Mozliwe techniczne i biologiczne interwencje w utrzymaniu rzek gorskich
Budująca działalność rzek
2
Budująca działalność rzek Wody należą do głównych czynników rzeźbotwórczych powierzchni Ziemi. Efekty tej działalności zależą od spadku rzeki, uwarunkowanego ukształtowaniem terenu, ilości płynącej wody oraz budowy geologicznej podłoża. Szczególnie obfite deszcze dostarczają na 1 km2 powierzchni litosfery tysiąc ton wody. Woda ta szybko tworzy liniowe spływy, żłobiąc przy tym teren. Pojawiają się różnych rozmiarów bruzdy i rozcięcia bądź nawet doliny, kończące się w strefach utraty siły nośnej wód stożkami napływowymi. Różnica wysokości między źródłem rzeki a jej ujściem decyduje o intensywności wcinania się rzeki w podłoże. Gdy ta różnica wysokości ulegnie zmniejszeniu, tempo wcinania się rzeki maleje. W dolnym odcinku następuje akumulacja (czyli osadzanie) niesionego materiału. Akumulacja w korycie rzeki zachodzi tam, gdzie rzeka ma mniejszy spadek, prowadzi mniej wody oraz w odcinku ujściowym. W wyniku akumulacji tworzą się łachy, np. łachy meandrowe, mielizny, widoczne przy niższych stanach wody, a w biegu dolnym materiał niesiony przez rzekę osadza się przy jej ujściu. Głębokość zbiornika wodnego, do którego uchodzi rzeka, oraz ukształtowanie jego dna w dużej mierze decyduje o rodzaju ujścia rzeki. Równie duży wpływ na rodzaj ujścia mają pływy morskie. Ujście deltowe tworzą się gdy dno zbiornika wodnego, do którego uchodzi rzeka, obniża się łagodnie i nie występują w nim silne ruchy wody (pływy). Rzeka płynie bardzo powoli, materiał rzeczny osadza się wtedy przy brzegu, nadbudowuje dno zbiornika aż do powierzchni wody. Rzeka wydłuża wtedy swój bieg, rozdziela się na szereg ramion, a z osadów buduje na powierzchni stożek napływowy, zwany deltą. Określenia tego użył po raz pierwszy w starożytności Herodot, który zauważył podobieństwo równiny przy ujściu rzeki do greckiej litery - delty. Największe delty świata tworzą rzeki : Amazonka - około 100 tys. km2, Ganges i Brahmaputra - około 150 tys. km2, Lena – około 30 tys. km2, Nil , Dunaj, Wołga (dla porównania, delta Wisły ma powierzchnię 3,6 tys. km2). Delty z zależności od ilości niesionego przez rzeki materiału rosną z różną szybkością, np. delta rzeki Pad powiększa się rocznie o około 70 m, delta rzeki Kury o około 300 m, a delta Missisipi o około 80 m rocznie. Najszybciej rosnącą jest delta rzeki Terek wpadającej do Morza Kaspijskiego (500 m/rok). Bardzo często delty rzek płynących na równinach łączą się, tworząc ogromne niziny nadmorskie np. rzeki Huand - ho, Jangcy utworzyły równinę nadmorską o powierzchni prawie 400 tys. km2. W delcie powstają bardzo urodzajne gleby (np. pokryty madami obszar Wisły zwany Żuławami Wiślanymi). Kopalne delty z dawnych epok geologicznych są często miejscem występowania złóż węgla , ropy, nafty i
description
rzeki
Transcript of Budująca działalność rzek
Budujca dziaalno rzekWody nale do gwnych czynnikw rzebotwrczych powierzchni Ziemi. Efekty tej dziaalnoci zale od spadku rzeki, uwarunkowanego uksztatowaniem terenu, iloci pyncej wody oraz budowy geologicznej podoa.
Szczeglnie obfite deszcze dostarczaj na 1 km2 powierzchni litosfery tysic ton wody. Woda ta szybko tworzy liniowe spywy, obic przy tym teren. Pojawiaj si rnych rozmiarw bruzdy i rozcicia bd nawet doliny, koczce si w strefach utraty siy nonej wd stokami napywowymi.
Rnica wysokoci midzy rdem rzeki a jej ujciem decyduje o intensywnoci wcinania si rzeki w podoe. Gdy ta rnica wysokoci ulegnie zmniejszeniu, tempo wcinania si rzeki maleje. W dolnym odcinku nastpuje akumulacja (czyli osadzanie) niesionego materiau.
Akumulacja w korycie rzeki zachodzi tam, gdzie rzeka ma mniejszy spadek, prowadzi mniej wody oraz w odcinku ujciowym. W wyniku akumulacji tworz si achy, np. achy meandrowe, mielizny, widoczne przy niszych stanach wody, a w biegu dolnym materia niesiony przez rzek osadza si przy jej ujciu. Gboko zbiornika wodnego, do ktrego uchodzi rzeka, oraz uksztatowanie jego dna w duej mierze decyduje o rodzaju ujcia rzeki. Rwnie duy wpyw na rodzaj ujcia maj pywy morskie.
Ujcie deltowe tworz si gdy dno zbiornika wodnego, do ktrego uchodzi rzeka, obnia si agodnie i nie wystpuj w nim silne ruchy wody (pywy). Rzeka pynie bardzo powoli, materia rzeczny osadza si wtedy przy brzegu, nadbudowuje dno zbiornika a do powierzchni wody. Rzeka wydua wtedy swj bieg, rozdziela si na szereg ramion, a z osadw buduje na powierzchni stoek napywowy, zwany delt. Okrelenia tego uy po raz pierwszy w staroytnoci Herodot, ktry zauway podobiestwo rwniny przy ujciu rzeki do greckiej litery - delty. Najwiksze delty wiata tworz rzeki : Amazonka - okoo 100 tys. km2, Ganges i Brahmaputra - okoo 150 tys. km2, Lena okoo 30 tys. km2, Nil , Dunaj, Woga (dla porwnania, delta Wisy ma powierzchni 3,6 tys. km2). Delty z zalenoci od iloci niesionego przez rzeki materiau rosn z rn szybkoci, np. delta rzeki Pad powiksza si rocznie o okoo 70 m, delta rzeki Kury o okoo 300 m, a delta Missisipi o okoo 80 m rocznie. Najszybciej rosnc jest delta rzeki Terek wpadajcej do Morza Kaspijskiego (500 m/rok). Bardzo czsto delty rzek pyncych na rwninach cz si, tworzc ogromne niziny nadmorskie np. rzeki Huand - ho, Jangcy utworzyy rwnin nadmorsk o powierzchni prawie 400 tys. km2. W delcie powstaj bardzo urodzajne gleby (np. pokryty madami obszar Wisy zwany uawami Wilanymi). Kopalne delty z dawnych epok geologicznych s czsto miejscem wystpowania z wgla , ropy, nafty i gazu ziemnego.
Ujcie lejkowate (estuaria) tworz si, gdy zbiornik wodny jest gboki i wystpuj znaczne amplitudy pyww. Podczas przypyww woda morska wnika gboko w ujciowy odcinek doliny rzecznej, niszczc i rozszerzajc jego biegi. Wraz z odpywem materia zostaje wynoszony daleko od brzegu. Tworzy si ujcie o charakterystycznym ksztacie lejka. Estuaria s typowe dla rzek zachodniej Europy i wschodniego wybrzea Ameryki Pnocnej np. Rzeka witego Wawrzyca, Loara, Tamiza.
Podczas powodzi i wyleww rzek, namuy rzeczne nadbudowuj rwniny nadrzeczne, nazywane dlatego rwninami zalewowymi lub tarasem zalewowym. Tworz si tam rwnie way przykorytowe, powstaj gdy woda zalewajca tereny pynie szybko swoim gbokim korytem i wolno pytkim powodziowym korytem (ta rnica prdkoci oraz szorstko dna powodziowego poronitego rolinnoci prowadz do osadzania si tam materiau). Way te cign si wzdu brzegw koryta o mog osiga wysoko 4m. Akumulacja namuw i piaskw wystpuje na caym obszarze zalewowym i prowadzi do powstania madw rzecznych (bardzo yznych gleb).
Na niektrych odcinkach akumulacji rzeki, gdzie wcina si ona w swoj pokryw akumulacyjn, powstaj terasy akumulacyjne i akumulacyjno-erozyjne, ktre w czci powstaj dziki akumulacyjnej dziaalnoci rzek. W dolnym biegu rzeki powstaj meandry ktre powstaj take na skutek dziaalnoci budujce rzek. Powstaj one gdy jeden woda pynie lekko zakrconym korytem. Wtedy woda po jednej stronie koryta pynie wolniej prowadzc do osadzania si tam materiau a po drugiej stronie przyspiesza prowadzc do erodowania brzegu. Po pewnym czasie dochodzi do przecicia szyi meandru. Rzeka toruje sobie wtedy nowe koryto a jego stary odcinek zostaje odizolowany przez akumulowany materia tworzc starorzecza.
Skutki budujcej dziaalnoci rzek mona zauway rwnie w jej grnym biegu. Niesione przez rzek rumowisko osadza si w miar zmniejszania si siy transportowej rzeki najpierw materia najgrubszy, a dalej coraz drobniejszy. Jeeli spadek rzeki maleje gwatownie lub szybko opadaj wody powodziowe, wtedy rzeka przeciona niesionym rumowiskiem zrzuca jednoczenie gruby i drobny materia. Grskie rzeki, uchodzc do rzek o mniejszym spadku, tworz czsto ze zrzucanego materiau stoki napywowe.
