KATALOG WYSTAWY MARZEC 2005

BIBLIOTEKA GŁÓWNAAKADEMII IM. JANA DŁUGOSZA W CZĘSTOCHOWIE

BIBLIOTEKA GŁÓWNAAKADEMII IM. JANA DŁUGOSZA W CZĘSTOCHOWIE

Najpierw była dziwna roślina z rodziny półtrawiastych, którą starożytni Egipcjanie nazwali papirusem i wytwarzali z grubych,kilkumetrowych łodyg długie zwoje, tworząc jedną z pierwszych form książki. W Chinach, aby utrwalić myśl ludzką, wykorzystywano kości zwierząt, skorupę żółwia, laski bambusowe, drewniane deski, jedwab. Między dwiema wielkimi rzekami, Eufratem a Tygrysem, przy zastosowaniu pisma klinowego powstawały książki na tabliczkach glinianych. W Pergamonie nauczono się wyprawiać skóry owcze, cielęce i kozie, którez łatwością dawały się zapisywać. W Indiach posługiwano się wysuszonymi liśćmi palmowymi. W starożytnej Grecji, zanim pojawiły się papirusy egipskie, sięgnięto po korę, by, nakłuwając ją igłą, zapisywać dzieje (słowo liber w języku łacińskim oznaczało pierwotnie korę). Zapewne nie są to wszystkie materie, które wykorzystywano, aby mogła powstać książka w swojej pierwotnej formie zanim, oczywiście, nie pojawił się papier. Technologię wytwarzania papieru opracowałw roku 105 n.e. Chińczyk T'sai Lun. Produkcja papieru była jedną z najdłużej chronionych

W poszukiwaniu materii książki

Velislai Biblia Picta [przedruk oryginału z około XIV wieku]

3

tajemnic, bo dopiero w VIII wieku pozostała część świata dowiedziała się, jak powstaje papier. Można by dalej, posuwając się chronologicznie, krok po kroku, wyszczególnić wszystkie kolejne etapy w rozwoju książki, przywołać atmosferę średniowiecznych klasztorów, gdzie w specjalnie wydzielonym pomieszczeniu - skryptorium - mnisi ręcznie przepisywali uczone księgi. Życie niektórych zakonników przeliczało się wtedy na liczbę skopiowanych ksiąg. Każdy element pracy nad książką wykonywał inny zakonnik. Pierwszy był kaligraf czyli autor dzieła, potem rubrykator, iluminator i miniaturzysta, którzy dekorowali księgi. Nie wolno zapomnieć jeszcze o ligatorach- mnichach, którzy zajmowali się oprawą ksiąg. Każda czynność wykonywana przez zakonników opierała się na innej materii. Średniowieczne manuskrypty zdają się najpełniej uświadamiać, jak złożona jest substancja książki. A może to wynalazek druku w XV wieku przez złotnika Jana Gutenberga, który pozwolił

zadomowić się zdobyczom humanizmu renesansowego w Europie, zdołał spoić w jeden przedmiot różnorodne materie? Pierwsze drukarskie dzieło Gutenberga, dwutomową Biblię łacińską, składającą się z 1286 stron, da się nawet przeliczyć na ilość czcionek potrzebnych do jej wykonania. Każdą stronicę ułożono z 2620 ruchomych znaków. Mistrz Gutenberg wrazz sześcioma czeladnikami pracowali nad Biblią trzy lata, wydrukowali ją w nakładzie dwustu egzem- plarzy, a kosztowała pięćdzie- siąt guldenów. Nie ma chyba potrzeby przypominać, jak prze- mienił się świat za sprawą ruchomych, metalowych czcionek wykonanych ze stopu ołowiu, antymonu i cyny. Średniowiecznych mnichów zastąpili rzemieślnicy. Wraz z rozwojem drukarstwa udoskonalały się również inne dziedziny związane z edytorstwem książki: iluminatorstwo, operujące coraz to nowszymi technikami graficznymi (drzeworyt, miedzioryt, akwaforta, staloryt); typografia, zmieniająca się wraz z kierunkami panującymi

Behem B.: Codex Picturatus Hermann L.O.: Maslographia

54

w sztuce. Ustaliła się terminologia fachowa, nazywająca i definiująca każdy etap wytwarzania książki.Swoje piętno na materialnej formie książki odciska również technika, która stwarza możliwości jej powielania w coraz większych nakładach. W 1800 r. lord Karol Stanhope skonstruował pierwszą żelazną prasę dru-kar- ską, która zastą- piła dre-wnia- ną prasę Gu- tenberga.W XIX wieku rozpo- czyna się okres zdobywania czy- telnika masowego, który nieprzerwanie trwa do dnia dzisiejszego. Pojawiają się kolejne sukcesy oraz rekordy w szybkości i ilości wydrukowanych stron. W Ameryce Północnej powstała maszyna zecerska, która potrafiła w ciągu godziny złożyć pięć tysięcy znaków. Tak utrwalona myśl ludzka mogła

i zmieniała świat na skalę, której zapewne nikt nawet nie był w stanie przewidzieć, gdy powstawało pismo. Ale czy rzeczywiście materia książki wypełniła się jedynie znaczeniem treści utrwalonej i powielonej dzięki osiągnięciom techniki? To swoiste nasycenie się książką (oczywiście na skalę XIX - wieczną) spowo-dowało coś, co można nazwać „sma- kowa-niem” książki. Drogę ku książce artysty-cznej uwolnio-nej często od celów społecznych, dydaktycznych, utylitarnych wskazuje materia. I rzecz paradoksalna, książka, która tyle zyskała na technicznym powielaniu, staje się również elementem, który ma chronić człowieka przed „światem wysokiego nakładu”. Już angielski poeta mistyczny William Blake

Bednarczyk A.: Świątynia KamieniaPrzypkowski J.: Ad aequinochium autumuale

76

(1757-1828) odrzuca wszelkie zdobycze techniczne i wydaje własne utwory na wzór średniowiecznych rękopisów. Projektuje każdą stronicę swoich utworów, wykonuje ilustracje i ozdoby, które koloruje i trawi według własnej metody. Działalność grupy prerafaelitów skupiających malarzy, m.in. Williama Morrisa, Edwarda Burne-Jones'a, D. G. Rosettiego, była świadomym sprzeciwem wobec osiągnięć prasy rotacyjnej. Z inspiracji tej grupy powstawały najznakomitsze drukarnie angielskie (np. Kelmscott Press), w których wydawano książki wytworne, w małych nakładach. Poszukiwano nowych typów czcionek, wykorzystywano papier ręcznie czerpany, sięgano do rozwiązań typograficznych z minionych epok,

Grzegorz Nita, Samotna droga

Julia Promnik, Wiersze

Łukasz Kasperczyk, Pachnidło

98

głównie renesansowych. Polscy artyści również stworzyli książkę wytworną. Jednymz prekursorów takiej działalności był Stanisław Wyspiański, który opracowywał graficznie wydania swoich utworów. I, jak zauważają badacze książki, stworzył własny, nowoczesny styl typograficzny, oparty na polskich motywach ludowych. Stanisław Lam, jedenz największych polskich drukarzyi wydawców XX wieku, stwierdza: „Książka wytworna bowiem nie polega na ilustracjach, ani ozdobach, na nadzwyczajnej oryginalności i wprowadzaniu do

Agnieszka Siemińska, Kartoteka

Patrycja Ryl, Książka wyciągniętaz ogniska

Emil Szymański, Powstanie Warszawskie

Michał Sałata, Metal

1110

w posługiwaniu się tworzywem artystycznym, którym w tym wypadku jest biała przestrzeń papieru i czarna czcionka. Podstawą zaś dzieła tak tworzonego ma być zawsze jego osnowa. Drukarz, idąc za nicią przewodnią, rzuconą mu przez autora, sam wchodzi w ten

niej rzeczy niezwykłych. Wszelka ekscentryczność ma być jej obca, nagromadzenie zaś ornamentów i rysunków raczej może odebrać jej piętno wykwitu, niźli go nadać. Wytworność to właśnie spokój i umiar, jaki uzyskuje się środkami prostymi, to owa świadomość i pewność

Iwona Tarkowska, Motyle Aneta Pietrzyk, Pamiętnik dzieciństwa

Marta Nowakowska, Mea culpa Ryszard Czop, Liternictwo

1312

labirynt sztuki, gdzie na każdym kroku czeka go niespodzianka, a będąc swemu przewodnikowi powolny, wstępować będziew jego ślady. Książka, wspólną pracą powołana do życia, nabierze swoistego

charakteru, nie powtarzającego się nigdy. (Stanisław Lam, „Książka wytworna. Rzecz o estetyce druku”, Warszawa 1922, s. 41)

Typografowie - artyści (warto wymienić choć kilka nazwisk: Adam Półtawski, Jan

Marta Powązka, Brzoza Dorota Markiewicz, Pająk Michał Urbańczyk, Wędrówki po lesie Anna Puczyńska, Igły i szpilki

1514

Kuglin, Samuel Tyszkiewicz, Anatol Girs, Stanisław Gliwa)

z pewnością po mistrzowsku operowali materią ksią- żk i .

Każde wydane przez n i c h dzieło zmusza do re f leks j i

nad istotą ksią- żki. Ale na-wet im nie u- dało się w pełni

zapanować czy może zawła-d n ą ć materią książki, ma-

ter ią rozumianą nie tylko ja-k o „przybory potrzebne do

wydania książki”. Bo materię tę tworzy również człowiek,

Sylwia Perczak, Kruche marzenia

Małgorzata Okrzesik, Porcelana

1716

który bierze książkę do

ręki i na swój indywi-dualny sposób niejako ją formuje. Dlatego używa-my określeń, których na próżno szukać w „En-

cyklopedii wiedzy o książce”. Natalia Majchrzak, Dziesięciu Murzynków

1918

Mamy swoje ulubione książki, ba, nawet książki życia, książki ukochane, sentymentalne książki dzieciństwa oraz książki, których nigdy nie udało nam się przeczytać do końca. Materia książki zdaje się „nasiąkać” zupełnie nieprawdo-podobnymi cechami: zapachem biblioteki

Magdalena Śliwa, Rentgen

Katarzyna Podsiedlik, Szkicownik Dagmara Opelt, Śpiąca Królewna

Łukasz Szewczyk, The land of shadows Bożena Mszyca, Chłopi

2120

lub mieszkania ludzi, którzy ją posiadali, czyimiś komentarzem pisanym w czas ie lektury ołówkiem na marginesie . Każda książka, jak wiele innych przedmiotów, posiada indywidualną historię zapisywaną we własnej materii,

Anna Stach, Graffiti

Monika Pluskota, Przygody pluszowego misia

Agnieszka Niemczyk, Frank Zappa

Anna Chochlińska, Kolorowe litery

2322

a tak często jest ona lekceważona przez „ n i e u w a ż n e g o ” czyte ln ika , który p r a g n i e j e d y n i e dowiedzieć się (i to w miarę szybko) czy zginie jego ukochany b o h a t e r , a l b o sprawdzić, jak działa u k ł a d n e r w o w y

Jacek Łydżba, Przewodnikpo Krakowie

Jacek Łydżba, Książka nieistniejąca

Małgorzata Słaboń, Pamiętnik

Artur Gierlich, Zapiski

2524

człowieka. I d l a t e g o m u s i a ł a p o w s t a ć k s i ą ż k a a r t y s t y -czna, która c h w i l a m i zaprzecza

Agnieszka Półrola: projekt okładki, Litera w malarstwie

Agata Żmudzińska: ilustracja, Złota różdżka

Agnieszka Żmudzińska: ilustracja,Kaczka Dziwaczka

Agnieszka Żmudzińska: ilustracja, Wrota raju

2726

f u n d a m e n t a -

lnym funkcjom

k s i ą ż k i , a l e

p r z e d e

w s z y s t k i m

z a p r a s z a d o 2928

Przykłady publikacji wydawnictwa Graffiti, projekt Szymon Parafiniak

3130

Publikacje ze zbiorów Biblioteki Głównej Akademii Jana Długoszawykorzystane przy opracowaniu wystawy

Apokalipsa. Tł. z gr. Czesław Miłosz. Il. Jan Lebenstein. Paryż 1986Arct Z.: Dziwne historie książki. Wrocław 1969Bajdor A., Natuniewicz H.: Pan Tadeusz w ilustracjach. Gdańsk 1984Banach A.: O ilustracji. Kraków 1950Bednarczyk A.: Świątynia kamienia. Kraków 1995 [oprawa kamienna]Behem B.: Codex Picturatus. Warszawa : Kraków 1989 [przedruk rękopisuz 1505 roku] Bieńkowska B.: Staropolski świat książek. Wrocław 1976Bieńkowska B., Chamerska H.: Tysiąc lat książki i bibliotek w Polsce.Wrocław 1992Bieńkowska B., Chamerska H.: Zarys dziejów książki. Warszawa 1987Böhme J.: Jakuba Bohmego objawienia dotyczące Boga, nicości i natury,także duszy ludzkiej i człowieczego ciała. Łódź 1993Brzeziński Z.: Bibliografia i rysunki na podstawie „Zbigniew Brzeziński prace drukiem". Projekt i oprac. Jadwiga, Janusz, Paweł Tryzno. Łódź 1993Chojecka E.: Ilustracja polskiej książki drukowanej XVI i XVII w.Warszawa 1980Codex Aureus Gnesnensis. Warszawa 1988 [przedruk oryginałuz ok. 1086 roku]Codex Vysehradensis. Praga 1970 [przedruk oryginału z ok. 1085 roku]Cybulski R.: Książka współczesna. Warszawa 1986Czerniatowicz J.: Książka grecka średniowieczna i renesansowa.Wrocław 1976Dahl S.: Dzieje książki. Wrocław 1965Daszewski W.: 18 ilustracji do „Lalki” B. Prusa. Warszawa 1956Dawna książka i kultura : materiały z międzynarodowej sesji naukowejz okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce. Pod red. Stanisława Grzeszczuka i Alodii Kaweckiej-Gryczowej. Wrocław 1975Drabczyński M., Galewski T., Trzaska F.: Od rękopisu do książki.Warszawa 1958Encyklopedia wiedzy o książce. Wrocław 1971Fabiański M.: Miniatury z kodeksu Baltazara Behema. Kraków 2000 Grycz J., Gryczowa A.: Historia książki i bibliotek w zarysie. Warszawa 1972Henryk Sienkiewicz w ilustracji. Zamość [1996?]Hermann L.D.: Maslografia oder Beschreibung des ... . Brieg 1711Hoffmanowa z Tańskich K.: Assarmot : gra historyczna ułożona dla dzieci polskich [rękopis z XIX wieku]

Klukowski B.: Książka w świecie współczesnym. Warszawa 2003Kocowski B.: Drzeworytowe książki średniowiecza. Wrocław 1974Komornicki S.: Zabytkowe oprawy średniowieczne : zbiór Muzeum XX. Czartoryskich w Krakowie. Kraków 1925Lam S.: Książka wytworna : rzecz o estetyce druku. Warszawa 1922Miodońska B.: Małopolskie malarstwo książkowe. Warszawa 1993Miodońska B.: Miniatury Stanisława Samostrzelnika. Warszawa 1983Muszkowski J.: Życie książki. Warszawa 1936Nowicka M.: Antyczna książka ilustrowana. Wrocław 1979Pawlikowska Jasnorzewska M.: Królowa burz wiosennych: juwenilia.Koszalin 1991Pawlikowska Jasnorzewska M.: Różowa magia : poezje. Koszalin 1994Polska ilustracja książkowa. Warszawa 1965Poświatowska H.: Ogień zielonych księżyców : poezje wybrane. Koszalin 1993Przypkowski S.: Ad aequinoctium autumnale. Jędrzejów 1973Rabska Z.: Magja książki. Warszawa 1936Różewicz T.: Srebrny kłos : pięć wierszy Tadeusza Różewicza. [Wrocław] [19- ] [egzemplarz sygnowany przez autora]Skierkowska E.: Współczesna ilustracja książki. Wrocław 1969Świderkówna A., Nowicka M.: Książka się rozwija. Wrocław 1970Świerkowski K.: Dziesięć wieków książki : chronologia. Łódź 1949Velislai Biblia Picta. Praga 1970 [przedruk oryginału z ok. XIV wieku]Wasilewski Z.: Idee i przygody : z życia myśli narodowej : 1925-1927[makieta książki]Wiersze o książkach. Zebrał i wstępem opatrzył Jan Zygmunt Jakubowski. Warszawa 1964Witkowski K.: Książka w internecie. Warszawa 2000Wojciechowski M. J.: Ekslibris godło bibliofila. Wrocław 1978Współczesna Polska Sztuka Książki - Ilustracje książkowe. Warszawa 1998Współczesna Polska Sztuka Książki - Książki artystyczne. Warszawa 1998Wyczański A.: Mikrofilm nowa postać książki. Wrocław 1972

Opracowanie bibliografii: mgr Teresa KulisiewiczOpracowanie graficzne: adj. Jacek ŁydżbaTekst wstępu: dr Elżbieta WróbelISBN: 83-7098-788-5

32