Biologia. Poziom podstawowy

1. Rycina przedstawia modele nab∏onków.

Zaproponuj kryterium podzia∏u nab∏onków przedstawionych na schematach.Na wybranym przyk∏adzie nab∏onka wyka˝ zwiàzek widocznej na rysunku jednej cechy bu-dowy nab∏onka z jego funkcjà.

Biologia

Poziom podstawowy

jednowarstwowy p∏aski

jednowarstwowy szeÊcienny

jednowarstwowy walcowaty

jednowarstwowy wielorz´dowy

wielowarstwowy p∏aski

2 pkt

B i o l o g i a . Po z i o m p o d s t a w o w y

Z A D A N I A T E S T O W E . P R Ó B N A M A T U R A Z O P E R O N E M I „ G A Z E T Ñ W Y B O R C Z Ñ ” ■


2. Jest mikroelementem wchodzàcym w sk∏ad wielu barwników wa˝nych dla ˝ycia organizmów,na przyk∏ad hemoglobiny. Jego niedobór wywo∏uje u ludzi anemi´.Podaj nazw´ opisanego mikroelementu. Wymieƒ dwa pokarmy, które dla cz∏owieka sà jegopodstawowym êród∏em.

3. Schemat przedstawia dzia∏anie glukagonu i insuliny.

Zanalizuj schemat i oceƒ poprawnoÊç poni˝szych stwierdzeƒ, wpisujàc obok nich litery: P – prawda lub F – fa∏sz.

GLUKAGON

pobudza rozk∏ad glikogenuw wàtrobie;

zwi´ksza mobilizacj´rezerw t∏uszczowych;

pobudza syntez´ glukozy z innych zwiàzków organicznych

skutek podwy˝szenie st´˝eniaglukozy we krwi

skutekobni˝enie st´˝enia

glukozy we krwi

INSULINA

zwi´ksza wychwytywanie glukozy z krwi;

pobudza syntez´ glikogenu w wàtrobie i mi´Êniach;

pobudza magazynowanie t∏uszczów

+

+

przyczyna

przyczyna

komórki komórki

ocenaa Komórki typu a wysp Langerhansa produkujà i wydzielajà do krwi insulin´, komórki ty-

pu b zaÊ – glukagon.

b Wzrost st´˝enia glukozy we krwi pobudza komórki b do produkcji i wydzielania insu-liny do krwi.

c Insulina wywo∏uje w wàtrobie glikogenoliz´, co obni˝a st´˝enie glukozy we krwi.

d Zadaniem glukagonu jest ochrona organizmu przed skutkami spadku poziomu gluko-zy mi´dzy posi∏kami.

2 pkt

3 pkt



4. Za chorob´ zawodowà uznaje si´ chorob´ powsta∏à pod wp∏ywem wykonywanej pracy lubpod wp∏ywem warunków, w jakich t´ prac´ wykonywano. Tabela obrazuje zachorowalnoÊç na choroby zawodowe narzàdu ruchu w Polsce w latach 1995–2002,spowodowane sposobem wykonywania pracy i nadmiernym przecià˝eniem.

Przedstaw dane zawarte w tabeli w postaci wykresu. Podaj jednàprawdopodobnà przyczyn´ spadkuliczby zachorowaƒ w Polsce na cho-roby zawodowe uk∏adu ruchu.

5. Uzupe∏nij tabel´, porównujàc lewà komor´ serca z prawym przedsionkiem. Wykorzystajponi˝sze okreÊlenia (ka˝dego mo˝esz u˝yç kilkakrotnie).1 – du˝a, 2 – 120–200 mmHg, 3 – 4–5 mmHg, 4 – 0,11 s, 5 – 0,32 s, 6 – do lewej komory serca, 7 – do prawej komory serca, 8 – ma∏a, 9 – do aorty, 10 – do przedsionka lewego

6. Rycina przedstawia schemat budowy uk∏adu roz-rodczego m´˝czyzny.Zaznacz na schemacie:X – miejsce produkcji testosteronu,Y – narzàd s∏u˝àcy do kopulacji,Z – narzàd, w którym zachodzi spermatogeneza.Podaj nazw´ jednego ze wskazanych narzàdów.

Przedsionek prawy Komora lewa

GruboÊç warstwy mi´Êniowej Êciany

CiÊnienie krwi

Kierunek pompowanej krwi

D∏ugoÊç skurczu

Lata 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Liczbazachorowaƒ

315 274 322 284 239 172 124 93

3 pkt

4 pkt

4 pkt



7. Uporzàdkuj przedstawione etapy rozwoju nowotworu, wpisujàc w wolne miejsca cyfryod 1 do 7.

———— – tworzenie przerzutów

———— – mutacja

———— – dzia∏anie czynników kancerogennych

———— – migracja

———— – angiogeneza

———— – przerastanie zdrowych tkanek

———— – intensywne mitozy zmienionych komórek

U˝ywajàc jednego argumentu, uzasadnij koniecznoÊç wykonywania badaƒ kontrolnychpiersi u kobiet.

8. Rysunki A i B przedstawiajà zmian´ wielkoÊci êrenicy oka cz∏owieka podczas obserwacji obiektóww ró˝nym nat´˝eniu Êwiat∏a.Podpisz elementy oka wskazane na rysunku A i uzupe∏nij rysunek B.

9. Rycina przedstawia schemat ∏uku odruchowego.

Êwiat∏o rozproszone o ma∏ym nat´˝eniu Êwiat∏o intensywne skierowane na oko

A B

receptorw skórze

efektor(mi´sieƒ)

nerwrdzeniowy

neuronpoÊredniczàcy

rogi tylne(grzbietowe)

rogi przednie(brzuszne)

rdzeƒkr´gowy

1 2

3

4

5

bodziec, na przyk∏ad nag∏edotkni´cie przedmiotu

reakcja – szybki mimowolnyskurcz odpowiedniegomi´Ênia

3 pkt

2 pkt

2 pkt



Podaj nazwy elementów ∏uku odruchowego oznaczonych cyframi 2 i 4. Strza∏kami zaznaczna schemacie kierunek przebiegu impulsu nerwowego.

2 – ————————————————————————————— 4 – —————————————————————————————

10. Nab∏onek jednowarstwowy walcowaty tworzà wysokie komórki o kszta∏cie nieregularnych gra-niastos∏upów. Ich jàdra znajdujà si´ w spodniej warstwie cytoplazmy, niewiele ponad b∏onà pod-stawnà. W jelicie cienkim komórki nab∏onka majà du˝à liczb´ cieniutkich wypustek cytoplazmatycz-nych zwanych mikrokosmkami.Wykonaj schematyczny rysunek opisanego powy˝ej nab∏onka. WyjaÊnij zwiàzek budowy nab∏onka z pe∏nionà funkcjà.

11. Szczepienia ochronne polegajà na podawaniu osobom zdrowym preparatów zawierajàcychos∏abione lub martwe patogeny, bàdê ich spreparowane toksyny. Dzi´ki temu nast´puje uodpornie-nie organizmu bez koniecznoÊci kontaktu z patogenem.Na podstawie powy˝szej informacji ustal, czy reakcja obronna organizmu na szczepionk´ jesttypu swoistego czy nieswoistego. Uzasadnij s∏usznoÊç swojego wyboru jednym argumentem.

12. Rycina przedstawia schemat szkieletu koƒczyny górnej prawej.Podaj nazwy koÊci oznaczonych literami X, Y i Z oraz okreÊl rol´koÊci oznaczonej literà Z.

X – ___________________________ Y – ___________________________

Z – ___________________________

4 pkt

2 pkt

3 pkt

Z

X

Y



13. Wykres przedstawia podstawowe zale˝noÊci cieplne u ró˝nych typów zwierzàt.Wybierz krzywà przedstawiajàcà za-le˝noÊci temperatury cia∏a cz∏owiekaod temperatury otoczenia i uzasad-nij swój wybór, podajàc jeden argu-ment.

Wstaw znak + obok dwóch zdaƒ prawid∏owo opisujàcych reakcj´ organizmu cz∏owieka nawzrost temperatury Êrodowiska.

14. Szkielet cz∏owieka sk∏ada si´ z oko∏o 206 koÊci.PodkreÊl cztery funkcje szkieletu.a) jest magazynem soli mineralnychb) jest narzàdem krwiotwórczymc) stanowi cz´Êç czynnà narzàdu ruchud) jest cz´Êcià biernà narzàdu ruchue) ochrania narzàdy wewn´trznef) transportuje produkty metabolizmu g) bierze udzia∏ w termoregulacji

15. Z poni˝szych okreÊleƒ wybierz w∏aÊciwe i podpisz wskazane na schemacie elementy koÊciudowej. Podaj, z jakiej tkanki kostnej – zbitej czygàbczastej – zbudowane sà trzony koÊci.trzon, nasada bli˝sza, chrzàstka stawowa, chrzàstkanasadowa, okostna

a Wzrasta poziom hormonów tarczycy.

b Spada poziom hormonów tarczycy.

c Rozszerzajà si´ skórne naczynia krwionoÊne.

d Zw´˝ajà si´ naczynia krwionoÊne skóry.

e Wyst´puje dr˝enie mi´Êni.

–––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––

a

c

b

tem

pera

tura

org

aniz

mu

temperatura otoczenia

obni˝enie temperatury podczas snu letniego(estywacji)

obni˝enie tempera-tury podczas snu zimowego(hibernacji)

3 pkt

2 pkt

3 pkt



16. Âlinianki wytwarzajà Êlin´, która w 99% sk∏ada si´ z wody orazmucyny, jonów, lizozymu i amylazy Êlinowej.Podaj nazw´ jednej ze wskazanych na rycinie Êlinianek orazprzedstaw rol´ sk∏adnika Êliny wybranego spoÊród podkre-Êlonych.

17. Rycina przedstawia budow´ plemnika.Podpisz wskazane elementy oraz wyka˝zwiàzek budowy plemnika z pe∏nionà funk-cjà, przytaczajàc dwa argumenty.

A – ———————————––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

B – ———————————––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

C – ———————————––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

17. Na rysunku przedstawiono niektóre narzàdy tworzàce drogi oddechowe.Podaj nazwy narzàdów oznaczonych na sche-macie literami a, b, c. Wymieƒ jednà funkcj´pe∏nionà przez narzàd a.

A – ———————————––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

B – ———————————––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

C – ———————————––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

A

B

C

A

B

C

b

a

c

2 pkt

4 pkt

2 pkt



19. Preparaty witaminowe za˝ywa si´ w celu poprawienia stanu zdrowia organizmu, jednak nad-u˝ywanie ich mo˝e wywo∏ywaç efekt odwrotny do zamierzonego. Witaminy i minera∏y przyjmowa-ne w zbyt du˝ych iloÊciach mogà si´ kumulowaç i zak∏ócaç prawid∏owà prac´ organizmu. Dotyczyto zw∏aszcza witamin rozpuszczalnych w t∏uszczach. Dobrze zbilansowana dieta zapewnia pokryciedziennego zapotrzebowania na witaminy.

(Na podstawie: Czarniewicz-Kamiƒska A. Witaminowy zawrót g∏owy. „Moda na Zdrowie” 12/2004)

Uzupe∏nij tabel´, wpisujàc nazwy dwóch wybranych awitaminoz.

Przedstaw i dwoma argumentami uzasadnij swojà opini´ na temat za˝ywania preparatówwitaminowych.

20. Przedstaw dane zawarte w tabeli w postaci wykresu liniowego.

Witamina Skutki przedawkowania Awitaminoza

A powi´kszenie wàtroby, nadmierna pobudliwoÊç,bóle g∏owy, os∏abienie, choroby skóry, uszkodzeniekoÊci, pogorszenie ostroÊci wzroku

C biegunki, kamica nerkowa

D bóle g∏owy, os∏abienie, zmniejszenie masy cia∏a,odk∏adanie wapnia w nerkach, mi´Êniach i p∏ucach,zmiany w sercu

Produktspo˝ywczy

Przybli˝one spo˝ycie jednego mieszkaƒca w poszczególnych latach (w kg/rok)

1950 1960 1970 1975 1980 1985 1990 1994

Mas∏o 5 5 6 7 8,5 8 7,5 4

T∏uszczeroÊlinne

6 6 6,5 7 7 8 8 12

3 pkt

4 pkt



Na podstawie powy˝szych danych okreÊl tendencj´ zmian w strukturze spo˝ycia mas∏a i t∏uszczów roÊlinnych oraz podaj jednà prawdopodobnà przyczyn´ tej tendencji.

21. Tabela przedstawia zawartoÊç DNA w jàdrach ró˝nych typów komórek cz∏owieka.

(Na podstawie: Gajewski W. Genetyka ogólna i molekularna. Warszawa 1980)

Przedstaw dane zawarte w tabeli w po-staci diagramu s∏upkowego oraz wyjaÊnijró˝nic´ w iloÊci DNA mi´dzy komórkà wà-trobowà a plemnikiem.

Wàtroba Erytrocyt

IloÊç DNA (10–12 g)

Typ komórki Âledziona Plemnik

2,56 02,54 1,26

3 pkt



22. SpoÊród 46 chromosomów znajdujàcych si´ w komórkach cz∏owieka p∏eç dziecka jest okreÊla-na przez pojedynczà par´ chromosomów – chromosomy p∏ci. Komórki somatyczne m´˝czyzn za-wierajà dwa ró˝ne chromosomy p∏ci X i Y, a komórki somatyczne kobiet – dwa chromosomy X.OkreÊl prawdopodobieƒstwo przyjÊcia na Êwiat córki w rodzinie majàcej dwóch synów. Od-powiedê uzasadnij odpowiednià krzy˝ówkà.

23. Uporzàdkuj przedstawione poni˝ej etapy tworzenia bakterii transgenicznej, wpisujàccyfry od 1 do 5, oraz wyjaÊnij, co to sà „lepkie koƒce”.

———— – transformacja komórki bakteryjnej

———— – ∏àczenie fragmentów DNA dawcy i DNA wektora majàcych lepkie koƒce

———— – namna˝anie zmienionych bakterii na odpowiednich po˝ywkach

———— – wnikanie wektora do komórki bakteryjnej

———— – ci´cie enzymem restrykcyjnym DNA dawcy i DNA wektora

24. Przyporzàdkuj nazw´ choroby genetycznej do jej charakterystyki. WÊród wymienionychchorób podkreÊl dwie sprz´˝one z p∏cià.A – anemia sierpowataB – alkaptonuria C – hemofiliaD – albinizm E – plàsawica HuntingtonaF – daltonizm

4 pkt

2 pkt

3 pkt



———— – w skórze, w∏osach i t´czówce oka melanina niemal nie wyst´puje

———— – choroba spowodowana mutacjà w genie kodujàcym jeden z ∏aƒcuchów hemoglobiny;krwinki czerwone zmieniajà kszta∏t i majà tendencj´ do rozpadania; osobniki heterozygo-tyczne sà odporne na zaka˝enie malarià

———— – choroba wywo∏ana przez dominujàcy gen autosomalny; objawia si´ w wieku 35–45 lat za-burzeniami w funkcjonowaniu uk∏adu nerwowego, drgawkami g∏owy, ràk i nóg

25. Z dwóch nici DNA tylko pasmo matrycowe zawiera informacj´, drugie – pasmo kodujàce – niezawiera ˝adnej instrukcji i pe∏ni rol´ stabilizujàcà.Do podanego fragmentu pasma matrycowego dopisz brakujàcà komplementarnà niç orazsekwencj´ mRNA.Pasmo matrycowe DNA: T G A C T A G A A C T T G G G A T C

Pasmo kodujàce DNA: ——————————————————————

mRNA: ——————————————————————

26. Klonowanie to inaczej tworzenie identycznych kopii orygina∏u. Klonowanie organizmów wy˝-szych mo˝na przeprowadzaç na dwa sposoby. Pierwszy polega na wykorzystaniu komórek zarod-ka, zanim zdà˝à si´ zró˝nicowaç – to tak zwane klonowanie poziome. Drugi sposób – klonowaniepionowe – rozpoczyna si´ od pobrania z organizmu dawcy dojrza∏ej komórki, a nast´pnie sk∏onie-nia jej g∏odem do reaktywacji uÊpionych genów. Nast´pnie z komórki jajowej biorcy usuwa si´ jà-dro komórkowe i zast´puje przygotowanym wczeÊniej jàdrem dawcy. Jajo mo˝na zmusiç do roz-woju za pomocà impulsu elektrycznego, a nast´pnie implantowaç matce zast´pczej. Nie jest tojednak ∏atwe. Owc´ Dolly uda∏o si´ sklonowaç w 277 próbie. Korzystajàc z powy˝szego tekstu, narysuj schemat przedstawiajàcy etapy klonowania pio-nowego.

2 pkt

2 pkt



27. Wska˝ dwa zdania zawierajàce b∏´dne informacje i uzasadnij swój wybór.a) Jedna z p´tli tRNA zawiera sekwencj´ trzech nukleotydów zwanà antykodonem.b) Chromosomy homologiczne w procesie mitozy tworzà pary, mi´dzy którymi mo˝e zachodziçzjawisko crossing-over.c) Pierwsze prawo Mendla zwane jest prawem niezale˝nej segregacji alleli.d) Zwijanie j´zyka w tràbk´ i ciemna barwa oczu sà cechami dominujàcymi u cz∏owieka.e) Proporcje fenotypów w pokoleniu F2 w stosunku 3:1 Êwiadczà o wyst´powaniu dominacji zupe∏nej.

28. Potencjalnie dziedziczne zmiany materia∏u genetycznego nazywamy mutacjami. Mutacje mo-gà zachodziç samorzutnie lub pod wp∏ywem mutagenów. Mogà dotyczyç genu, chromosomu lubgenomu. WyjaÊnij, na czym polega mutacja chromosomowa przedstawiona na schemacie i wymieƒtrzy mutageny.

29. Rysunek przedstawia sposób upakowania DNA w chromosomie.Opisz rysunek, u˝ywajàc nast´pujàcych poj´ç: DNA, bia∏ka histonowe, niç chromatynowa,chromatyda.

B I O L O G I C Z N Y

B I O L O G I C Z N Y

4 pkt

3 pkt

2 pkt



30. Informacja biologiczna jest zapisana w czàsteczce DNA w postaci sekwencji zasad. Sposób wy-korzystania informacji okreÊlany terminem „g∏ówny dogmat”, zaproponowany po raz pierwszyprzez Francisa Cricka, polega na jej przep∏ywie od DNA do RNA i dalej do bia∏ka tylko w jednym kie-runku. Wyjàtek od tej regu∏y stwierdzono u retrowirusów.

1 2DNA RNA bia∏ko

3Podaj nazwy dwóch procesów spoÊród oznaczonych cyframi 1, 2 i 3.

31. Schemat przedstawia dziedziczenie grup krwiw pewnej rodzinie. Ustal genotyp dziadków, matki i wnuczàt.

32. Wska˝ dwa podpunkty, w których przedstawiono cechy anatomiczne swoiste dla cz∏o-wieka. a) udzia∏ przepony w wentylacji pćherzykowatych p∏uc b) koƒczyny pićiopalczaste z przeciwstawnym kciukiem i p∏askimi paznokciamic) wygićia przednio-tylne kr´gos∏upa (lordozy i kifozy)d) silnie rozwini´ty mózg wykazujàcy podzia∏ funkcjonalny obu pó∏kule) porozumiewanie si´ za pomocà mowy artyku∏owanej – przekazywanie poj´ç abstrakcyjnychf) wykszta∏canie si´ w rozwoju zarodkowym ∏o˝yska typu omoczniowego

33. Czàsteczki RNA sà syntetyzowane przez enzymy zwane polimerazami RNA, które jako matrycewykorzystujà DNA. Dwie nici helisy DNA sà nazywane odpowiednio nicià matrycowà i nicià niema-trycowà lub kodujàcà, sensownà. RNA powstaje na nici matrycowej i ma sekwencj´ niematrycowejnici DNA.

DNA 3’ G-C-C-A-T-T-T-C-G-A-A-T 5’ niç X5’ C-G-G-T-A-A-A-G-C-T-T-A 3’ niç Y

RNA 5’ C-G-G-U-A-A-A-G-C-U-U-A 3’

Wska˝ niç matrycowà i podaj liczb´ kodowanych przez nià aminokwasów.

IAi IBi

A

B AB

0 A 0

A, B, 0, AB – grupy krwi

1 pkt

3 pkt

2 pkt

2 pkt



34. Za ∏ysienie rozpoczynajàce si´ od utraty w∏osów na czubku g∏owy odpowiada pojedynczy geno dwóch allelach: B i b. Osoby b´dàce homozygotami BB ∏ysiejà przedwczeÊnie, a b´dàce homo-zygotami bb nie ∏ysiejà. Fenotyp osób heterozygotycznych Bb ró˝ni si´ w zale˝noÊci od p∏ci – m´˝-czyêni ∏ysiejà, a kobiety nie, zale˝nie od wp∏ywu hormonów.Na podstawie powy˝szej informacji sporzàdê tabel´ dotyczàcà ekspresji genów ∏ysieniau kobiet i u m´˝czyzn.

Ustal dwa prawdopodobne genotypy rodziców ∏ysego m´˝czyzny i jego siostry o normal-nych w∏osach.

35. Kod genetyczny opisuje, w jaki sposób sekwencja zasad kwasu nukleinowego zostanie prze-kszta∏cona w sekwencj´ aminokwasów podczas biosyntezy bia∏ka. Po∏àcz wybrane cechy kodu z ich krótkim wyjaÊnieniem, wpisujàc odpowiednie literyw kratki paska odpowiedzi.A – trójkowyB – niezachodzàcyC – bezprzecinkowyD – jednoznacznyE – kolinearny F – zdegenerowany (nadmiarowy)

1 – jeden aminokwas mo˝e byç kodowany przez kilka trójek2 – dana trójka nukleotydów koduje tylko jeden rodzaj aminokwasu3 – aminokwasy sà kodowane przez triplety zasad zwane kodonami4 – kodony u∏o˝one sà liniowo

WyjaÊnij, na czym polega uniwersalnoÊç kodu genetycznego.

1 2 3 4

3 pkt

2 pkt



36. Ustal, co nale˝y wpisaç w rubrykach oznaczonych literami A, B, C.

A – –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

B – –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

C – ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

37. Biotechnologia umo˝liwia Êwiadome wykorzystanie potencja∏u biologicznego ˝ywych organi-zmów do przemys∏owej produkcji dóbr po˝àdanych przez cz∏owieka.Nowoczesna biotechnologia rozwija si´, korzystajàc z odkryç wielu nauk biologicznych i najnow-szych osiàgni´ç techniki.Uzasadnij twierdzenie, ˝e biotechnologia jest jednà z najstarszych ga∏´zi gospodarki i na-dziejà XXI wieku. Podaj dwa argumenty.

38. Âlepot´ na barwy (daltonizm) wywo∏uje allel recesywny cb le˝àcy na chromosomie X. Normal-ny allel dominujàcy oznaczany jest jako CB. Allel cb jest stosunkowo rzadko spotykany w popula-cji, wyst´puje raz na oko∏o 40 m´˝czyzn. Objawy daltonizmu u kobiet zdarzajà si´ ze znaczniemniejszà cz´stoÊcià, mianowicie w oko∏o jednym przypadku na 1600 kobiet. Oblicz prawdopodobieƒstwo urodzenia si´ dzieci dotkni´tych daltonizmem w potomstwiem´˝czyzny daltonisty i kobiety nosicielki. Rozwiàzanie zilustruj kwadratem Punnetta.

Nazwa choroby Defekt/objawy Sposób dziedziczenia

Bzaburzenia w wydzielaniubarwnika skóry, oczu itd.

recesywna autosomalna

Choroba Huntingtona zaburzenia ruchu, ot´pienie A

Hemofilia C recesywna sprz´˝ona z p∏cià

2 pkt

2 pkt

3 pkt



39. Homo erectus w porównaniu z wczeÊniejszymi formami ludzkimi mia∏ wi´kszy mózg, by∏ znacz-nie bardziej ruchliwy, polowa∏ w grupach na grubego zwierza, a wi´kszoÊç jego po˝ywienia stano-wi∏o mi´so. Mieszka∏ w naturalnych jaskiniach, ale potrafi∏ te˝ budowaç lekkie sza∏asy. Udoskonali∏kamienne narz´dzia. Jego najwi´kszym osiàgni´ciem by∏a umiej´tnoÊç wykorzystywania ognia.WyjaÊnij, podajàc dwa przyk∏ady, jakie korzyÊci odniós∏ cz∏owiek wyprostowany dzi´kiumiej´tnoÊci pos∏ugiwania si´ ogniem.

40. Schemat przedstawia par´ chromosomów homologicznych. Opisz go, u˝ywajàc poni˝szych poj´ç.1 – satelita2 – centromer3 – allele jednego genu4 – stan heterozygotyczny5 – stan homozygotyczny

WyjaÊnij, co to sà chromosomy homologiczne.

41. Uzupe∏nij tabel´, dopisujàc przyczyn´ bàdê skutek zjawiska.

A

B B

a

E

g g

e

Przyczyna Skutek

A spadek st´˝enia o∏owiu w powietrzu wzd∏u˝autostrady

B spalanie paliw zawierajàcych siark´

C spadek liczebnoÊci i ró˝norodnoÊci p∏azów

2 pkt

3 pkt

3 pkt



42. Rycina przedstawia piramidy wiekowo-p∏ciowe charakterystyczne dla ró˝nych populacji.

Wska˝ piramid´ charakterystycznà dla populacji rozwijajàcej si´ i uzasadnij swój wybór, po-dajàc jeden argument.

43. Przedstaw ∏aƒcuch spasania, którego jednym z ogniw jest lis, oraz okreÊl poziom troficz-ny, do którego lis nale˝y.WyjaÊnij, dlaczego w naturalnych biocenozach prawie nigdy nie funkcjonujà pojedyncze ∏aƒ-cuchy troficzne, lecz sieci zale˝noÊci pokarmowych.

44. Stosunki mi´dzy populacjami mogà byç przyjazne, wrogie lub oboj´tne. SpoÊród takich oddzia-∏ywaƒ wymieniç mo˝na m.in.: a) komensalizm, b) mutualizm, c) protokooperacj´, d) amensalizm, e)neutralizm.Dobierz nazwy oddzia∏ywaƒ mi´dzypopulacyjnych do przedstawionych poni˝ej ich charak-terystyk, wpisujàc w wyznaczone miejsca odpowiednie litery.

———— – konieczne wspó∏˝ycie dwóch populacji oparte na obustronnej korzyÊci

———— – osobniki jednej populacji szkodzà osobnikom innej populacji, same nie czerpiàc z tegobezpoÊredniej korzyÊci

———— – jedna populacja odnosi korzyÊci, a druga pozostaje oboj´tna

klas

y w

ieko

we

stare

samice

A B C

doros∏e

m∏ode

samce

2 pkt

5 pkt

2 pkt



45. Parki narodowe stanowià najwy˝szà form´ ochrony przyrody. Nadrz´dnym celem parku narodo-wego jest poznanie i zachowanie ca∏oÊci systemów przyrodniczych danego terenu wraz z warunka-mi ich funkcjonowania oraz odtwarzanie zniekszta∏conych i zanik∏ych ogniw rodzimej przyrody. Cz´Êçpowierzchni parków narodowych stanowià rezerwaty Êcis∏e. Na pozosta∏ych terenach prowadzone sàzabiegi gospodarcze, rozwija si´ ruch turystyczny, dzia∏ajà pracownie naukowe i muzea.Podaj nazwy dwóch innych form ochrony przyrody. Podajàc dwa argumenty, uzasadnijwy˝szoÊç parków narodowych nad innymi formami ochrony przyrody.

46. Wykres ilustruje zakres tole-rancji ekologicznej wzgl´demtemperatury wybranej grupy or-ganizmów.Podaj optimum termiczne dla˝ó∏wia s∏oniowego i wyjaÊnij,dlaczego zaliczamy go do steno-biontów.

47. WÊród wymienionych poni˝ej zjawisk podkreÊl dwa majàce pozytywny wp∏yw na stanÊrodowiska.a) recesja w przemyÊle wydobywczo-surowcowym oraz w rolnictwieb) bezrobocie na wsiach prowadzàce do nasilenia si´ k∏usownictwa i zbieractwac) po∏o˝enie znacznego nacisku na edukacj´ ekologicznà w szko∏ach i w mediachd) wyznaczanie tras autostrad wiodàcych przez tereny obiektów chronionyche) cz´ste traktowanie dzia∏aczy ochroniarskich jako „dziwaków” niezdajàcych sobie sprawy z re-aliów ekonomicznych

–5 0 +5 +10 +15 +20 +25 +30 +35 +40 +45 +50 +55 +60 +65 +70 +75 +80

eko

log

iczn

y w

skaê

nik

„sam

op

ocz

uci

a“

Trematomnus cz∏owiek ˝ó∏w Triops

eurybiont

oligostenobiont stenobiont polistenobiont

x – wartoÊç czynnika Êrodowiskowego y – ekologiczny wskaênik „samopoczucia”, np. wzrost, prze˝ywalnoÊç, liczebnoÊç

y

3 pkt

2 pkt

2 pkt



48. Wiciowce Devescovina ˝yjà w przewodzie pokarmowym termitów. Termity stwarzajà wiciow-com Êrodowisko ˝ycia i dostarczajà po˝ywienia. Wiciowce zaÊ trawià celuloz´ zawartà w pokarmietermitów, przez co umo˝liwiajà im jej przyswajanie. Podaj nazw´ opisanego typu zale˝noÊci mi´dzy populacjami oraz narysuj schemat przed-stawiajàcy zasady wspó∏˝ycia mi´dzy populacjami termitów i wiciowców.

49. Rycina przedstawia schemat powstawania dziury ozonowej.

Zanalizuj schemat i podaj dwa przyk∏ady dzia∏aƒ cz∏owieka prowadzàce do powstawaniadziury ozonowej. Pos∏ugujàc si´ jednym argumentem, uzasadnij, dlaczego nale˝y przeciw-dzia∏aç niszczeniu warstwy ozonowej.

ZIEMIA

promieniowanie

warstwa ozonowa

O3

O3O3O2

O2O2O2

O3O2

NO2

NO2NO2freony

O3NO2freony

freony

2 pkt

3 pkt



50. Wska˝ dwa b∏´dne stwierdzenia i uzasadnij swój wybór.a) W biocenozie mo˝na wyró˝niç cz´Êç samo˝ywnà – fitocenoz´ oraz cudzo˝ywnà – zoocenoz´.b) Wzrost zag´szczenia populacji prowadzi do nasilenia si´ konkurencji wewnàtrzgatunkowej.c) Opór Êrodowiska maleje w miar´ wzrostu liczebnoÊci populacji.d) W populacjach rozwijajàcych si´ najwi´cej jest osobników m∏odych.e) Rozmieszczenie równomierne jest charakterystyczne dla organizmów ˝yjàcych w ∏awicach.

51. Sukcesja ekologiczna to kierunkowe zmiany zachodzàce w ekosystemie i stopniowo przekszta∏-cajàce go w inny.Uporzàdkuj etapy sukcesji jeziora, wpisujàc w odpowiednie miejsca cyfry od 1 do 7.

———— – podmok∏y las

———— – poszerzanie si´ pasa roÊlinnoÊci przybrze˝nej

———— – przekszta∏cenie si´ jeziora w torfowisko

———— – zarastanie powierzchni trawami, turzycami, krzewami i drzewami

———— – zmniejszanie si´ powierzchni lustra wody

———— – przekszta∏cenie si´ jeziora w bagno

———— – odk∏adanie si´ na dnie jeziora coraz grubszych warstw osadów

Podaj nazw´ ostatecznego trwa∏ego stadium ekosystemu. WyjaÊnij, na czym polega sukcesja pierwotna, i podaj jej przyk∏ad.

52. Dobierz poj´cia do ich definicji, wpisujàc w wyznaczone miejsca odpowiednie litery.Uzupe∏nij jednà wybranà definicj´, podajàc przyk∏ad.A – introdukcjaB – synantropC – hibernacja D – estywacja E – fotoperiodyzm

———— – organizm ˝yjàcy w miejscach zamieszkanych przez ludzi lub w Êrodowiskach znacznie zmie-nionych przez cz∏owieka

———— – zwolnienie procesów ˝yciowych w okresie zimowym, sen zimowy

———— – wprowadzenie przedstawicieli okreÊlonego gatunku na tereny nieobj´te wczeÊniej are-a∏em jego wyst´powania

3 pkt

3 pkt

2 pkt



53. Rycina przedstawia schemat powstawania kwaÊnych deszczy.

Zanalizuj schemat i podaj dwa przyk∏ady dzia∏aƒ cz∏owieka prowadzàce do powstawaniakwaÊnych deszczy. Pos∏ugujàc si´ jednym argumentem, wyjaÊnij, dlaczego drzewa iglastesà szczególnie wra˝liwe na kwaÊne deszcze.

54. Schemat przedstawia zale˝noÊci mi´dzy populacjami wyst´pujàcymi w jednym siedlisku.

OkreÊl skutki pokrywania si´ nisz ekologicznych populacji A i B.WyjaÊnij, dlaczego w jednym siedlisku mogà wyst´powaç ró˝ne populacje.

3 pkt

3 pkt

NO2 SO2w atmosferze

AB

C

D

siedlisko

A, B, C, D – nisze ekologiczne populacji A, B, C, D



55. Miejskie wysypisko Êmieci szpeci krajobraz i stwa-rza wiele niedogodnoÊci dla najbli˝szej okolicy, jestjednak koniecznoÊcià. Wska˝ grup´ odpadów, które stanowià w Polscenajwi´kszy odsetek Êmieci. Zaproponuj i opiszkrótko dwa sposoby zmniejszania iloÊci Êmiecimo˝liwe do realizacji w gospodarstwach domo-wych.

56. Po∏àcz definicje poziomów troficznych z poj´ciami, wpisujàc odpowiednie litery w krat-ki paska odpowiedzi.1 – organizmy wytwarzajàce z∏o˝one substancje organiczne z prostych zwiàzków nieorganicznych2 – organizmy rozk∏adajàce szczàtki roÊlinne i zwierz´ce do prostych zwiàzków nieorganicznych3 – organizmy od˝ywiajàce si´ ˝ywà substancjà organicznà

A – paso˝ytyB – producenciC – konsumenci D – roÊlinyE – reducenci F – detrytusofagi

57. Uczniowie pewnej szko∏y podzielili miasto na sektory, a nast´pnie w ka˝dym sektorze przepro-wadzili inwentaryzacj´ porostów. Na planie miasta, przy pomocy ustalonych znaków, zaznaczylimiejsca znalezienia porostów zaliczanych do ró˝nych grup skali porostowej. Na obrze˝ach miastastwierdzili wyst´powanie form listkowatych oraz ∏useczkowatych. Na skwerach przewa˝a∏y porostyskorupiaste, ÊciÊle przylegajàce do kory drzew. W centrum miasta odnotowali nieliczne rosnàcena tynku i betonie ma∏e plechy misecznicy pospolitej. OkreÊl cel obserwacji uczniów oraz zaproponuj sposób prezentacji wyników badaƒ.

1 2 3

odpadyorganiczne(38%)

szk∏o (11,5%)

tworzywosztuczne(10%)

papier,tektura(9,5%)

metal (8%)

tekstylia (3,5%)

inne (19,5%)

3 pkt

1 pkt

2 pkt



58. OkreÊl poziomy troficzne:a) turkucia podjadka b) dzi´cio∏a c) sosny

WyjaÊnij, dlaczego w naturalnych biocenozach prawie nigdy nie wyst´pujà pojedyncze ∏aƒ-cuchy, lecz sieci zale˝noÊci pokarmowych.

59. Wska˝ dwa b∏´dne stwierdzenia i uzasadnij swój wybór. a) Melioracja polega na nawadnianiu pól i ∏àk. b) Segregacja Êmieci polega na sortowaniu i rozdzielaniu odpadów do oddzielnych, przeznaczo-nych do tego celu, pojemników.c) Rekultywacja to odtworzenie wartoÊci biologicznej zdegradowanych terenów.d) Recykling polega na wykorzystywaniu surowców wtórnych.e) Introdukcja to ponowne wprowadzenie gatunku, który na danym terenie wyginà∏.

Podaj, które z wymienionych poj´ç dotyczà zabiegów negatywnie wp∏ywajàcych na Êrodo-wisko przyrodnicze.

60. Tabela przedstawia zmiany emisji dwutlenku w´gla w latach 1988–1995 w stosunku do PKB (w % w stosunku do 1988 r.).

(PKB – produkt krajowy brutto)

(Na podstawie: Agenda 21. Sprawozdanie z realizacji w latach 1992–1996. Rzeczpospolita Polska.Warszawa 1997)

gał´zie

pieƒ

korzenie

kozulka sosnowa(chrzàszcz)

kora drewno kambium

turkuç podjadek

r´bacz szary(chrzàszcz)

kr´togłów

wykarczak sosnowykorowiec sosnowy

(pluskwiak)

dzik

dzi´cioł

choinek szary(chrzàszcz)

zwójka sosnowa(motyl)

pajàk sieciowy

sikorka

igły pàkisosna

Rok 1988 1990 1991 1992 1993 1994 1995

Emisja CO2 100 81,2 82,0 76,7 78,6 73,6 69,8

2 pkt

3 pkt

4 pkt



Na podstawie danych z tabeli wykonaj wykres liniowy zmian emisji dwutlenku w´gla w la-tach 1988–1995.

OkreÊl tendencje zmian emisji CO2 oraz wska˝ prawdopodobnà przyczyn´ tych zmian.

Biologia. Poziom podstawowy

Documents

Transcript of Biologia. Poziom podstawowy