BUDYNEK DAWNEGO BANKU PA ŃSTWA AL. KO ŚCIUSZKI NR 14
W ŁODZI OBECNIE SIEDZIBA ODDZIAŁU OKR ĘGOWEGO NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO W ŁODZI
ELEWACJE KAMIENNE
PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH
Opracowała: mgr Katarzyna Sułkowska
konserwator dzieł sztuki
KRZESZOWICE, MAJ 2013
2
SPIS TREŚCI
WSTĘP..................................................................................................................... 3
1. DANE HISTORYCZNE..................................................................................... 4
HISTORIA OBIEKTU................................................................................................. 4 ŹRÓDŁA I BIBLIOGRAFIA OBIEKTU .......................................................................... 7
2. OPIS INWENTARYZACYJNY ELEWACJI FRONTOWEJ I PÓŁNOCNEJ .......................................................................................................... 8
3. TECHNOLOGIA I TECHNIKA WYKONANIA ................ ......................... 12
4. STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZE Ń ............................... 14
ELEWACJE KAMIENNE........................................................................................... 14 PAMIĄTKOWE TABLICE WYKONANE Z KAMIENIA .................................................. 15 ELEMENTY METALOWE......................................................................................... 16 STOLARKA OKIENNA I DRZWIOWA ........................................................................ 16 OFASOWANIA BLACHARSKIE ................................................................................ 17
5. WNIOSKI I ZAŁO ŻENIA KONSERWATORSKIE.................................... 18
ELEWACJE KAMIENNE........................................................................................... 18 PAMIĄTKOWE TABLICE WYKONANE Z KAMIENIA .................................................. 21 ELEMENTY METALOWE......................................................................................... 21 STOLARKA OKIENNA I DRZWIOWA ........................................................................ 23 OFASOWANIA BLACHARSKIE ................................................................................ 24
6. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH............................................. 25
ELEWACJE KAMIENNE........................................................................................... 25 PAMIĄTKOWE TABLICE WYKONANE Z KAMIENIA .................................................. 26 ELEMENTY METALOWE......................................................................................... 27 STOLARKA OKIENNA I DRZWIOWA ........................................................................ 27
7. ANEKS – WYNIKI BADA Ń CHEMICZNYCH ........................................... 29
8. UPRAWENIENIA ZAWODOWE – KOPIA DYPLOMU ........... ................ 34
9. DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA ..................................................... 36
3
WSTĘP
Opracowanie konserwatorskie wykonano na zlecenie firmy DRESLER STUDIO Architektura i Urbanistyka, ul. Dietla 39/3 31-062 Kraków. Opracowanie obejmuje zagadnienia stanu zachowania, budowy technologicznej, wniosków konserwatorskich oraz proponowanej technologii wykonania zabiegów konserwatorskich przy okładzinie kamiennej, elementach metalowych oraz stolarce okiennej i drzwiowej. Opracowanie zostało wykonane w oparciu o wizję lokalną obiektu, wykonane sondy na kratach i stolarce okiennej oraz badania chemiczne składu pierwotnych warstw malarskich ze stolarki okiennej i krat. Wykorzystano także dokumentacje naukowe, będące w posiadaniu archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Łodzi, publikacje książkowe oraz inne materiały archiwalne i ikonograficzne. Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków województwa łódzkiego decyzją z dnia 20 stycznia 1971 r. pod numerem A/90.
4
1. DANE HISTORYCZNE
Historia obiektu Obecna siedziba oddziału Narodowego Banku Polskiego została wzniesiona w 1908
roku, jako siedziba Łódzkiego Oddziału Banku Państwa – jednej z ważniejszych instytucji
finansowych wielkoprzemysłowej Łodzi. Wywiezienie w 1914 roku archiwum Banku Państwa
do Moskwy i Petersburga w znacznym stopniu uszczupliło materiał źródłowy dziejów instytucji
i jej siedziby. Głównym przekazem źródłowym, pozwalającym ustalić historię powstania
obiektu, jest obszerny artykuł zamieszczony w Neue Lodzer Zeitung, Handels und Industrieblatt,
Ilustrierte Sonntags – Beilage, Sonntags, den 24 Juli (6 August), nr 32/1905, pt. ”Der Bau
Reiehsbankgebäudes in Lodz”. Artykuł ten zawiera również reprodukcje projektu fasady
i elewacji północnej gmachu.
Reprodukcja projektu elewacji frontowej i północnej Banku Państwa, zamieszczona w Neue Lodzer Zeitung z 1905 r.
Reprodukcja dzięki uprzejmości Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Łodzi.
5
Działalność Banku Państwa wiąże się ściśle z zamknięciem interesów filii Banku
Polskiego. Filia warszawskiego Banku Polskiego w Łodzi została założona w 1860 r.
z inicjatywy łódzkich przemysłowców. Z przeznaczeniem na siedzibę banku zakupiono od
L. Meyera budynek przy ul. Piotrkowskiej 268. Kryzys bawełniany i wybuch Powstania
Styczniowego przyczyniły się do powolnego upadku Banku. Ostatecznie jego działalność
zlikwidowano w 1886 r. Interesy Banku Polskiego przejął rosyjski Bank Państwa z siedzibą
w Petersburgu. Bank ten obsługiwał duże firmy przemysłowe i handlowe z Łodzi, a prowadzenie
interesów ułatwiał fakt posiadania przez bank filii w większych miastach imperium rosyjskiego.
Z powodu szybkiego rozwoju w latach 90-tych XIX w. ówczesna siedziba stała się zbyt ciasna
jak na potrzeby banku. Z inicjatywy dyrekcji powstał pomysł budowy nowej siedziby, jednak nie
uzyskał akceptacji władz. Kolejnym pomysłem była przebudowa istniejącej siedziby przy ul.
Zachodniej 55 wraz z adaptacją sąsiednich magazynów na pomieszczenia banku. Jednak i ten
projekt nie uzyskał akceptacji. Powrócono więc do pierwotnej koncepcji budowy nowego
gmachu. Dzięki staraniom ówczesnego dyrektora filii, A. Żółtanowskiego, projekt uzyskał
poparcie w sferach decyzyjnych.
Bardzo ważną sprawą stał się wybór lokalizacji nowej siedziby banku. Za najbardziej
odpowiednie uznano położenie w centrum miasta. Miejsce nowej siedziby ostatecznie
zlokalizowano na narożniku ulic: Promenady i Benedykta (obecnie Al. Kościuszki i 6-sierpnia).
Obecna Aleja Kościuszki występuje na planie Łodzi już po 1840 r. Pierwotnie nosiła nazwę
„Promenady” lub zamiennie ul. Spacerowej (nową nazwę uzyskała w 1917 roku). Ulicę
wytyczono równolegle do ul. Piotrkowskiej od strony zachodniej. W latach 70-tych XIX w.
nabrała szczególnego znaczenia jako ulica reprezentacyjna, w pewnym stopniu ekskluzywna,
ulica ludzi bogatych, miejsce siedziby ważnych instytucji i niektórych fabryk. Pośrodku, na
odcinku między ulicami Zieloną i św. Andrzeja (obecnie Andrzeja Struga), urządzono deptak
spacerowy, wysadzony drzewami i kwiatami (obecnie Aleja Artura Rubinsteina). Budynek
wzniesiony na omawianej nieruchomości powstał na miejscu ogrodu, naprzeciw pałacu
Kunitzera. W późniejszym okresie – przed I wojną światową i w latach międzywojennych – w
sąsiedztwie wzniesiono kolejne budynki użyteczności publicznej, takie jak: Bank Handlowy, na
miejscu pałacu Kunitzera, Izba Przemysłowo – Handlowa, przebudowana z pałacu Hertza oraz
Państwowy Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych. Promenada była – jako reprezentacyjna aleja
strefy śródmiejskiej – dopełnieniem handlowej ulicy Piotrkowskiej. Do dzisiaj pozostała ulicą
banków i instytucji.
W lipcu 1901 roku, na podstawie kontraktu notarialnego, Bank Państwa zakupił od
małżonków Rosenblatt za 242 500 rubli omawianą nieruchomość przy Promenadzie 14
(nr hip. 777), złożoną z pięciu sąsiednich działek. Zgodnie z zaleceniem ówczesnego ministra
finansów rozpisano konkurs ograniczony, do którego zaproszono trzech łódzkich architektów:
F. Chełmińskiego, G. Landau – Gutentegera oraz D. Landego. Jako nagrodę przewidziano
zlecenie kierownictwa budowy architektowi, którego projekt uznanoby za najlepszy.
6
Ostatecznie zwycięzcą ścisłego konkursu został architekt Dawid Lande1 i jemu zlecono
opracowanie kosztorysu. W 1904 roku komisja budowlana w Petersburgu zatwierdziła projekt
i kosztorys opiewający na sumę 420 000 rubli.
Projekt obiektu nie zachował się, jednakże obszerny ww. artykuł, poświęcony nowemu
gmachowi, opublikowany w Neue Lodzer Zeitung z 1905 r., pozwala dość dokładnie
zrekonstruować zasadniczy układ przestrzenny i funkcjonalny obiektu. Artykuł uzupełniają
zreprodukowane projekty: fasady i elewacji północnej. Projekt pochodził z 1903 r. Budynek
banku zajmować miał ok. 1/7 planu i tak był zaprojektowany, aby możliwa była jego późniejsza
ewentualna rozbudowa. Na podwórzu usytuowano budynki gospodarcze: ogólne urządzenia
klozetowe, budynek dla elektrycznych urządzeń oświetleniowych oraz remizy ze stajniami.
Realizacja inwestycji stanęła pod znakiem zapytania po wybuchu wojny japońsko-
rosyjskiej. Do podjęcia decyzji o rozpoczęciu budowy przyczyniła się wizyta w Łodzi szefa
Banku Państwa z Petersburga S.J.Timaszewa. Budowę rozpoczęto w lipcu 1905 roku. Pracami
kierował architekt Dawid Lande. Kontrolę i nadzór techniczny objął pułkownik inżynier A.K.
Owczinnikow. Roboty ziemne, murarskie i ciesielskie wykonała firma łódzka – przedsiębiorstwo
budowlane J. Steck’a. Wmurowanie kamienia węgielnego nastąpiło 6 sierpnia 1905 r.
W kamieniu węgielnym umieszczono, w specjalnym szczelnym pojemniku, kolekcję monet,
będących aktualnie w obiegu w całym imperium, po jednym egzemplarzu gazet ukazujących się
w Łodzi oraz akt erekcyjny w języku rosyjskim. Na budowę przewidziano dwa lata. Niemniej
dopiero w grudniu 1908 r. Bank Państwa rozpoczął urządzanie w nowej siedzibie. 19 grudnia
1908 r. dokonano uroczystego poświęcenia gmachu. Zachowana fotokopia projektu elewacji
oraz dość szczegółowy opis układu wnętrz pozwalają przypuszczać, iż realizacja nie odbiegała
zasadniczo od zamysłu projektanta. Drobne zmiany wystąpiły w opracowaniu elewacji. Portal
głównego wejścia usytuowano bliżej lica elewacji, rezygnując z tarasu nad nim. Okna
w ścianach szczytowych korpusu głównego umieszczono niżej. Zmieniono wejście w elewacji
północnej z czwartej osi na piątą. Niewielkich zmian dokonano także w formie stolarki
drzwiowej i kamiennej dekoracji architektonicznej.
Bank Państwa zajmował nową siedzibę do 1914 roku. W czasie pierwszej wojny
światowej budynek był siedzibą wojskowo – administracyjnych władz niemieckich. Mieściło się
w nim Prezydium Policji oraz biura: przepustek, paszportowe i policji. Po odzyskaniu
niepodległości dawny gmach Banku Państwa stał się siedzibą odradzających się polskich
instytucji finansowych. W 1919 roku mieścił się tu Państwowy Zarząd Skarbowy dla miasta
i okręgu łódzkiego. W latach 1921 – 22 siedzibę miał II i III Urząd Skarbowy oraz Polska
Krajowa Kasa Pożyczkowa. W latach 1924 – 27 – Bank Polski oraz Kasa Skarbowa. W 1927
roku była nieruchomość Banku Państwa przeszła na własność Banku Polskiego, na mocy
przewłaszczenia za sumę 1 826 960 złotych na rzecz skarbu państwa. Podczas okupacji
1 Dawid Landé (1868 – 1928) to czołowy architekt łódzki przełomu XIX i XX w. Prekursor stosowania konstrukcji żelbetowych. W swojej twórczości chętnie stosował motywy barokowe i rokokowe, ale także elementy secesyjne. W Łodzi zaprojektował wiele kamienic i rezydencji, a także gmachów użyteczności publicznej. Zrealizował także kilka projektów w Warszawie. Do najważniejszych łódzkich realizacji należy bez wątpienia Poczta Główna (1901 – 1903), gmach rosyjskiego Banku Państwa (1905 – 1908), hotel „Bristol” (1909 – 1911), kamienica M. Pikusa (1894 – 1895), kamienica Rosenbluma (1896 – 1897).
7
niemieckiej, w czasie II wojny światowej, w budynku banku siedzibę miał niemiecki Urząd
Finansowy, a od 1942 r. – Deutsche Arbeitsbank, finansujący gospodarkę komunalną. Po
II wojnie światowej gmach stał się siedzibą Narodowego Banku Polskiego – Oddziału
Wojewódzkiego oraz IV Oddziału Miejskiego. Obecnie część pomieszczeń zajmuje także Kredyt
Bank PBI. Od 1959 roku dokonano wymiany stropów w części północnej budynku
i przylegających do niego łączniku i skrzydle. Projekt wykonali inż. St. Brue i E. Dutkiewicz.
W 1997 r. przeprowadzono kompleksową konserwację elewacji budynku.
Źródła i bibliografia obiektu
1. Neue Lodzer Zeitung, Handels und Industrieblatt, Ilustrierte Sonntags – Beilage, Sonntags,
den 24 Juli (6 August), nr 32/1905, ”Der Bau Reiehsbankgebäudes in Lodz”. 2. Krzysztof Stefański – Gmachy użyteczności publicznej Łodzi, Łódź 2000. 3. Krzysztof Stefański – Atlas architektury dawnej Łodzi do 1939 r., Łódź 2008. 4. E. A. Jarzyński – Tajemnice starych kamienic, Łódź 1972.
5. Marta Ertman – Budynek Łódzkiego Oddziału Banku Państwa przy al. Kościuszki 14
w Łodzi. Dokumentacja historyczno – architektoniczna, maszynopis, Łódź 1981, archiwum
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łodzi.
6. K. Badziak – Instytucje finansowo – kredytowe w Łodzi do II wojny światowej, Rocznik
Łódzki, t. XXV, 1977.
7. Krzysztof Stefański – Ludzie, którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów
i budowniczych miasta, Łódź 2009.
8
2. OPIS INWENTARYZACYJNY ELEWACJI FRONTOWEJ I PÓŁNOCNEJ
Gmach dawnego Banku Państwa reprezentuje klasyczny schemat budynków bankowych,
jakie wznoszono od połowy XIX w. Budynek wzniesiono w stylu eklektycznym z widocznym
wpływem wzorów berlińskich2. Eklektyczna architektura gmachu nawiązuje do neorenesansu,
neobaroku, a w dekoracji zarówno elewacji, jak i wnętrz znalazły się także elementy secesji.
Wnętrze budynku jest bogato zdobione rzeźbami i ozdobnymi detalami oraz witrażami. Gmach
Banku Państwa był pierwszym w Łodzi tak dużym budynkiem bankowym. Sala operacyjna dla
klientów miała 10 m wysokości i ponad 10 arów powierzchni.
Budynek usytuowany jest na narożniku obecnych ulic Al. Kościuszki i ul. 6 Sierpnia. Od
wschodu częściowo przylega do ściany sąsiedniej kamienicy. Od południa, wzdłuż Al.
Kościuszki, do budynku przylega istniejąca część kamiennego parkanu, który został częściowo
rozebrany. Budynek, założony na rzucie odwróconej litery L, złożony jest z dłuższej części
frontowej oraz przylegających pod kątem prostym: łącznika i skrzydła. Część frontowa jest
trójdzielna, złożona z dwupiętrowego korpusu głównego, przykrytego dachem czterospadowym,
do którego przylegają jednopiętrowe części boczne: północna część przykryta dachem
dwuspadowym, południowa – trójspadowym. Całość gmachu jest podpiwniczona.
Elewacja zachodnia – frontowa, jest symetryczna, 19-osiowa, o osi symetrii podkreślonej
nieznacznie wysuniętym trójosiowym ryzalitem, mieszczącym wejście główne. Fasada złożona
jest z 13-osiowego korpusu głównego, trójkondygnacyjnego oraz z dostawionych doń
dwukondygnacyjnych części bocznych. Części boczne są trójosiowe, nieznacznie cofnięte.
Elewacja artykułowana jest lizenami, za wyjątkiem parteru korpusu głównego, opracowanego
fakturalną bonią rustykalną. Elewacja ma wyraźnie zaznaczoną partię cokołową, mieszczącą
okna piwnicy. Sam cokół do wysokości podstawy okien piwnicznych wyodrębniono poprzez
zastosowanie czerwonego piaskowca. W obrębie części cokołowej usytuowano prostokątne okna
do piwnicy, z kratami o secesyjnym charakterze, w nadprożu których umieszczono klinowate
zworniki. Otwory okienne parteru są prostokątne, z wyraźnie zaznaczoną ławą parapetową,
poniżej której widnieją wsporniki. W nadprożach okien umieszczono trapezoidalne zworniki. Na
parterze zamontowano dwuskrzydłowe, prostokątne okna skrzynkowe ze ślemieniem. Listwa
przymykowa ma kształt kanelowanego pilastra. Ślemię ukształtowano w formie profilowanego
gzymsu. W każdej siódmej osi od lewej i prawej strony umieszczono dwuskrzydłowe, częściowo
przeszklone drzwi z osobnym przeszklonym naświetlem. Drzwi posiadają dekorację płycinową
i ornamentalną oraz ozdobne kraty osłaniające szyby.
Wszystkie osie na piętrze wypełniają otwory okienne, zwieńczone łukiem pełnym. Są one
obramione profilowaną opaską. W obrębie korpusu głównego okna są nieco większe, a w łuku
archiwolty umieszczono zworniki w kształcie kartuszy wolutowych, dekorowanych girlandami
z liści lauru. Pod oknami piętra widnieją prostokątne płyciny. Otwory okienne półpiętra,
powyżej okien I piętra, są wąskie, prostokątne, ustawione podwójnie na osi. Wejście główne do
2 Dawid Landé odbył praktykę w jednym z berlińskich biur architektonicznych.
9
gmachu umieszczone jest w ryzalicie i flankowane dwiema kolumnami toskańskimi,
podtrzymującymi trójkątny naczółek. Nad naczółkiem widnieje trapezoidalny zwornik, taki, jak
nad oknami kondygnacji parteru. Po bokach wejścia umieszczono pionowe prostokątne, wąskie
okna. Ponad wejściem biegnie gzyms kordonowy, między osiami gierowany, osadzony na
wolutowych wspornikach. Okna I i II piętra w ryzalicie flankowane są kolumnami jońskimi na
wysokich cokołach, środkowe – podwójnymi. Między cokołami kolumn widnieje tralkowa
balustrada. W osi środkowej umieszczone jest okno serliana, zamknięte górą półkoliście. W linii
łuku nadproża okiennego umieszczona jest rzeźba przedstawiająca Hermesa i Fortunę. Po prawej
stronie kompozycji rzeźbiarskiej umieszczona jest naga męska postać, zwrócona w lewą stronę
z wyciągniętymi rękami. Mężczyzna ma na głowie kapelusz ze skrzydełkami, a podobne
skrzydełka zdobią jego nogi. Po lewej stronie umieszczona jest naga, skrzydlata, postać kobieca,
ukazana tyłem. Jej głowa odwrócona jest w lewo i ukazana z profilu. Hermes przytrzymuje
dłońmi rękę i skrzydło Fortuny. Pod nogami kobiety widnieje uskrzydlone koło. Powyżej grupy
rzeźbiarskiej widnieją cztery małe, prostokątne okna.
Stolarka okienna piętra korpusu ma dekoracyjną formę. Okno jest trójdzielne,
z podziałem w poziomie dekoracyjnym ślemieniem. Listwy przymykowe dolnej części mają
formę kanelowanych pilastrów. Profilowane ślemię z kostkowaniem ma nad środkową kwaterą
trójkątny naczółek.
Całość korpusu zwieńczona jest belkowaniem z gzymsem kostkowym, które nad
kolumnami jest nieznacznie gierowane. Ryzalit zwieńczony jest attyką pełną, schodkową,
trójdzielną, artykułowaną żłobkowanymi wolutami na cokołach. Pośrodku attyki widnieje
podłużne, prostokątne okno w opasce ze zwornikiem. W zworniku umieszczona jest
płaskorzeźba z głową męską w turbanie, ze sznurem zawiązanym pod brodą i umieszczonymi
obok liśćmi dębu. Wokół okna biegnie girlanda z liści lauru. W bocznych płycinach
umieszczono napisy: po lewej stronie A.D. 1907, po prawej stronie REN. 1997. Szczyt attyki
zdobi kartusz zakończony wolutą. Wokół kartusza wije się symetrycznie girlanda z liści
laurowych. Pięcioosiowe części boczne korpusu głównego zwieńczone attyką pełną. Części
boczne fasady zwieńczone są attyką z metalową ażurową balustradą. W narożach elewacji
umieszczono sterczyny w kształcie obelisków.
Na elewacji frontowej umieszczone są dwie kamienne, pamiątkowe tablice. Pierwsza
umieszczona jest między pierwszą a drugą osią w kondygnacji parteru. Napis na tablicy jest
następujący: CZASU WIELKIEJ WOJNY 1914 – 1918
DZIAŁAŁ W TYM GMACHU W DNIACH 18 – 28 PAŹDZIERNIKA 1914 ROKU
UMIESZCZONY PO RAZ PIERWSZY W DZIEJACH ŁODZI ORGAN POLSKIEJ WŁADZY OKRĘGOWEJ
KOMISARIAT OKRĘGU ŁÓDZKIEGO
POLSKIEJ OGRANIZACJI NARODOWEJ POWOŁANY NA ROZKAZ KOMENDANTA
JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO NA CZELE TEGO URZĘDU STAŁ
WITOLD JODKO – NARKIEWICZ „JOWISZ” ***
BUDOWNICZYM ZRĘBÓW NIEPODLEGŁEJ POLSKI W TYM WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO
W HOŁDZIE A OBECNYM I PRZYSZŁYM POKOLENIOM
10
DLA PAMIĘCI ZWIĄZEK LEGIONISTÓW POLSKICH
I ICH RODZIN ODDZIAŁ ŁÓDZKI ŁÓDŹ, 18 X 2005 R. i W.K.O.P.W.i M.
Druga tablica, wykonana z czarnego sjenitu, umieszczona jest także w kondygnacji parteru, z prawej strony elewacji, między trzecią a czwartą osią od prawej strony. Napis na tablicy brzmi następująco:
W POBLIŻU TEGO MIEJSCA W DNIU 11 LISTOPADA 1918 R. PODCZAS
ROZBRAJANIA OKUPANTÓW NIEMIECKICH POLEGŁ JAKO ŻOŁNIERZ WALCZĄCY O NIE-
PODLEGŁOŚĆ POLSKI STEFAN LINKE UCZEŃ I WYCHOWANEK POLSKIEGO GIM-
NAZJUM MĘSKIEGO TOW. „UCZELNIA” W ŁODZI, OBECNIE I LICEUM OGÓLNO-
KSZTAŁCĄCEGO IM. MIKOŁAJA KOPERNIKA. TABLICĘ UFUNDOWANO W 60 ROCZNICĘ ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI POLSKI
W MIEJSCE ZNISZCZONEJ PRZEZ OKUPAN- TÓW HITLEROWSKICH
STOWARZYSZENIE WYCHOWANKÓW GIMNAZJUM I LICEUM IM. M. KOPERNIKA
I LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCE IM. M. KOPERNIKA
ŁÓDŹ 1978
Elewacja północna jest 14-osiowa, w trzech środkowych osiach dwupiętrowa,
w pozostałych jednopiętrowa. Część dwupiętrowa oraz osie: pierwsza od wschodu oraz dwie od
zachodu, są nieznacznie zryzalitowane. W pierwszej osi od wschodu znajduje się prostokątny
otwór do sieni przejazdowej. Brama w sieni jest współczesna, pełna, metalowa, otwierana
harmonijkowo. Całość elewacji, opartej na cokole, oblicowana jest analogicznie jak fasada.
Poszczególne części elewacji rozdzielono lizenami boniowanymi bonią rustykalną, wypukłą.
W drugiej osi wschodniej i piątej zachodniej umieszczono prostokątne otwory drzwiowe. Drzwi
są dwuskrzydłowe, płycinowe, częściowo przeszklone, z ozdobnymi kratami. Nad drzwiami
widnieje nadświetle osłonięte kratą. Parter i piętro artykułowane są lizenami, podtrzymującymi
belkowanie. Okna parteru mają wygląd analogiczny jak na fasadzie. Okna pierwszego piętra
mają taka samą formę jak okna w skrajnych częściach fasady. W zwieńczeniu niższych części
elewacji widnieje metalowa, ażurowa attyka przerywana słupkami. W zwieńczeniu trzech
środkowych osi elewacji widnieje attyka podzielona na trzy części. Pośrodku umieszczona jest
tablica z napisem: „A.D. MDCCCCVIII”. Po bokach w płycinach umieszczono tralki. Poniżej
widoczne są okna II piętra, prostokątne, z trapezoidalnym zwornikiem, w obramieniu z liści
laurowych. Nad częścią zachodnią elewacji, ponad dachem, widoczny jest cofnięty dekoracyjny
półszczyt korpusu głównego: schodkowy, zwieńczony schodkową attyką. W dolnej części
artykułowany jest niskimi lizenami, wspierającymi odcinki gzymsu kostkowego, w górnej,
11
płaskimi wolutowymi wspornikami, podtrzymującymi gzyms wieńczący. Pośrodku ściany
szerokie okno termalne, zamknięte łukiem odcinkowym, podzielone artykulacją ściany na trzy
części. Nad oknem widnieje rzeźbiona plakieta z maszkaronem oraz fryz rzeźbiony z liści
laurowych, przewiązanych wstęgą. Nad gzymsem wieńczącym znajduje się attyka schodkowa
pełna. W zwieńczeniu umieszczono kartusz wolutowy, opleciony girlandą zawieszoną
symetrycznie po bokach.
12
3. TECHNOLOGIA I TECHNIKA WYKONANIA Budynek banku wymurowany jest z cegły na zaprawie wapiennej. Fasada – elewacja
zachodnia i elewacja północna są w całości oblicowane płytami z jasnoszarego piaskowca,
a pozostałe elewacje są tynkowane. Niektóre części elewacji kamiennych są boniowane bonią
płytową, wypukłą z fakturą rustykalną. Pozostałe powierzchnie oblicowano gładkimi płytami
kamiennymi. Zachowano przy tym podział na regularne ciosy. Spoina między blokami kamienia
jest cienka, wklęsła, wykonana z zaprawy mineralnej, wapienno – cementowej. Poszczególne
ciosy kamienne murowano jednocześnie z murem ceglanym. Pomocniczo zastosowano przy tym
żelazne kute kotwy, umieszczone na niewielką głębokość w wykutych od tyłu ciosu, gniazdach.
Miały one na celu ułatwienie procesu murowania poprzez przytrzymanie bloków kamiennych,
aby nie wypadły pod własnym ciężarem. Do budowy gmachu zastosowano jasnoszary,
z ugrowymi użyleniami, piaskowiec szydłowiecki ze złoża Śmiłów. Potwierdzają to badania
wykonane w 1995 r. przez M. Rudy „Analiza petrograficzna (litologiczna) prób kamienia
z oblicówki budynku NBP w Łodzi”. W tych samych badaniach błędnie zidentyfikowano
czerwony piaskowiec z części cokołowej jako tuf filipowicki. W dokumentacji fotograficznej,
dołączonej do niniejszego opracowania, zamieszczono dwie fotografie przedstawiające zbliżenie
powierzchni cokołu z czerwonego piaskowca (fot. nr A41) i zbliżenie ciosu z tufu filipowickiego
(fot. nr A42). Widoczne są bardzo istotne różnice w budowie kamienia. Błędna identyfikacja
mogła wyniknąć z zamiany próbki. Czerwony kamień, użyty do budowy dolnej części cokołu,
jest to prawdopodobnie piaskowiec Kopulak.
Portal wejścia głównego wykonany jest z czerwonego, polerowanego granitu. Rzeźby
Fortuny i Hermesa wykonano z piaskowca.
W oknach piwnicznych oraz w oknach I piętra elewacji frontowej w trzech osiach od
południowej strony zamontowano kraty, wykonane z żelaznych prętów o kwadratowym
przekroju. Pierwotnie metal pokryto miniowym podkładem, a następnie pomalowano farbą
o spoiwie olejno – żywicznym, w zielonym kolorze3. Obecnie kraty piwniczne pomalowane są
na kolor czerwono – brązowy.
Stolarka okienna w obu elewacjach jest ujednolicona: drewniana, konstrukcji
skrzynkowej, podwójna; w obrębie parteru okna prostokątne dwuskrzydłowe, dwudzielne
w nadślemieniu, z dekoracyjną listwą przymykową w formie pilastra. Na piętrze w obrębie
korpusu głównego fasady okna wykonano w formie serliany, zamkniętej górą półkoliście.
Dekoracyjne, profilowane ślemię na środku posiada trójkątny naczółek. Okna półpiętra nad
I piętrem są jednoskrzydłowe. Pierwotnie stolarka okienna była pomalowana zieloną farbą
olejną4. Podczas kolejnych remontów była przemalowywana farbami olejnymi. Ostatni duży
remont miał miejsce pod koniec XX w. i obejmował usunięcie wszystkich warstw aż do drewna.
Obecnie okna pomalowane są na kolor ciemnobrązowy.
Stolarka drzwiowa obu elewacji jest drewniana, konstrukcji ramowo – płycinowej,
3 Por. wyniki badań chemicznych w: Aneks, str. 29. Zastosowany pigment to zieleń miedziowa i biel cynkowa na podkładzie z minii. 4 Por. wyniki badań chemicznych w: Aneks, str. 29. Zastosowane pigmenty to zieleń chromowa, żółta żelazowa, biel cynkowa, biel barytowa.
13
dwuskrzydłowa. Dolne płyciny ozdobione prostą dekoracją. Środkowe płyciny przeszklono
szkłem matowym i zabezpieczono metalowymi, ozdobnymi kratami. Nad przeszklonymi
płycinami umieszczono ornamentalną dekorację w formie owalnych medalionów. Drzwi
posiadają dekoracyjną listwę przymykową w formie pilastra. Powyżej drzwi umieszczono
przeszklone naświetle zabezpieczone prostą, metalową kratą. Pierwotnie stolarka drzwiowa była
pomalowana zieloną farbą olejną. Podczas kolejnych remontów była przemalowywana farbami
olejnymi, także w zielonym kolorze. Ostatni duży remont miał miejsce pod koniec XX w.
i obejmował usunięcie wszystkich warstw aż do drewna. Obecnie stolarka drzwiowa
pomalowana jest na kolor ciemnobrązowy. Ozdobne kraty w drzwiach pomalowano na
ciemnografitowo, a środki kwiatowych rozet pozłocono złotem płatkowym w technice olejnej.
Uchwyty i szyldy drzwi wykonano z mosiądzu.
Główne drzwi na elewacji frontowej wykonano z drewna dębowego i obito puncowaną
blachą miedzianą. Po bokach wejścia głównego umieszczono dwa czarne orły, wykonane
z blachy stalowej, pomalowane na czarno i częściowo pozłocone. Brama wjazdowa do sieni
przejazdowej na elewacji północnej jest wykonana współcześnie z blachy stalowej i pomalowana
na kolor ciemnografitowy.
Ażurowa, metalowa balustrada w formie attyki, zdobiąca szczyt elewacji frontowej
i północnej, pierwotnie wykonana była prawdopodobnie z blachy cynkowej. Wskutek zupełnego
zniszczenia została wymieniona na nową, wykonaną z profili miedzianych. Rozetki kwiatowe
umieszczone w środku każdego modułu wykonano jako odlewy ze sztucznego tworzywa
w kolorze czerwonym.
W późniejszym okresie, w II poł. XX w., na elewacji umieszczono dwie pamiątkowe
tablice. Jedna wykonana jest z szarego marmuru z użyleniami, a druga z czarnego sjenitu. Obie
tablice zamocowane są z użyciem śrub ze stali nierdzewnej.
Ofasowania blacharskie gzymsów, balustrad, parapetów wykonane są obecnie z blachy
miedzianej. Pierwotnie prawdopodobnie też zastosowano blachę miedzianą. Z zachowanych
materiałów ikonograficznych wynika, że pierwotnie zakres ofasowań był mniejszy i nie
obejmował na przykład parapetów okien parteru (zob. Dokumentacja fotograficzna, Ikonografia,
fot. nr 11, 12).
14
4. STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZE Ń
Elewacje kamienne Ogólny stan zachowania kamienia na elewacjach frontowej i północnej jest dość dobry.
W strefie cokołowej, tradycyjnie narażonej na zawilgocenie i zasolenie oraz osłabienie struktury,
nie obserwujemy drastycznych zniszczeń. Zasolenie, widoczne w okresie zimowym i zimowo –
wiosennym w postaci białego nalotu na kamieniu (por. fot. nr B28), występuje lokalnie i ma
związek z posypywaniem solą chodników. Uszkodzenie struktury kamienia widoczne jest
miejscowo – w sieni przejazdowej na elewacji północnej oraz przy oknach piwnicznych z prawej
strony elewacji frontowej. Dotyczy ono w zasadzie czerwonego piaskowca Kopulaka.
Piaskowiec Śmiłów jest miejscowo osłabiony, co objawia się niewielkimi złuszczeniami
powierzchni.
Gładkie powierzchnie elewacji, oblicowane ciosami bez faktury, są w miarę czyste, bez
ciemnych zabrudzeń czy początków czarnej, fałszywej patyny. Natomiast wszystkie elementy
wystające, fakturalne oraz partie zwieńczeń i cokołów są mocno zabrudzone. Na attyce elewacji
frontowej widać początki czarnej, fałszywej patyny. Brud wnika głęboko w strukturę kamienia
tworząc charakterystyczny ciemnoszary woal. Problem szybkiego brudzenia się elewacji wynika
z położenia obiektu w centrum miasta przy bardzo ruchliwej arterii komunikacyjnej, gdzie
kursują także tramwaje. Skażenie atmosfery spalinami emitowanymi przez pojazdy kołowe jest
więc w dużej mierze przyczyną powstawania nawarstwień na powierzchni kamienia. W skład
spalin wchodzą tlenki węgla, węglowodory, sadza, związki ołowiu, tlenki azotu, pyły.
Dodatkowo skażenie atmosfery przez dymy przemysłowe i wielkomiejskie pogłębia ten
problem. Bardzo brudne są obeliski umieszczone na narożnikach elewacji.
W górnych częściach elewacji, na powierzchni obelisków, attyk oraz pełnych
kamiennych balustrad widoczne są powierzchniowe, pasowe ubytki piaskowca. Powstały one
wskutek wymywania spoiwa wodą opadową oraz odpadania cienkich warstw kamienia wraz
z uszczelniającą warstwą brudu.
W kilku miejscach widoczne są uszkodzenia mechaniczne kamienia, powstałe wskutek
przypadkowego uderzenia ciężkim przedmiotem o krawędź ciosu. Widoczne są one w części
cokołowej, ale także w partii gzymsu koronującego (np. ubytek narożnika gzymsu na elewacji
północnej powstały prawdopodobnie w wyniku uderzenia bryłą lodu o krawędź ciosu; lód spadł
z dachu sąsiedniej kamienicy).
Głównym problemem obu elewacji kamiennych jest powstawanie dość dużych ubytków
kamienia w wyniku korozji kotew montażowych, umieszczonych w murze. Problem powstał
w zasadzie już podczas budowy gmachu banku. Kamienne elewacje wykonano w technice
murowania gotowych elementów kamiennych, wcześniej przygotowanych według projektu.
Ciosy te mają różne rozmiary, w większości są to duże bloki kamienne. Aby uniknąć
rozwarstwienia części kamiennej od muru ceglanego, a także wypadania ciosów pod własnym
ciężarem podczas murowania, zastosowano żelazne kotwy wpuszczone od tyłu w blok kamienny
i mocowane do muru ceglanego. Świadczy o tym umiejscowienie tych kotew – górna krawędź
15
każdego ciosu. Ułatwiało to i jednocześnie przyspieszało proces murowania. Taki sposób
montażu elementów kamiennych stał się jednocześnie pośrednią przyczyną widocznych obecnie
zniszczeń kamienia. Zastosowane metalowe (żelazne) kotwy, pod wpływem przenikającego
przez kamień tlenu i wilgoci w postaci pary wodnej, zaczęły silnie korodować. Nie bez
znaczenia była tutaj nienajlepsza jakość użytego żelaza. Powstające produkty korozji – tlenki
żelaza – powodowały powolny wzrost objętości kotwy. Działające siły powodowały
powstawanie w kamieniu licznych naprężeń i pęknięć, prowadząc w efekcie do odpadania całych
kawałków kamienia. Nowe ubytki miały charakterystyczny, miseczkowy kształt. W ubytku
widoczny był także skorodowany koniec żelaznej kotwy. Tego rodzaju liczne ubytki kamienia na
elewacjach kamiennych budynku widoczne są na archiwalnych zdjęciach dokumentacyjnych
z 1981 r. Ze względu na ich dużą ilość można przyjąć, że zaczęły one powstawać nieco
wcześniej, przynajmniej kilka lub kilkanaście lat. Podczas kolejnych remontów elewacji,
a zwłaszcza podczas ostatniej pełnej konserwacji w 1997 r. dokonano naprawy powstałych
zniszczeń. Powstałe ubytki uzupełniono materiałem kamiennym metodą taszlowania, a także
uzupełniając je zaprawą mineralną. Obecnie nadal trwa proces powstawania ubytków,
a mechanizm w dalszym ciągu nie uległ zmianie. W ciągu roku na każdej z elewacji powstaje od
kilku do kilkunastu ubytków kamienia. Stanowią one zagrożenie dla przechodniów.
Miseczkowate ubytki widoczne są obecnie na obu elewacjach w różnych miejscach. Na elewacji
frontowej w obrębie lizen z boniami rustykalnymi (korpus główny, prawa strona). Na elewacji
północnej – pod gzymsem koronującym, na boniach z rustykalną fakturą, w części cokołowej.
Widoczne są także pęknięcia na powierzchni kamienia, świadczące o tym, że w każdym
momencie może powstać w tym miejscu ubytek.
W niektórych bardziej zawilgoconych miejscach od strony północnej, w górnych
częściach elewacji widoczne są glony i mchy.
Należy wspomnieć także o pewnych przekształceniach estetycznych w związku
z przeprowadzonymi pracami konserwatorskimi. Usuwanie skorodowanych i zniszczonych
fragmentów kamienia oraz uzupełnianie ich metodą taszlowania i kitowania doprowadziły do
powstania na elewacji nowych, geometrycznych form. Niewłaściwe uzupełnianie kamienia,
niezgodnie z przebiegiem krawędzi oryginalnego ciosu, spowodowało powstanie sztucznych
podziałów. Nie do końca trafny dobór faktury uzupełnień pogłębia ten problem. Uzupełnione
ubytki w niektórych miejscach „wybijają się” na plan pierwszy, co stwarza niekorzystne
wrażenie estetyczne. Oczywiście dużą rolę odgrywa tu także proces niszczenia uzupełnień, który
przebiega w odmienny sposób niż w przypadku pierwotnych ciosów kamiennych.
Pamiątkowe tablice wykonane z kamienia Powierzchnia tablic, wykonanych twardych, polerowanych kamieni, jest zabrudzona
i zmatowiała. Marmur i sjenit, ze względu na dużą odporność na działanie czynników
atmosferycznych, są w dobrym stanie technicznym. Napisy na tablicy z czarnego sjenitu są mało
czytelne. Pierwotnie litery pozostawiono bez złocenia i malowania jako matową, jasną
powierzchnię. Z biegiem czasu osiadający brud przyciemnił litery i obecnie trudno je odczytać.
16
Napisy na drugiej tablicy, wykonanej z jasnego marmuru, pierwotnie pozłocono brązem
(imitacja złota). Obecnie pod wpływem warunków atmosferycznych zmieniły one kolor na
brązowy. Część warstwy malatury wykruszyła się, dlatego niektóre litery, zwłaszcza te mniejsze,
są mniej czytelne.
Elementy metalowe
Metalowe kraty w oknach piwnicznych pokryte są obecnie grubą warstwą lakierów
olejnych, co zabezpiecza je przed postępującą korozją. Jednak w niektórych miejscach widoczne
są ogniska rdzy. Dotyczy to głównie miejsc montażu, gdzie odpadła lub wykruszyła się
częściowo zaprawa montażowa. Zupełnie zardzewiałe są kraty w trzech oknach I piętra z prawej
strony elewacji frontowej. Ich stan potwierdza, że przez długi okres czasu nie były poddane
odnowie.
Kraty zabezpieczające szyby w drzwiach są pokryte lakierem w kolorze
ciemnografitowym, a środki kwiatowych rozetek są pozłocone złotem płatkowym w technice
olejnej. Na powierzchni metalu widoczne są liczne ogniska korozji. W wielu miejscach
widoczne są liczne drobne ubytki i odpryski warstwy malarskiej z rozwiniętą korozją. Złocenia
są przetarte. W zagłębieniach formy widać także zgromadzony brud.
Ażurowa balustrada, wykonana z kształtowników z blachy miedzianej, jest w dobrym
stanie technicznym. Czerwone rozetki kwiatowe, wykonane z żywicy, kolorystycznie odbiegają
od pozostałych elementów dekoracyjnych.
Pozostałe elementy metalowe, umieszczone na elewacjach, znajdują się w dość dobrym
stanie technicznym. Na uchwytach dawnej trakcji tramwajowej widoczne są miejscowo ubytki
warstwy malarskiej i niewielkie ogniska korozji.
Należy wspomnieć o przekształceniach estetycznych w związku z usunięciem pierwotnej,
ozdobnej bramy wjazdowej na podwórze. Brama ta, widoczna na archiwalnych zdjęciach (por.
fot. nr 10), została wymieniona na nową, mającą niewiele wspólnego z poprzednią, jeśli chodzi
o formę i kolor. Obecna brama jest pełna, bez przeszkleń, bez elementów dekoracyjnych
i charakterystycznego podziału, który zachowany jest jeszcze w zwieńczeniu.
Stolarka okienna i drzwiowa
Stolarka okienna i drzwiowa, pomimo gruntownego remontu kilkanaście lat temu, jest
w złym stanie. Widoczne są liczne ubytki warstwy malarskiej, która łuszczy się i odpada całymi
płatami, zwłaszcza w dolnych partiach drzwi. Widoczne są pęknięcia drewna, zwłaszcza na
łączeniach elementów. Pod wpływem zmiennych warunków atmosferycznych, naprzemiennego
nawilgacania i wysychania, drewno zmienia swoją objętość. Powoduje to powstawanie naprężeń
i w konsekwencji prowadzi do pęknięć. Pod wpływem wilgoci listwy ulegają wygięciu
i wypaczeniu, co skutkuje problemami z zamykaniem skrzydeł i powstawaniem szpar. Widoczne
są niewielkie ubytki drewna wynikające z codziennego użytkowania, a także drobne ubytki
17
detali zdobniczych. W niektórych drzwiach brakuje mosiężnych uchwytów.
Stolarka okienna i drzwiowa jest obecnie przemalowana na kolor inny niż pierwotny.
W szparach i szczelinach, między futrynami a kamieniem, widoczne są ślady wcześniejszych
zielonych warstw malarskich.
Ofasowania blacharskie
Ofasowania blacharskie były wymieniane stosunkowo niedawno, bo kilkanaście lat temu.
Jednak miejscowo ich stan jest zły. Łączenia poszczególnych blach są popękane, powierzchnia
powyginana. Dotyczy to zwłaszcza elementów wystających przed lico elewacji i narażonych na
urazy mechaniczne np. podczas spadającego zmrożonego śniegu czy lodu. Tego typu zniszczenia
widoczne są na parapetach okien parteru oraz gzymsie koronującym elewacji frontowej, poniżej
attyki. Nieszczelne obróbki blacharskie mogą powodować okresowe zamakanie kamienia,
a w związku z tym jego przyspieszone niszczenie.
18
5. WNIOSKI I ZAŁO ŻENIA KONSERWATORSKIE Budynek, będący obecnie siedzibą łódzkiego oddziału Narodowego Banku Polskiego, od
momentu powstania na początku XX wieku zmienił się nieznacznie. Najważniejszą zmianą
kolorystyczną było przemalowanie stolarki okiennej i drzwiowej z pierwotnego zielonego na
kolor brązowy. Ze względu na zły stan techniczny dokonano także rekonstrukcji ażurowej
balustrady w zwieńczeniu bocznych części elewacji. Obecnie planowane prace konserwatorskie
są kolejnym etapem po przeprowadzeniu odnowienia elewacji wewnętrznych budynku.
W związku z tym ważnym postulatem konserwatorskim staje się powrót do pierwotnej
kolorystyki stolarki okiennej i drzwiowej, co pozwoli na przywrócenie elewacjom pierwotnego
wyglądu.
Elewacje kamienne
Ostatnia pełna konserwacja elewacji kamiennych miała miejsce w 1997 roku, a więc
stosunkowo niedawno. Materiał kamienny zachowany jest obecnie w dość dobrym stanie.
Powierzchnia piaskowcowych elementów pokryta jest brudem i pyłem, który miejscowo tworzy
zbite nawarstwienia. W dolnych partiach (cokół) zauważyć można kilka miejsc osłabionych
strukturalnie.
Do podjęcia działań konserwatorskich skłania problem związany z pierwotną technologią
wykonania elewacji.
Ściany budynku wymurowano z cegły. Dwie elewacje, frontową i północną, jako
najbardziej reprezentacyjne, wykonano z ciosów piaskowca, natomiast pozostałe w technologii
tynków mineralnych, pokrytych warstwą malarską imitującą piaskowiec5. Kamienne elewacje
wykonano w technice murowania gotowych elementów kamiennych, wcześniej przygotowanych
według projektu. Ciosy te mają różne rozmiary, w większości są to duże bloki kamienne. Aby
uniknąć rozwarstwienia części kamiennej od muru ceglanego, a także wypadania ciosów pod
własnym ciężarem podczas murowania, zastosowano żelazne kotwy wpuszczone od tyłu w blok
kamienny i mocowane do muru ceglanego. Świadczy o tym umiejscowienie tych kotew – górna
krawędź każdego ciosu. Ułatwiało to i jednocześnie przyspieszało proces murowania. Taki
sposób montażu elementów kamiennych stał się jednocześnie pośrednią przyczyną widocznych
obecnie zniszczeń kamienia. Zastosowane metalowe kotwy, pod wpływem przenikającego przez
kamień tlenu i wilgoci w postaci pary wodnej, zaczęły silnie korodować. Nie bez znaczenia była
tutaj nienajlepsza jakość użytego żelaza. Powstające produkty korozji – tlenki żelaza –
powodowały powolny wzrost objętości kotwy. Działające siły powodowały powstawanie
w kamieniu licznych naprężeń i pęknięć prowadząc w efekcie do odpadania całych kawałków
kamienia. Nowe ubytki miały charakterystyczny miseczkowy kształt. W ubytku widoczny był
także skorodowany koniec żelaznej kotwy.
Tego rodzaju liczne ubytki kamienia na elewacjach kamiennych budynku widoczne są na
archiwalnych zdjęciach dokumentacyjnych z 1981 r. Ze względu na ich dużą ilość można
5 Zastosowano farby krzemianowe.
19
przyjąć, że zaczęły one powstawać nieco wcześniej, przynajmniej kilka lub kilkanaście lat.
Podczas kolejnych remontów elewacji, a zwłaszcza podczas ostatniej pełnej konserwacji w 1997
r. dokonano naprawy powstałych zniszczeń. Powstałe ubytki uzupełniono materiałem
kamiennym metodą taszlowania, a także uzupełniając je zaprawą mineralną.
Proces niszczenia kamienia i powstawania ubytków trwa nadal. Obecnie widoczne są na
obu elewacjach kamiennych nowe ubytki. Ich uzupełnienie stanowi jeden z najważniejszych
postulatów konserwatorskich. Budynek banku usytuowany jest przy ulicy, gdzie obserwować
można duży ruch pieszych. Odpadające fragmenty kamienia stwarzają poważne zagrożenie dla
przechodzących w pobliżu osób.
Ze względu na dość dobry stan zachowania elementów kamiennych proponuje się
uzupełnienie ubytków w miejscach po skorodowanej kotwie metodą taszlowania. Należy dobrać
kamień tego samego gatunku (piaskowiec Śmiłów) oraz grubości minimum 5 cm. Istniejące
skorodowane kotwy żelazne należy usunąć poprzez wywiercenie wiertłem koronowym
o odpowiedniej średnicy. W przypadku planowanego montażu taszli o dużych rozmiarach należy
zastosować montaż z użyciem nierdzewnych kotew. W przyciętej do pożądanych rozmiarów
taszli należy od odwrocia wykonać zagłębienie ze ściankami ukształtowanymi pod odpowiednim
kątem. W zagłębieniu należy osadzić jeden koniec kotwy z nierdzewnej stali z użyciem żywicy
epoksydowej. Drugi koniec kotwy należy wkleić na żywicy w otworze po usuniętej żelaznej
kotwie. Należy zadbać, aby spoina między taszlą a uzupełnianym kamieniem była jak najwęższa.
Pozostałe otwory po usuniętych żelaznych kotwach należy zasklepić przy użyciu zaprawy
mineralnej metodą iniekcji.
Nie ma technologicznych możliwości, aby zapobiec dalszej korozji metalu kotew
w miejscu ich pierwotnego montażu bez naruszania substancji kamienia. Jedną z niewielu
możliwości zabiegów prewencyjnych jest usunięcie pozostałych w kamieniu kotew przy jak
najmniejszej ingerencji w elementy wykonane z piaskowca. Można to wykonać w następujący
sposób. Należy zlokalizować kotwę urządzeniem do wykrywania metali. Wyciąć wiertłem
koronowym o najmniejszej możliwej średnicy kamień wraz ze skorodowaną kotwą. Wkleić
kotwę ze stali nierdzewnej z użyciem żywicy epoksydowej. Uzupełnić powstały ubytek metodą
taszlowania opisaną wyżej. W przypadku wywiercenia kamiennego rdzenia w nieuszkodzonym
stanie należy go ponownie wkleić. Taki prewencyjny zabieg jest metodą kontrowersyjną
z punktu widzenia zasad konserwatorskich, zakłada bowiem uszkodzenie zdrowej powierzchni
kamienia. Należy jednak mieć na uwadze, że w przyszłości będą powstawać nowe ubytki
i naprawa ich stanie się koniecznością. Z uzyskanych informacji od pracownika Banku wynika,
że rocznie powstaje przynajmniej kilka nowych ubytków. Naraża to więc użytkownika budynku
na kosztowne prace remontowe w niewielkich odstępach czasu. Nie bez znaczenia jest też fakt
bezpieczeństwa przechodniów. Odpadające z większej wysokości kamienne elementy mogą
stanowić zagrożenie dla zdrowia, a w skrajnych przypadkach – życia. Prewencyjne usunięcie
kotew pozwala także ograniczyć powierzchnię potencjalnych napraw. Przy precyzyjnym
wierceniu możliwe jest wykonanie stosunkowo niewielkiego otworu, podczas gdy powstające
w wyniku korozji kotew ubytki osiągają kilkakrotnie większe rozmiary. Istnieje oczywiście
ryzyko dużego zniekształcenia estetycznego elewacji poprzez pojawienie się trudnych do
zamaskowania regularnych śladów i krawędzi taszli. Już teraz istniejące taszle „rozbijają”
20
optycznie powierzchnie płaskich okładzin kamiennych. Dlatego podczas planowanych prac
należy szczególnie pieczołowicie zniwelować wszystkie geometryczne granice wykonanych
uzupełnień.
Całość pozostałych prac konserwatorskich przy kamiennych elewacjach budynku banku
będzie mieć standardowy przebieg. Po ustawieniu rusztowań należy w pierwszej kolejności
przeprowadzić zabieg oczyszczenia powierzchni kamienia z luźnych i zbitych nawarstwień. Ze
względu na dość dobry stan kamienia proponuje się zastosowanie termopary, a w razie potrzeby
dodatkowo metod chemicznych (pasty czyszczące).
Oprócz opisanych wyżej ubytków kamienia występują także inne zniszczenia w obrębie
ciosów piaskowca. W partii gzymsu koronującego widoczne są ubytki narożników gzymsu
(elewacja boczna). W dolnych partiach elewacji zaobserwować można kilka ubytków
powstałych w wyniku uszkodzenia mechanicznego. W części cokołowej, wykonanej
z czerwonego piaskowca Kopulak, zaobserwować można niewielkie partie o osłabionej
strukturze kamienia. Widoczne są także pęknięcia ciosów kamiennych w obrębie okienek
piwnicznych. Partie kamienia o osłabionej strukturze kamienia wymagają wzmocnienia poprzez
zabieg impregnacji z zastosowaniem preparatów krzemoorganicznych. Natomiast ze względów
użytkowych zaleca się wymianę płyt cokołowych na elewacji bocznej w sieni wjazdowej na
dziedziniec. Należy zastosować płyty z czerwonego piaskowca Kopulak lub Tumlin.
Częściowe odsolenie kamienia nastąpi podczas oczyszczania powierzchni elewacji
gorącą parą pod ciśnieniem. W dolnych partiach elewacji, na powierzchni cokołu i schodów,
należy przeprowadzić profilaktyczny zabieg odsolenia kamienia metodą swobodnej migracji do
rozszerzonego środowiska, z zastosowaniem kompresów ligninowych. Zabieg ten jest niezbędny
ze względu na zimowe posypywanie solą powierzchni kamienia i widoczne białe wykwity (por.
fot. nr B28).
Wszystkie wadliwie wykonane oraz w złym stanie technicznym uzupełnienia kamienia
z poprzednich okresów należy usunąć. Dotyczy to zbyt cienkich wstawek kamiennych, a także
uzupełnień zaprawą mineralną. Niektóre z nich są popękane i nie spełniają swojej funkcji.
Pozostawione nieestetyczne wykończenia uzupełnień, np. resztki zapraw, klejów, należy usunąć
mechanicznie poprzez odstukanie dłutem.
Uzupełnienie drobnych ubytków kamienia należy wykonać mineralną zaprawą barwioną
w masie. Dopuszcza się zastosowanie gotowych fabrycznie mieszanek np. firmy Remmers lub
wykonanie tradycyjnej zaprawy mineralnej z zastosowaniem drobnoziarnistego piasku, ciasta
wapiennego, białego cementu i pigmentów mineralnych. Należy zwrócić uwagę na dobór
odpowiedniej granulacji wypełniacza. W przypadku głębszych ubytków należy zastosować
zbrojenie z nierdzewnego drutu, wklejonego na żywicy epoksydowej. Powierzchnię uzupełnień
należy opracować zgodnie z fakturą powierzchni uzupełnianego fragmentu.
Ubytki zaprawy w spoinach należy wypełnić zaprawą mineralną barwioną w masie,
zgodnie z zachowanymi partiami pierwotnych spoin. Kształt spoiny musi być taki, jak
zastosowany pierwotnie. W partiach gładkiej okładziny kamiennej spoina jest lekko wklęsła,
założona poniżej lica ciosu. W partiach fakturalnych spoina była wąska i założona płasko
poniżej lica ciosu. Nie należy spoin licować z kamieniem ze względu na ich funkcję dekoracyjną
związaną z podziałem architektonicznym elewacji.
21
Jednym z najważniejszych estetycznie etapów prac będzie wykonanie scalenia
kolorystycznego, maksymalnie niwelującego krawędzie wykonanych uzupełnień. Dotyczyć to
będzie zarówno taszli kamiennych, jak i uzupełnień wykonanych w zaprawie. Scalenie należy
wykonać w niezbędnym zakresie, z zastosowaniem laserunkowej farby o spoiwie silikonowym
i pigmentów mineralnych.
Końcowym zabiegiem, zabezpieczającym elewacje kamienne przed szkodliwym
wpływem warunków atmosferycznych, będzie zabieg hydrofobizacji.
Pamiątkowe tablice wykonane z kamienia
Na elewacji frontowej znajdują się dwie kamienne, pamiątkowe tablice. Są one
wykonane w II połowie XX wieku. Ich stan techniczny jest zadowalający, jednak przy okazji
prowadzenia remontu elewacji należy przeprowadzić przy nich drobne zabiegi konserwatorskie.
Pierwsza z płyt, wykonana z szarego marmuru, posiada rzeźbioną inskrypcję podmalowaną
imitacją złota. Obecnie napis jest w kolorze brązowym – kolor zmienił się pod wpływem
czynników atmosferycznych. Zaleca się oczyszczenie powierzchni tablicy z brudu, w razie
potrzeby przeszlifowanie drobnoziarnistym papierem ściernym. Powierzchnię tablicy zaleca się
zabezpieczyć cienką warstwą pasty woskowo – parafinowej i przepolerować filcem. Warstwę
malarską napisu należy usunąć i wykonać ponownie w technice złocenia złotem płatkowym na
mikstion. Alternatywnie można zastosować trwałą imitację złota brązem w proszku
z odpowiednio dobranym spoiwem i zabezpieczyć warstwą werniksu przed utlenianiem.
Druga z tablic wykonana jest z czarnego sjenitu. Napis jest rzeźbiony bez malowania.
Powierzchnię kamienia należy oczyścić z brudu i przepolerować. Pozwoli to na odzyskanie
czytelności liter. W przypadku małej czytelności napisu zaleca się rozważenie wyzłocenia liter
lub podmalowania ich. Metalową tabliczkę z oznaczeniem miejsca pamięci należy oczyścić
z brudu, a następnie uzupełnić czerwoną i czarną warstwę malarską.
Elementy metalowe Do elementów metalowych wystroju elewacji należy zaliczyć przede wszystkim kraty
umieszczone w oknach piwnicznych, oknach I piętra trzech skrajnych osi od strony prawej
elewacji frontowej oraz kraty zabezpieczające szyby drzwi obu elewacji. Kraty w oknach
piwnicznych obecnie są pomalowane na kolor jasnobrązowy, natomiast trzy kraty okien I piętra
mają resztki dawnych powłok malarskich, a cała powierzchnia pokryta jest rdzą. Pierwotnym
kolorem krat okiennych była zieleń w odcieniu zieleni oliwkowej. Kraty w drzwiach są obecnie
pomalowane na kolor ciemnografitowy, tak jak pierwotnie.
Ze względu na to, że prawie wszystkie kraty w oknach piwnicznych są obluzowane –
zaprawa montażowa popękała i częściowo wykruszyła się – zaleca się wykucie wszystkich krat
i ich ponowny montaż. Po wykuciu kraty należy oczyścić z warstw farb metodą strumieniowo –
ścierną (piaskowanie) i natychmiast zabezpieczyć warstwą antykorozyjnej farby podkładowej.
22
Jako ostateczną powłokę należy nałożyć dwie warstwy farby w kolorze zielonym. Kraty po
pomalowaniu należy osadzić w istniejących otworach montażowych na gotowej zaprawie
montażowej mrozoodpornej. Zaleca się owinięcie końcówek prętów metalowych materiałem
dystansowym, np. cienką pianką poliuretanową, co zminimalizuje „pracę” metalu, a tym samym
uchroni przed wykruszaniem się zaprawy montażowej. Końcową warstwę należy nałożyć jako
zaprawę barwioną w masie na kolor kamienia.
Ze względu na duży stopień korozji powierzchni metalu trzech krat w oknach I piętra,
podobnie jak w przypadku krat w oknach piwnicznych, zaleca się ich demontaż i oczyszczenie
metodą piaskowania. po oczyszczeniu metal należy zabezpieczyć warstwą antykorozyjnej farby
podkładowej. Jako ostateczną powłokę należy nałożyć dwie warstwy farby w kolorze zielonym.
Kraty po pomalowaniu należy osadzić w istniejących otworach montażowych na gotowej
zaprawie montażowej mrozoodpornej. Końcową warstwę należy nałożyć jako zaprawę barwioną
w masie na kolor kamienia.
Przed przystąpieniem do remontu stolarki drzwiowej należy zdemontować kraty
zabezpieczające szyby oraz kraty w naświetlach nad drzwiami. Podobnie jak pozostałe elementy
metalowe kraty należy oczyścić metodą piaskowania i zabezpieczyć warstwą antykorozyjnej
farby podkładowej. Jako ostateczną powłokę należy nałożyć dwie warstwy farby w kolorze
ciemnografitowym. Środki rozetek kwiatowych należy pozłocić złotem płatkowym w technice
olejnej i zabezpieczyć przed urazami mechanicznymi warstwą werniksu akrylowego. Po
przeprowadzonych pracach kraty należy ponownie zamontować w drzwiach i naświetlach.
Pozostałe elementy metalowe, zamontowane na elewacjach, jak np. ozdobne uchwyty od
zdemontowanej trakcji tramwajowej, należy oczyścić mechanicznie z rdzy i powłok malarskich.
Następnie pomalować warstwą podkładu antykorozyjnego i dwoma warstwami farby w kolorze
ciemnografitowym.
Do elementów metalowych należy także balustrada w zwieńczeniu części bocznych
elewacji. Została ona wykonana na nowo podczas jednego z remontów w II poł. XX w.
Wykonano ją z kształtowników miedzianych. Czerwone rozetki kwiatowe wykonano jako
odlewy z żywicy6, a ich kolor dostosowano do koloru świeżej miedzi. Balustrada jest w dobrym
stanie technicznym, wymaga jedynie oczyszczenia z brudu. Obecnie należy rozważyć zmianę
koloru rozetek w związku z powrotem do pierwotnej kolorystyki stolarki okiennej i drzwiowej
oraz krat (kolor zielony).
Osobnym zagadnieniem jest metalowa brama wjazdowa do sieni na dziedziniec. Została
ona stosunkowo niedawno wymieniona na nową, rozsuwaną harmonijkowo na boki, wykonaną
z pełnych płycin. Historyczna brama miała inny podział (dwa skrzydła, każde dzielone na trzy
pionowe pola) oraz była w górnej części przeszklona. Posiadała także dekoracje powierzchni
ozdobnymi nitami oraz kwadratowe rozetki kwiatowe między przeszklonymi płycinami7.
W zwieńczeniu bramy zachowała się do dziś nieruchoma część bramy z przeszklonym
naświetlem. Szyby umieszczone są w metalowych płaskownikach zakończonych ozdobną
kwiatową rozetką. Te metalowe elementy należy poddać konserwacji. Powierzchnię metalu
6 Informacja uzyskana od pracownika Narodowego Banku Polskiego. 7 Por. fot nr 10, rozdział 9 Dokumentacja fotograficzna, Ikonografia.
23
dokładnie oczyścić z warstw farb i rdzy, zabezpieczyć podkładem antykorozyjnym i dwukrotnie
pomalować farbą w kolorze zielonym. Proponuje się także przemalowanie całej metalowej
bramy na kolor zielony. Tynkowane tło należy oczyścić, uzupełnić ewentualne ubytki
i pomalować farbą w kolorze jasnego piaskowca.
Ze względu na mało historyczny wygląd współczesnej bramy zaleca się użytkownikowi
budynku wymianę bramy na nową, wykonaną według zachowanych materiałów
ikonograficznych. Obecna, współczesna brama zupełnie nie pasuje do zabytkowego wyglądu
elewacji. Oczywiście względy bezpieczeństwa z uwagi na pełnioną funkcję budynku są
niezwykle istotne, jednak wydaje się, że można pogodzić względy użytkowe z estetycznymi.
Stolarka okienna i drzwiowa
Zewnętrzne powierzchnie stolarki okiennej i drzwiowej w całym budynku pierwotnie
pomalowane były na kolor zielony. Wskazują na to wyniki badań stratygraficznych
i chemicznych, wykonanych w 2008 r., a dotyczących elewacji od strony dziedzińca8, a także
wykonane obecnie badania chemiczne reliktów warstw malarskich stolarki okiennej9
i obserwacje zachowanych śladów malatury na stolarce drzwiowej. Obecnie planuje się
przywrócenie pierwotnej kolorystyki stolarki.
Stolarka okienna i drzwiowa została gruntownie odnowiona w II poł. XX w. Usunięto
wtedy wszystkie warstwy malarskie aż do drewna. Zachowały się jedynie relikty w szparach
między futryną a oblicowaniem kamiennym. Na strychu nad główną salą operacyjną Banku
zachowały się pierwotne okna ze zwieńczenia ryzalitu elewacji frontowej. Okna te zostały
zdemontowane ze względu na zły stan techniczny, a w ich miejsce wstawiono nowe. Na ramach
pierwotnych okien zachowały się zielone warstwy malarskie, z których pobrano próbki do badań
chemicznych.
Obecnie zewnętrzne powierzchnie okien i drzwi wymagają pełnej konserwacji. Na
powierzchni drewna, zwłaszcza w dolnej części, narażonej na zalewanie wodami z opadów
atmosferycznych, widoczne są przetarcia i złuszczenia farby, wynikające także z codziennego
użytkowania. Widoczne są powierzchniowe ubytki i pęknięcia drewna. W niektórych oknach
i drzwiach brakuje drobnych elementów ozdobnych wykonanych zarówno z drewna, jak
i metalu. Zaleca się usunięcie istniejącej warstwy malarskiej, przeszlifowanie powierzchni
drewna, a następnie uzupełnienie wszystkich ubytków. Należy wymienić zupełnie zniszczone
listwy i okapniki skrzydeł oraz zrekonstruować brakujące detale. W końcowym etapie należy
pomalować powierzchnię drewna farbą w kolorze oliwkowej zieleni. Należy wcześniej wykonać
próby kolorystyczne i pozostawić do oceny komisji konserwatorskiej. W celu uzyskania efektu
długotrwałej ochrony należy nałożyć minimum dwie warstwy farby.
8 Karolina Niemczyk – Bałtowska, Jakub Bałtowski – Dokumentacja konserwatorska badań stratygraficznych tynków oraz stolarki drzwiowej i okiennej fasad wewnętrznych budynku NBP w Łodzi przy ul. Kościuszki. Opoczno 2008. Anna Zatorska – Analiza warstw malarskich. Badania stratygraficzne na przekrojach warstw. w: Badania materiałowe próbek pobranych z budynku Banku NBP ul. Kościuszki 14 w Łodzi. Warszawa, lipiec 2008. 9 Patrz Aneks, wyniki badań chemicznych.
24
Zaleca się także rekonstrukcję brakujących mosiężnych uchwytów drzwi.
Ofasowania blacharskie
Pierwotnie nie zaplanowano obróbek blacharskich parapetów okiennych. Wprowadzono
je dopiero w II poł. XX w., aby zapobiec przyspieszonemu niszczeniu kamienia. Nie zmieniają
one w sposób istotny estetyki elewacji, a niewątpliwie pełnią funkcję ochronną. Obecnie
planowane jest wykonanie nowych ofasowań blacharskich gzymsów i parapetów okiennych
w miejsce zniszczonych, nieszczelnych i pogiętych. Obecnie istniejące należy zdemontować,
ponieważ nie spełniają już funkcji technicznych. Przy obróbkach blacharskich zaleca się
zastosowanie blachy miedzianej, stosowanej dotychczas. Zaleca się także wymianę pogiętych
rynien i rur spustowych na nowe, najlepiej wykonane z blachy miedzianej. Przy wykonaniu
nowych parapetów zaleca się taki sposób montażu, aby w jak najmniejszym stopniu zaburzał on
estetykę stolarki okiennej.
Wszystkie prace remontowe i konserwatorskie należy wykonać pod nadzorem
dyplomowanego konserwatora dzieł sztuki.
25
6. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH
Elewacje kamienne 1. Oczyszczenie wszystkich powierzchni okładzin kamiennych z piaskowca gorącą parą wodną
pod ciśnieniem z użyciem np. agregatu Kärcher. Działanie to zostanie poprzedzone próbami
określającymi odpowiednie parametry czyszczenia tj. temperaturę pary i jej ciśnienie.
W razie potrzeby do doczyszczenia zbitych czarnych nawarstwień można zastosować pastę
Fassadenreiniger-Paste firmy Remmers. Pastę należy nałożyć na powierzchnie kamienia
i odczekać kilka minut. Po użyciu środków chemicznych powierzchnia czyszczona zostanie
obficie spłukana wodą, którą przed odprowadzeniem do kanalizacji należy zneutralizować
np. wapnem. W razie potrzeby przewiduje się doczyszczanie ręczne z użyciem niewielkich
szczotek mosiężnych i mini parownicy WAP Steamer 400.
2. Oczyszczenie powierzchni zaatakowanych przez mikroorganizmy (glony, porosty)
preparatem Grünbelag-Entferner firmy Remmers.
3. Wzmocnienie strukturalne osłabionych partii kamienia, głównie w części cokołowej,
preparatem krzemoorganicznym KSE 300 firmy Remmers poprzez zabieg impregnacji
metodą powlekania. Po nasączeniu kamienia należy wstrzymać się z kolejnymi zabiegami
przez okres min. 2 tygodni w celu umożliwienia zakończenia procesu krystalizacji
krzemionki w strukturze kamienia.
4. W przypadku widocznych zasoleń (dolna, cokołowa część elewacji) wykonanie zabiegu
odsalania metodą wymuszonej migracji soli do rozszerzonego środowiska. Zakładane będą
okłady z ligniny nasączonej wodą destylowaną i pozostawione do powolnego wyschnięcia.
Zabieg zostanie powtórzony trzykrotnie.
5. Wykucie zniszczonych płyt piaskowcowych z części cokołowej w sieni wjazdowej na
dziedziniec (elewacja boczna).
6. Usunięcie zdegradowanych kotew żelaznych poprzez wywiercenie wiertłem koronowym
o odpowiedniej średnicy.
7. Wykucie wszystkich wadliwych uzupełnień – taszli, kitów, spękanych zapraw, zachlapań
zaprawą itp. – ręcznie dłutami kamieniarskimi oraz przy pomocy narzędzi elektrycznych
(szlifierki kątowe).
8. Wykucie zdegradowanej zaprawy ze spoin.
9. Wykucie gniazd pod taszle.
10. Montaż nowych płyt z czerwonego piaskowca w części cokołowej w sieni na zaprawie
mrozoodpornej, np. Atlas Plus firmy Atlas.
11. Osadzenie taszli kamiennych z piaskowca Śmiłów w przygotowanych miejscach. Taszle
należy zamontować zgodnie z opisem z zastosowaniem kotew ze stali nierdzewnej,
osadzonych na żywicy epoksydowej. Po dokładnym oczyszczeniu otworów po
zdegradowanych kotwach należy zaaplikować żywicę np. żywicę epoksydową HIT – RE
500 firmy Hilti. Po aplikacji żywicy do każdego otworu należy włożyć kotwę wykonaną ze
stali nierdzewnej lub ocynkowanej, o średnicy 6 – 8 mm, wcześniej wklejoną do taszli.
Otwory zamaskować kitem imitującym kamień.
26
12. Sklejenie pęknięć kamienia poprzez zainiekowanie roztworu żywicy epoksydowej
w rozpuszczalniku. Dodatkowe wzmocnienie pęknięcia poprzez wklejenie pod kątem prętów
ze stali nierdzewnej.
13. Wykonanie konstrukcji z drutu nierdzewnego, wklejonego na żywicy epoksydowej, pod
uzupełnienia zaprawą większych fragmentów kamienia.
14. Uzupełnienie ubytków kamienia gotową zaprawą mineralną, barwioną w masie,
Restauriermörtel SK firmy Remmers. Jest to gotowa do użycia sucha zaprawa mineralna
z dodatkiem pigmentów odpornych na wapno, cement i działanie UV. Można nią pracować
przy warstwach o grubości schodzącej „do zera”. W razie potrzeby zaprawa zostanie
dobarwiona suchymi pigmentami do pożądanego koloru. Powierzchnia związanej zaprawy
zostanie opracowana zgodnie z pierwotną fakturą kamienia. W celu polepszenia właściwości
zaprawy, zwłaszcza przy uzupełnianiu cienkich warstw, jako wodę zarobową zaleca się użyć
roztwór preparatu Haftfest firmy Remmers, rozcieńczonego wodą w stosunku 1:6.
15. Uzupełnienie zaprawy w spoinach zaprawą mineralną z dodatkiem trasu (piasek, wapno
gaszone, tras) lub gotową zaprawą do uzupełniania fug Optosan TrassFuge firmy Optolith.
Zaprawę można podbarwić do pożądanego koloru pigmentami mineralnymi w proszku firmy
Kremer.
16. Scalenie kolorystyczne taszli, uzupełnień zaprawą i kamienia z zastosowaniem spoiwa
silikonowego LA Siliconharzfarbe firmy Remmers i pigmentów mineralnych.
17. Zabezpieczenie powierzchni kamienia poprzez wykonanie cienkiej powierzchniowej
powłoki hydrofobowej. Użyty do tego zostanie wodny, bezbarwny preparat hydrofobizujący,
oparty na specjalnych silikonach, WS firmy Remmers.
Pamiątkowe tablice wykonane z kamienia 1. Oczyszczenie powierzchni kamienia z brudu gorącą parą wodna pod ciśnieniem
z zastosowaniem miniparownicy.
2. Przeszlifowanie powierzchni marmuru przy użyciu wodnych papierów ściernych o gradacji
400 do 1200.
3. Polerowanie powierzchni kamienia tarczami i klockami filcowymi z zastosowaniem
elektronarzędzi polerskich. Do polerowania końcowego zastosowany zostanie cynasz –
bardzo drobny pył polerski (tlenek glinu).
4. Uzupełnienie napisów złotem płatkowych w technice na mikstion. Alternatywnie litery
zostaną pozłocone złotem mineralnym lub brązą w proszku w kolorze złotym firmy
Schmincke ze spoiwem Paraloid B-82 w alkoholu i acetonie.
5. Zabezpieczenie powierzchni kamienia gotową, bezbarwną pastą złożoną z mieszaniny
wosku pszczelego i wosków mikrokrystalicznych Monocera firmy General. Po nałożeniu
cienkiej warstwy pasty i jej wyschnięciu nastąpi końcowe polerowanie bawełnianą szmatką
i filcem.
27
Elementy metalowe 1. Wymontowanie krat okiennych z okien piwnicznych poprzez wykucie z istniejącej
lokalizacji. Wymontowanie ozdobnych krat z drzwi i naświetli.
2. Oczyszczenie wymontowanych krat metodą piaskowania drobnym piaskiem kwarcowym.
3. Oczyszczenie pozostałych elementów metalowych z luźnych nawarstwień i produktów
korozji strumieniem pary oraz szczotkami mosiężnymi.
4. Oczyszczenie fragmentów z wyraźnym występowaniem rdzy preparatem odrdzewiającym.
5. Zabezpieczenie powierzchni metalu farbą antykorozyjną typu minia przez dwukrotne
malowanie.
6. Pomalowanie powierzchni krat i naświetla bramy wjazdowej w kolorze zieleni oliwkowej
farbą alkidową półmatową Everal Semimatt firmy Tikurilla w dwóch warstwach.
7. Pomalowanie krat z drzwi i naświetli dwuskładnikowym lakierem poliuretanowym
w kolorze ciemnografitowym Lowigraf Pur firmy Polifarb-Łódź.
8. Pozłocenie środków rozet na kratach drzwi złotem płatkowym w technice na mikstion
olejny.
9. Zabezpieczenie powierzchni złota przed urazami mechanicznymi warstwą werniksu
(Paraloid B-82 w alkoholu i acetonie).
10. Montaż krat okiennych w istniejących otworach z zastosowaniem mrozoodpornej zaprawy
np. Atlas Plus. Przed montażem należy owinąć końcówki prętów cienką pianką
poliuretanową, jako materiałem dystansowym.
11. Uzupełnienie ubytków kamienia wokół otworów montażowych krat zaprawą barwioną
w masie, np. Restauriermörtel firmy Remmers.
12. Montaż pozostałych krat w drzwiach i naświetlach.
Stolarka okienna i drzwiowa 1. Demontaż skrzydeł drzwi i zamontowanie drzwi zastępczych na czas prac konserwatorskich.
2. Oczyszczenie powierzchni drzwi drewnianych i ram okiennych od strony zewnętrznej
z warstw lakierów i farb olejnych przy zastosowaniu metod chemicznych (pasta do usuwania
przemalowań np. VITAF firmy Levis lub SCANSOL firmy Scandia Cosmetics) lub metody
zmiękczania warstw gorącym powietrzem przy użyciu opalarki.
3. Sklejenie obluzowanych drewnianych elementów klejem odpornym na działanie wilgoci, np.
Ponal Express firmy Henkel.
4. Wymiana zniszczonych elementów konstrukcyjnych na nowe oraz rekonstrukcja
brakujących listew. Zostaną one wykonane z drewna iglastego (sosna, świerk).
5. Wklejenie cienkich wstawek drewna w miejscach pęknięć i pomiędzy rozeschniętymi
deskami.
6. Rekonstrukcja brakujących elementów zdobniczych metodą rzeźbienia w drewnie lub
odcisku z żywicy Akson SC 258.
7. Uzupełnienie drobnych ubytków drewna oraz pęknięć i szczelin gotowym kitem z żywicy
Akson SC 258 lub gotowym kitem z zawartością trocin.
28
8. Uzupełnienie powierzchniowych nierówności szpachlówką do drewna z wypełniaczem
kredowym np. Stuccolex prod. greckiej.
9. Przeszlifowanie powierzchni papierami ściernymi o różnej gradacji w celu wyrównania
podłoża.
10. Wykonanie podkładowej warstwy malarskiej gruntem do drewna Gruntomal marki Decoral
pod powierzchnie malowane farbą kryjącą.
11. Pomalowanie powierzchni drzwi i ram okiennych farbą alkidową półmatową Everal
Semimatt firmy Tikurilla w dwóch warstwach, w odpowiednio dobranym kolorze zieleni
oliwkowej.
12. Rekonstrukcja brakujących uchwytów i szyldów z mosiądzu według zachowanych
elementów na niektórych drzwiach elewacji.
13. Ponowny montaż drzwi na zawiasach.
Wszystkie prace powinny być wykonane ze względów technologicznych przy temp. minimalnej
powyżej +5 °C. Należy przestrzegać zaleceń producenta danego materiału zawartych w kartach
technicznych.
30
BADANIA PIGMENTÓW I SPOIW PRÓBEK POBRANYCH
Z BUDYNKU DAWNEGO BANKU PA ŃSTWA OBECNIE SIEDZIBA
ODDZIAŁU OKR ĘGOWEGO NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO
AL. KO ŚCIUSZKI NR 14 W ŁODZI
METODYKA BADA Ń
Analizę pigmentów przeprowadzono stosując metody mikroskopowe oraz
mikrochemiczne. Próbki pigmentów obserwowano pod mikroskopem mineralogicznym
(Laboval, prod. Carl Zeiss Jena, Niemcy) w świetle spolaryzowanym przechodzącym przy
powiększeniu do 400 x, określając ich kolor, kształt, homogeniczność, własności optyczne
kryształów (pleochroizm, współczynnik załamania światła) oraz reakcje chemiczne
(mikrokrystaloskopowe i kroplowe).
Analizę spoiw wykonano stosując metodę spektroskopii w podczerwieni. Widma FTIR
zarejestrowano na spektrofotometrze FTIR typu Thermo Fisher Scientific Nicolet iS 10
w zakresie od 4000 do 400 cm-1.
W Y N I K I
Nr 1 – zielona farba pobrana z zachowanej na strychu pierwotnej kwatery okna
a. Pod mikroskopem widoczne cząstki zieleni, średniej wielkości, nieregularne, częściowo
przezroczyste, dwójłomne.
Pigment nie rozpuszcza się ani w kwasach ani w zasadach. Wykonano reakcję z perłą
boraksową, potwierdzającą obecność jonów Cr+3. Wniosek: Cr2O3 x H2O - zieleń chromowa.
b. Pod mikroskopem widoczne cząstki w kolorze żółtym, homogeniczne, drobne, zbite
w większe grupy, pojedynczo załamujące światło. Pigment zadano 2M HCl i wykonano reakcję kroplową z 2M K4[Fe(CN)6], potwierdzającą
obecność jonów Fe+3 w badanym roztworze. Wniosek: (Fe2O3 + Al2O3) H2O - żółta żelazowa.
c. Pod mikroskopem widoczne bardzo drobniutkie białe cząstki, zbite w większe grupy,
31
pojedynczo załamujące światło. Próbka rozpuszcza się w 2M HCl. Wykonano reakcję mikrokrystaloskopową z 2M CH3COOH i
2M (NH4)2[Hg(SCN)4], potwierdzającą obecność jonów Zn+2.
Wniosek: ZnO - biel cynkowa.
d. Wykonano również reakcję płomieniową - zielona barwa płomienia potwierdza obecność
jonów Ba+2. Wniosek: BaSO4 - biel barytowa.
W N I O S E K : mieszanina zieleni chromowej z wtrąceniami żółtej żelazowej oraz bieli
cynkowej ze śladami bieli barytowej.
Spoiwo
e. W widmie IR występują pasma przy następujących częstościach:
470, 535, 610 – 660, 710, 750, 840, 870, 910, 965, 1030, 1075, 1120, 1170, 1420, 1445, 1560,
1620, 1710, 1735, 2855, 2925 i 3425 cm-1 - potwierdzające obecność związków olejnych.
W N I O S E K : spoiwo olejne.
Widmo FTIR spoiwa olejnego
Nr 2 – zielona farba pobrana z kraty okna piwnicznego elewacji frontowej
a. Pod mikroskopem widoczne cząstki nieliczne w kolorze intensywnej zieleni, dwójłomne.
Pigment rozpuszcza się w 2M HCl. Wykonano reakcję kroplową z alkoholowym roztworem
kwasu rubeanowodorowego, potwierdzającą obecność jonów Cu+2.
Wniosek: zieleń miedziowa.
b. Obserwacja i analiza bieli jak w pkt. 1c.
c. Pod mikroskopem widoczne małe okrągłe cząstki w kolorze czerwonym z odcieniem
pomarańczowym.
Pigment po zadaniu 2M HCl odbarwia się całkowicie. Wykonano reakcję mikrokrystaloskopową
32
z 2M (CH3COO)2Cu i KNO2, potwierdzającą obecność jonów Pb+2.
Wniosek: Pb3O4 - minia.
W N I O S E K : zieleń miedziowa z domieszkami bieli cynkowej oraz podkładem w kolorze
pomarańczowym z minii.
Spoiwo
d. W widmie IR występują pasma przy następujących częstościach:
465, 540, 690, 875, 1020, 1105, 1145, 1215, 1225, 1265, 1385, 1435, 1455, 1540, 1610-1630,
2850, 2920 i 3425 cm-1 - potwierdzające obecność związków olejnych z domieszką związków
żywicznych.
W N I O S E K : spoiwo olejno-żywiczne (pokost?).
Widmo FTIR spoiwa olejno-żywicznego
P O D S U M O W A N I E
Na podstawie przeprowadzonych badań mikrochemicznych próbek pobranych z budynku
dawnego Banka Państwa w Łodzi (okno i krata okna) stwierdzono występowanie następujących
pigmentów:
bieli – cynkowej i barytowej,
żółcieni – żelazowej,
czerwieni – podkładowej minii oraz
zieleni – miedziowej i chromowej.
Jedynie minia należy do pigmentów niedatujących, znana od starożytności i stosowana
33
do czasów obecnych.
Natomiast biel cynkowa została odkryta z końcem XVIII wieku i wprowadzona do palety
malarskiej w spoiwie olejnym około 1845 roku.
Biel barytowa została otrzymana sztucznie w 1830 roku a następnie wprowadzona do
handlu w 1850 roku.
Syntetyczne żółcienie żelazowe zostały odkryte i wprowadzone do palety malarskiej w 2-
giej połowie XIX wieku.
Zielenie miedziowe należą do grupy pigmentów miedziowych otrzymywanych na drodze
różnych syntez laboratoryjnych i występuje ich około siedemnastu znanych odmian, pigmenty te
stosowano w malarstwie od XVI wieku do czasów obecnych.
Zieleń chromowa jest pigmentem odkrytym około 1840 roku, występującym w kilku
odmianach a rozpowszechnionym w malarstwie po roku 1860.
Ponadto metodą spektroskopii w podczerwieni zidentyfikowano spoiwo olejne w próbce
zieleni chromowej pobranej z pierwotnej kwatery okna na strychu oraz spoiwo olejno-żywiczne
w próbce pobranej z kraty okna piwnicznego elewacji frontowej budynku.
dr Maria G. Rogóż Kraków, 19. 04. 2013 r.
Top Related