydrofobizacji.

Pamiątkowe tablice wykonane z kamienia

Na elewacji frontowej znajdują się dwie kamienne, pamiątkowe tablice. Są one

wykonane w II połowie XX wieku. Ich stan techniczny jest zadowalający, jednak przy okazji

prowadzenia remontu elewacji należy przeprowadzić przy nich drobne zabiegi konserwatorskie.

Pierwsza z płyt, wykonana z szarego marmuru, posiada rzeźbioną inskrypcję podmalowaną

imitacją złota. Obecnie napis jest w kolorze brązowym – kolor zmienił się pod wpływem

czynników atmosferycznych. Zaleca się oczyszczenie powierzchni tablicy z brudu, w razie

potrzeby przeszlifowanie drobnoziarnistym papierem ściernym. Powierzchnię tablicy zaleca się

zabezpieczyć cienką warstwą pasty woskowo – parafinowej i przepolerować filcem. Warstwę

malarską napisu należy usunąć i wykonać ponownie w technice złocenia złotem płatkowym na

mikstion. Alternatywnie można zastosować trwałą imitację złota brązem w proszku

z odpowiednio dobranym spoiwem i zabezpieczyć warstwą werniksu przed utlenianiem.

Druga z tablic wykonana jest z czarnego sjenitu. Napis jest rzeźbiony bez malowania.

Powierzchnię kamienia należy oczyścić z brudu i przepolerować. Pozwoli to na odzyskanie

czytelności liter. W przypadku małej czytelności napisu zaleca się rozważenie wyzłocenia liter

lub podmalowania ich. Metalową tabliczkę z oznaczeniem miejsca pamięci należy oczyścić

z brudu, a następnie uzupełnić czerwoną i czarną warstwę malarską.

Elementy metalowe Do elementów metalowych wystroju elewacji należy zaliczyć przede wszystkim kraty

umieszczone w oknach piwnicznych, oknach I piętra trzech skrajnych osi od strony prawej

elewacji frontowej oraz kraty zabezpieczające szyby drzwi obu elewacji. Kraty w oknach

piwnicznych obecnie są pomalowane na kolor jasnobrązowy, natomiast trzy kraty okien I piętra

mają resztki dawnych powłok malarskich, a cała powierzchnia pokryta jest rdzą. Pierwotnym

kolorem krat okiennych była zieleń w odcieniu zieleni oliwkowej. Kraty w drzwiach są obecnie

pomalowane na kolor ciemnografitowy, tak jak pierwotnie.

Ze względu na to, że prawie wszystkie kraty w oknach piwnicznych są obluzowane –

zaprawa montażowa popękała i częściowo wykruszyła się – zaleca się wykucie wszystkich krat

i ich ponowny montaż. Po wykuciu kraty należy oczyścić z warstw farb metodą strumieniowo –

ścierną (piaskowanie) i natychmiast zabezpieczyć warstwą antykorozyjnej farby podkładowej.

22

Jako ostateczną powłokę należy nałożyć dwie warstwy farby w kolorze zielonym. Kraty po

pomalowaniu należy osadzić w istniejących otworach montażowych na gotowej zaprawie

montażowej mrozoodpornej. Zaleca się owinięcie końcówek prętów metalowych materiałem

dystansowym, np. cienką pianką poliuretanową, co zminimalizuje „pracę” metalu, a tym samym

uchroni przed wykruszaniem się zaprawy montażowej. Końcową warstwę należy nałożyć jako

zaprawę barwioną w masie na kolor kamienia.

Ze względu na duży stopień korozji powierzchni metalu trzech krat w oknach I piętra,

podobnie jak w przypadku krat w oknach piwnicznych, zaleca się ich demontaż i oczyszczenie

metodą piaskowania. po oczyszczeniu metal należy zabezpieczyć warstwą antykorozyjnej farby

podkładowej. Jako ostateczną powłokę należy nałożyć dwie warstwy farby w kolorze zielonym.

Kraty po pomalowaniu należy osadzić w istniejących otworach montażowych na gotowej

zaprawie montażowej mrozoodpornej. Końcową warstwę należy nałożyć jako zaprawę barwioną

w masie na kolor kamienia.

Przed przystąpieniem do remontu stolarki drzwiowej należy zdemontować kraty

zabezpieczające szyby oraz kraty w naświetlach nad drzwiami. Podobnie jak pozostałe elementy

metalowe kraty należy oczyścić metodą piaskowania i zabezpieczyć warstwą antykorozyjnej

farby podkładowej. Jako ostateczną powłokę należy nałożyć dwie warstwy farby w kolorze

ciemnografitowym. Środki rozetek kwiatowych należy pozłocić złotem płatkowym w technice

olejnej i zabezpieczyć przed urazami mechanicznymi warstwą werniksu akrylowego. Po

przeprowadzonych pracach kraty należy ponownie zamontować w drzwiach i naświetlach.

Pozostałe elementy metalowe, zamontowane na elewacjach, jak np. ozdobne uchwyty od

zdemontowanej trakcji tramwajowej, należy oczyścić mechanicznie z rdzy i powłok malarskich.

Następnie pomalować warstwą podkładu antykorozyjnego i dwoma warstwami farby w kolorze

ciemnografitowym.

Do elementów metalowych należy także balustrada w zwieńczeniu części bocznych

elewacji. Została ona wykonana na nowo podczas jednego z remontów w II poł. XX w.

Wykonano ją z kształtowników miedzianych. Czerwone rozetki kwiatowe wykonano jako

odlewy z żywicy6, a ich kolor dostosowano do koloru świeżej miedzi. Balustrada jest w dobrym

stanie technicznym, wymaga jedynie oczyszczenia z brudu. Obecnie należy rozważyć zmianę

koloru rozetek w związku z powrotem do pierwotnej kolorystyki stolarki okiennej i drzwiowej

oraz krat (kolor zielony).

Osobnym zagadnieniem jest metalowa brama wjazdowa do sieni na dziedziniec. Została

ona stosunkowo niedawno wymieniona na nową, rozsuwaną harmonijkowo na boki, wykonaną

z pełnych płycin. Historyczna brama miała inny podział (dwa skrzydła, każde dzielone na trzy

pionowe pola) oraz była w górnej części przeszklona. Posiadała także dekoracje powierzchni

ozdobnymi nitami oraz kwadratowe rozetki kwiatowe między przeszklonymi płycinami7.

W zwieńczeniu bramy zachowała się do dziś nieruchoma część bramy z przeszklonym

naświetlem. Szyby umieszczone są w metalowych płaskownikach zakończonych ozdobną

kwiatową rozetką. Te metalowe elementy należy poddać konserwacji. Powierzchnię metalu

6 Informacja uzyskana od pracownika Narodowego Banku Polskiego. 7 Por. fot nr 10, rozdział 9 Dokumentacja fotograficzna, Ikonografia.

23

dokładnie oczyścić z warstw farb i rdzy, zabezpieczyć podkładem antykorozyjnym i dwukrotnie

pomalować farbą w kolorze zielonym. Proponuje się także przemalowanie całej metalowej

bramy na kolor zielony. Tynkowane tło należy oczyścić, uzupełnić ewentualne ubytki

i pomalować farbą w kolorze jasnego piaskowca.

Ze względu na mało historyczny wygląd współczesnej bramy zaleca się użytkownikowi

budynku wymianę bramy na nową, wykonaną według zachowanych materiałów

ikonograficznych. Obecna, współczesna brama zupełnie nie pasuje do zabytkowego wyglądu

elewacji. Oczywiście względy bezpieczeństwa z uwagi na pełnioną funkcję budynku są

niezwykle istotne, jednak wydaje się, że można pogodzić względy użytkowe z estetycznymi.

Stolarka okienna i drzwiowa

Zewnętrzne powierzchnie stolarki okiennej i drzwiowej w całym budynku pierwotnie

pomalowane były na kolor zielony. Wskazują na to wyniki badań stratygraficznych

i chemicznych, wykonanych w 2008 r., a dotyczących elewacji od strony dziedzińca8, a także

wykonane obecnie badania chemiczne reliktów warstw malarskich stolarki okiennej9

i obserwacje zachowanych śladów malatury na stolarce drzwiowej. Obecnie planuje się

przywrócenie pierwotnej kolorystyki stolarki.

Stolarka okienna i drzwiowa została gruntownie odnowiona w II poł. XX w. Usunięto

wtedy wszystkie warstwy malarskie aż do drewna. Zachowały się jedynie relikty w szparach

między futryną a oblicowaniem kamiennym. Na strychu nad główną salą operacyjną Banku

zachowały się pierwotne okna ze zwieńczenia ryzalitu elewacji frontowej. Okna te zostały

zdemontowane ze względu na zły stan techniczny, a w ich miejsce wstawiono nowe. Na ramach

pierwotnych okien zachowały się zielone warstwy malarskie, z których pobrano próbki do badań

chemicznych.

Obecnie zewnętrzne powierzchnie okien i drzwi wymagają pełnej konserwacji. Na

powierzchni drewna, zwłaszcza w dolnej części, narażonej na zalewanie wodami z opadów

atmosferycznych, widoczne są przetarcia i złuszczenia farby, wynikające także z codziennego

użytkowania. Widoczne są powierzchniowe ubytki i pęknięcia drewna. W niektórych oknach

i drzwiach brakuje drobnych elementów ozdobnych wykonanych zarówno z drewna, jak

i metalu. Zaleca się usunięcie istniejącej warstwy malarskiej, przeszlifowanie powierzchni

drewna, a następnie uzupełnienie wszystkich ubytków. Należy wymienić zupełnie zniszczone

listwy i okapniki skrzydeł oraz zrekonstruować brakujące detale. W końcowym etapie należy

pomalować powierzchnię drewna farbą w kolorze oliwkowej zieleni. Należy wcześniej wykonać

próby kolorystyczne i pozostawić do oceny komisji konserwatorskiej. W celu uzyskania efektu

długotrwałej ochrony należy nałożyć minimum dwie warstwy farby.

8 Karolina Niemczyk – Bałtowska, Jakub Bałtowski – Dokumentacja konserwatorska badań stratygraficznych tynków oraz stolarki drzwiowej i okiennej fasad wewnętrznych budynku NBP w Łodzi przy ul. Kościuszki. Opoczno 2008. Anna Zatorska – Analiza warstw malarskich. Badania stratygraficzne na przekrojach warstw. w: Badania materiałowe próbek pobranych z budynku Banku NBP ul. Kościuszki 14 w Łodzi. Warszawa, lipiec 2008. 9 Patrz Aneks, wyniki badań chemicznych.

24

Zaleca się także rekonstrukcję brakujących mosiężnych uchwytów drzwi.

Ofasowania blacharskie

Pierwotnie nie zaplanowano obróbek blacharskich parapetów okiennych. Wprowadzono

je dopiero w II poł. XX w., aby zapobiec przyspieszonemu niszczeniu kamienia. Nie zmieniają

one w sposób istotny estetyki elewacji, a niewątpliwie pełnią funkcję ochronną. Obecnie

planowane jest wykonanie nowych ofasowań blacharskich gzymsów i parapetów okiennych

w miejsce zniszczonych, nieszczelnych i pogiętych. Obecnie istniejące należy zdemontować,

ponieważ nie spełniają już funkcji technicznych. Przy obróbkach blacharskich zaleca się

zastosowanie blachy miedzianej, stosowanej dotychczas. Zaleca się także wymianę pogiętych

rynien i rur spustowych na nowe, najlepiej wykonane z blachy miedzianej. Przy wykonaniu

nowych parapetów zaleca się taki sposób montażu, aby w jak najmniejszym stopniu zaburzał on

estetykę stolarki okiennej.

Wszystkie prace remontowe i konserwatorskie należy wykonać pod nadzorem

dyplomowanego konserwatora dzieł sztuki.

25

6. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH

Elewacje kamienne 1. Oczyszczenie wszystkich powierzchni okładzin kamiennych z piaskowca gorącą parą wodną

pod ciśnieniem z użyciem np. agregatu Kärcher. Działanie to zostanie poprzedzone próbami

określającymi odpowiednie parametry czyszczenia tj. temperaturę pary i jej ciśnienie.

W razie potrzeby do doczyszczenia zbitych czarnych nawarstwień można zastosować pastę

Fassadenreiniger-Paste firmy Remmers. Pastę należy nałożyć na powierzchnie kamienia

i odczekać kilka minut. Po użyciu środków chemicznych powierzchnia czyszczona zostanie

obficie spłukana wodą, którą przed odprowadzeniem do kanalizacji należy zneutralizować

np. wapnem. W razie potrzeby przewiduje się doczyszczanie ręczne z użyciem niewielkich

szczotek mosiężnych i mini parownicy WAP Steamer 400.

2. Oczyszczenie powierzchni zaatakowanych przez mikroorganizmy (glony, porosty)

preparatem Grünbelag-Entferner firmy Remmers.

3. Wzmocnienie strukturalne osłabionych partii kamienia, głównie w części cokołowej,

preparatem krzemoorganicznym KSE 300 firmy Remmers poprzez zabieg impregnacji

metodą powlekania. Po nasączeniu kamienia należy wstrzymać się z kolejnymi zabiegami

przez okres min. 2 tygodni w celu umożliwienia zakończenia procesu krystalizacji

krzemionki w strukturze kamienia.

4. W przypadku widocznych zasoleń (dolna, cokołowa część elewacji) wykonanie zabiegu

odsalania metodą wymuszonej migracji soli do rozszerzonego środowiska. Zakładane będą

okłady z ligniny nasączonej wodą destylowaną i pozostawione do powolnego wyschnięcia.

Zabieg zostanie powtórzony trzykrotnie.

5. Wykucie zniszczonych płyt piaskowcowych z części cokołowej w sieni wjazdowej na

dziedziniec (elewacja boczna).

6. Usunięcie zdegradowanych kotew żelaznych poprzez wywiercenie wiertłem koronowym

o odpowiedniej średnicy.

7. Wykucie wszystkich wadliwych uzupełnień – taszli, kitów, spękanych zapraw, zachlapań

zaprawą itp. – ręcznie dłutami kamieniarskimi oraz przy pomocy narzędzi elektrycznych

(szlifierki kątowe).

8. Wykucie zdegradowanej zaprawy ze spoin.

9. Wykucie gniazd pod taszle.

10. Montaż nowych płyt z czerwonego piaskowca w części cokołowej w sieni na zaprawie

mrozoodpornej, np. Atlas Plus firmy Atlas.

11. Osadzenie taszli kamiennych z piaskowca Śmiłów w przygotowanych miejscach. Taszle

należy zamontować zgodnie z opisem z zastosowaniem kotew ze stali nierdzewnej,

osadzonych na żywicy epoksydowej. Po dokładnym oczyszczeniu otworów po

zdegradowanych kotwach należy zaaplikować żywicę np. żywicę epoksydową HIT – RE

500 firmy Hilti. Po aplikacji żywicy do każdego otworu należy włożyć kotwę wykonaną ze

stali nierdzewnej lub ocynkowanej, o średnicy 6 – 8 mm, wcześniej wklejoną do taszli.

Otwory zamaskować kitem imitującym kamień.

26

12. Sklejenie pęknięć kamienia poprzez zainiekowanie roztworu żywicy epoksydowej

w rozpuszczalniku. Dodatkowe wzmocnienie pęknięcia poprzez wklejenie pod kątem prętów

ze stali nierdzewnej.

13. Wykonanie konstrukcji z drutu nierdzewnego, wklejonego na żywicy epoksydowej, pod

uzupełnienia zaprawą większych fragmentów kamienia.

14. Uzupełnienie ubytków kamienia gotową zaprawą mineralną, barwioną w masie,

Restauriermörtel SK firmy Remmers. Jest to gotowa do użycia sucha zaprawa mineralna

z dodatkiem pigmentów odpornych na wapno, cement i działanie UV. Można nią pracować

przy warstwach o grubości schodzącej „do zera”. W razie potrzeby zaprawa zostanie

dobarwiona suchymi pigmentami do pożądanego koloru. Powierzchnia związanej zaprawy

zostanie opracowana zgodnie z pierwotną fakturą kamienia. W celu polepszenia właściwości

zaprawy, zwłaszcza przy uzupełnianiu cienkich warstw, jako wodę zarobową zaleca się użyć

roztwór preparatu Haftfest firmy Remmers, rozcieńczonego wodą w stosunku 1:6.

15. Uzupełnienie zaprawy w spoinach zaprawą mineralną z dodatkiem trasu (piasek, wapno

gaszone, tras) lub gotową zaprawą do uzupełniania fug Optosan TrassFuge firmy Optolith.

Zaprawę można podbarwić do pożądanego koloru pigmentami mineralnymi w proszku firmy

Kremer.

16. Scalenie kolorystyczne taszli, uzupełnień zaprawą i kamienia z zastosowaniem spoiwa

silikonowego LA Siliconharzfarbe firmy Remmers i pigmentów mineralnych.

17. Zabezpieczenie powierzchni kamienia poprzez wykonanie cienkiej powierzchniowej

powłoki hydrofobowej. Użyty do tego zostanie wodny, bezbarwny preparat hydrofobizujący,

oparty na specjalnych silikonach, WS firmy Remmers.

Pamiątkowe tablice wykonane z kamienia 1. Oczyszczenie powierzchni kamienia z brudu gorącą parą wodna pod ciśnieniem

z zastosowaniem miniparownicy.

2. Przeszlifowanie powierzchni marmuru przy użyciu wodnych papierów ściernych o gradacji

400 do 1200.

3. Polerowanie powierzchni kamienia tarczami i klockami filcowymi z zastosowaniem

elektronarzędzi polerskich. Do polerowania końcowego zastosowany zostanie cynasz –

bardzo drobny pył polerski (tlenek glinu).

4. Uzupełnienie napisów złotem płatkowych w technice na mikstion. Alternatywnie litery

zostaną pozłocone złotem mineralnym lub brązą w proszku w kolorze złotym firmy

Schmincke ze spoiwem Paraloid B-82 w alkoholu i acetonie.

5. Zabezpieczenie powierzchni kamienia gotową, bezbarwną pastą złożoną z mieszaniny

wosku pszczelego i wosków mikrokrystalicznych Monocera firmy General. Po nałożeniu

cienkiej warstwy pasty i jej wyschnięciu nastąpi końcowe polerowanie bawełnianą szmatką

i filcem.

27

Elementy metalowe 1. Wymontowanie krat okiennych z okien piwnicznych poprzez wykucie z istniejącej

lokalizacji. Wymontowanie ozdobnych krat z drzwi i naświetli.

2. Oczyszczenie wymontowanych krat metodą piaskowania drobnym piaskiem kwarcowym.

3. Oczyszczenie pozostałych elementów metalowych z luźnych nawarstwień i produktów

korozji strumieniem pary oraz szczotkami mosiężnymi.

4. Oczyszczenie fragmentów z wyraźnym występowaniem rdzy preparatem odrdzewiającym.

5. Zabezpieczenie powierzchni metalu farbą antykorozyjną typu minia przez dwukrotne

malowanie.

6. Pomalowanie powierzchni krat i naświetla bramy wjazdowej w kolorze zieleni oliwkowej

farbą alkidową półmatową Everal Semimatt firmy Tikurilla w dwóch warstwach.

7. Pomalowanie krat z drzwi i naświetli dwuskładnikowym lakierem poliuretanowym

w kolorze ciemnografitowym Lowigraf Pur firmy Polifarb-Łódź.

8. Pozłocenie środków rozet na kratach drzwi złotem płatkowym w technice na mikstion

olejny.

9. Zabezpieczenie powierzchni złota przed urazami mechanicznymi warstwą werniksu

(Paraloid B-82 w alkoholu i acetonie).

10. Montaż krat okiennych w istniejących otworach z zastosowaniem mrozoodpornej zaprawy

np. Atlas Plus. Przed montażem należy owinąć końcówki prętów cienką pianką

poliuretanową, jako materiałem dystansowym.

11. Uzupełnienie ubytków kamienia wokół otworów montażowych krat zaprawą barwioną

w masie, np. Restauriermörtel firmy Remmers.

12. Montaż pozostałych krat w drzwiach i naświetlach.

Stolarka okienna i drzwiowa 1. Demontaż skrzydeł drzwi i zamontowanie drzwi zastępczych na czas prac konserwatorskich.

2. Oczyszczenie powierzchni drzwi drewnianych i ram okiennych od strony zewnętrznej

z warstw lakierów i farb olejnych przy zastosowaniu metod chemicznych (pasta do usuwania

przemalowań np. VITAF firmy Levis lub SCANSOL firmy Scandia Cosmetics) lub metody

zmiękczania warstw gorącym powietrzem przy użyciu opalarki.

3. Sklejenie obluzowanych drewnianych elementów klejem odpornym na działanie wilgoci, np.

Ponal Express firmy Henkel.

4. Wymiana zniszczonych elementów konstrukcyjnych na nowe oraz rekonstrukcja

brakujących listew. Zostaną one wykonane z drewna iglastego (sosna, świerk).

5. Wklejenie cienkich wstawek drewna w miejscach pęknięć i pomiędzy rozeschniętymi

deskami.

6. Rekonstrukcja brakujących elementów zdobniczych metodą rzeźbienia w drewnie lub

odcisku z żywicy Akson SC 258.

7. Uzupełnienie drobnych ubytków drewna oraz pęknięć i szczelin gotowym kitem z żywicy

Akson SC 258 lub gotowym kitem z zawartością trocin.

28

8. Uzupełnienie powierzchniowych nierówności szpachlówką do drewna z wypełniaczem

kredowym np. Stuccolex prod. greckiej.

9. Przeszlifowanie powierzchni papierami ściernymi o różnej gradacji w celu wyrównania

podłoża.

10. Wykonanie podkładowej warstwy malarskiej gruntem do drewna Gruntomal marki Decoral

pod powierzchnie malowane farbą kryjącą.

11. Pomalowanie powierzchni drzwi i ram okiennych farbą alkidową półmatową Everal

Semimatt firmy Tikurilla w dwóch warstwach, w odpowiednio dobranym kolorze zieleni

oliwkowej.

12. Rekonstrukcja brakujących uchwytów i szyldów z mosiądzu według zachowanych

elementów na niektórych drzwiach elewacji.

13. Ponowny montaż drzwi na zawiasach.

Wszystkie prace powinny być wykonane ze względów technologicznych przy temp. minimalnej

powyżej +5 °C. Należy przestrzegać zaleceń producenta danego materiału zawartych w kartach

technicznych.

29

7. ANEKS – WYNIKI BADA Ń CHEMICZNYCH

30

BADANIA PIGMENTÓW I SPOIW PRÓBEK POBRANYCH

Z BUDYNKU DAWNEGO BANKU PA ŃSTWA OBECNIE SIEDZIBA

ODDZIAŁU OKR ĘGOWEGO NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO

AL. KO ŚCIUSZKI NR 14 W ŁODZI

METODYKA BADA Ń

Analizę pigmentów przeprowadzono stosując metody mikroskopowe oraz

mikrochemiczne. Próbki pigmentów obserwowano pod mikroskopem mineralogicznym

(Laboval, prod. Carl Zeiss Jena, Niemcy) w świetle spolaryzowanym przechodzącym przy

powiększeniu do 400 x, określając ich kolor, kształt, homogeniczność, własności optyczne

kryształów (pleochroizm, współczynnik załamania światła) oraz reakcje chemiczne

(mikrokrystaloskopowe i kroplowe).

Analizę spoiw wykonano stosując metodę spektroskopii w podczerwieni. Widma FTIR

zarejestrowano na spektrofotometrze FTIR typu Thermo Fisher Scientific Nicolet iS 10

w zakresie od 4000 do 400 cm-1.

W Y N I K I

Nr 1 – zielona farba pobrana z zachowanej na strychu pierwotnej kwatery okna

a. Pod mikroskopem widoczne cząstki zieleni, średniej wielkości, nieregularne, częściowo

przezroczyste, dwójłomne.

Pigment nie rozpuszcza się ani w kwasach ani w zasadach. Wykonano reakcję z perłą

boraksową, potwierdzającą obecność jonów Cr+3. Wniosek: Cr2O3 x H2O - zieleń chromowa.

b. Pod mikroskopem widoczne cząstki w kolorze żółtym, homogeniczne, drobne, zbite

w większe grupy, pojedynczo załamujące światło. Pigment zadano 2M HCl i wykonano reakcję kroplową z 2M K4[Fe(CN)6], potwierdzającą

obecność jonów Fe+3 w badanym roztworze. Wniosek: (Fe2O3 + Al2O3) H2O - żółta żelazowa.

c. Pod mikroskopem widoczne bardzo drobniutkie białe cząstki, zbite w większe grupy,

31

pojedynczo załamujące światło. Próbka rozpuszcza się w 2M HCl. Wykonano reakcję mikrokrystaloskopową z 2M CH3COOH i

2M (NH4)2[Hg(SCN)4], potwierdzającą obecność jonów Zn+2.

Wniosek: ZnO - biel cynkowa.

d. Wykonano również reakcję płomieniową - zielona barwa płomienia potwierdza obecność

jonów Ba+2. Wniosek: BaSO4 - biel barytowa.

W N I O S E K : mieszanina zieleni chromowej z wtrąceniami żółtej żelazowej oraz bieli

cynkowej ze śladami bieli barytowej.

Spoiwo

e. W widmie IR występują pasma przy następujących częstościach:

470, 535, 610 – 660, 710, 750, 840, 870, 910, 965, 1030, 1075, 1120, 1170, 1420, 1445, 1560,

1620, 1710, 1735, 2855, 2925 i 3425 cm-1 - potwierdzające obecność związków olejnych.

W N I O S E K : spoiwo olejne.

Widmo FTIR spoiwa olejnego

Nr 2 – zielona farba pobrana z kraty okna piwnicznego elewacji frontowej

a. Pod mikroskopem widoczne cząstki nieliczne w kolorze intensywnej zieleni, dwójłomne.

Pigment rozpuszcza się w 2M HCl. Wykonano reakcję kroplową z alkoholowym roztworem

kwasu rubeanowodorowego, potwierdzającą obecność jonów Cu+2.

Wniosek: zieleń miedziowa.

b. Obserwacja i analiza bieli jak w pkt. 1c.

c. Pod mikroskopem widoczne małe okrągłe cząstki w kolorze czerwonym z odcieniem

pomarańczowym.

Pigment po zadaniu 2M HCl odbarwia się całkowicie. Wykonano reakcję mikrokrystaloskopową

32

z 2M (CH3COO)2Cu i KNO2, potwierdzającą obecność jonów Pb+2.

Wniosek: Pb3O4 - minia.

W N I O S E K : zieleń miedziowa z domieszkami bieli cynkowej oraz podkładem w kolorze

pomarańczowym z minii.

Spoiwo

d. W widmie IR występują pasma przy następujących częstościach:

465, 540, 690, 875, 1020, 1105, 1145, 1215, 1225, 1265, 1385, 1435, 1455, 1540, 1610-1630,

2850, 2920 i 3425 cm-1 - potwierdzające obecność związków olejnych z domieszką związków

żywicznych.

W N I O S E K : spoiwo olejno-żywiczne (pokost?).

Widmo FTIR spoiwa olejno-żywicznego

P O D S U M O W A N I E

Na podstawie przeprowadzonych badań mikrochemicznych próbek pobranych z budynku

dawnego Banka Państwa w Łodzi (okno i krata okna) stwierdzono występowanie następujących

pigmentów:

bieli – cynkowej i barytowej,

żółcieni – żelazowej,

czerwieni – podkładowej minii oraz

zieleni – miedziowej i chromowej.

Jedynie minia należy do pigmentów niedatujących, znana od starożytności i stosowana

33

do czasów obecnych.

Natomiast biel cynkowa została odkryta z końcem XVIII wieku i wprowadzona do palety

malarskiej w spoiwie olejnym około 1845 roku.

Biel barytowa została otrzymana sztucznie w 1830 roku a następnie wprowadzona do

handlu w 1850 roku.

Syntetyczne żółcienie żelazowe zostały odkryte i wprowadzone do palety malarskiej w 2-

giej połowie XIX wieku.

Zielenie miedziowe należą do grupy pigmentów miedziowych otrzymywanych na drodze

różnych syntez laboratoryjnych i występuje ich około siedemnastu znanych odmian, pigmenty te

stosowano w malarstwie od XVI wieku do czasów obecnych.

Zieleń chromowa jest pigmentem odkrytym około 1840 roku, występującym w kilku

odmianach a rozpowszechnionym w malarstwie po roku 1860.

Ponadto metodą spektroskopii w podczerwieni zidentyfikowano spoiwo olejne w próbce

zieleni chromowej pobranej z pierwotnej kwatery okna na strychu oraz spoiwo olejno-żywiczne

w próbce pobranej z kraty okna piwnicznego elewacji frontowej budynku.

dr Maria G. Rogóż Kraków, 19. 04. 2013 r.

34

8. UPRAWENIENIA ZAWODOWE – KOPIA DYPLOMU

35

36

9. DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA